ადრეულ ასაკში ბავშვზე, მის განათლებაზე თითქმის ყველა საზოგადოებაში, ტრადიციულად, ოჯახი ზრუნავდა. მე-19 საუკუნის ევროპაში, ინდუსტრიალიზაციასთან ერთად, რომელმაც ხელი შეუწყო ურბანიზაციასა და ქალთა დასაქმების ზრდას, წარმოიშვა საჭიროება, ადრეულ ასაკში ბავშვსა და მის განათლებაზე ზრუნვა ოჯახს სხვა ინსტიტუტთან გაეზიარებინა. ასეთი დაწესებულებები მე-19 საუკუნის შუა ხანებში გაჩნდა შოტლანდიაში, საფრანგეთში, გერმანიაში და ნელ-ნელა სხვა ქვეყნებშიც გავრცელდა. დღეს უკვე ბევრ განვითარებულ ქვეყანაში სკოლამდელი ასაკის ბავშვების უმრავლესობა დღის მნიშვნელოვან ნაწილს ოჯახის გარეთ, სკოლამდელი განათლების დაწესებულებებში ატარებს, ამიტომ მომავალი თაობის ჯანსაღი განვითარების ხელშესაწყობად მნიშვნელოვანი ყურადღება ეთმობა სკოლამდელი განათლების სექტორის განვითარებას.

რატომ არის მნიშვნელოვანი ადრეული განათლება

მსოფლიოს სხვადასხვა კუთხეში განხორციელებული კვლევები ცხადყოფს, რომ ადრეული განათლება წარმოადგენს უმნიშვნელოვანეს ინვესტიციას როგორც ბავშვის მომავალი აკადემიური, პიროვნული და სოციალური განვითარებისთვის, ისე საზოგადოების განვითარებისთვისაც. კვლევები სრულიად განსხვავებული დისციპლინების, მათ შორის _ ნეირომეცნიერების, ეკონომიკის, პედაგოგიკის, ფსიქოლოგიის ფარგლებში ხორციელდება. ნეირომეცნიერებაში განხორციელებულ კვლევათა შედეგები ცხადყოფს, რომ ადამიანის ტვინი ყველაზე ინტენსიურად სწორედ სკოლამდელ ასაკში ვითარდება. ამდენად, განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია, ბავშვი მასტიმულირებელ და უსაფრთხო გარემოში იზრდებოდეს, სადაც ის თავს დაცულად იგრძნობს, საშუალება მიეცემა, განივითაროს სხვადასხვა უნარი და დაიკმაყოფილოს ბუნებრივი ცნობისმოყვარეობა. კვლევის შედეგები ცხადყოფს იმასაც, რომ ბავშვის კოგნიტურ და ემოციურ განვითარებაზე ზრუნვა და განათლება განუყოფელია ერთმანეთისგან: “ერთი მხრივ, ბავშვების სიყვარული და, მეორე მხრივ, მათი სწავლება თავისთავად, ცალ-ცალკე, არ არის საკმარისი ბავშვის ოპტიმალური განვითარებისთვის”

ამასთანავე, აღსანიშნავია, რომ ბავშვის ფსიქიკა ამ პერიოდში განსაკუთრებით მოწყვლადია და მუდმივად მოითხოვს ზრდასრულის მზრუნველობასა და თანადგომას.

ადრეული განათლების ეკონომიკურ მნიშვნელობასთან დაკავშირებულ გამოკვლევათა შორის განსაკუთრებული ადგილი უჭირავს ნობელის პრემიის ლაურეატის ჯეიმს ჰეკმანის კვლევებს, რომლებიც აანალიზებს სკოლამდელ განათლებაში დაბანდებული ინვესტიციების შედეგებს სხვადასხვა კონტექსტში. მეცნიერს მიაჩნია, რომ განათლების სხვა საფეხურებთან შედარებით სწორედ სკოლამდელ განათლებაში ჩადებულ თანხას მოაქვს ყველაზე დიდი “მოგება” წლების შემდეგ, რაც ზოგიერთ შემთხვევაში ყოველ 1 დოლარზე 8 დოლარს უდრის. ჰეკმანი ხაზს უსვამს ადრეულ ასაკში ინვესტირების მნიშვნელობას სოციალური თუ ეკონომიკური პრობლემების მქონე ბავშვებისთვის:

“ინვესტირება არახელსაყრელ პირობებში მცხოვრები ბავშვებისთვის იშვიათი საჯარო პოლიტიკის ინიციატივაა, რომელიც ხელს უწყობს სამართლიანობასა და სოციალურ თანასწორობას და იმავდროულად ზრდის პროდუქტიულობას ეკონომიკასა და მთლიანად საზოგადოებაში. არახელსაყრელ პირობებში მცხოვრები ბავშვებისთვის გამიზნულ ადრეულ ინტერვენციას გაცილებით მეტი შედეგი მოაქვს, ვიდრე გვიანს, ისეთს, როგორიცაა სკოლაში მასწავლებლისა და მოსწავლეების დაბალი თანაფარდობა, სამსახურისთვის გადამზადება, მსჯავრდადებულთა სარეაბილიტაციო პროგრამები, სწავლის სუბსიდიები, ან პოლიციის ხარჯები”

კვლევები განვითარების ფსიქოლოგიასა და განათლების მეცნიერებაში ცხადყოფს, რომ სკოლამდელი ასაკი კოგნიტური, ემოციური, მეტყველებისა და სოციალური განვითარებისთვის კრიტიკული პერიოდია. სწორად დაგეგმილი ადრეული განათლება ხელს უწყობს ბავშვის მრავალმხრივი უნარების განვითარებას, სკოლისთვის მის მომზადებას და წარმატებას მომავალ ცხოვრებაში. განვიხილოთ რამდენიმე ქვეყნის მაგალითი:

საფრანგეთი

კვლევამ, რომელშიც მონაწილეობა მიიღო სკოლამდელი ასაკის 20 000-ზე მეტმა ბავშვმა, დაადგინა, რომ რაც უფრო მეტხანს დადიოდა ბავშვი სკოლამდელი განათლების დაწესებულებაში, მით უფრო მაღალი ნიშნები ჰქონდა დაწყებითი საფეხურის ყველა კლასში. პოზიტიური გავლენის შედეგი ხანგრძლივი აღმოჩნდა, ამასთან, მე-5 კლასში _ უკეთესი, ვიდრე პირველში. ყველაზე საგულისხმო შედეგები კი არახელსაყრელ პირობებში მცხოვრებმა ბავშვებმა აჩვენეს.

დიდი ბრიტანეთი

დიდი ბრიტანეთის მასშტაბით შემთხვევითი შერჩევის გამოყენებით ჩატარებული კვლევის 2003 წლის ანგარიშის მიხედვით, სკოლამდელი განათლება ხელს უწყობს ბავშვის კოგნიტურ და სოციალურ განვითარებას, განსაკუთრებით კი არახელსაყრელ პირობებში მცხოვრები ბავშვებისთვის. შედეგები უკეთესია, როდესაც სკოლამდელი განათლების დაწესებულებაში სხვადასხვა წარმომავლობისა და სტატუსის მქონე ბავშვები ერთად სწავლობენ. რაც უფრო ხარისხიანია საგანმანათლებლო პროგრამა და მაღალია მასწავლებლის კვალიფიკაცია, მით უფრო დადებითია შედეგები ზემოაღნიშნული უნარების განვითარების გამოკვლევისას.

აშშ

კალიფორნიის შტატში ჩატარებული კვლევის 2005 წლის ანგარიშის მიხედვით, თუ ბავშვი დადიოდა სკოლამდელი აღზრდის დაწესებულებაში, მეტი იყო ალბათობა, დაემთავრებინა საშუალო სკოლა, ზრდასრულ ასაკში ჰქონოდა უფრო მაღალი ხელფასი და ნაკლები _ ჩართულიყო რაიმე სახის კრიმინალში. ანგარიშის ავტორები ამტკიცებენ, რომ თუ კალიფორნიელი ბავშვების 25% მაინც ისარგებლებს სკოლამდელი განათლების სერვისებით, შტატს ეს ყოველ ინვესტირებულ დოლარზე ორმაგ მოგებას მოუტანს (2005 წლისთვის კალიფორნიაში ამ სერვისებით 3 წლის ბავშვების მხოლოდ 5% და 4 წლის ბავშვების 11% სარგებლობდა).

ახალი ზელანდია

ახალ ზელანდიაში ჩატარებული კვლევის შედეგები ცხადყოფს, რომ 12 წლის ბავშვები, რომლებიც დადიოდნენ სკოლამდელი განათლების დაწესებულებაში, უკეთესად ასრულებენ მათემატიკურ და კითხვის დავალებებს. განსხვავება მაშინაც კი თვალსაჩინოა, როდესაც სტატისტიკური ანალიზის დროს ითვალისწინებენ ოჯახის შემოსავალს და მშობლების განათლებას.

ასეთი კვლევები, რომლებიც ამტკიცებს ადრეული განათლების განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ბავშვთა სასკოლო, სოციალური და პროფესიული წარმატებისთვის, მრავლად ტარდება მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყანაში. ამჟამად მრავალი ქვეყანა, აცნობიერებს რა ამ ასაკში განათლების კრიტიკულ მნიშვნელობას, დგას გამოწვევის წინაშე, შეიმუშაოს პოლიტიკა, რომელიც უზრუნველყოფს მაღალი ხარისხის პროგრამების მიწოდებას სკოლამდელი ასაკის თითოეული ბავშვისთვის, განსაკუთრებით კი მათთვის, ვინც არახელსაყრელ პირობებში იზრდება (სიღარიბე, უმუშევრობა, მშობლების განათლების დაბალი დონე, სახელმწიფო ენის არცოდნა და ა.შ.).

ადრეული განათლების სისტემების თანამედროვე გამოწვევები

უკანასკნელ ხანს საერთაშორისო ორგანიზაციები _ გაეროს ბავშვთა ფონდი ((UNICEF),), გაეროს განათლების, მეცნიერებისა და კულტურის ორგანიზაცია (UNESCO), ეკონომიკური თანამშრომლობისა და განვითარების ორგანიზაცია (OECD) და სხვ. _ განსაკუთრებულ ყურადღებას უთმობენ სხვადასხვა ქვეყანაში ადრეული განათლების პოლიტიკის ანალიზსა და სისტემების გასაუმჯობესებლად კვლევაზე დაფუძნებული გზების ძიებას. ამ მხრივ აღსანიშნავია ეკონომიკური თანამშრომლობისა და განვითარების ორგანიზაციის წევრი ქვეყნების მიერ ჩამოყალიბებული სტანდარტები, რომელთა დაკმაყოფილება ქვეყნების მიერ სკოლამდელი განათლების ხარისხისა და ხელმისაწვდომობის სტატუსის ინდიკატორადაა მიჩნეული.

მინიმალური სტანდარტები 10 ძირითად პუნქტს მოიცავს:

1. ერთ წლამდე დეკრეტული შვებულება ხელფასის 50%-იანი ანაზღაურებით;

2. ეროვნული სტრატეგია, რომელიც განსაკუთებულ ყურადღებას უთმობს არახელსაყრელ პირობებში მცხოვრებ ბავშვებს;

3. სუბსიდირებული და რეგულირებადი ბავშვზე ზრუნვის სერვისები 3 წლამდე ასაკის ბავშვების 25%-ისთვის;

4. სუბსიდირებული და აკრედიტებული ადრეული განათლების სერვისები 4 წლის ბავშვების 80%-ისთვის;

5. ბავშვზე ზრუნვის დაწესებულებების თანამშრომელთა 80%-ის სათანადო პროფესიული მომზადება;

6. ადრეული განათლების აკრედიტებულ დაწესებულებებში თანამშრომელთა 50% უმაღლესი განათლებით შესაბამის სფეროში;

7. ადრეული განათლების დაწესებულებებში თანამშრომლებისა და ბავშვების მინიმალური თანაფარდობა 1:15;

8. მთლიანი შიდა პროდუქტის 1%-ის გაღება ადრეულ ასაკში ბავშვთა სერვისების უზრუნველსაყოფად;

9. ბავშვთა სიღარიბე არა უმეტეს 10%-ისა;

10. თითქმის ყველა ბავშვის უზრუნველყოფა ძირითადი ჯანდაცვის სერვისებით.

ამ სტანდარტების ათივე პუნქტს მხოლოდ ერთი ქვეყანა _ შვედეთი აკმაყოფილებს, 9 პუნქტს _ ისლანდია, 8-ს _ დანია, ფინეთი, საფრანგეთი და ნორვეგია. გასათვალისწინებელია, რომ სტანდარტები მოითხოვს სახელმწიფოს მნიშვნელოვან ჩართულობას ბავშვის ადრეულ განათლებასა და განვითარებაში, რაც ზოგიერთ განვითარებულ ქვეყანაში, ტრადიციულად, ოჯახისა და კერძო სექტორის ვალდებულებად მოიაზრება. ამიტომ გასაკვირი არ არის, რომ ისეთი ქვეყნები, როგორებიც არის, მაგალითად, ირლანდია, აშშ, ავსტრალია, ესპანეთი და კანადა, მხოლოდ სამ ან ნაკლებ პუნქტს აკმყოფილებს. ამასთანავე, რთულია მხოლოდ ამ სტანდარტების საშუალებით სხვადასხვა ქვეყანაში არსებული სისტემების შედარება. მაგალითისთვის, განვიხილოთ ხარისხის ერთ-ერთი ინდიკატორი _ ბავშვზე ზრუნვის დაწესებულებების თანამშრომელთა 80%-ის სათანადო პროფესიული მომზადება. სხვადასხვა ქვეყანაში “სათანადო პროფესიული მომზადების” ცნება შესაძლოა სრულიად სხვადასხვანაირად ესმოდეთ; ერთ შემთხვევაში იგულისხმებოდეს ერთთვიანი მომზადება, მეორეში კი ორწლიანი განათლება უმაღლესი განათლების საფეხურზე. მიუხედავად ამისა, მინიმალური სტანდარტები წარმოადგენს ერთგვარ სახელმძღვანელოს ქვეყნებისთვის, რომლებიც მზად არიან, გაიღონ სახელმწიფო რესურსები, რათა ბავშვებს ხარისხიან ადრეულ განათლებაზე მიუწვდებოდეთ ხელი. ეს ზოგადი სტანდარტები, რომლებიც მშობლობასთან დაკავშირებულ პოლიტიკას, ბავშვთა ზოგად მდგომარეობას (ჯანმრთელობა, სიღარიბე), ადრეული განათლების ხარისხსა და ხელმისაწვდომობას უკავშირდება, არანაკლებ მნიშვნელოვანია ისეთი ქვეყნებისთვის, როგორიც საქართველოა. სტანდარტების ადგილობრივ კონტექსტთან და განათლებაში არსებულ ტრადიციებთან შეჯერებით შესაძლებელია ისეთი პოლიტიკის შემუშავება, რომელიც ყველაზე უკეთ დაიცავს ბავშვთა ინტერესებსა და უფლებებს.

დღეს, როდესაც მრავალი სამეცნიერო კვლევა და სხვადასხვა ქვეყნის გამოცდილება ადასტურებს სკოლამდელი განათლების პოზიტიურ გავლენას სკოლაში ბავშვის წარმატებაზე, მომავალში ცხოვრების ხარისხის გაუმჯობესებასა და საზოგადოების ეკონომიკურ განვითარებაზე, ვფიქრობთ, დროული იქნება ქვეყნების ძალისხმევა ამ სფეროში ინვესტირების გასაზრდელად.

ქართულ სასულიერო მწერლობაში, ალბათ, არ არსებობს ნაწარმოები, რომელზეც იმდენი უთქვამთ და დაუწერიათ, რამდენიც «შუშანიკის წამებაზე». ერთნი ამბობენ, რომ ეს არის ჩვენამდე მოღწეული პირველი ქართული ორიგინალური ნაწარმოები, მეორენი ამბობენ, არაო. მოკლედ, ამ ძეგლის თაობაზე დიდი აზრთა სხვადასხვაობაა, თუმცა ყველა ქართველი მკვლევარი აღიარებს, რომ ათას ხუთასი წლის წინ, V საუკუნეში, დაწერილი თხზულება, იაკობ ხუცესის (ცურტაველის) «შუშანიკის წამება», დღესაც არ კარგავს აქტუალობას.

პიროვნების განვითარებაზე ორიენტირებულ სასწავლო პროცესში ლიტერატურის სწავლების სწორი მიმართულებით წარმართვას მეტად მნიშვნელოვანი შედეგების მოტანა შეუძლია.

მხატვრული ლიტერატურა მკითხველისთვის საკუთარი თავისა და სამყაროს შეცნობის წყაროს წარმოადგენს, მისი მიზანმიმართულად გამოყენება კი დიდ შესაძლებლობებს ქმნის ისეთი პიროვნების აღსაზრდელად, რომელიც “თანამედროვე სამყაროს გამოწვევებსა და მოთხოვნებს უპასუხებს” (ეროვნული სასწავლო გეგმა).

ამჯერად ზოგადი განათლების ეროვნული მიზნების ერთ-ერთ მოთხოვნაზე შევჩერდებით: “მოზარდმა უნდა შეძლოს საკუთარი შესაძლებლობებისა და ინტერესების განვითარება მთელი ცხოვრების განმავლობაში”. თვითგანვითარების უნარი აუცილებელია თანამედროვე სამყაროში ადგილის დასამკვიდრებლად. მოვიშველიებთ განვითარებისა და სწავლების თეორიებს. კარლ როჯერსის (ჰუმანისტური თეორია) აზრით, ადამიანს თანდაყოლილი მიდრეკილება აქვს პიროვნული ზრდისა და თავისი უნიკალური შესაძლებლობების მაქსიმალურად განვითარებისკენ. ეს ნიშნავს, რომ მას თვითრეალიზაციის ტენდენცია აქვს, რაც ყველა ინდივიდში სხვადასხვაგვარად გამოვლინდება. როჯერსის აზრით, ის ადამიანები, რომლებიც სწორად შეიცნობენ საკუთარ თავს – გემოვნებას, შესაძლებლობებს, ფანტაზიებს, ნაკლოვანებებსა და სურვილებს, უკვე თვითრეალიზაციის გზაზე დგანან.

ბუნებრივია, რომ თვითშემეცნების, რეფლექსური აზროვნების უნარის განვითარებას დიდი მნიშვნელობა ენიჭება სწავლების თანამედროვე მეთოდიკაში. მხატვრულ ლიტერატურას კი ამ უნარის განვითარების უსაზღვრო შესაძლებლობები აქვს.

თვითშემეცნება საკუთარი გამოცდილების კრიტიკულად გადამუშავების პროცესია, რომელიც გულისხმობს საკუთარი ქცევისა და აზროვნების გაცნობიერებას, ანალიზს, შეფასებას, დაგეგმვასა და კონტროლს. თვითანალიზის სიღრმე კი მრავალ სოციალურ და ინდივიდუალურ ფაქტორზეა დამოკიდებული. მხატვრული ლიტერატურის გააზრება თავისთავად გულისხმობს შეფასებისა და თვითშეფასების უნარის განვითარებას. მხატვრულ ტექსტში აღწერილი მოვლენებისა თუ პერსონაჟების მიმართ მკითხველს ძალაუნებურად უყალიბდება ემოციური დამოკიდებულება, რომელიც შემდეგ გაცნობიერებულ დამოკიდებულებაში გადადის. იგი ხშირად გაუცნობიერებლად ახდენს საკუთარი თავის იდენტიფიკაციას პერსონაჟთან. თავდაპირველად ეს მხოლოდ ემოციურ დონეზე ხდება, საბოლოოდ კი ასეთი იდენტიფიკაცია მკითხველისათვის თვითშემეცნების წყაროდ იქცევა.

გურამ დოჩანაშვილის მოთხრობის (“კაცი, რომელსაც ლიტერატურა ძლიერ უყვარდა”) პერსონაჟის, ვასიკო კეჟერაძის ცნობილ მონოლოგს მოვიშველიებთ: “ჩვენ, ვისაც ძლიერ გვიყვარს ლიტერატურა, ყველაფერი, ეჰ, ყველაფერი გამოგვიცდია – მეფედ ვუკურთხებივართ, ხან დაფნა დაგვიდგამს თავზე, ხანაც ეკალი,… ჩვენ-ჩვენს ოთახებში მაგიდასთან თავდახრილნი ათასნაირი სიკვდილით მოვმკვდარვართ – ზღვაში ჩავძირულვართ, ქუსლში დავჭრილვართ, გილიოტინაზე ავსულვართ; ღმერთო ჩემო, სულ რომ არაფერი, რამდენი ქალი გვყვარებია?!” ამ ემოციური მონოლოგის შემდეგ პესონაჟი ლაკონურად აყალიბებს მხატვრული ლიტერატურის მნიშვნელობას: “ყოველი ნორმალური მოთხრობის წაკითხვის შემდეგ ხდები ოდნავ უკეთესი, ვიდრე ხარ, უფრო ჭკვიანი, ვიდრე იყავი”.

აღსანიშნავია ისიც, რომ განათლება და კითხვა ყოველთვის არ არის პიროვნული ზრდის საწინდარი. ფსიქოლოგები აღნიშნავენ, რომ წიგნიერება და განათლება, თუ არასწორად წარიმართა, შესაძლოა პიროვნული ძალების მომადუნებელი ფაქტორიც გახდეს.

შეიძლება ითქვას, რომ პიროვნების თვითგანვითარების სტიმულის გასაღვიძებლად გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს კითხვის ხასიათს (ანუ რაზე მახვილდება ყურადღება კითხვის დროს). აქ არის სწორედ მნიშვნელოვანი ლიტერატურის მასწავლებლის როლი: რა მიმართულებით წარმართავს იგი მხატვრულ ტექსტზე მუშაობას. აქვე აღვნიშნავთ, რომ ქართულ ლიტერატურაში, როგორც კლასიკურ, ისე თანამედროვე ტექსტებში, მდიდარი მასალაა იმ უნარებისა და ფასეულობების ჩამოსაყალიბებლად, რომლებსაც განვითარებისა და სწავლების თეორიები მეტად მნიშვნელოვნად მიიჩნევენ. მთავარია, ამ მიმართულებით წარვმართოთ მუშაობა და სწავლების სწორი სტრატეგიები მოვიშველიოთ. ზოგჯერ სტერეოტიპების გადაფასებაც საჭიროა და კლასიკური ტექსტების “ახალი თვალით” წაკითხვაც.

მოსწავლეებს კარგად უნდა გავაცნობიერებინოთ, რა უნარები და ფასეულობები სჭირდებათ მომავალი ცხოვრებისათვის. მართებული იქნება, თუ მათ გავაცნობთ (შესაბამის კლასში შესაბამისი ფორმით) პიროვნების განვითარების ზოგიერთ თავისებურებას. ლიტერატურის გაკვეთილი, საგნის სპეციფიკიდან გამომდინარე, გვაძლევს საშუალებას, ამ მიმართულებით ვიმუშაოთ.

ცნობილ მონაკვეთს გავიხსენებთ ილია ჭავჭავაძის მოთხრობიდან: “მართალი ხარ, ჩემო ლუარსაბ, შენ კაცი არ მოგიკლავს, კაცისთვის არ მოგიპარავს, ერთის სიტყვით, რაც არ უნდა გექნა, არ გიქნია, ესეც კარგია, უარარაობას ეგა სჯობია, მაგრამ ეს უნდა გკითხო: რაც უნდა გექნა, ის კი გიქნია?” თუ ნაწარმოებზე მუშაობის დაწყებამდე ავუხსნით მოსწავლეებს, რომ ადამიანის პიროვნება წარმოადგენს ზრდისადმი თანდაყოლილი მიდრეკილებისა და თვითრეალიზაციის გამოხატულებას (კ. როჯერსი, აბ. მასლოუ), ისინი ადვილად მიხვდებიან, რომ ილიას ეს სიტყვები ეხება არა მხოლოდ ლუარსაბსა და იმ პერიოდის თავადებს, არც მხოლოდ მათ, ვინც უმოქმედოდ ატარებს ცხოვრებას, არამედ ყველას, ვინც არ ზრუნავს თვითგანვითარებასა და პიროვნულ ზრდაზე (მნიშვნელობა არა აქვს, რას დაუთმობს იგი უმეტეს დროს: ჭამა-სმასა თუ სხვა სახის გასართობს). მოსწავლეები მიხვდებიან, რომ ილიას ეს სიტყვები მათთვისაც ძალიან აქტუალურია. ამას კი გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს თვითგანვითარების სტიმულის გაღვივებისათვის.

ამ მონაკვეთის სწავლებისას, როგორც წესი, ყურადღება მახვილდებოდა ადამიანის უმთავრეს ფუნქციაზე – ღმერთისკენ, სრულყოფილებისკენ სწრაფვაზე. ჩვენი მსჯელობა სრულიად არ ეწინააღმდეგება ამგვარ ხედვას, ის მხოლოდ მკითხველის თვალსაწიერს აფართოებს. მოვლენების სხვადასხვა კონტექსტში განხილვა კი თანამედროვე სწავლების ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი მეთოდიკური ორიენტირია.

აბრამ მასლოუ (მოთხოვნილებათა იერარქიის თეორია) ამგვარად აყენებს საკითხს: რატომ ხდება, რომ ზოგიერთი ადამიანისთვის წინსვლა, განვითარება მეტად რთული და მტკივნეული პროცესია? ამ შეკითხვის პასუხს იგი შემდეგნაირად აყალიბებს: ადამიანში არსებობს საკუთარი თავის შეცნობის შიში. ეს შიში ჩნდება იმის გამო, რომ მის უკან დგას უფრო ძლიერი შიში – მოქმედების შიში. საკუთარი თავის შეცნობა გვკარნახობს მოქმედების აუცილებლობას მიღებული ცოდნის კვალდაკვალ, ანუ როდესაც პიროვნება ხედავს თავის დადებით და უარყოფით მხარეებს, ასევე ხედავს მათი შეცვლის აუცილებლობას.

ეს მოვლენა ნათლად გვიჩვენა ილია ჭავჭავაძემ მოთხრობაში “კაცია-ადამიანი?!”. მან გვიჩვენა ადამიანის ბუნებაში ჩაბუდებული ერთი უარყოფითი თვისება _ გულგრილობა, რომელიც სწორედ მოქმედების, ცვლილების შიშით არის გამოწვეული: “კარგი რამ არის ქართველი კაცი: ბედსაც და უბედობასაც თანაბრად ემორჩილება ხოლმე. არც ერთისთვის გაიხეთქავს თავს და არც მეორისათვის დაიწყებს ბრძოლასა და არის ასე ერთნაირად გულგრილი და შეუპოვარი. ამ გულგრილობასა და შეუპოვრობას კმაყოფილებად ადიდებენ.…კმაყოფილება კაცის მომაკვდინებელი სენია. ბედნიერია ახალი თაობა, თუ ის კმაყოფილება არა აქვს. იმედი თუა სადმე, ამაში უნდა იყოს”.

ზემოთ უკვე აღვნიშნეთ, რომ ადამიანის განვითარებისა თუ თვითგანვითარების პროცესი მხოლოდ განათლებას არ უკავშირდება. არასწორად წარმართული განათლება შესაძლოა პიროვნების შენიღბული დეგრადაციის მიზეზიც კი გახდეს. ამის ნათელი მაგალითია თეიმურაზ ხევისთავის ცხოვრება (“ჯაყოს ხიზნები”). დიდი განათლების, ფართო თვალსაწიერის მიუხედავად, იგი შემზარავი რეალობის წინაშე აღმოჩნდა: “უკან მიიხედა თეიმურაზმა, მიიხედა და ნავალი გაზომა, გაზომა და ვერ მიხვდა, როდის და როგორ განვლო ასეთი დიდი მანძილი _ რუსთაველის პროსპექტიდან სოფლის ორღობემდე? საზოგადო საქმის მეთაურიდან თავის ნამოჯამაგირევ ჯაყოს დახლიდარობამდე?!” თითქოს მხოლოდ ახლა გაიცნობიერა თეიმურაზმა საკუთარი მდგომარეობა, თითქოს შეკითხვები აქამდე არც კი გასჩენია საკუთარ თავთან და მხოლოდ ცხოვრების შემზარავმა კონტრასტმა დააფიქრა თავის ბედზე: “ეს რა დაემართა თეიმერაზ ხევისთავს?! ეს რა ტუტუცური მასხარაობაა ბედისა?” აქედან ჩანს, რომ თეიმურაზი კარგად არ იცნობდა საკუთარ თავს.

მიუხედავად უმძიმესი სოციალურ-პოლიტიკური ვითარებისა, თეიმურაზი, ალბათ, მაინც არ აღმოჩნდებოდა ასეთ მძიმე მდგომარეობაში, გარკვეული უნარები რომ ჰქონოდა. მას უჭირდა პრობლემების გადაჭრა, ის არ იცნობდა კარგად საკუთარ თავს. მწერალი პაულო კოელიო წერს: “თუ კარგად იცნობ შენს გულს, ის ვერასდროს მოგაყენებს მოულოდნელ დარტყმებს”. თეიმურაზს კი მხოლოდ ბედისაგან მიყენებული მძიმე დარტყმების გამო გაუჩნდა თვითდაკვირვებისა და თვითანალიზის მითხოვნილება.

საკუთარ თავს, შესაძლებლობებს, ნაკლოვანებებსა და სურვილებს კარგად იცნობენ კონსტანტინე გამსახურდიას გმირები. გავიხსენოთ მეფე გიორგის მონოლოგი სიკვდილის წინ: “მე მრავალი ცოდვა მიმიძღვის, როგორც მეფეს, ისე როგორც კაცს, თითქმის ყველა ღირსება და ყველა ნაკლი ჩემი ხალხისა მიტარებია”. კონსტანტინე არსაკიძე კი იმ მცირერიცხოვან რჩეულთაგანია, რომელთაც შეძლეს საკუთარი შესაძლებლობების მაქსიმალური რეალიზაცია. ის კარგად იცნობს საკუთარ შესაძლებლობებს, სურვილებსა და გემოვნებას: “მე ის ფერები მიყვარდა, რომელთა შეზავება თვით მეწამლეებსა და მხატვრებსაც გადავიწყებიათ უკვე, ისეთი ჩუქურთმები, თვით უხუცეს კალატოზებს რომ ვეღარ გამოჰყავთ, ისეთი სამოსელი, რომლის ტარებაც უკვე არავის ეხალისება”.

რომანში კარგად ჩანს, როგორ ავითარებს და სრულყოფს კონსტანტინე არსაკიძე თავის შესაძლებლობებს. დასაწყისში აღნიშნულია: “არც თუ ოდესმე გაბედავდა არსაკიძე არაგვისა და მტკვრის შესართავთან ტაძრის აგებას უკვარცხლბეკო ვაკეზე”. შემდეგ კი ვხედავთ მის დაუოკებელ სწრაფვას თვითსრულყოფისაკენ: “მთელ საქართველოში დაეხეტებოდა, ციხეთა და ეკლესიათა მშენებლობას თვალს ადევნებდა, თავად ხაზავდა გეგმებს, ასწორებდა სხვის მიერ დახატულ დეტალებს”. არსაკიძე სრულიად გააზრებულად (თუმცა არა უმტკივნეულოდ) აკეთებს არჩევანს სიყვარულსა და შემოქმედებას შორის. მისთვის შემოქმედება ყველა ფასეულობაზე აღმატებულია.

მოსწავლეთა თვალსაწიერს უდავოდ გავაფართოებთ, თუ მათ გავაცნობთ ადამიანურ მოთხოვნილებათა იერარქიას და ავუხსნით, რომ თვითრეალიზაცია, საკუთარი უნიკალური პოტენციალის რეალიზაცია ყველაზე მაღალი დონის ადამიანური მოთხოვნილებაა. ის გულისხმობს ცოდნის შეძენის, სამყაროს შეცნობისა და გაგების, პიროვნული ზრდისა და განვითარების სურვილს. ამის ცოდნა მოსწავლეთა თვითსრულყოფის მოტივაციის ამაღლებასაც შეუწყობს ხელს.

დიმიტრი უზნაძის მიხედვით, აღზრდის მთავარი ამოცანა ისაა, რომ თითოეულმა ადამიანმა განახორციელოს თავისი დანიშნულება, სკოლამ კი უნდა განავითაროს ის სულიერი ძალები, რომლებიც ადამიანის შესაძლებლობების ზრდას შეუწყობს ხელს. ჩვენ შევეხეთ მხატვრული ლიტერატურის მხოლოდ იმ მცირე ნაწილს, რომელსაც შეუძლია მოსწავლეებს თვითგანვითარებისაკენ სწრაფვა გაუღვივოს და თუ მასწავლებელი სწავლების სათანადო სტრატეგიებსაც მოიშველიებს, უდავოდ აამაღლებს მოსწავლეთა მოტივაციას, ეს კი უმნიშვნელოვანესი წინაპირობაა წარმატებული პიროვნების ფორმირებისთვის.

მანანა რატიანი

სააზროვნო უნარ-ჩვევების განვითარება შეიძლება ეროვნული სასწავლო გეგმის ამოსავალ წერტილად მივიჩნიოთ. თითოეული დისციპლინის საგნობრივი პროგრამა სწორედ იმ პრინციპით შეიქმნა, რომ მოსწავლემ აზროვნება ისწავლოს და ის მხოლოდ ნასწავლის დამახსოვრებაზე არ იყოს კონცენტრირებული. დღეს სასწავლო პროცესი მოსწავლეებს უბიძგებს იმისკენ, რომ გამოთქვან საკუთარი მოსაზრებები, შეძლონ მათი დასაბუთება, იაზროვნონ კრიტიკულად და შემოქმედებითად. სხვა შემთხვევაში, მოსწავლეები ვერ იქნებიან მზად თანამედროვე, სწრაფი ცვლილებების გარემოში ცხოვრებისა და საქმიანობისათვის. რთული სათქმელია, თუ როგორ შეიცვლება სამყარო იმ დროისათვის, როცა მათ მოუწევთ საქმიანობა, რა გამოწვევების წინაშე აღმოჩნდებიან ისინი, რადგან ტექნოლოგიების განვითარება კაცობრიობას საოცრად დინამიკურ რიტმს ჰკარნახობს.