ამ ტრიბუნაზე ჩემი დგომა უნდა იქცეს ყველასათვის, ვინც ჩვენთვის ღვთისგან ბოძებული სიცოცხლის მადიდებელია, კიდევ ერთ საბუთად მისი სასწაულებრივი მოულოდნელობებისა. სკოლაში სწავლისას გატაცებით ვკითხულობდი ვარშავაში გამოცემულ “ნობელის პრემიის ლაურეატთა ბიბლიოთეკის” ტომებს და დღემდე მახსოვს მათი შრიფტი და ფერი. მაშინ მეგონა, რომ ნობელის პრემიის ლაურეატები არიან პროზაიკოსები, დიდ-დიდი რომანების ავტორები და, როცა გავიგე, მათში პოეტებიც ურევიაო, დიდხანს არ მჯეროდა, და, რაღა თქმა უნდა, როცა 1930 წელს ჩვენს საუნივერსიტეტო გაზეთში გამოქვეყნდა ჩემი პირველი ლექსები, სულაც არ მქონია მწერლობის პრეტენზია. უფრო მოგვიანებითაც კი, როცა საკუთარ ხვედრად მარტოობა ავირჩიე და საფრანგეთსა და ამერიკაში მცხოვრები პოლონურ ენაზე ლექსების მთხზველი პოეტის უცნაურ სიტუაციაში აღმოვჩნდი, ვცდილობდი შემენარჩუნებინა ცნობიერებაში ჩარჩენილი პოეტის იდეალური ხატი, რომელიც, თუკი ფიქრობს საერთოდ დიდებაზე, ისიც მხოლოდ მშობლიური ქალაქისა და სოფლის მასშტაბით…
ბავშვობისას წაკითხულმა ნობელის პრემიის ერთ-ერთი ლაურეატის წიგნმა უზარმაზარი გავლენა იქონია პოეზიის ჩემეულ წარმოდგენაზე და მიხარია, რომ დღეს ამის თქმის საშუალება მომეცა.
ეს ნობელიანტი სელმა ლაგერლოფია. “ნილს ჰოლგერსონის საოცარ მოგზაურობაში” მან თავისი გმირი ორმაგი მზერით დააჯილდოვა. იგი მაღლა-მაღლა დაფრინავს, ზეციდან დამზერს დედამიწას და, ამავე დროს, მასზე ყოველგვარ წვრილმანს ამჩნევს.
ასეთი ორმაგი ხედვა შესანიშნავი პოეტური მეტაფორაა. მსგავს მეტაფორას წავაწყდი მოგვიანებით XVII საუკუნის პოეტის, თავის დროზე მთელი ევროპისათვის კაზიმირის ფსევდონიმით ცნობილი მაცეი სერბევსკის ლათინურ ოდაში. ოდესღაც იგი პოეტიკას ასწავლიდა ჩემს მშობლიურ უნივერსიტეტში. ოდაში ის აგვიწერს, თუ როგორ იმგზავრა პეგასზე ამხედრებულმა ვილნოდან ანტვერპენში მეგობარი პოეტის მოსანახულებლად. ნილს ჰოლგერსონის მსგავსად ისიც ხედავს ქვევით მდინარეებს, ტბებს, ტყეებს, ანუ დედამიწის რუკას, ერთდროულად შორიდან და გარკვევით. აი, ორი უმნიშვნელოვანესი თვისება პოეტისა: სწრაფვა დანახვისა და წყურვილი დანახულის აღწერისა.
მაგრამ ვისაც პოეზია ესმის როგორც “მისწრაფება დანახვისა და აღწერისა”, მანვე უნდა შეიგნოს, რომ ებმება სერიოზულ დავაში თანამედროვეობასთან, მოჯადოებულთან ურიცხვი თეორიით პოეტური ენის “თავისთავადი ფასეულობის” შესახებ.
ყველა პოეტი დამოკიდებულია წინამორბედზე, მისსავე ენაზე რომ წერდა, ითვისებს ადრე მოღვაწეთა სტილსა და ფორმებს. ამასთანავე, გრძნობს, რომ გამოთქმის ძველი საშუალებანი არ შეესაბამება მის საკუთარ გამოცდილებას. მათზე მორგებისას ესმის შინაგანი ხმა, რომელიც მოუწოდებს სხვისი სამოსისა და ნიღბების უარყოფისაკენ. და პროტესტანტი თანამედროვეთა, ავანგარდის სხვადასხვა მიმართულებათა ტყვეობაში ექცევა.
სამწუხაროდ, საკმარისია ლექსების პირველი წიგნი გამოსცეს და უკვე ტყვეა. სტამბის საღებავი ვერ ასწრებს შეშრობას, რომ ღრმად პირადული ქმნილება უკვე სხვისად ეჩვენება, სხვათა აშკარა გავლენას ატყობს. დამარცხების სიმწრისაგან თავდაღწევის ერთადერთი გზა ძიების გაგრძელება და ახალი წიგნის გამოცემაა, რის შემდეგაც ყველაფერი ისევ თავიდან იწყება… შეიძლება ისედაც მოხდეს, გველის ტყავივით მოიცილოს წიგნები, განერიდოს უკვე შექმნილს და ნობელის პრემიის ლაურეატი აღმოჩნდეს.
რომელი იდუმალი იმპულსი არ ანებებს დასჯერდეს მიღწეულს?
ეტყობა, რეალობის ძიება.
ამ სიტყვას ვხმარობ მისი ნაივური და ამაღლებული გაგებით, არაფერი საერთო რომ არა აქვს ბოლო საუკუნეების ფილოსოფიურ დავებთან. ესაა დედამიწა, რომელსაც ბატის ზურგზე გადამჯდარი ნილსი და პეგასზე ამხედრებული ლათინური ოდის ავტორი ხედავენ. უეჭველია, რომ ეს დედამიწა არსებობს და მის სიმდიდრეს ვერავითარი აღწერა ვერ ამოწურავს. საწინააღმდეგოს მტკიცების მსურველმა გონებიდან უნდა ამოიგდოს კითხვა, დღეს რომ ასე ხშირად გვესმის: “რა არის რეალობა?” რამეთუ იგი არაფრით განსხვავდება პილატე პონტოელის კითხვისაგან: “რა არის ჭეშმარიტება?”
თუკი ჩვენთვის ჩვეულ დაპირისპირებათაგან განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს წინააღმდეგობას სიცოცხლესა და სიკვდილს შორის, არანაკლები მნიშვნელობა აქვს წინააღმდეგობას სიმართლესა და სიცრუეს, რეალობასა და ილუზიას შორისაც.
სიმონა ვეილმა, რომლის შემოქმედებითაც დიდად დავალებული ვარ, ბრძანა: “სიშორე – მშვენიერების სულია”. სამწუხაროდ, ყოველთვის ვერ ხერხდება აღმოჩნდე შორს. მე “ევროპის შვილი” ვარ, როგორც ერთ-ერთ ლექსში ვამბობ, მაგრამ ეს მწარე, სარკასტული აღიარებაა. ამასთანავე, ავტორი ვარ ავტობიოგრაფიული წიგნისა, ფრანგულ თარგმანში “Uნე აუტრე ეუროპე” რომ ჰქვია. უდავოა, არსებობს ორი ევროპა და ისე მოხდა, რომ სხვა ევროპის მცხოვრებნი აღმოვჩნდით XX ასწლეულის “წყვდიადის გულში”. არ ძალმიძს ვილაპარაკო პოეზიაზე ზოგადად, მე შემიძლია ვილაპარაკო მასზე მხოლოდ დროისა და სივრცის კონკრეტულ გარემოებებთან დაკავშირებით. ახლა, დროითი დისტანციიდან, გარკვევით ჩანს იმ კატასტროფულ მოვლენათა კონტურები, თავიანთი მომაკვდინებელი გაქანებით რომ გადააჭარბეს ჩვენთვის ცნობილ სტიქიურ უბედურებებს, ჩემი და ჩემი ტოლების, ტრადიციონალისტებისა თუ ავანგარდისტების პოეზია კი არ აღმოჩნდა მზად ამ კატასტროფებისათვის. ბრმების მსგავსად ხელის ცეცებით ვეძებდით გზას და ვაწყდებოდით ყველა იმ ცდუნებას, რომლითაც იტყუებს ხოლმე თავს გონება.
არც ისე იოლია გამოარჩიო რეალობა ილუზიისაგან, განსაკუთრებით მაშინ, როცა დიად გარდატეხათა ეპოქაში ცხოვრობ, რამდენიმე საუკუნის წინათ რომ დაიწყო ევროპის კონტინენტის დასავლეთ კიდეზე, რათა სულ რაღაც ერთი ადამიანის სიცოცხლის მანძილზე მოეცვა მთელი პლანეტა მეცნიერებისა და ტექნიკის საერთო კულტით. განსაკუთრებით ძნელი იყო წინააღმდეგობის გაწევა ინტელექტუალური ცდუნებისათვის ევროპის იმ ნაწილში, სადაც ადამიანსა და ბუნებაზე გაბატონების დეკადენტურმა იდეებმა რევოლუციებისა და ომების პაროქსიზმებამდე მიგვიყვანეს და გამოიწვიეს ფიზიკურად თუ სულიერად განადგურებულთა მილიონობით მსხვერპლი. შესაძლოა, ჩვენი ყველაზე ძვირფასი შენაძენი ჩაფიქრება კი არ იყოს იმ იდეების არსზე, რომელთა ძალა რეალურად ვიწვნიეთ საკუთარ თავზე, არამედ პატივისცემა და მადლიერება ყოველივე იმისადმი, რაც იცავს ადამიანებს შინაგანი ნგრევისა და ძალადობის წინაშე მორჩილებისაგან. სწორედ ეს აცოფებდათ ბოროტ ძალებს: პირველ ყოვლისა, ორგანულად, თითქოსდა დამოუკიდებლად არსებული კავშირი ადამიანებს შორის, განმტკიცებული ოჯახით, რელიგიით, მეზობლობით, საერთო მემკვიდრეობით. სხვანაირად, ყოველივე ადამიანური, ზოგჯერ აუხსნელი და ალოგიკურიც, რომელსაც ასე ხშირად დასცინოდნენ პროვინციული გულმიდრეკილობისა და ერთგულების გამო. მრავალ ქვეყანაში ეს ტრადიციული კავშირები თანდათან ეროზირდება და მოქალაქეები თავისდა შეუმჩნევლად კარგავენ ძვირფას მემკვიდრეობას. მაგრამ ეს არ ხდება იქ, სადაც კრიტიკულ სიტუაციაში უეცრად იფეთქებს ასეთ კავშირთა დამცველი, ცხოველმყოფელი ღირსება. ასე იყო იმ მიწაზეც, სადაც მე დავიბადე. ჩემი აზრით, მართებულია წარმოვთქვა ლოცვის სიტყვები იმ წყალობისათვის, მე და ჩემს მეგობრებს რომ გვერგო ევროპის ჩვენეულ ნაწილში.
რამხელა ბედნიერებაა დაიბადო პატარა ქვეყანაში, სადაც ბუნება არ თრგუნავს ადამიანს, სადაც საუკუნეების განმავლობაში გვერდიგვერდ ცხოვრობენ სხვადასხვა ენები და რელიგიები! ვგულისხმობ ლიტვას, პოეზიისა და მითების ქვეყანას. ჩემი წინაპრები უკვე XVII საუკუნიდან ლაპარაკობდნენ პოლონურად, ისევე, როგორც ბევრი ოჯახი ლაპარაკობს ფინეთში შვედურად, ირლანდიაში – ინგლისურად და ამიტომ პოლონელი პოეტი ვარ და არა ლიტველი, თუმცა ლიტვის პეიზაჟი და სული სამარადისოდ ჩარჩა ჩემში. რამხელა ბედნიერებაა ბავშვობიდანვე გესმოდეს ლიტურგია ლათინურად, სკოლაშივე თარგმნიდე ოვიდიუსს, სწავლობდე კათოლიკურ დოგმატიკასა და აპოლოგეტიკას. ჭეშმარიტად ბედის წყალობაა სწავლობდე ისეთ ქალაქში, როგორიც ვილნოა! საოცარი ქალაქი ჩრდილოეთის ტყეებში გადატანილი ბაროკოს არქიტექტურით, თითოეულ ქვაში რომ ისტორია აღუბეჭდავს, ორმოცი კათოლიკური კოსტელისა და მრავალი სინაგოგის ქალაქი. იმ დროს ებრაელები ვილნოს ჩრდილოეთის იერუსალიმს უწოდებდნენ. მოგვიანებით, როცა ამერიკაში ლექციებს ვკითხულობდი, გავაცნობიერე, რამდენი რამ მომცა ჩვენმა ძველმა უნივერსიტეტმა, გაზეპირებულმა რომის სამართლის კანონებმა, ძველი პოლონეთის ისტორიამ და ლიტერატურამ, ასე რომ განაცვიფრებენ ახალგაზრდა ამერიკელებს დამახასიათებელი ნიშნებით: შემწყნარებლური ანარქიით, მძაფრ კამათს რომ იუმორით ათვინიერებს, ერთიანობის თანდაყოლილი გრძნობით, ყოველგვარი ცენტრალიზებული ხელისუფლებისადმი უნდობლობით.
ასეთ სამყაროში გაზრდილი პოეტისათვის შესაფერისი იქნებოდა მჭვრეტელი გამხდარიყო. მისთვის სანუკვარი უნდა ყოფილიყო პატრიარქალური წესრიგი, ზარების რეკვა, მონასტრული სენაკის მყუდროება. და, თუკი წიგნიც აღმოჩნდებოდა მის მაგიდაზე, ისიც მხოლოდ ღვთისგან შექმნილი სამყაროს მიუწვდომელ თვისებაზე – ყოფიერებაზე. და უცებ ყველაფერი ეს ინგრევა ისტორიის ჭეშმარიტად დემონური ხელით, ამჯერად რომ სისხლისმსმელი ღვთაების სახე მიიღო. დედამიწა, რომელსაც პოეტი თავისი აღმაფრენიდან უჭვრეტდა, ახლა უფსკრულიდან უხმობს და არ ანებებს ზემოდან უყუროს. წარმოიქმნება გადაუჭრელი წინააღმდეგობა, შემაძრწუნებლად რეალური, მოსვენებას რომ არ იძლევა არც დღე, არც ღამე, როგორც არ უნდა დავარქვათ – წინააღმდეგობა ყოფიერებასა და მოქმედებას შორის, ან, სხვა დონეზე, წინააღმდეგობა ხელოვნებასა და ადამიანურ სოლიდარობას შორის. რეალობა მოითხოვს მოაქციო იგი სიტყვებში, მაგრამ აუტანელია და, თუ ძალიან ახლოს მიხვალ, პოეტი თავს ვერ დააღწევს იობის ჩივილს: აღმოჩნდება, რომ ხელოვნება არაფერია სინამდვილესთან შედარებით. იმისათვის, რომ იწამო რეალობა სიკეთისა და ბოროტების, იმედისა და განწირულობის მარადიული ხლართით, აუცილებელია დასცილდე განსაზღვრული დისტანციით, აუცილებელია ამაღლდე მასზე, რაც, თავის მხრივ, ზნეობრივ ღალატადაა მიჩნეული.
ასეთი იყო წინააღმდეგობანი, XX საუკუნის ძირითადი მახასიათებელი, გენოციდით წაბილწულ დედამიწაზე რომ იხილეს პოეტებმა. რას ფიქრობს ერთი მათგანი, რომელმაც შექმნა ლექსები, თავისებური ძეგლები იმ დროის ხსოვნის საბუთად? ის ფიქრობს, რომ მისი ლექსები ავადმყოფური წინააღმდეგობების ნაყოფია და უმჯობესი იქნებოდა, თუკი იგი ამ წინააღმდეგობებს აღმოფხვრიდა იმის ნაცვლად, რომ ლექსები ეწერა.
მფარველი განდევნილი პოეტებისა, მოგონებებშიღა რომ მოიხილავენ ხოლმე მშობლიურ სანახებს, რასაკვირველია, დანტეა. მერედა როგორ გაიზარდა მას შემდეგ ფლორენციათა რიცხვი! პოეტის განდევნა – ჩვეულებრივი შედეგია არცთუ ისე დიდი ხნის წინანდელი აღმოჩენისა: ძალაუფლების მქონეს ენის გაკონტროლება შეუძლია არა მარტო ცენზურული აკრძალვებით, არამედ სიტყვის აზრის შეცვლითაც. განსაკუთრებული მოვლენაა – შეზღუდული საზოგადოების ენა – რაღაც მდგრად თვისებებს რომ იძენს. რეალობის სახესხვაობათა მთელი წყებანი წყვეტენ არსებობას მხოლოდ და მხოლოდ იმის გამო, რომ სახელწოდება არა აქვთ. მგონია, არსებობს საიდუმლო კავშირი თეორიებს შორის, რომელთა თანახმადაც ლიტერატურა არის ის ენა, რომელიც იკვებება საკუთარი თავით და ტოტალიტარულ სახელმწიფოთა ზრდით. ყოველ შემთხვევაში ასეთ სახელმწიფოს არა აქვს განსაკუთრებული მიზეზი აკრძალოს “ექსპერიმენტული” პოეზია ან პროზა, როგორც საკუთარ საზღვრებში ჩაკეტილი ურთიერთობების ავტონომიური სისტემები. მხოლოდ ის პოეტია საშიში, რომელიც გამუდმებით ისწრაფვის რეალობის ძიებისას თავი დააღწიოს ნასესხებ სტილს. დარბაზში, სადაც დამსწრენი ერთსულოვნად უჭერენ მხარს დუმილის შეთქმულებას, ერთი მართალი სიტყვაც კი ტყვიის გავარდნასავით აღიქმება. სამწუხაროდ, მისი წარმოთქმის ცდუნება აუტანელი ქავილივით აკვიატებულ იდეად იქცევა და სხვა რაიმეზე ფიქრს აღარ განებებს. ამიტომ ირჩევს პოეტი განდევნილობას, გარეგანს თუ შინაგანს. რა თქმა უნდა, ეს არ ნიშნავს, რომ მას ამოძრავებს განსაკუთრებული, საჭირბოროტო გარემოებანი. შეუძლია თავისუფლება ეძებოს სადმე სხვა ქვეყანაში, სხვა მხარეში, სადაც მცირე ხნით მაინც უერთგულებს თავის ჭეშმარიტ მოწოდებას – ყოფიერების ჭვრეტას.
თუმცა ეს იმედი ილუზორულია, რადგან “სხვა ევროპიდან” მოსული, სადაც არ უნდა მოხვდეს, აღმოაჩენს იმას, თუ როგორ აუცხოებს საკუთარი გამოცდილება ახალ გარემოსთან და შეიძლება ახალ აკვიატებულ იდეად იქცეს.ჩვენს პლანეტაზე, წლითიწლობით რომ პატარავდება მასობრივი ინფორმაციის საშუალებათა ფანტასტიკური განვითარების წყალობით, მიმდინარეობს მეხსიერების დაკარგვის პროცესი, რომლის განსაზღვრაც ძნელია.წარსულ საუკუნეთა უწიგნურმა ადამიანებმა – ისინი კი კაცობრიობის უმეტეს ნაწილს შეადგენდნენ – არც ისე ბევრი რამ იცოდნენ თავიანთი ქვეყნის ისტორიისა და კულტურის შესახებ. სამაგიეროდ, თანამედროვე უმეცართა თავებში, წერა-კითხვაც რომ არ იციან და სკოლებსა და უნივერსიტეტებშიც კი ასწავლიან, ისტორია ბინადრობს, მაგრამ რაღაც ვინეგრეტისმაგვარი: მოლიერი ნაპოლეონის თანამედროვეა, ვოლტერი – ლენინისა. მსგავსი რამ შეიძლება ითქვას ბოლო ათწლეულების მოვლენებზეც, ჩემთვის იმდენად მნიშვნელოვანზე, რამდენადაც მათდამი ჩვენს მიმართებაზეა დამოკიდებული კაცობრიობის მომავალი, – ისინი იკარგებიან და მკრთალდებიან, იცლებიან ყოველგვარი ენერგიისაგან, თითქოსდა აღსრულებულიყოს ფრიდრიხ ნიცშეს წინასწარმეტყველება ევროპული ნიჰილიზმის თაობაზე. “ნიჰილისტის თვალი, – წერდა იგი 1887 წელს, – არ ენდობა მოგონებებს: ნებას აძლევს მათ ჩამოიმსხვრენ და მისიკვდილდნენ… და, რაკი ნიჰილისტს უნარი არა აქვს საკუთარ თავს არგოს, ვერც მთელი კაცობრიობის წარსულს არგებს: დასაღუპავად გასწირავს”. დღეს ჩაფლული ვართ წარსულის შესახებ სიცრუეთა მორევში, ყოველგვარ საღ აზრსა და კეთილისა და ბოროტის თაობაზე ელემენტარულ წარმოდგენას რომ ეწინააღმდეგება. როგორც ამას წინათ გაზეთი “ლოს-ანყელეს ტაიმსი” იუწყებოდა, უკანასკნელ ხანებში სხვადასხვა ქვეყანაში გავრცელდა ასამდე წიგნი, რომლებშიც ამტკიცებენ, თითქოსდა ჰოლოკოსტი არ არსებობდა, რომ ის ებრაული პროპაგანდის გამონაგონია. თუკი შესაძლოა ასეთი უგუნურება, განა ნაკლებ შესაძლებელია მეხსიერების სრული ატროფია?და განა ის უფრო მეტად სახიფათო არაა, ვიდრე გენური ინჟინერია და გარემოს დაბინძურება?
“სხვა ევროპელი” პოეტისათვის ჰოლოკოსტთან დაკავშირებული მოვლენები დროითი რეალობის მხრივ იმდენად ახლოსაა, რომ მეხსიერებიდან მათი გამოდევნა, მაგალითად, დავითის ფსალმუნების თარგმნისას თუ შეუძლია. მაგრამ იგი შეშფოთებულია იმით, რომ სიტყვა “ჰოლოკოსტმა” თანდათანობითი ცვლილება განიცადა და მხოლოდ და მხოლოდ ებრაელი ხალხის ისტორიის კუთვნილებად იქცა, თითქოსდა მისი მსხვერპლი არ ყოფილიყვნენ მილიონობით პოლონელი, რუსი, უკრაინელი და სხვა ხალხთა შვილები. იგი შეშფოთებულია იმითაც, რასაც ეს წინასწარმეტყველება მოასწავებს. ახლო მომავალში ისტორიას შერჩება მხოლოდ ის, ტელევიზორებში რომ აჩვენებენ, ხოლო სიმართლეს, რომლის გაგებაც ძალზე რთულია, არქივებში მიმალავენ და დაივიწყებენ. არის მსგავსი სხვა ფაქტებიც, მაგრამ დასავლელისათვის ძნელად გასაგები, რომლებიც ამტკიცებენ ჰერბერტ უელსის “დროის მანქანაში” ნაწინასწარმეტყველების უტყუარობას: დედამიწა, დასახლებული დღის შვილებით – უზრუნველებით, მეხსიერებისა და სწორედ ამის გამო ისტორიის უქონელნით, უძლური აღმოჩნდება მიწისქვეშა გამოქვაბულთა ბინადრების – ღამის სისხლისმსმელი შვილების წინაშე.
ტექნიკური პროგრესით გატაცებულთ ნათლად გვაქვს შეგნებული, რომ დადგა დრო ჩვენი პლანეტის ყველა ხალხის გაერთიანებისა, საერთაშორისო თანამეგობრობის აუცილებლობისა. ერთა ლიგისა და შემდეგ გაეროს შექმნის თარიღები ღირსია, სამუდამოდ აღიბეჭდოს ჩვენს ხსოვნაში. სამწუხაროდ, თავისი მნიშვნელობით ისინი ჩამორჩებიან სხვა თარიღს, რომელიც უნდა აღგვენიშნა ყოველწლიურად, როგორც სამგლოვიარო, თუმცა ახალ თაობებს შეიძლება არც სმენიათ 1939 წლის 23 აგვისტოს შესახებ. ორმა დიქტატორმა დადო ხელშეკრულება საიდუმლო ოქმით საკუთარი დედაქალაქების, მთავრობებისა და პარლამენტების მქონე მეზობელი სახელმწიფოების დაყოფის თაობაზე! ამ პაქტმა არა მარტო საშინელი ომი გააჩაღა, არამედ ააღორძინა კოლონიური პრინციპებიც, რომლის თანახმად ხალხი ჯოგია, რომელიც შეგიძლია გაყიდო და იყიდო და რომლის ბედიც მთლიანად დამოკიდებულია დროებითი მმართველის ხუშტურებზე. არსებობა შეწყვიტეს საზღვრებმა, თვითგამორკვევის უფლებამ, პასპორტმა. საოცარი ისაა, რომ დღესაც კი, როცა სიტყვა ჩამოვარდება ორი დიქტატორის მიერ ორმოცი წლის წინათ გამოყენებულ ამ პრინციპებზე, ადამიანები ლაპარაკობენ ჩუმად, ტუჩზე თითის მიდებით.
დანაშაულობანი ადამიანურ უფლებათა წინაშე, დღემდე გამოუქვეყნებელი და საჯაროდ არდაგმობილი, ძირს უთხრიან ხალხთა შორის მეგობრობის შესაძლებლობას. პოლონური პოეზიის ანთოლოგიაში მოხსენიებულია ორი ჩემი მეგობრის – ვლადისლავ სებილასა და ლეხ პივოვარის სახელები და გარდაცვალების წელი – 1940. აბსურდია, რომ დღემდე იკრძალება დაიწეროს, თუ როგორ დაიღუპნენ ისინი, თუმცა პოლონეთში ყველამ იცის სიმართლე: მათ გაიზიარეს ხვედრი მრავალი ათასი პოლონელი ოფიცრისა, რომლებიც განაიარაღეს, ინტერნირებულყვეს და საერთო სამარეში ჩაყარეს ჰიტლერის მაშინდელმა თანამზრახველებმა. განა არ უნდა იცოდეს დასავლეთის ახალგაზრდა თაობამ, თუკი საერთოდ სწავლობს იგი ისტორიას, იმ 200 000 ადამიანის შესახებ, 1944 წელს რომ დახვრიტეს ვარშავაში, ქალაქში, რომელსაც ორმა თანამზრახველმა პირისაგან მიწისა აღგვის განაჩენი გამოუტანა?
ორი დიქტატორი-ჯალათი ცოცხალი აღარაა, მაგრამ, ვინ იცის, იქნებ, მათ გაცილებით უფრო ხანგრძლივი გამარჯვება მოიპოვეს, ვიდრე მათი არმიების ტრიუმფი იყო? ატლანტური ქარტიის მიუხედავად, პრინციპი, რომლის თანახმადაც ხალხები ვაჭრობის საგანი და ვიღაცათა სათამაშო ფსონია, დადასტურდა ევროპის გაყოფით ორ ზონად, ხოლო გაეროში სამი ბალტიური სახელმწიფოს არყოფნა ყოველთვის გვახსენებს ორი დიქტატორის მიერ დატოვებულ მემკვიდრეობას. ომამდე ეს სახელმწიფოები ერთა ლიგაში შედიოდნენ, მაგრამ 1939 წლის პაქტის საიდუმლო დამატების წყალობით ევროპის რუკიდან გაქრნენ.
იმედი მაქვს, მომიტევებთ, რომ ასე შეუბრალებლად გავაშიშვლე მეხსიერების ეს სისხლიანი იარა. ის, რაზეც ვსაუბრობ, უშუალო კავშირშია ჩემს ფიქრებთან სიტყვა “რეალობის” შესახებ, ხშირად დამახინჯებულის, მაგრამ მაინც პატივისცემის ღირსისა. კაცთა უბედურებანი, იმაზე უფრო გამცემლური შეთქმულებანი, ვიდრე თუკიდიდესთან ამოკითხული, ნეკერჩხლის ფოთლის მოხაზულობანი, ოკეანის თავზე მზის სხივების ლივლივი, მიზეზთა და შედეგთა მთელი ეს ჯაჭვი, ბუნებას დავარქმევთ თუ ისტორიას, მიგვანიშნებს სხვა რეალობაზე, იდუმალზე, შეუცნობელზე, რომლის მბრძანებლური მიზიდულობა მეცნიერებისა და ხელოვნების მამოძრავებელი ძალაა. ხანდახან მგონია, რომ ჩავსწვდი “სხვა ევროპის” ხალხების მიერ გადატანილ ტანჯვათა აზრს: ტანჯვა-წამებამ მათ შეუნარჩუნა მეხსიერება მაშინ, როცა “პირველ ევროპასა” და ამერიკას თაობების ცვლასთან ერთად იგი თანდათან უქრება.
შესაძლოა, ტკივილის მეხსიერების გარდა, არც არსებობს სხვა მეხსიერება.ყოველ შემთხვევაში, ასე გვასწავლის ბიბლია, ისრაელის მწუხარებათა წიგნი, რომელიც ხანგრძლივი დროის მანძილზე ეხმარებოდა ევროპის ხალხებს შეენარჩუნებინათ მემკვიდრეობითობის გრძნობა – ოღონდ ამ სიტყვას მოდურ ტერმინ “ისტორიულობასთან” ნუ გავაიგივებთ.
იმ ოცდაათი წლის განმავლობაში, რაც საზღვარგარეთ ვცხოვრობ, ყოველთვის უფრო პრივილეგირებულად ვგრძნობდი თავს, ვიდრე ჩემი დასავლელი კოლეგები – მწერლები და ლიტერატურის მასწავლებლები: ახლო თუ შორეული წარსულის მოვლენები ჩემ თვალწინ წარმოდგებოდნენ უფრო ზუსტად და მკაფიოდ.
დასავლურ აუდიტორიას, რომლისთვისაც მიუღებელია პოლონური, ჩეხოსლოვაკური და უნგრული ლექსები, რომანები და ფილმები, ალბათ, ესმის, რომ ისინი ნაყოფია განსაკუთრებული ცნობიერებისა, ცენზურულ შეზღუდვებთან განუწყვეტელ ბრძოლაში რომ ჩამოყალიბდა. ასე რომ, მეხსიერება იქცა ძალად, რომელიც გვიცავს ფუჭი სიტყვებისაგან, სუროსავით რომ ჩაიხვევიან, როცა კედლის ან ხის სახით საყრდენს ვერ პოვებენ.
რამდენიმე წუთის წინათ ვსაუბრობდი წინააღმდეგობებზე, რომელიც წარმოიშობა პოეტის მიერ დისტანციის მოთხოვნილებასა და ადამიანური სოლიდარობის გრძნობას შორის.
და, თუ მაღლა ფრენა პოეტის მოწოდების მეტაფორაა, ძნელი არაა შევამჩნიოთ მასში ერთგვარი წინააღმდეგობა, რომელიც მაშინაც კი ინარჩუნებს ძალას, როცა პოეტი შედარებით თავისუფალია ისტორიის ბორკილებისაგან, რადგან როგორ უნდა შეახამო ერთმანეთთან შორს, მაღლა ფრენა და იმავდროულად მიწაზე ყოველგვარი წვრილმანის შემჩნევა?
მაგრამ წინააღმდეგობათა მერყევ წონასწორობაში ერთგვარი ჰარმონიის შეტანა ხდება იმ დისტანციის წყალობით, რომელსაც დროთა მდინარება ქმნის.
“ხედავდე” არ ნიშნავს აუცილებლად თვალწინ გქონდეს რაიმე, მაგრამ მეხსიერებაში კი უნდა არსებობდეს. “ხედავდე და აღწერო” შეიძლება წარმოსახვით შექმნასაც გულისხმობდეს. დროის იდუმალებით წარმოშობილმა დისტანციამ მოვლენები, პეიზაჟები, ადამიანთა სახეები არ უნდა აქციოს მიმქრალი ჩრდილების ხლართად.
პირიქით, დისტანციიდან ისინი შეიძლება მთელი სიცხადით გაარჩიო და მაშინ ნებისმიერი ფაქტი, ნებისმიერი თარიღი შეიძენს თავის გამოხატულებას და დარჩება სამარადისო ხსოვნად როგორც ადამიანის დაცემის, ასევე ადამიანის სიდიადისა. ცოცხლები მანდატს იღებენ მკვდრებისაგან. ისინი თავიანთ ვალს აღასრულებენ მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ეცდებიან ზუსტად აღადგინონ წარსული, გამონაგონისა და ლეგენდების დაუხვავებლად.
ერთიცა და მეორეც – დედამიწა, მაღლიდან განჭვრეტილი თავის მარადიულ დღევანდელობაში და დედამიწაც, რომელიც გრძელდება ახლად შეძენილ დროში, ერთნაირი მასალაა პოეზიისათვის.
არ ვისურვებდი, შეგქმნოდათ წარმოდგენა, თითქოს ჩემი ფიქრები წარსულისკენაა მიმართული. ეს ასე არაა. ჩემი თანამედროვეების მსგავსად მეც მიდრეკილი ვიყავი სასოწარკვეთილებისაკენ, ვგრძნობდი კატასტროფის მოახლოებას და საკუთარ თავს ვსაყვედურობდი ნიჰილისტური ცდუნებების გამო.მაგრამ უფრო ღრმა დონეზე ჩემი პოეზია, ვფიქრობ, დარჩა ჯანსაღი და შავბნელ დროში გამოხატავდა ოცნებას მშვიდობისა და სამართლიანობის მეუფებაზე. თავს ვალდებულად მივიჩნევ, ვახსენო დღეს აქ ადამიანი, რომელიც მასწავლიდა, როგორ დამეღწია თავი სასოწარკვეთილებისაგან. ჩვენ ძღვენს ვიღებთ არა მარტო საკუთარი სამშობლოსაგან, მისი ტბების, მდინარეების, მისი ტრადიციებისაგან, არამედ ადამიანებისაგანაც, განსაკუთრებით მაშინ, თუ სიყმაწვილისას გვხვდება ნათელი და ძლიერი პიროვნება. მე გამიმართლა: ჩემმა ნათესავმა ოსკარ მილოშმა, განდეგილმა და წინასწარმეტყველმა, საკუთარი შვილივით მიმიღო. როგორ გახდა იგი ფრანგი პოეტი, ამის ახსნა შეეძლო მხოლოდ მისი წინაპრებისა და იმ სახელმწიფოს დახლართულ ისტორიას, ოდესღაც რომ ლიტვის დიდი სამთავრო ერქვა. ასეა თუ ისე, პარიზის ამასწინანდელ გაზეთებში გამოქვეყნდა სინანულის სიტყვები იმის გამო, რომ უმაღლესი საერთაშორისო პრემია ნახევარი საუკუნის წინათ არ მიენიჭა პოეტს, რომელიც ატარებდა იმავე გვარს, როგორსაც მე.
მისგან ბევრი რამ ვისწავლე. იგი დამეხმარა უფრო ღრმად ჩავწვდომოდი ძველი და ახალი აღთქმის რელიგიებს, შემაჩვია მოთხოვნილებებს მკაცრი, ასკეტური იერარქიისას ყველაფრის მიმართ, რაც სულის ცხოვრებას შეეხება, მათ შორის ხელოვნებასაც, სადაც მისთვის უდიდეს ცოდვად ითვლებოდა მეორეხარისხოვანისა და მთავარის გათანაბრება, მაგრამ, უპირველეს ყოვლისა, მასში ვხედავდი წინასწარმეტყველს, რომელსაც, მისივე სიტყვებით, ადამიანები უყვარდა “უძველესი სიყვარულით, სიბრალულის, მარტოობისა და მრისხანებისაგან ღონემიხდილით” და ამიტომ ცდილობდა გაეფრთხილებინა ეს შეშლილი სამყარო, კატასტროფისაკენ რომ მიექანებოდა. კატასტროფა ახლოაო, ამბობდა, ხოლო მისი ნაწინასწარმეტყველევი ხანძარი მხოლოდ ერთი აქტი აღმოჩნდა იმ უშველებელი დრამისა, ბოლომდე რომ უნდა გათამაშდეს.
მომავალი კატასტროფის სიღრმისეულ მიზეზებს იგი ხედავდა მცდარ მიმართულებაში, XVIII საუკუნის მეცნიერებამ რომ აირჩია, რამაც, თავის მხრივ, ჯაჭვური რეაქცია გამოიწვია. უილიამ ბლეიკის მსგავსად ისიც წინასწარმეტყველებდა ახალ დროებას, წარმოსახვის ახალ აღორძინებას, დღესდღეობით შებილწულს მეცნიერული ცოდნით, მაგრამ, როგორც თვითონ მიაჩნდა, არა ყველანაირით და ყველაზე ნაკლებად იმით, მომავლის ადამიანები რომ დაეუფლებიან. მნიშვნელობა არ აქვს, მწამდა თუ არა სავსებით მისი წინასწარმეტყველებისა, უფრო მნიშვნელოვანი მათი ზოგადი მიმართულებაა.
ოსკარ მილოში, ისევე როგორც უილიამ ბლეიკი, შთაგონებას ემანუელ სვედენბორგის თხზულებებიდან ღებულობდა, რომელმაც ყველაზე ადრე განჭვრიტა სამყაროს ნიუტონისეულ მოდელში ადამიანის კრახი. როცა ჩემი ნათესავის გავლენით სვედენბორგის ყურადღებიანი მკითხველი გავხდი, თუმცა ისე როდი აღვიქვამდი, როგორც რომანტიზმის ეპოქაში იყო მიღებული, – წარმოდგენაც არ შემეძლო იმ გარემოებებზე, მის სამშობლოში რომ მიმიყვანდნენ.
ჩვენი საუკუნე დასასრულს უახლოვდება და მნიშვნელოვანწილად ახლახან ნახსენები გავლენების წყალობით მასზე ძვირს ვერ ვიტყვი, რადგან იგი სხვებთან ერთად რწმენისა და იმედის საუკუნეც იყო.სამყაროში ღრმა ცვლილებები ხდება, რომელთაც ძნელად ვაცნობიერებთ, რაკიღა თვითვე ვართ მისი ნაწილი. ეს ცვლილებები უკავშირდება, ოსკარ მილოშის სიტყვებით, “დიად საიდუმლოს მშრომელი მასებისას, რომლებიც ისე ქმედითუნარიანი, გახსნილი და გატანჯული არიან, როგორც არასდროს”. მათი საიდუმლო, ჭეშმარიტი ფასეულობების მათ მიერ გაუცნობიერებელი მოთხოვნილება იმ ენას ვერ პოულობს, რომლითაც შეიძლება გამოითქვას და ამისათვის უდიდესი პასუხისმგებლობა ეკისრებათ არ მარტო მასობრივი ინფორმაციის საშუალებებს, არამედ ინტელექტუალებსაც. თუმცა ცვლილებები გრძელდება და სავსებით შესაძლებელია, ყველა უბედურებისა და საშიშროების მიუხედავად, ჩვენი დრო იქცეს მშობიარობის ტკივილების გარდუვალ და მტანჯველ იმ პერიოდად, რომელიც ადამიანის მიერ ახალი ცნობიერების შეძენის წინამორბედია.მაშინ წარმოიქმნება ფასეულობათა ახალი სისტემა და, დარწმუნებული ვარ, სიმონა ვეილსა და ოსკარ მილოშს, მწერლებს, რომელთა ბეჯითი მოწაფეც მე ვიყავი, სათანადო პატივი მიეგებათ. მიმაჩნია, რომ საჯაროდ უნდა ვილაპარაკოთ ჩვენს სიყვარულზე ძვირფასი სახელების მიმართ, რადგან ამით გაცილებით უფრო მკაფიოდ განვსაზღვრავთ ჩვენს პოზიციას, ვიდრე იმათი დასახელებით, ვის წინააღმდეგაც თავგამოდებით ვიბრძვით. ვიმედოვნებ, რომ ამ ლექციაში, მიუხედავად აზრის არაერთგზის მოულოდნელი მიმოხრისა (ასეთია პოეტების პროფესიული თავისებურება), ჩემი “ჰო” და “არა” აღიქმებოდა საკმაოდ ნათლად, ყოველ შემთხვევაში, იქ მაინც, სადაც სულიერ მოძღვრებზე ვსაუბრობდი, ვინაიდან ჩვენ ყველა – მეც, მოსაუბრე, და თქვენც, მსმენელები, – რგოლები ვართ ერთი ჯაჭვისა წარსულსა და მომავალს შორის.
