მიუხედავად დატვირთული გრაფიკისა, ვახერხებ, წელიწადში რამდენიმე დღით მაინც შევდგა ფეხი 3000 მეტრ სიმაღლეზე და იქიდან შევხედო მთვარეს. ვისაც ერთხელ მაინც დაუნახავს მთის მწვერვალიდან სავსე მთვარე, გაახსენდება, რა მშვენიერია იგი, ხოლო ვისაც ჯერ არ განგიცდიათ ეს სილამაზე, გირჩევთ, ნუ დააყოვნებთ. თუ ჩემი არ გჯერათ, თვალი გადაავლეთ ლიტერატურას, ფერწერას, მუსიკას – რამდენი ხელოვანის შთაგონების წყაროდ ქცეულა იგი.

არა, არ ვაპირებ, ჩემს ბლოგში პოეტების თვალით დანახულ მთვარეზე გესაუბროთ; მე მინდა, იგი ქიმიკოსის თვალით დაგანახვოთ.

მოდი, წარმოვიდგინოთ, რომ მთვარეზე დავაბიჯებთ. ეს გასეირნება ისეთივე იოლი არ იქნება, როგორსაც ჩვენს მშობლიურ დედამიწაზე ვართ მიჩვეული. მთვარეზე სეირნობისას ფიზიკის არაერთი კანონი უნდა გავითვალისწინოთ. მაგალითად, წარმოიდგინეთ, რომ დაღლილმა სადღაც ჩაიმუხლეთ და ისვენებთ. უცებ შეამჩნიეთ, რომ თქვენკენ დიდი ხნის უნახავი ახლობელი მოდის (ჯერ დედამიწაზე შეხვედრა რა არის ასეთ ადამიანთან და ახლა – მთვარეზე…). სიხარულისგან შეჰყვირეთ და მის შესახვედრად წამოხტით. ჰოდა, ამ წამოხტომის წყალობით აფრინდით კიდეც დაახლოებით 28 მეტრზე… მთვარეზე “სხვა” კანონები მოქმედებს, რომელთა ცოდნის გარეშე ვერ ვიმოძრავებთ, ვერ ვისუნთქებთ, ვერ შევჭამთ და დავლევთ… აი, ქიმიის კანონები კი უცვლელი რჩება. მთვარეზე, და არამარტო იქ, ჟანგვა-აღდგენის, მიმოცვლის, დაშლის რეაქციები ისევე მიმდინარეობს, როგორც “ჩვენთან”. ეს იმიტომ, რომ ქიმიური კანონზომიერებები მთელი სამყაროსთვის ერთნაირია, საყოველთაოა. სწორედ ამიტომ ჩავსვი ბრჭყალებში სიტყვა “ჩვენთან”.

კიდევ რით არის საინტერესო მთვარის ცქერა ქიმიკოსისთვის? რატომ ვიყურებით ცაში, როცა ჩვენი კვლევის ობიექტები ერთი ციცქნა, თვალით უხილავი ნაწილაკებია და ისინიც აქვე, ხელის გაწვდენაზე გვაქვს?

ძალიან ძნელია რაიმე ახლის სწავლა თვალსაჩინოების გარეშე. ტექსტის დაზეპირების დროსაც კი რთული სიტყვების დახსომებას რაღაც კარგად ნაცნობთან პარალელის გავლებით ვცდილობთ. მით უფრო რთულია საბუნებისმეტყველო დისციპლინების თვალსაჩინოების გარეშე შემეცნება. საბედნიეროდ, დღეს უკვე პრაქტიკულად ყველა სკოლა ქიმიური ლაბორატორიებით არის აღჭურვილი, მაგრამ არის ქიმიაში ისეთი საკითხებიც, რომელთა ასახსნელად სასკოლო პირობებში ცდას ვერ ჩაატარებ. ასეთია, მაგალითად, ატომის აღნაგობა – ერთ-ერთი ფუნდამენტური საკითხი, რომელიც ქიმიის დაწყებისთანავე ისწავლება. ატომის აღნაგობაში ბევრი რამ არის “ბუნდოვანი” (და არამარტო მოსწავლეებისთვის). ძნელია, გასაგებად აუხსნა მოსწავლეს, რომ პაწაწინა, თვალითა და მიკროსკოპით უხილავი ატომის ბირთვიც კი, თავის მხრივ, ციცქნა ნაწილაკებისგან შედგება, ხოლო გარს კიდევ უფრო პატარა ნაწილაკები უვლიან. რა აიძულებს ამ ნაწილაკებს, ერთად იყვნენ, რა აიძულებს ღარიბ-ღატაკ ელექტრონს, რომელსაც მასაც კი არ გააჩნია, ატომბირთვის გარშემო მუხლჩაუხრელად იბზრიალოს? ამ საკითხის ახსნისას თვალსაჩინოებისთვის უმეტესად დიაგრამებს ვიყენებთ, მაგრამ უფრო თვალსაჩინო მასალა ჩვენ გარშემო, მაკროსამყაროშია.

მთვარე დედამიწას დაახლოებით ისევე უვლის გარს, როგორც ელექტრონი ატომბირთვს. როგორ წარმოგვიდგენია სამყარო ერთი პაწაწინა ციური სხეულის – მთვარის გარეშე? რამდენი რამ შეიცვალება სამყაროში, ის რომ “სხვაგან გადაიტანოს” ვინმემ? ასეა ატომშიც. ელექტრონი გარს უვლის ატომბირთვს, მაგრამ მისი მოცილებისას ატომბირთვი რადიკალურად იცვლის ცხოვრების წესს – იმუხტება და აგრესიული ხდება, იჟანგება და დაუძინებელ მტრად ექცევა გვერდით მდგომებს (არადა, მანამდე რა მშვიდად, უდრტვინველად ცხოვრობდა!).

ატომბირთვი დადებითად არის დამუხტული. სამყაროს კი პოლარიზება არ უყვარს. იგი მუდამ წონასწორობის დაცვას ცდილობს. ჩვენი ცხოვრების ერთ-ერთი მთავარი საზრუნავიც ხომ წონასწორობის დაცვაა – სიარულისას, საუბრისას, გაკვეთილის ახსნისას, გაბრაზებისას და… ყველაზე ახლობელ და საყვარელ ადამიანთან ურთიერთობისასაც კი. პროტონის დადებითი მუხტის საკომპენსაციოდ სამყარომ ელექტრონი გამოიგონა და ატომბირთვს ორბიტაზე დაუყენა სადარაჯოდ. გუშაგს კი დასაცავი ობიექტის მთელ პერიმეტრზე დაცვა ევალება, ამიტომ ელექტრონიც გარს უვლის ატომბირთვს – იგი ძალიან მუყაითი მცველია, წამით არ შეისვენებს, წამით არ ჩაიმუხლავს.

რამდენი ასეთი დარაჯია საჭირო ატომბირთვისთვის? რამდენი პროტონიც არის მასში. ყველა პროტონს საკუთარი მეურვე ჰყავს მიჩენილი. რაც უფრო დიდია ატომბირთვი, რაც უფრო მეტი პროტონია მასში თავმოყრილი, მით უფრო დიდია საფრთხე და მით უფრო მეტი ელექტრონი იცავს მას. ამასთან, ისინი, როგორც ბრძოლისას ლეგიონები, შრეებად არიან განლაგებულნი.

რა აიძულებს ელექტრონს, ასე თავდაუზოგავად და საუკუნოდ ემსახუროს თავის პროტონს? ეს მიზიდულობის ძალაა – თვალით უხილავი, ენით აუწერელი, ხატით გადმოუცემელი ფენომენი. როგორ ჰგავს, არა, სიყვარულს? მეგობარი მარტო ის კი არ არის, ვისთვისაც ხელი გაქვს ჩაჭიდებული; მეზობელ სადარბაზოშიც შეიძლება ცხოვრობდეს ადამიანი, რომელთანაც ეს “მიზიდულობის ძალა” გაკავშირებს. რაც უფრო დიდია ეს ძალა, მით უფრო მტკიცეა კავშირი და მით უფრო დიდი ენერგიაა საჭირო მის დასარღვევად, ხოლო თუ ასეთი ენერგია მოიძებნა, მით უფრო მტკივნეულია გახლეჩა.

კიდევ ერთი საინტერესო საკითხი: თუ დადებითი და უარყოფითი მუხტის მქონე ნაწილაკები, პროტონები და ელექტრონები, ერთმანეთს იზიდავენ, მაშინ რატომ ბოლომდე არ მიიზიდავს პროტონი ელექტრონს, რატომ არ ჩაიხუტებს გულში, რატომ რჩება მათ შორის მანძილი? ისევ და ისევ წონასწორობით დასაცავად. პროტონსა და ელექტრონს შორის დისტანცია რომ გაქრეს, წონასწორობა დაირღვევა. პროტონები და ელექტრონები ჰომო საპიენსებს სწორედ ამ დისტანციის შერჩევასა და გათვლაში გვჯობიან. ამიტომაც არის მათი კავშირი უფრო მტკიცე და შეხმატკბილებული, ვიდრე ჩვენი.

მაინც როგორ ახერხებენ ისინი ამ დისტანციის (და ჰარმონიის) შენარჩუნებას? – მოძრაობით. რაც უფრო ძლიერ იზიდავს პროტონი ელექტრონს, მით უფრო სწრაფად ტრიალებს ეს უკანასკნელი მის გარშემო და ინარჩუნებს თავის ტრაექტორიას ორბიტალზე.

რამდენ რამეს გვასწავლიან ატომები… საყვარელი ადამიანების, მათ შორის – მოსწავლეების, დიდი სიყვარული იმას როდი ნიშნავს, ეს “საურთიერთობო” დისტანცია არ დავიცვათ…

ინტერნეტგაზეთ mastsavlebeli.ge-სტუმარია ბატონი ირაკლი მინაშვილი, რომელიც CERN-ის ექსპერიმენტის ერთ-ერთი დეტექტორის, “ატლასის” წამყვანი ხელმძღვანელია, მას ამ დეტექტორისთვის სიცოცხლის შენარჩუნება ევალება.

თამაზ ვარვარიძე, მხატვარი, სამხატვრო აკადემიის პროფესორი, გრაფიკის მიმართულების ხელმძღვანელიოდესღაც პედაგოგებიც მოსწავლეები იყვნენ და მათი სასკოლო შთაბეჭდილებები თუ ემოციები იმაზე იყო დამოკიდებული, როგორი პედაგოგები ჰყავდათ. თამაზ ვარვარიძე მერვე კლასამდე თბილისის 57-ე სკოლაში სწავლობდა, მერე, როგორც ხატვაზე ორიენტირებული მოსწავლე, ტრადიციისამებრ, ნიკოლაძის სამხატვრო სასწავლებელში გადავიდა (ეს ტრადიცია ქართულ სამხატვრო სივრცეში დღემდე არსებობს). მისთვის თავი არც სკოლის წლებში და არც შემდეგ არც ერთ პედაგოგს დაუმახსოვრებია, ვიდრე სამხატვრო აკადემიაში გრაფიკის კათედრის გამგეს, დინარა ნოდიას არ შეხვდა. თამაზ ვარვარიძის ცხოვრებაში დინარა ნოდია ერთადერთი მაწავლებელი იყო, რომელიც, საკუთარი თავის მიმართ თვითკრიტიკული, ყოველგვარ ნოვატორულ იდეას მიესალმებოდა და მოსწავლეებს ჩარჩოში არ სვამდა.

თამაზ ვარვარიძე: “მახსოვს, მეხუთე კლასამდე ფრიადოსანი ვიყავი, მერე ჩემი აკადემიური მოსწრება მკვეთრად დაეცა, შესაძლოა ინტერესები გამიჩნდა სხვა, შესაძლოა პასუხისმგებლობა მომეხსნა, – არ ვიცი. კარგად სწავლა ხომ ჩვევად იქცევა, მაგრამ გინდება თავისუფლება.

სკოლის პერიოდიდან განსაკუთრებული არაფერი მახსნედება, არც ცუდი, არც კარგი. ცუდი იყო ყოველწლიური გამოცდები, რომლებიც ჩემ დროს არსებობდა და მიმაჩნია, რომ ძალადობაა ბავშვებზე. სწორედ ძალადობა წარმოშობს აგრესიას და როცა ვკითხულობთ, რატომ არიან ახალგაზრდები აგრესიულები, არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ ამის ერთ-ერთი მიზეზი სასწავლო პროცესიც შეიძლება იყოს.

როგორც წესი, ადამიანები სკოლას სიხარულით და აღფრთოვანებით იხსენებენ. მე ასეთი განცდა არ მაქვს. ის სტანდარტები, რაც ჩემ დროს სკოლაში იყო, ადგილს არ ტოვებდა თავისუფლებისთვის. ალბათ, გარკვეულწილად ამის ბრალიც არის ჩემი ამგვარი განწყობა. ეს 60-იან წლებში ხდებოდა, როცა სკოლაც იდეოლოგიზებული გახლდათ, თუმცა კი, აღქმა იმისა, რაზეც გველაპარაკებოდნენ, ჩვენამდე ვერ აღწევდა, რადგან ბავშვებს ეს ნაკლებად გვაინტერესებდა.

– რა შეიცვალა, როდესაც უკვე იმის სწავლა დაიწყეთ, რაც გინდოდათ?

– ნიკოლაძეში, როგორც ყველა სპეციფიკურ სასწავლებელში, ისეთ საგნებზე, რომლებიც ერუდიციისთვის არის გამიზნული, მოთხოვნა არ იყო და, შესაბამისად, თავისუფლები ვიყავით. ახლაც ასეა, და საკუთარ თავს იმაში ვიჭერ, რომ მეც ისე ვსწავლობდი, როგორც დღევანდელი სტუდენტები – რაკი უნდა ჩამებარებინა, ფორმალურად ვეუფლებოდი საგანს. ეს საგნები შეიძლება დაგჭირდეს, მაგრამ როცა დაგეჭირდება, მაშინ გაეცნობი და სწავლაც მაშინ იქნება ნაყოფიერი.

– როგორ ფიქრობთ, სწავლების რა მეთოდი იქნება ეფექტური?

– ალბათ, სწავლება არ უნდა იყოს სტანდარტული. მგონია, რომ უფრო ეფექტური სწავლების დიფერენცირებული ტიპი იქნება. მოსწავლეს უნდა ჰქონდეს საგნების არჩევის უფლება. ამავე დროს, პედაგოგზეც ბევრი რამაა დამოკიდებული – რომელ საგანს შეაყვარებს და აარჩევინებს.

– სკოლის მასწავლებლობა სრულიად სხვა რამ არის, ვიდრე უმაღლესი სასწავლებლისა. რა ქმნის ამ განსხვავებას, მხოლოდ მოსწავლეთა ასაკი თუ ის, რომ სტუდენტმა უკვე იცის, რა უნდა?

– სტუდენტმაც შეიძლება არ იცოდეს, რა უნდა, თუ გავითვალისწინებთ, რომ ხშირად ფაკულტეტი მშობლის არჩეულია და არა ბავშვის. აკადემიაშიც შეხვდებით ამგვარ შემთხვევებს, როცა მშობელი ამბობს: “ჩემს შვილს ხატვა ეხერხება!” – და შვილიც აკადემიაში აბარებს. ხშირად მართლაც არ არის აუცილებელი, მოსწავლე არაჩვეულებრივი მხატვარი იყოს – ხელოვნება ხომ ზუსტი მეცნიერება არ არის, რომ ნიჭიერების ზუსტი განსაზღვრება გვქონდეს. ვამბობთ – “თვალი აქვს კარგი”, “კარგად ხედავს”. შეიძლება ძალიან კარგად ხატავდე, მაგრამ არ იყო შემოქმედი. არსებობს ერთგვარი სტანდარტი, რომელსაც მხატვრობაში არ ვეთანხმები და არ ვცნობ. მაგალითად, ჩანახატის გაკეთება. ბევრ პედაგოგს ამ კუთხით მიჰყავს სწავლება. შესაძლოა, ხატვა არ იცოდეს პირველკურსელმა, მაგრამ კარგად ხატავდეს, ანუ ჰქონდეს თავისებურება, რაც სხვებისგან გამოარჩევს, ხოლო როცა აკადემიურ ხატვას ვასწავლით, ის ამ თავისებურებას კარგავს. ამიტომ ჯობს, სტანდარტში კი არ მოვაქციოთ, ვაცადოთ, თვითონ დაოსტატდეს თავის არჩეულ მანერაში. სწორედ ეს არის პედაგოგის დანიშნულება – მოსწავლეებს თავს კი არ მოახვიოს რამე, არამედ შეამჩნიოს ის ინდივიდუალური მომენტები, რომლებიც განასხვავებს მათ ერთმანეთისგან და ისინი განუვითაროს. ეს მხოლოდ მხატვრობას არ ეხება – პედაგოგს ეს ნებისმიერ სფეროში მოეთხოვება.

– რას ნიშნავდა მოსწავლე- მასწავლებლის ურთიერთობა თქვენს დროს და რას გულისმობს ახლა?

– ეპოქალურად შემცირდა დისტანცია მამებისა და შვილების თაობას შორის, შესაბამისად, პედაგოგსა და მოსწავლეს შორისაც. მეტაფორულად რომ ვთქვთ, დღეს ისინი ერთსა და იმავე მუსიკას უსმენენ. ურთიერთობა უფრო ფამილარული გახდა, უფრო თავისუფალი და ამით მოსწავლეები კმაყოფილნი არიან. ეს ბუნებრივი ურთიერთობაა. გამუდმებით მენტორული ტონით მოსაუბრე პედაგოგები, საბოლოო ჯამში, კრახს განიცდიან. სტუდენტი თავს არიდებს ასეთ ურთიერთობას და შედეგსაც ლოგიკურს ვიღებთ. თუმცა ჩნდება ერთი პრობლემა: სკოლაში მოსწავლეები მიჩვეულნი არიან სიმკაცრეს და პედაგოგებთან სხვაგვარ დამოკიდებულებას და როცა ლექტორი მათთან არაოფიციალურ, მეგობრულ ურთიერთობას ამყარებს, სიფხიზლეს კარგავენ. ხშირად უთქვამთ: “რომ მომთხოვოთ და მკაცრად მომეპყროთ, უკეთესი იქნება – შესაძლოა დავალების შესრულება დამეზაროს, ხვალისთვის გადავდო” და ასე შემდეგ.

– სად არის ოქროს შუალედი?

– პედაგოგობა მუდმივ იმპროვიზაციას მოითხოვს. სხვადასხვა დროს სხვადასხვაგვარი ქმედებაა საჭირო, სწორად შერჩეული და ინდივიდუალური. მართალია, ჩვენთან ათი სტუდენტი ზის და ათივეს ცალ-ცალკე ველაპარაკები, მაგრამ ამას ხომ სხვებიც ისმენენ.

– თქვენი აზრით, რამ შეცვალა თანამედროვე მოსწავლე?

– ცხოვრების აჩქარებულმა რიტმმა. ჩემ დროს იოლი იყო ინფორმაციის გადამუშავება, ახლა ძნელია და ეს ეხება ყველაფერს, მოქმედებს ყველაზე. შედარებისთვის, ავიღოთ საქართველოს ეროვნული აღზევებისა და არაფრის კეთების წლები. იმ დროს ჩამოყალიბდა ასეთი სტერეოტიპი – გელაპარაკა, ნაცვლად იმისა, რომ გესწავლა, გეკეთებინა. არ მახსოვს, რამდენ ხანს გრძელდებოდა პერიოდი, როცა არ ჰქონდათ საშუალება, სკოლებსა თუ უმაღლეს სასწავლებლებში ევლოთ. ვგონებ, არც ისე დიდხანს, მაგრამ პასუხისმგებლობის სრული აცილება მეტ ხანს გაგრძელდა: ამაში ეს არის დამნაშავე, იმაში – ის და შენ არაფერს აკეთებ. ერთი მხრივ, ამის ბრალია, რომ ახლანდელ თაობას გარკვეული ხარვეზები აქვს.

დღევანდელი სტუდენტები განსხვავებულნი არიან, მაგრამ რა არის ჩვენი ამოცანა მათთან ურთიერთობისას? სტერეოტიპებზე დაყრდნობით, მათგან ვითხოვთ იყვნენ ისეთები, როგორებიც ჩვენ ვართ, რადგან თავის დროზე ჩვენგანაც იმავეს ითხოვდნენ. ახალგაზრდას უნდა ჰქონდეს თავისუფალი არჩევანი. ავიღოთ პატარა ბავშვი, რომელიც ჭამს, რამდენიც უნდა და როცა უნდა. დაძალება უკვე ძალადობაა, რაც შემდეგ სხვა დარღვევებს იწვევს.

– მიუხედავად იმისა, რომ მხატვრობა ნაკლებად შემოსავლიანი პროფესიაა, სამხატვრო აკადემიაში სასწავლებლად მაინც უამრავი ახალგაზრდა მიდის. რა არის მათი მოტივაცია?

– სწავლა შეიძლება შევადაროთ გზას, რომელსაც მიჰყვები, მაგრამ როგორ ივლი, ვინ შეგხვდება, შენი თავგადასავალი ამაზეა დამოკიდებული.

ხშირად ეჩვენებათ, რომ ხატვის ნიჭი აქვთ. როგორც ბავშვობაში მშობელი ირჩევენ წიგნს და შვილი უჯერებს, ხშირად ცხოვრებაშიც ასე გრძელდება. მაგრამ შვილი ყოველთვის უსწრებს მშობელს, ყველა მონაცემით, და ეს სენი, მშობელმა აირჩიოს მათი მომავალი, დღემდე გრძელდება. პროფესიის არჩევანს ხშირად განსაზღვრავს მოდა. ხელოვნებაში ფუნქციონალურ დარგებზეა მოთხოვნა. მაგალითად, სარეკლამო გრაფიკაზე, დიზაინზე. თუ მათ დაზგურ დისციპლინებს შევადარებთ, აქედან მხატვარს შემოსავალი არ ელოდება. არ არსებობს მხატვარი, ნამუშევრების გაყიდვით რომ ირჩენდეს თავს, ერთეულების გარდა. ამდენად, გაიზარდა მოთხოვნა ფუნქციონალურ ფაკულტეტებზე, და სელექციის ეს პროცესი უფრო ბუნებრივია, ვიდრე მაშინ, როცა ყველა ფერწერის ფაკულტეტზე სწავლობდა.

– ამბობენ, რომ მხატვრობას ვერ ისწავლი, ისევე როგორც მწერლობას, თუმცა კი, სამწერლო აკადემიისაგან განსხვავებით, სამხატვრო აკადემია არსებობს…

– მართალია, მხატვრობისა თუ მწერლობის სწავლა შეუძლებელია, თუმცა კი მხატვარიც და მწერალიც მუშაობის პროცესში ყალიბდებიან. არავინ იბადება მხატვრად. საბჭოთა დროს სამხატვრო კავშირს ჰქონდა შემოქმედებითი სახლები, სადაც ორ თვიანი ვორკშოპები – სახელოსნოები იმართებოდა. იქ ყველანაირი სამუშაო პირობა იყო შექმნილი მხატვრებისთვის. ეს იყო ერთადერთი დადებითი რამ, რაც მახოვს იმ ეპოქიდან და მენანება. ასეთი შემოქმედებითი სახლები არსებობდა ბალტიისპირეთის ქვეყნებსა და პოდმოსკოვიეში, სადაც ჩადიოდნენ სხვადასხვა ასაკის მხატვრები სოციალისტური ბანაკის ქვეყნებიდან, ეცნობოდნენ ერთმანეთის შემოქმედებას. ეს შეხვედრები ძალიან სასარგებლო იყო ინფორმაციის გაცვლის თვალსაზრისითაც – ხომ მაშინ ინტერნეტი არ იყო. რასაკვირველია, ყველაფერი ემსახურებოდა საბჭოთა იდეოლოგიას, მაგრამ, როგორც სხვა სფეროებში, აქაც ხდებოდა საკუთარი შემოქმედების განვითარება. უკვე 70-იან წლებს ვგულისხმობ. მხატვრებს გვქონდა საკუთარი სახელოსნოები. ეს იყო მხატვრობის ხელშეწყობა. დღეს მხატვრებს მსგავსი არაფერი აქვთ, სახელმწიფო პოლიტიკა ჩაანაცვლა ფონდებმა, რომლებიც მათი კვალიფიკაციის ამაღლებას ემსახურება, მაგრამ ეს ღონისძიებები ასეთი ინტენსიური არ არის. სამხატვრო აკადემიაში ვორკშოპები და მასტერკლასები ხშირად გვაქვს, ჩამოდიან უცხოელი მენტორები, გამოიცემა კატალოგი და ამ ყველაფერში სტუდენტებიც ერთვებიან. ეს ეხმარება მათ თვალსაწიერის გაფართოებაში, დახელოვნებაში. თუმცა დღეს ურთიერთობები თავისუფალია, სამყარო გახსნილია და ამ სამყაროსთან მხატვრები უკვე სურვილისა და შესაძლებლობების მიხედვით ურთიერთობენ.

სამყაროსთან თავისუფალი ურთიერთობები თანამედროვე ახალგაზრდებისთვის სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანია, თუმცა ეს მათი დამსახურება არ არის, დრომ მოიტანა და მას სწორი გამოყენება უნდა, თუმცა კი მიმაჩნია, რომ ბევრი მართლაც მიზანმიმართულად იყენებს.

ნინო რევიშვილი

განათლებაში, რაც მარტივი შესაფასებელია არ არის ყველაზე მნიშვნელოვანი, მაგრამ ის, რაც ძალიან მნიშვნელოვანია შესაფასებლადაც რთულია” ადამ გარმორანი სასკოლო ცხოვრებაში მონაწილეობა სოციალიზაციის უწყვეტი პროცესია. სკოლა ნორმებსა და ქცევის წესებს აწესებს, რაც მოსწავლეებს, მომავალში, საკუთარი როლის განსაზღვრაში ეხმარება. ცნობილი ფრანგი სოციოლოგი ემილ დურკჰაიმი მიიჩნევდა, რომ ოჯახი დიდ გავლენას ახდენს ბავშვის აღზრდაზე და მისი პიროვნების ჩამოყალიბებაზე, სკოლამ კი მოსწავლეები უფრო დიდი საზოგადოების მოქალაქეებად უნდა აღზარდოს. შესაბამისად, დიდი მნიშვნელობა ენიჭება სასკოლო ცხოვრების თითოეულ ასპექტს, რომელიც მოსწავლეს მომავალი ცხოვრებისათვის მოამზადებს.

განათლების სპეციალისტებისადა პედაგოგების აზრი ხშირად იყოფა, როდესაც საუბარი ფორმალური განათლების საუკეთესო მეთოდებზე ან მიდგომებზეა. ფორმალური განათლება და ეროვნული სასწავლო გეგმა, რომელიც ზოგადიგანათლების ერთ-ერთი უმთავრესი ნაწილია,ძალიან მნიშვნელოვანია წარმატებული საგანმანათლებლო პროცესისათვის. არანაკლებ საგულისხმოასასწავლო გარემოსსხვა ასპექტებიც, რომლებიც ასევე დიდგავლენას ახდენს მოსწავლეთა აკადემიურ მიღწევებზე.

საგანმანათლებლო გამოცდილება შეგვიძლია სამ ასპექტად დავყოთ:

·

ფუნდამენტური ცოდნის გაზიარების პროცესი, რაც გულისხმობს ეროვნული სასწავლო გეგმით, კურიკულუმით გათვალისწინებული საკითხების სწავლებას;

·

სკოლის ფიზიკური გარემო და სტრუქტურა, რაც სასწავლო გარემოს ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი კომპონენტია. სკოლის ფიზიკურ სტრუქტურას წარმოადგენს არა მხოლოდ სასწავლო დაწესებულება, აღჭურვილობა, არამედ საგაკვეთილო გეგმა, გრაფიკი, დროისა და სივრცის რესურსები;

·

სასკოლო ცხოვრების გარკვეული ასპექტები, რომელთა სწავლება არ არის ასახული ეროვნულ სასწავლო გეგმაში, მაგრამ სკოლაში სწავლის დროს მოსწავლები ცნობიერად თუ ქვეცნობიერად იძენენ ცოდნის, უნარების ან გამოცდილების სახით.

წარმატებული საგანმანათლებლო პროცესი ამ სამი ასპექტის სწორი კომბინაციის შედეგად მიიღწევა.

რას სწავლობენ მოსწავლეები სკოლაში?

სკოლაში მიღებული განათლება ოფიციალურ სასწავლო გეგმებში ასახულ საგნებსა და მისაღწევ შედეგებს აღემატება. მოსწავლეები, აკადემიურ საკითხებთან ერთად, სოციალურ წესებსა და მოლოდინებს ეცნობიან. ეს მორალური თუ სოციალური მნიშვნელობის მქონე ინფორმაციაა და გარკვეულ სოციალურ უნარებს, ლექსიკას, მეტაფორებს გულისხმობს.

სასკოლო განათლების არაფორმალური ასპექტები

ფორმალური განათლების კვლევა მუდმივ ჩაღრმავებას მოითხოვს. ძალიან მნიშვნელოვანია, სკოლა გამუდმებით ზრუნავდეს იმაზე, რომ მოსწავლეებს გადასცეს პრაქტიკული ცოდნა, თუ როგორ გადაწყვიტონ მნიშვნელოვანი პრობლემები. თუმცა ამ უნარის ჩამოსაყალიბებლად აუცილებელია სწავლა-სწავლების არა მხოლოდ აკადემიური ასპექტის გათვალისწინება, არამედ განათლების არაფორმალური ასპექტებზე დაკვირვებაც. სწორედ განათლების ფორმალური და არაფორმალური ასპექტების ერთობლიობა განაპირობებს მოსწავლეთა აკადემიურ მიღწევებს და გავლენას ახდენს მათ სოციალურ და ფსიქოლოგიურ მდგომარეობაზე.

1970-80-იანი წლებიდან მსოფლიო საგანმანათლებლო სისტემებში სტანდარტიზებული ტესტები შემოიღეს, რის შედეგადაც სწავლების ”გაუზომვადი” ან უფრო რთულად გაზომვადი ასპექტების კვლევა მეორეხარისხოვანი გახდა. მიუხედავად ამისა, გამოცდილებამ გვაჩვენა, რომ ტესტების საშუალებით მხოლოდ ცოდნის გარკვეული ნაწილი იზომება. მოსწავლის უნარების ჩამოყალიბებაზე კი არა მხოლოდ სასწავლო გეგმით გათვალისწინებული ამოცანების შესრულება ახდენს გავლენას, არამედ ისეთი ასპექტებიც, როგორიცაა სასკოლო გარემო, მასწავლებლების მოტივაცია და განწყობა მოსწავლეების მიმართ, სკოლის რესურსები და ა.შ.

სკოლის კლიმატი დიდ გავლენას ახდენს მოსწავლეების როგორც აკადემიურ მოსწრებაზე, ასევე მათ სოციალურ ქცევაზეც. კვლევა ცხადყოფს, რომ ისინი ადვილად ამჩნევენ იმ დეტალებსაც კი, რომლებიც თითქოს მათი ყურადღების მიღმა უნდა რჩებოდეს, ვთქვათ, როგორია სკოლის მართვის პრინციპი, როგორი ურთიერთობაა მასწავლებლებს შორის. შესაბამისად, სკოლის გარემოს როლის უგულებელყოფით, შესაძლებელია, მოსწავლის ჯანსაღი სოციალური განვითარებისთვის არაკეთილსაიმედო გარემო შეიქმნას.

სასწავლო პროცესი სოციალური ინტერაქციის სხვადასხვა ფორმას მოიცავს. ამ ფორმებს ხშირად მასწავლებლები კი არ ამკვიდრებენ, არამედ მოსწავლეები. რიგ შემთხვევებში, მასწავლებლები გაუცნობიერებლად იღებენ ამ ღირებულებებს. სკოლაში დამკვიდრებული ეს დაუწერელი კოდექსი ძალიან დეტალიზებულია და ისეთ საკითხებს არეგულირებს, როგორიცაა: როგორ ჩაიცვან მოსწავლეებმა? როგორ ისაუბრონ? როგორ ატარონ ჩანთა? როგორ მიესალმონ მეგობრებს? როგორ გაერთონ შესვენებების დროს? რა ლექსიკა გამოიყენონ ერთმანეთთან საუბრისას? ვისთან იმეგობრონ და ვისთან არა? რომელ ხუმრობებზე გაიცინონ? რა არის “მაგარი” და რა არა?

მოსწავლის მიერ სკოლის აღქმა იმაზეც არის დამოკიდებული, თუ როგორია სკოლის შენობა. მუდმივად კონტროლირებად, ჩაკეტილ, ჩაბნელებულ სკოლაში მოსწავლე თავს სისტემის ტუსაღად აღიქვამს, ხოლო დიდ, ნათელ, სუფთა გარემოში ის საზოგადოების სრულფასოვანი წევრია. ამასთანავე, სკოლაში მოსწავლეს ხშირად რჩება შთაბეჭდილება, თითქოს სწავლა ძალდატანებითი ”სამუშაო” იყოს. ის ემზადება იმისათვის, რომ ისწავლოს სწორხაზოვნად, მასწავლებელზე ორიენტირებული მეთოდით. მისი შეხედულებით, სწავლა მუშაობასთან არის გაიგივებული, ხოლო თამაში სასწავლო პროცესში მხოლოდ გამონაკლის შემთხვევებში გამოიყენება. ამ დამკვიდრებული პარადიგმის რღვევა და ”თამაშით სწავლება” (განსაკუთრებით დაწყებით კლასებში) ბავშვს დადებით განწყობას შეუქმნის და მისთვის სწავლა სასიამოვნო პროცესთან გაიგივდება.

მზადება შრომის ბაზრისათვის

განათლების თეორეტიკოსები სკოლას სოციალური კონტროლის ერთ-ერთ უძლიერეს მექანიზმად მიიჩნევენ. შესაბამისად, გასაგებია, რომ სკოლის ყოველდღიური რუტინა წინასწარ განსაზღვრულ ნორმებს, ღირებულებებს, წარმოდგენებს აყალიბებს. ის მოსწავლეს უქმნის მოლოდინს საკუთარ მომავალზე, სოციალურ ურთიერთობებსა და სტატუსზე. ამგვარად, სკოლის იდეოლოგიის გავლენით ხშირად მოსწავლეები აღარ ცდილობენ საკუთარი მომავლის შეცვლას უკეთესობისკენ, უფრო ამბიციური მიზნების დასახვას. შეგვიძლია ისიც ვივარაუდოთ, რომ სოციალური კონტროლის ასეთი იარაღი აკონტროლებს შრომით ბაზარსაც.

სკოლის სოციალიზაციის ერთ-ერთი მთავარი მიზანი შრომის ბაზრისთვის მოსწავლეების მომზადებაა. თავად სკოლის პარაგდიგმაც _ სპეციალური, შეფასებადი დავალებების შესრულება _ მათ სწორედ შრომის ბაზრისათვის ამზადებს. სკოლაში მოსწავლეები პუნქტუალობას, ავტორიტეტების მორჩილებას, დავალებების შესრულებისათვის მზაობას, დროის რაციონალურად განაწილებას, საკუთარი პოზიციისა და არგუმენტების დაცვას ეჩვევიან. ამ უნარებს მათ მასწავლებელი უვითარებს, შესაბამისად, გადამწყვეტი მნიშვნელობა ენიჭება იმას, თუ როგორ მართავს პედაგოგი კლასს. რამდენად პასუხისმგებლობით სავსე მოქალაქე იქნება მოსწავლე მომავალში _ ეს მეტწილად იმაზეა დამოკიდებული, თუ როგორი წესრიგია საკლასო ოთახში. როდესაც მასწავლებელი ავტორიტარია, მოსწავლეები სასწავლო პროცესს ძალდატანებით პროცესად აღიქვამენ, სადაც დაკავებული უნდა იყო და სკოლის განრიგს მორჩილად მიჰყვებოდე. ლიბერალი მასწავლებლების მოსწავლები კი სამუშაოს ხალისითა და ინტერესით ასრულებენ. სწორედ ამის გათვალისწინებით, სკოლა ხშირად განაპირობებს იმას, თუ სად აგრძელებს სკოლადამთავრებული სწავლას.

როგორ უნდა გამოიყენოს მასწავლებელმა სკოლის გარემო მოსწავლეებში სწორი ღირებულებების დასამკვიდრებლად?

მასწავლებელი ეროვნული სასწავლო გეგმით გათვალისწინებულ მიზნებს ვერ მიაღწევს, თუ არ გაითვალისწინებს სასკოლო გარემოს და ისეთ ასპექტებს, როგორიცაა მოსწავლეების ინტერესები, საჭიროებები, შეხედულებები, მოლოდინები, მოტივაცია.

მასწავლებელი სრულად ვერ გამორიცხავს კლასში არასასურველი სოციალური თუ ეთიკური ნორმების დანერგვას, მაგრამ მას შეუძლია ხელი შეუწყოს მოსწავლეების სწორი სოციალური და აკადემიური უნარების განვითარებას. მან უნდა გაითვალისწინოს თითოეული მოსწავლის თავისებურებები, სასწავლო ჯგუფის ფორმირებისას კი ყურადღება უნდა გაამახვილოს მოსწავლეების შესაძლებლობებზე, ინტერესებსა და ქცევის ნორმებზე.

კვლევა ცხადყოფს, რომ იმ სკოლებში, სადაც მასწავლებელს შეუძლია სწავლების პროცესი მოსაწყენ რუტინად არ აქციოს, მოსწავლეებს უფრო დადებითი დამოკიდებულება აქვთ სწავლის მიმართ და ისინი უფრო მოტივირებულები არიან. ზოგიერთ სკოლაში მასწავლებლები გაკვეთილს კი არ ხსნიან, არამედ მოსწავლეებს ზედაპირულ ინსტრუქციას აწვდიან იმის შესახებ, თუ როგორ უნდა შეასრულონ მათ საშინაო დავალება. რიგ შემთხვევებში, მოსწავლეებს შემოქმედებითობა საერთოდ არ მოეთხოვებათ. არადა, აზროვნების ჩამოყალიბებას მასწავლებელი ხელს მხოლოდ მაშინ უწყობს, როდესაც ის მოსწავლეებს ექსპერიმენტებისაკენ, სიახლეებისაკენ უბიძგებს.

იმის გათვალისწინებით, რომ მოსწავლეებს თავისებური წარმოდგენა აქვთ სასკოლო ცხოვრებაზე, მასწავლებელი (ასევე სკოლის ადმინისტრაცია) კარგად უნდა იცნობდეს მათ მოთხოვნებსა და ინტერესებს, ცდილობდეს მათ მიერ დაწესებული კანონების “გაფილტვრას” და იმ წესებისა და უნარების ჩამოყალიბებას, რომლებიც ჯანსაღი სასკოლო გარემოს ფორმირებას შეუწყობს ხელს. მაგალითად, მასწავლებლებმა ყურადღება უნდა მიაქციონ იმას, რომ მოსწავლე სკოლაში შესაფერისი სამოსითა და აქსესუარებით გამოცხადდეს და ამავე დროს მისი ინივიდუალური ჩაცმის წესი არ შეიზღუდოს.

მასწავლებელმა უნდა აუხსნას მოსწავლეებს, რომ ისინი თავაზიანად უნდა ექცეოდნენ სხვა მოსწავლეებს, თავს უნდა იკავებდნენ მუქარისგან, ცილისწამებისგან, დამცინავი განცხადებებისგან. ამავე დროს, მასწავლებელმა მოსწავლეს არ უნდა მიუთითოს, თუ ვისთან უნდა იმეგობროს, რომელი მოსწავლეა სამაგალითო ყოფაქცევის მქონე და ა.შ. მასწავლებლის შეფასებები კონკრეტულ ქმედებებსა და მიღწევებს უნდა ეფუძნებოდეს და ზოგად დასკვნებს არ უნდა წარმოადგენდეს.

მასწავლებელმა მოსწავლეების მიერ შექმნილი კანონების უარყოფითი მხარეები უნდა გაითვალისწინოს და მათი აღმოფხვრა სცადოს. მაგალითად, მოსწავლეებს ხშირად სჩვევიათ გარკვეული ტიპის თანატოლების გამორჩევა, დაცინვა და დამცირება. მასწავლებელმა, პირველ რიგში, საკუთარი ქმედებით უნდა აჩვენოს მათ საპირისპირო მაგალითი. იმისათვის, რომ მოსწავლეებთან მეგობრული ურთიერთობა ჰქონდეს, პედაგოგმა არასდროს უნდა გაიცინოს ისეთ ანეგდოტზე, რომელიც დისკრიმინაციულია გარკვეული ტიპის მოსწავლეების მიმართ. ასეთი უნებური ქმედება გაუცნობიერებლად ახდენს იმ აზრის ინდოქტრინაციას, რომ ამ ტიპის მოსწავლეები სხვა მოსწავლეებზე დაბლა დგანან.

მასწავლებელი ხელს არ უნდა უწყობდეს სქესთან დაკავშირებული სტერეოტიპების დამკვიდრებას. ვთქვათ, პედაგოგმა არასდროს უნდა უთხრას ბიჭს: “რა გატირებს, გოგო ხომ არ ხარ?” ან გოგოს: “რა ცელქი ხარ, ბიჭივით რატომ იქცევი?” ასეთი მიდგომა ბავშვებს მცდარ წარმოდგენას უყალიბებს, რომ ბიჭის ცელქობა მისაღებია, ტირილი კი მხოლოდ გოგოს ეპატიება.

პედაგოგებმა ყურადღება უნდა მიაქციონ დამოკიდებულებებისა და ღირებულებების გამოხატვის როგორც ვერბალურ, ასევე არავერბალურ ფორმებს. მაგალითად, მასწავლებელმა შესაძლოა მოსწავლეს არაფერი უთხრას დამამცირებელი, მაგრამ მისი მიმიკა იყოს ასეთი.

გასათვალისწინებელია ისიც, რომ მოსწავლეებს ხშირად, სხვადასხვა მიზეზის გამო, სათქმელის ბოლომდე თქმა არ სურთ. მასწავლებელმა მათ ჟესტებში, მიმიკებში უნდა ამოიკითხოს განწყობა.

ასევე აუცილებელია, რომ პედაგოგმა საკლასო ოთახში ისეთი გარემო შექმნას, რომელშიც მოსწავლეები თავს კომფორტულად იგრძნობენ. მასწავლებელმა მოსწავლეს უნდა აგრძნობინოს, რომ მისთვის ღირებული და მნიშვნელოვანია მისი ინტერესები, თავისებურებები. მან უნდა უბიძგოს მოზარდებს შეკითხვების დასმისკენ და ამ გზით დაეხმაროს ცოდნის შეძენაში და არა ფაქტების მექანიკურად დამახსოვრებაში. ამავე დროს მასწავლებელმა განსაკუთრებული ყურადღება უნდა გაამახვილოს მოსწავლეების კულტურულ და სოციალურ გამოცდილებებზე, ის ყოველდღიური რიტუალები უნდა გაითვალისწინოს, რაც მათთვის მნიშვნელოვანია.

როგორც ჩანს, სკოლებს და განსაკუთრებით, მასწავლებლებს უფრო რთული მისია აკისრიათ, ვიდრე ეროვნული სასწავლო გეგმით გათვალისწინებული აკადემიური მიზნების მიღწევაა. ასე რომ, აუცილებელია, მასწავლებლები თავიდან ბოლომდე აცნობიერებდნენ ფარულ რისკებს დაცდილობდნენ, ნეგატიური სოციალური ღირებულებები დადებით უნარებად გარდაქმნან და დაამკვიდრონ სკოლასა და მოსწავლეებში.