მე-12 ნაწილი
ვაგრძელებთ ამოცანების განხილვას სითხეებისა და აირების თვისებებზე და მათში მიმდინარე მოვლენებზე.
როგორ მივაღწიოთ სკოლებში სწავლების მაღალ ხარისხს. მეოთხე ნაწილი
წერილი მომზადებულია მოცემული კვლევის ორიგინალური და რუსული გამოცემების საფუძველზე: Barber, M. and Mourshed, M. (2007) How the World’s Best Performing Schools Come Out on Top. London, McKinsey & Company; М. Барбер, М. Муршед. КАК ДОБИТЬСЯ СТАБИЛЬНО ВЫСОКОГО КАЧЕСТВА ОБУЧЕНИЯ В ШКОЛАХ. „Вопросы образования” (2008)
აუცილებელია, მაგრამ არა საკმარისი
წარმატებით მოფუნქციე განათლების სისტემები კლასში სწავლების ხარისხისადმი მუდმივი ყურადღებით გამოირჩევა, მაგრამ ეს არ არის საკმარისი. უნდა მოიძებნოს მეთოდები, რათა კლასში კარდინალურად შეიცვალოს სიტუაცია. ყველა მასწავლებლისთვის აუცილებელია სამი რამ:
* თითოეულმა მათგანმა უნდა გააცნობიეროს საკუთარი ნაკლი. ეს უმეტესად გულისხმობს არა მარტო მუშაობის საკუთარი მეთოდების გაცნობიერებას, არამედ იმისასაც, რა უდევს მათ საფუძვლად.
* ყველა მასწავლებელმა უნდა აითვისოს უახლესი მეთოდიკები, ეს კი შესაძლებელია მხოლოდ რეალურ სამუშაო გარემოში დაკვირვებით.
* ყველა მასწავლებელი მოტივირებული უნდა იყოს საკუთარი მუშაობის სრულყოფისთვის. წესისამებრ, საამისოდ მატერიალური სტიმულები არ კმარა; რეალური ცვლილების მისაღწევად მათ უნდა ჰქონდეთ დიდი მოლოდინები, ესმოდეთ მიზანი, რომელსაც ყველა იზიარებს და, რაც მთავარია, კოლექტიური რწმენა, რომ შესწევთ უნარი, გააუმჯობესონ ბავშვების განათლების დონე.
(მთარგმნელისა და რედაქტორის მინაწერი: სამწუხაროდ, ეს პროცესები ჩვენს განათლების სისტემაში, არსებითად, არ დაწყებულა)
რეფორმათა უმრავლესობის ანალიზმა გვიჩვენა, რომ ვითარების არსებითი გაუმჯობესება არ მომხდარა, რადგან ვერ მოხერხდა ამ სამი კომპონენტის ერთდროულად ამოქმედება. ვერც სემინარებზე და ვერც წიგნებიდან მიღებული ცოდნა უახლეს გამოცდილებათა შესახებ ვერ იძლევა სათანადო შედეგს, რადგან ეს ცოდნა არ არის საკმარისად კონკრეტული, რათა მასწავლებლებმა ის თავიანთ პრაქტიკაში გამოიყენონ. ყველაფერი იმაზე მეტყველებს, რომ მასწავლებლებისთვის ლექციების კითხვა და სემინარებზე გაგზავნა კლასში მდგომარეობას ვერ ცვლის. ნებისმიერი სხვა პროფესიის ადამიანს მომზადებისას პრაქტიკული მეცადინეობები რეალურ გარემოში უტარდება (ექიმს – საავადმყოფოში, იურისტს – სასამართლო დარბაზში და ა.შ.), პედაგოგის პროფესიის დაუფლებისას კი პრაქტიკული მეცადინეობა იშვიათად ტარდება კლასში, თუმცა მაქსიმალური ეფექტის მიღწევა მხოლოდ ამგვარად არის შესაძლებელი.
მიდგომები
იმისთვის, რომ მასწავლებლებს სწავლების ხარისხის გაუმჯობესებაში დაეხმარონ, საუკეთესო სისტემები ქმნიან პირობებს, რომლებიც თითოეულ პედაგოგს ხელს შეუწყობს თავისი ნაკლის გაცნობიერებაში, მიაწვდის ინფორმაციას უკვე აპრობირებული მოწინავე გამოცდილების შესახებ, გაუჩენს მათ შედეგების გაუმჯობესების სურვილს. ამ მიზნით გამოიყენება ოთხი მიდგომა.
* პედაგოგიური განათლების ადრეულ ეტაპზე პრაქტიკული უნარ-ჩვევების გამომუშავება. ეფექტურ სისტემებში მასწავლებლების მომზადება აუდიტორიებიდან კლასებშია გადატანილი, რათა ისინი საჭირო უნარ-ჩვევებს სამუშაო ადგილზე დაეუფლონ.
* სკოლებში მასწავლებლებისთვის გამოცდილი მენტორების დახმარების ორგანიზება. კარგი მასწავლებლების აღსაზრდელად აუცილებელია, მათ მცოდნე და გამოცდილი ხელმძღვანელები ჰყავდეთ. ასეთი ხელმძღვანელები არა მარტო პრაქტიკანტებს, არამედ მოქმედ პედაგოგებსაც სჭირდებათ. ექსპერტ-მასწავლებლები ესწრებიან გაკვეთილებს, აკვირდებიან, უზიარებენ პედაგოგებს თავიანთ მოსაზრებებს, ერთად ეძებენ სწავლების გაუმჯობესების გზებს.
* მენტორების შერჩევა და მომზადება-განვითარება. მასწავლებლებისთვის დამხმარე ხელმძღვანელების ყოლა განსაკუთრებით შედეგიანია, როდესაც სკოლა ხელს უწყობს ამ მიმართულებას. ამისთვის საჭიროა, სკოლების ხელმძღვანელები თავად იყვნენ ასეთი მენტორები, რათა თვითონვე შეეძლოთ კოლეგების დახმარება. ასეთ სკოლებში დირექტორებად წარადგენენ საუკეთესო პედაგოგებს, შემდეგ ისინი გადიან მომზადებას ხელმძღვანელის სამუშაოს შესასრულებლად და დროის უმეტეს ნაწილს მასწავლებლებთან მუშაობას უთმობენ.
* პირობების შექმნა, რათა მასწავლებლებმა ერთმანეთისგან ისწავლონ. სკოლათა უმეტესობაში მასწავლებლები დამოუკიდებლად მუშაობენ. წარმატებულ სისტემებში (ჩინეთში, იაპონიაში, ფინეთში), პირიქით, ერთად გეგმავენ გაკვეთილებს, ერთმანეთის გაკვეთილებს ესწრებიან, ეხმარებიან ერთიმეორეს განვითარებაში. ასეთ სკოლებში ერთობლივი დაგეგმვა, აზრთა გაცვლა-გამოცვლა, ურთიერთდახმარება ნორმა და სკოლის მუშაობის მუდმივი ნაწილია. ასეთი გარემო დიდად ეხმარება მასწავლებელს განვითარებაში.
აუცილებელია დასახული ამოცანების ზედმიწევნით შესრულება: კარგად მოფიქრებული სტრატეგია მხოლოდ იმ შემთხვევაში გამოიღებს შედეგს, თუ ის თანმიმდევრობით და ეფექტურად განხორციელდა.
პრაქტიკული უნარ-ჩვევების გამომუშავება პედაგოგიური განათლების საწყის ეტაპზე
მასწავლებლები ცოდნის უმეტეს ნაწილს სწავლისა და პრაქტიკის პირველ წლებში იღებენ. რამდენიმე სასკოლო სისტემის შესწავლამ გვიჩვენა, რომ დახმარება, რომელსაც მათ სთავაზობენ, არ არის იმდენად ეფექტური, რამდენადაც შეიძლებოდა ყოფილიყო. ეს ხშირად იმის ბრალია, რომ სუსტია კავშირი მომზადების დროს მასწავლებლის მიერ მიღებულ ცოდნასა და იმას შორის, რის გაკეთებაც უწევს მას სამუშაო ადგილზე. ერთ-ერთი სკოლის ხელმძღვანელი შენიშნავს: „ჩვენ არასოდეს ვეტყვით ახალგაზრდა ექიმს: „წადი, გააკეთე ოპერაცია”, – სანამ ის არ გაივლის სამ-ოთხწლიან პრაქტიკას გამოცდილ ხელმძღვანელთან ერთად, მაგრამ იმავეს ვთხოვთ მასწავლებლებს – ვუშვებთ კლასში და ყურადღებას აღარ ვაქცევთ – დაე, თვითონვე გავიდეს ფონს”.
ჩვენ მიერ შესწავლილ წარმატებულ სასკოლო სისტემებში პრაქტიკული მუშაობა მასწავლებელთა მომზადების პროგრამასთან არის ინტეგრირებული. ბოსტონში (აშშ), ინგლისში, ფინეთსა და იაპონიაში უფრო წინ წავიდნენ – გაზარდეს და უფრო ინტენსიური გახადეს პედაგოგთა დახმარება პრაქტიკული სწავლის ხარჯზე და იპოვეს დახმარების ეფექტურობის გაზრდის მეთოდები.
ბოსტონში მოქმედებს პედაგოგთა მომზადების საუნივერსიტეტო პროგრამა, რომელიც ეფუძნება სამედიცინო ორდინატურის მოდელს – აქ ერთმანეთს ერწყმის პრაქტიკული მუშაობის დიდი მოცულობა, ძლიერი თეორიული მომზადება და მაგისტრის პრესტიჟული ხარისხი. პრაქტიკანტი მასწავლებლები ექვსთვიანი კურსების შემდეგ სკოლებში სტაჟიორებად აგრძელებენ სწავლას. ერთი წლის განმავლობაში ისინი კვირაში ოთხი დღე მუშაობენ გამოცდილი ხელმძღვანელის მეთვალყურეობით, ერთ დღეს კი საკურსო სამუშაოს უთმობენ. სწავლების მეორე წელს თითოეული მათგანი ემაგრება ხელმძღვანელს, რომელიც ყოველკვირეულად ორსაათნახევრის განმავლობაში ესწრება მეცადინეობებს. ხელმძღვანელთა დონის ასამაღლებლად, პროგრამის ჩარჩოებში, ქირაობენ ხელმძღვანელ-მასწავლებლებს. თითოეული მათგანი ეხმარება 14 ახალ პედაგოგს.
ინგლისში მასწავლებელთა მომზადების ფინანსირებას მთლიანად სააგენტო (TDA) აკონტროლებს. ინსტიტუტებს, რომლებიც მასწავლებლებს ამზადებენ, მან დაუწესა მკაცრი სტანდარტი, სწავლების ორი მესამედი პრაქტიკულ მეცადინეობას დაუთმონ. თუ სტანდარტი დაირღვა, ინსტიტუტს უმცირებენ ან სრულიად უწყვეტენ ფინანსირებას. გარდა ამისა, ინგლისში შემოღებულია პრაქტიკა „სკოლაში შემოყვანის წელი”, რომლის განმავლობაში ახალგაზრდა სპეციალისტი იღებს განსაკუთრებულ დახმარებას: მას მინიმალურად ტვირთავენ, რათა მისცენ სწავლის დრო. იმავდროულად ის სისტემატურად გადის ატესტაციებს, რომელთა შედეგების მიხედვით ეძლევა რეკომენდაცია მუშაობის გაუმჯობესების შესახებ.
ფინეთში პედაგოგიური ფაკულტეტების უმეტესობა მეურვეობს სამსაფეხურიან ზოგადსაგანმანათლებლო დაწესებულებებს, სადაც სტუდენტები სწავლების პრაქტიკას გადიან. ასეთი ორგანიზაციული სტრუქტურა უზრუნველყოფს მჭიდრო კავშირს სტუდენტთა მომზადების პროგრამის შინაარსსა და სკოლის რეალობას შორის, ამასთან, საშუალებას აძლევს ფაკულტეტებს, დახვეწონ თავიანთი პროგრამები სკოლაში განხორციელებულ დაკვირვებათა გათვალისწინებით.
იაპონიის უნივერსიტეტებში მასწავლებელთა მომზადების პროგრამები, უპირველესად, მიმართულია იქით, რომ გამოუმუშაონ მომავალ პედაგოგებს პრაქტიკული უნარ-ჩვევები, მიაწოდონ ცოდნა პედაგოგიურ და საგნობრივ სფეროში. 1989 წელს იაპონიაში აამოქმედეს ინტენსიური მომზადების სავალდებულო პროგრამა მასწავლებლებისთვის, რომლებიც პირველი წელია მუშაობენ სკოლაში. ეს პროგრამა ითვალისწინებს სწავლების პრაქტიკული ჩვევების ათვისებას. ახალი მასწავლებლები მუშაობენ სრულ განაკვეთზე, მაგრამ პირველი წლის განმავლობაში, კვირაში ორი დღე, მათ მენტორები ეხმარებიან.
სკოლაში მენტორების მუშაობის ორგანიზება
სწავლება უფრო ეფექტური რომ გახდეს, პედაგოგებს ხელმძღვანელი მასწავლებლები უწევენ დახმარებას. ამისთვის საგანგებოდ მომზადებული მენტორები აკვირდებიან მასწავლებლების მუშაობას, აძლევენ მაგალითს, ეხმარებიან დაგეგმვაში. ამ გზით მოკლე ხანში შედეგების საგრძნობი გაუმჯობესებაა შესაძლებელი. ზოგიერთ ქვეყანაში დამხმარე მასწავლებლებს საგანგებოდ ამზადებენ თეორიულად თუ პრაქტიკული სამუშაოს შესასრულებლად; ზოგან მათ სხვა სისტემებიდან იწვევენ, რათა რაც შეიძლება სწრაფად და რაც შეიძლება მეტი მასწავლებელი მოამზადონ სწავლების სხვადასხვა მეთოდიკაში.
დირექტორ-მენტორის შერჩევა და მომზადება
სკოლის მართვის შესახებ ერთ-ერთ საუკეთესო გამოკვლევაში ნათქვამია: „სკოლის მართვის ხარისხი ისევე მოქმედებს მოსწავლეთა განათლებაზე, როგორც კლასში სწავლების ხარისხი”. კვლევები გვიჩვენებს, რომ „ძლიერი მმართველობის გარეშე სკოლა შედეგებს ვერ გააუმჯობესებს”.
მხოლოდ ძლიერ ხელმძღვანელობას შეუძლია სკოლაში რეფორმების ეფექტურად გატარება. სკოლების ეფექტური მართვის პრინციპების ცოდნას წარმატებული სასკოლო სისტემები იმისთვის იყენებენ, რომ დირექტორებმა ბიძგი მისცენ მასწავლებლებს და გააუმჯობესონ პედაგოგიური პრაქტიკა. სკოლებში ისეთი ხელმძღვანელების ყოლისთვის, რომლებსაც სწავლების რეალურად გაუმჯობესების უნარი შესწევთ, სასკოლო სისტემები აკეთებენ შემდეგს:
* დირექტორის პოსტზე ირჩევენ შესაფერის მასწავლებელს;
* სკოლის ხელმძღვანელებს უვითარებენ ლიდერის უნარ-ჩვევებს.
* აღწევენ იმას, რომ დირექტორები დროის უმეტეს ნაწილს პედაგოგების განვითარებას უთმობენ.
დირექტორის პოსტზე შესაფერისი მასწავლებლების შერჩევა
თუ გვინდა, სკოლის ხელმძღვანელის მუშაობა ნაყოფიერი იყოს, აუცილებელია ამ პოსტზე შესაბამისი კანდიდატის შერჩევა. იმისთვის, რომ სკოლის დირექტორად „საჭირო ადამიანი” მიიღონ, წარმატებული სასკოლო სისტემები სტიმულს აძლევენ მასწავლებლებს, ისწრაფოდნენ ხელმძღვანელის პოსტისკენ; შემდეგ საუკეთესო პრეტენდენტები გადიან შესარჩევ პროცედურებს. იმის მიხედვით, რა დონეზე კონტროლდება დირექტორის დანიშვნა, ეს შერჩევა იქნება ცენტრალიზებული (მუნიციპალიტეტის ან სამინისტროს მიერ) ან დეცენტრალიზებული (ცალკეული სკოლის მიერ). სინგაპური და ჩიკაგო (აშშ) ურთიერთსაპირისპირო მიდგომების მაგალითებს წარმოადგენენ.
სინგაპურში სკოლის დირექტორები იღებენ მაღალ ხელფასს, რაც მათი პასუხისმგებლობის დონეზე მიუთითებს. კანდიდატი გადის მკაცრ ტესტირებას შეფასების ცენტრში – ასრულებს დავალებებს, რომლებმაც უნდა გამოავლინოს, რამდენად შეესატყვისება მისი ქცევა სკოლის ხელმძღვანელისადმი წაყენებულ ძირითად მოთხოვნებს. კანდიდატები, რომლებიც სათანადო პოტენციალს ამჟღავნებენ, განათლების ნაციონალურ ინსტიტუტში გადიან ექვსთვიან მოსამზადებელ კურსს. მათ გამუდმებით აფასებენ ხელმძღვანელები, რომელთა აზრს შერჩევისას ითვალისწინებენ. ამ ექვსთვიანი პერიოდის შეფასება გაცილებით ობიექტურ სურათს იძლევა კანდიდატის შესახებ, ვიდრე ტრადიციული პროცედურები. კურსის დამთავრების შემდეგ შეარჩევენ კანდიდატებს, რომლებიც მზად არიან სამუშაოს შესასრულებლად.
ჩიკაგოში დირექტორს ირჩევს სკოლის კომიტეტი, ამიტომ ოლქს უფრო მეტად უჭირს კანდიდატების კონტროლირება, ვიდრე სინგაპურში, ამიტომ ქალაქის ხელმძღვანელობამ გამოიმუშავა შესაბამისობის მკაცრი კრიტერიუმები და დააწესა შერჩევის ორეტაპიანი პროცესი. დირექტორის პოსტის დაკავების მსურველმა უნდა დაადასტუროს, რომ შეესაბამება მოთხოვნებს. მათი ორი მესამედი პირველივე მცდელობისას იცხრილება. მომდევნო საფეხურზე გადასული კანდიდატები უკვე თითოეული სკოლის დონეზე ეჯიბრებიან სხვებს.
მე მასწავლებელი ვარ
ნინოწმინდის რაიონის სოფელ ორლოვკის საჯარო სკოლა, ქართული ენისა და ლიტერატურის მასწავლებელი, პროგრამის „ასწავლე საქართველოსთვის” მონაწილე
ერთხელ, როცა ჯერ კიდევ არ ვიყავი მასწავლებელი, ჯეკი თერნბულის ორი ფრაზა წავიკითხე: „მე მასწავლებელი ვარ” და „მე მასწავლებლად ვმუშაობ”. ავტორი მკვეთრად მიჯნავდა ამ ორი ფრაზის შინაარსს და არგუმენტირებულადაც ხსნიდა, რატომ ხედავდა დიდ სხვაობას მათ შორის, მაგრამ, როგორც ჩანს, მაშინ ამისთვის სათანადო ყურადღება არ მიმიქცევია.
მახსოვს, დავიწყე უცნაურისა და უჩვეულოს სურვილით, ახლისა და რაღაც ისეთის კეთების გამძაფრებული შეგრძნებით, რაც მომცემდა საშუალებას, ვყოფილიყავი სხვებისგან განსხვავებული და დამოუკიდებელი. იქნებ მარტივ რომანტიკას არც კი სცდებოდა ეს ყველაფერი მაშინ – ახალბედა მასწავლებლის ოდისეა მთაზე შეკოკოლავებულ პაწია სოფელში.
დღეს მე მასწავლებელი ვარ და კარგად მესმის განსხვავება ზემოთ მოყვანილ ფრაზებს შორის. არიან მასწავლებლები, რომლებიც ნებისმიერ სიტუაციაში აკეთებენ საქმეს, მაგრამ უფრო მნიშვნელოვანია ის, რაც აქ აღმოვაჩინე – არიან მოსწავლეები, რომლებიც ნებისმიერ სიტუაციაში „აკეთებინებენ” საქმეს მასწავლებელს, არიან მოსწავლეები, რომელთა გვერდით გაქვს საჭიროების იმგვარი შეგრძნება, როგორიც არ გქონია არსად და არასდროს. საჭიროების შეგრძნება კი აუცილებელია მასწავლებლისთვის. ისინი უკვე მეხმარებიან იმით, რომ ასჯერ ნაფიქრზე, მგონი, მეათასედ ვფიქრობ, რათა ყოველდღე რაღაც ახლით შევიდე მათთან და არ დავრჩე მასწავლებლად, რომელიც მოვიდა და წავიდა, თითქოს არც ყოფილა. ნუ გაიკვირვებთ, მაგრამ მთის ამ პატარა სოფლის ბავშვების გაოცება უფრო ძნელია. ალბათ იმიტომ, რომ საოცრად ხალასები და ბუნებრივები არიან, ესმით და აღიქვამენ მარტივად, სადად და შეუფერადებლად. თან უკვირთ, თან უხარიათ, რომ მათზე არც ისე დიდი ხარ და – მასწავლებელი. და ასე, ზედმეტი ძალისხმევისა და ორმხრივი დაძაბულობების გარეშე ჩნდება ნდობა. სულ შვიდნი არიან, კლასში მაქსიმუმ ორი თუ ზის, ხანდახან – თითოც. მათ გააკეთეს ჩემთვის მთავარი – დამარწმუნეს, რომ არ არსებობს მიზანი, რომელიც არ შეიძლება გარემოს შესაბამისად შეიცვალოს და მაინც მიღწეულ იქნეს ისეთი, როგორიც თავიდან გაჩნდა. კიდევ, გადამაჩვიეს იმით გაოცებას, როგორ შეიძლება გიყვარდეს არც ისე ლამაზი და კომფორტული სკოლა…
თეა მეხუთეკლასელი გოგონაა გრძელი ოქროსფერი თმით და საყვარლად დაჭყეტილი თვალებით. ის მუდამ ერთსა და იმავე პოზაში მხვდება: მერხზე ოდნავ დახრილი, ცალი ხელით მერხს წმენდს შინიდან წამოღებული ცისფერი (მუდამ ცისფერი!) ჩვრით, მეორით კი ნაწნავს აკავებს, რომელიც წელამდე სწვდება. ღიმილით მომესალმება, დიდი სახლის პატარა, მზრუნველი და ვალმოხდილი დიასახლისივით ამომხედავს, მერე კოხტად დაკეცავს ჩვარს და ბარბებიანი ჩანთის პაწია განყოფილებაში ინახავს… და ასე ყოველდღე, მოუბეზრებლად ზრუნავს არც ისე ლამაზ, მაგრამ თავის კლასზე, სასაცილო სიმკაცრით ამოწმებს ორად ორი თანაკლასელი ბიჭუნას სახელმძღვანელოებსა და რვეულებს. მე კი ვფიქრობ: ნეტავ საიდან აქვს ამ პატარა, გაკნაჭულ გოგოს ასეთი დიდი პასუხისმგებლობის შეგრძნება, და რა კარგია, როცა პასუხისმგებლობა არ ვლინდება მხოლოდ დავალების დაწერით და ლექსის დაზუთხვით და მოსწავლე ასე მძაფრად აღიქვამს თავს სასკოლო ცხოვრების ნაწილად.
ისინი ხშირად საოჯახო საქმეებმოლეულნი მოდიან სკოლაში, შემოაბიჯებენ ოჯახის პატარა „კაცები” და „ქალები”, გადაშლიან სახელმძღვანელოებს თაკარა მზით გარუჯული ხელებით და უცებ რაღაც საოცრად ბუნებრივი და საინტერესო წამოსცდებათ. მახსოვს, როგორ გაუცდა გიოს სკოლა, ოჯახს უნდა მიხმარებოდა მოსავლის აღებაში. ლექსი არ იცოდა ზეპირად, მაგრამ იცოდა უფრო მნიშვნელოვანი რამ: „ვაჟა-ფშაველამ იმიტომ კი არ დაწერა „რამ შემქმნა ადამიანად?”, რომ ადამიანად ყოფნა არ უნდოდა, – ამით ისა თქვა, რომე ადამიანობა კია კაი, მარა წვიმა რომ ვიყო, რამდენნაირ სიცოცხლეს მოვუვლიდიო”. მე, მის მასწავლებელს, მის ასაკში ორი დღე მუხლჩაუხრელი შრომის შემდეგ ალბათ გამიჭირდებოდა, ვაჟას ეს ლექსი მარადიული სიცოცხლის ჰიმნად მიმეღო.
ვაჟა-ფშაველა მართლაც განსაკუთრებულად მოსწონთ, ალბათ თავიანთი ცხოვრების წესის გამო… მე მიხარია, რომ ისინი ზედმეტი კირკიტის გარეშე აკავშირებენ თითოეულ პერსონაჟს თავიანთ ცხოვრებისეულ გამოცდილებასთან, ოცნებებთან, მიზნებთან, როცა საოცარი გულწრფელობით გადმოსცემენ ამბებს, რომლებსაც, ერთი შეხედვით, თითქოს არაფერი აქვს საერთო ნაწარმოებთან, მაგრამ საბოლოო ჯამში მიზანი მიღწეულია და მშვენივრად ახერხებენ, გააანალიზონ ესა თუ ის ტექსტი. მერე რა, რომ მათი მეტყველება სავსეა გაუმართავი წინადადებებითა და დიალექტიზმებით, რომ არ ჰყოფნით ლექსიკური მარაგი იმის გამოსახატავად, რასაც მიხვდნენ… ეს პროცესიც ერთ რამედ ღირს! უნდა ნახოთ, როგორ უფართოვდებათ თვალები, როგორი მოუთმენლობით იკვნეტენ ფრჩხილებს, ოღონდ მიმახვედრონ, რომ გაიგეს…
ისინი ასეთები არიან – მარტივები, უბრალოები, საინტერესოები და ინტერესით აღსავსენი… მაგრამ მათ არ ჰყავთ მასწავლებლები. ხშირად რამდენიმე საგანს ერთი მასწავლებელი ასწავლის. იმიტომ რომ აქ მთაა, სოფელია, ტალახიანი და ცივი. სამაგიეროდ აქ არიან ბავშვები, რომლებიც მუხლამდე თოვლში ხშირად მეორე სოფლიდან მოდიან, რათა სკოლა ჰქონდეთ. მათ არ სჭირდებათ ულტრათანამედროვე კლასები – იციან, სწავლა უამისოდაც შეიძლება. სჭირდებათ მასწავლებელი, რომელიც დაანახვებს, რამდენად მნიშვნელოვანნი არიან ისინი მისთვის. მათ ჩვენ ვჭირდებით – მე, შენ, სხვები… ყველა, ვინც სიყვარულით და რამის კეთების სურვილით მოვა აქ.
„განათლების იდეა საკუთარ თავზე დაფიქრებაა“
„იცინე, იცინე… მოხვალ გამოცდაზე და ვნახავ, ვინ გაიცინებს…”
ალბათ, არცთუ იშვიათად გაგიგონიათ მასწავლებლებისგან ეს ფრაზა. თავისთავად, უკვე სასაცილოა… ბავშვი კარგ გუნებაზეა და უცებ თავს ატყდება მუქარა… მოსწავლეზე გადაკიდებული მასწავლებლებიც მინახავს, შურისძიებით სავსეები, რომლებიც ბრაზობენ, რომ ბავშვმა მათი საგანი ვერ (არ) ისწავლა, იზარმაცა… ვერ დააინტერესეს. ამას მრავალი მიზეზი შეიძლება ჰქონდეს, მაგრამ მასწავლებლის მუქარა მაინც სულ სხვაა… ბავშვს განწყობა უნდა შეეცვალოს, დაითრგუნოს… საგანი რომც მოამზადოს, მასწავლებელი უკვე „გადაკიდებულია”… მავანმა შესაძლოა ასეთი მასწავლებელიც გაამართლოს: რა ქნას, ისიც ხომ ადამიანია, ისიც იღლება, სხვა რაღა დარჩენია – ან ცარცი უნდა ესროლოს მოსწავლეს, ან ფეხები აბაკუნოს, ან დაემუქროს…
რა ვიცი, რა ქნას; მე რეცეპტებს ვერ გავცემ, მასწავლებელმა თავად უნდა გადაწყვიტოს, როდის როგორ მოიქცეს… მე, უბრალოდ, არ მომწონს აგრესიული მასწავლებელი. ის უფრო მეტს კლავს ბავშვში, ვიდრე უცოდინრობა მოკლავდა.
ნუთუ არ არსებობს ცოდნის გადასაცემად სხვა გზა, გარდა აგრესიისა? ეს ცოდნაც უმეტესად დაზუთხვაა და არა გააზრებული ცოდნა. აკაკი წერეთლის „ჩემი თავგადასავალი” ხომ გახსოვთ? რამდენი საგულისხმო ამბავია მოთხრობილი განათლების შესახებ… ფიზიკურ დასჯაზე რომ არაფერი ვთქვათ, „ბავშვებს კაჭკაჭებსავით სწვრთნიდნენ და არა ადამიანის შვილებად! ყოველი საგანი უნდა მხოლოდ ეზეპირებიათ მოსწავლეებს და აზრი ესმოდათ თუ არა, ამას არავინ ჰკითხავდა. ერთი რუსის შვილი იყო – ვოლკოვი, და იმას საღმრთო წერილიდან გაკვეთილი ჰკითხეს. საბრალომ ზეპირად არ იცოდა, მაგრამ თავისი სიტყვით მშვენივრად ახსნა. მასწავლებელმა უგდო, უგდო ყური და გაიცინა: – შენი სიტყვებით რომ ბრძანებ, განა სწუნობ მაგის დამწერის სიტყვებს?! გაუჯავრდა და გააგდო, ცუდი ნიშანიც დაუსვა. მერე მეორედ გაიყვანა, როდესაც გაეზეპირებია და სულმოუბრუნებლად, სულ სხვაპასხუპით უთხრა, თუმცა კი არ ესმოდა, რას ამბობდა. მოუწონა: „აი, როგორ უნდა დაისწავლოო!” და კარგი ნიშანიც დაუსვა. ასე იქცეოდნენ ყველა მაშინდელი მასწავლებლები…”
გამონაკლისები მაშინაც იყვნენ და ახლაც არიან, მაგრამ მე გამონაკლისებზე არ ვლაპარაკობ.
Don't worry, be happy
ერთი სიტყვით, აგრესიულ და გაბრაზებულ, „მკაცრ, მაგრამ სამართლიან” მასწავლებელს გაღიმებულს ვარჩევდი, ღიმილით რომ გაუხსნის აღსაზრდელებს სულს და გონებას, სწავლისთვის რომ განაწყობს და არა სალაზღანდაროდ… გაკვეთილის ღიმილით დაწყება კეთილგანწყობას გამოხატავს, გაღიმებულ მასწავლებელს უფრო მეტად ენდობიან, ხოლო „კოპებშეკრულთან” მოსწავლეები უფრო „წესიერები” და… უფრო ჩაკეტილებიც არიან.
ღიმილი მასწავლებლის სავიზიტო ბარათია. გაიღიმეთ და ასწავლეთ ღიმილით. დაბალი ქულაც შეიძლება ღიმილით დაწეროთ. მოკლედ, ახალი და კრეატიული მეთოდები უნდა ეძებოთ ბავშვის გულამდე მისასვლელად. ცოდნის მიღება კომპლექსური პროცესია, მხოლოდ სიტყვებს არ მოჰყვება ცოდნა, ის მოედინება თქვენს ემოციასთან, თქვენი საუბრის რიტმთან, თქვენს შინაგან მდგომარეობასთან ერთად.
აგრესია აგრესიას იწვევს; ღიმილი ამრავლებს კეთილგნწყობას… ყოველგვარი ემოცია „მრავლდება”, როგორც ამ სიმღერაშია:
Don't worry, be happy
In every life we have some trouble
When you worry you make it double
Don't worry, be happy
Don't worry, be happy…
დაიჭირეთ წამი!
გახსოვთ ფილმი „Dead Poets Society” („მკვდარი პოეტების საზოგადოება”) და რობინ უილიამსის გმირი, მისტერ კიტინგი, კონსერვატიულ სასწავლებელში მოხვედრილი ლიტერატურის მასწავლებელი? კიტინგი ბავშვებს დაფიქრებისკენ, საკუთარი სტილის პოვნისკენ უბიძგებს, ლექსების მშრალი ანალიზის ნაცვლად ასწავლის, როგორ შეიგრძნონ პოეზია. მოულოდნელად მაგიდაზე ამხტარი მასწავლებელი მოსწავლეებს ეკითხება:
– აბა, ვინ მეტყვის, მაგიდაზე რატომ ვდგავარ?
– უფრო მაღალი რომ გამოჩნდეთ, – უპასუხებს ერთი…
– მაგიდაზე იმიტომ ვდგავარ, რომ საკუთარ თავს შევახსენო, მოვლენებს ყოველთვის სხვა თვალით უნდა შევხედოთ. იცით? სამყარო აქედან სულ სხვანაირად ჩანს…
ადმინისტრაციის წარმომადგენელს, რომელმაც ამგვარი მეთოდების გამო აითვალწუნა იგი, მისტერ კიტინგი ეუბნება: „ყოველთვის მიმაჩნდა, რომ განათლების იდეა საკუთარ თავზე დაფიქრება იყო…” ხოლო თუ ამ გზას გავუყვებით, რუსთაველამდეც მივალთ:
„მით ვისწავლებით, მოგვეცეს შერთვა ზესთ მწყობრთა წყობისა…”
…
მასწავლებელს მოსწავლეებისთვის ლიტერატურის გაკვეთილებზე საკუთარ თავზე დაფიქრება რომ ესწავლებინა, ალბათ, სამყარო უფრო საინტერესო გახდებოდა და აღარც მასწავლებელს დასჭირდებოდა მუქარა, მოხვალ გამოცდაზე და ვნახავთ, ვინ გაიცინებსო. განათლების გზით საკუთარი უნარების აღმოჩენა და შემოქმედებითი რეალიზაცია – აი, რა ხდის ადამიანს ბედნიერს. თუმცა ყოველთვის დასაცავი იქნება აზრი, რწმენა, იდეა, რომელიც ასეთს გაგხდის…
პოეზიას, ისევე როგორც ადამიანებს, აქვს თავისი რიტმი. ყოველი ლექსი უნიკალურია, როგორც პიროვნება. ამ უნიკალურობით არის საინტერესო ლექსიც და ადამიანიც.
საბოლოოდ, ყველაფერი წარმავალია. ყველა მოკვდება. ამიტომ და სწორედ ამიტომ: „დაიჭირეთ წამი!” იგრძენით სიცოცხლე!
სხვა საქართველო
„სკრა, ქარელი, აგარა, გორი…”
დავიწყებული სიმღერიდან
ლიანდაგზე სატვირთო მატარებელი მიდის. ჩვენ გზას მივუყვებით. გარშემო გადაყვითლებული მთებია და ვაშლის ბაღები.
ბოლო დროს ხშირად ვფიქრობ სადმე წასვლაზე, უფრო სწორად, ვფიქრობ საზღვარგარეთ წასვლაზე დიდი ხნით ან სამუდამოდ. თითქოს ამ მიწაზე ადგილს ვერ ვპოულობ, თითქოს ვერსად ვეტევი, თითქოს ჩემი წილი ვიღაცამ მომპარა და ჩემი სამყოფი ჰაერი აღარსადაა. არადა, კარგად მახსოვს, როგორ დავბრუნდი საქართველოში რამდენიმე წლის წინ – მეგონა, ყველაფერი შემეძლო, მეგონა, მთებს გადავდგამდი, მაგრამ მთები ისევ ძველ ადგილზეა და, აი, ამ ვაშლის ბაღებშიც ისეთივე სევდას დაუსადგურებია, როგორიც მაშინ იყო, როცა იმედი მქონდა, რომ შევძლებდი რამე ღირებულს გაკეთებას ჩემი ქვეყნისთვის.
მატარებელს ვუსწრებთ. მთები იმდენია, ჩვენც გვეყოფა და იმ ვაგონებსაც, გრუხუნით რომ მოგვყვებიან უკან.
წინ სოფელი სკრაა, სოფლის განაპირას – დევნილთა დასახლება ერთნაირი სახლებით, ზოგან – სახელდახელო მინაშენით, პატარა ბაღებით და დევნილობითა და გასაჭირით დაღლილი ადამიანებით.
აქ ერთი პატარა ბიჭის გამო ვართ. ბიჭს მამა გარდაეცვალა და დედასთან, დასა და ბებიასთან ერთად ცხოვრობს. ამქვეყნად ყველაზე მეტად ჭიდაობა უყვარს, დადის კიდეც ჭიდაობაზე, ალბათ ბედნიერებისთვის ამასაც იმყოფინებდა, ერთი თითქოს უმნიშვნელო პრობლემა რომ არ ჰქონდეს – სპორტული დარბაზი გორშია, გორამდე ჩასასვლელად კი ფულია საჭირო, თვეში სულ რაღაც ორმოცი ლარი, მაგრამ მაინც. და რამდენიც უნდა ვილაპარაკოთ სულიერებასა და ბედნიერების არამატერიალურობაზე, ზოგჯერ ოცნების ახდენისკენ მიმავალი გზა უბადრუკ ორმოც ლარზე გადის, რომელიც არ არის. აი, ასე, უბრალოდ, გინდა და არ არის.
ბიჭი ცამეტი წლისა იქნება. სანამ დედა მისი წარმატებების შესახებ გვიყვება, იქვე დგას, თავდახრილი. ხორბლისფერი კანი აქვს, დიდი, ლურჯი თვალები და მშვიდად გვიღიმის. მის ღიმილში დარდი და რიდი ჩანს. ჰო, ადვილი არ არის, დედა გასაჭირსა და იმედებზე უამბობდეს სრულიად უცხო ადამიანებს, შენ კი იქვე იდგე და ხვდებოდე, რომ შენი მომავალი ბევრისთვის უმნიშვნელო თანხაზეა დამოკიდებული.
მე ვიცი, რას ნიშნავს, როცა სიცოცხლეზე მეტად გიყვარს რაღაც. ერთ დღეს ვინმემ წერა რომ ამიკრძალოს, ალბათ იმ დღესვე მოვკვდები.
მე მესმის მისი.
ზუსტად არ ვიცი, რამდენი კილომეტრია თბილისიდან სკრის დევნილთა დასახლებამდე, მაგრამ დანამდვილებით შემიძლია ვთქვა, რომ არც ისე ბევრი, არც იმდენი, რომ ერთმანეთს ვერ ვამჩნევდეთ, არც იმდენი, რომ თბილისიდან ბათუმში არხეინად დავდიოდეთ დასასვენებლად და ვერ ვხედავდეთ ერთნაირ სახლებს, რომელთა მისადგომებთანაც ჩვენი კომფორტის ზონა – ბედნიერი საქართველო – მთავრდება.
ამბობენ, რომ ზოგჯერ წასვლა გაქცევაა. ალბათ ჯობია, ყველამ ჩვენი წილი პასუხისმგებლობა ვიკისროთ, რომელიმე მოდურ კაფეში ერთხელ ვახშმობის ნაცვლად მათ მივეშველოთ, ვისთვისაც წარმოუდგენლად მდიდრები ვართ, ვისთვისაც ოცნებების ახდენა ჩვენი ვახშამივით ძვირია. ყველანი ვიყავით ბავშვები, ყველას გვახსოვს, როგორი სიხარულით დავდიოდით ცეკვაზე, მუსიკაზე, ვმონაწილეობდით სპორტულ შეჯიბრებებში და გვიხაროდა, როცა ახლობლები ტაშს გვიკრავდნენ და ამაყობდნენ ჩვენით. ყველას სჭირდება იმავეს განცდა. ყველა ბავშვს აქვს უფლება, საყვარელი საქმე აკეთოს.
თქვენ, ვისაც გერგოთ ბედნიერება, იყოთ მშობლები, გთხოვთ მე, რომელმაც არ ვიცი, როგორია შვილის სიყვარული, უთხრათ თქვენს შვილებს, რომ აქვე, ჩვენგან რამდენიმე კილომეტრზე, განათებული თბილისის შემოგარენში, ცოცხლობს სხვა საქართველო, სადაც ვერ აღწევს დიდი ქალაქების ცენტრალური უბნების შუქი და ხმაური, სადაც ცხოვრობენ ბავშვები, რომლებსაც არ აქვთ მობილური ტელეფონები, ფერადი ტელევიზორები, თავზე საყრელი ტანსაცმელი და სათამაშოები და მაინც ბედნიერები არიან, უთხრათ, რომ მათ გვერდით დგომა მნიშვნელოვანია, მათი პრობლემები მნიშვნელოვანია, რადგან სწორედ მათი პრობლემების გამო ვერ დგას მყარად ფეხზე ჩვენი ქვეყანა.
…ირგვლივ მთებია და ვაშლის ბაღები. სიყვითლე უკვე აღარ ჩანს, ბნელა. იმავე გზას მივუყვებით, ამჯერად – საპირისპირო მიმართულებით. სკრა უკან რჩება, მე კი ვუყურებ განათებულ ავტობანს და ვფიქრობ, რომ არ არსებობს ადგილი დედამიწის ზურგზე, სადაც მოვახერხებ, ორმოცლარიან ტრაგედიებს და ამ ბავშვების თვალებს დავემალო.
რამაზ ქაცარავა – ქიმია სხვანაირია, ამას უნდა შეეგუოს მოსწავლე
რამაზ ქაცარავა, ქიმიის მეცნიერებათა დოქტორი, სრული პროფესორი, ტექნიკური უნივერსიტეტის სამედიცინო პოლიმერებისა და ბიომასალების კვლევითი ცენტრის დამაარსებელი და ხელმძღვანელი, 300-ზე მეტი სამეცნიერო ნაშრომის (მათი უმეტესობა წამყვან უცხოურ ჟურნალებშია დაბეჭდილი) ავტორი და 45 პატენტის (30 გაცემულია ყოფილ საბჭოთა კავშირში, 9 – საქართველოში, 5 – აშშ-ში და 1 – ავსტრალიაში; შეტანილია კიდევ 20 საპატენტო განაცხადი, 2 – საქართველოში, 19 – აშშ-ში) მფლობელია. მასა და მის ასპირანტებსა თუ დოქტორანტებს მიღებული აქვთ 41 ადგილობრივი თუ საერთაშორისო გრანტი. ციტირების ინდექსით (620) და h-ინდექსით (14) (08.04.2011-თვის Web of Science-ის მიხედვით) ბატონი რამაზი ერთ-ერთი პირველია ქართველ მეცნიერთა შორის. რამდენიმე დღის წინ, რამაზ ქაცარავას გამოკვლევის საფუძველზე, ფირმა „პოლიმერფარმმა” როგორც წლის ნოვატორმა კომპანიამ საქართველოს ეროვნული ბიზნესჯილდო „მერკური” მიიღო.
ბატონი რამაზი ამბობს, რომ ქართული ფარმაცია დღემდე ეფუძნება მცენარეებისგან გამოყოფილ ბიოლოგიურად აქტიურ ნივთიერებებს, რაც, თავისთავად, ძალიან საინტერესოა. მისი გამოკვლევა კი იმით არის ნოვატორული, რომ მის საფუძველზე ქართულ ფარმაციაში დაინერგა სინთეზური მოლეკულებით მიღებული პრეპარატები.
„30 წელიწადზე მეტია, ამ თემაზე ვმუშაობთ. ამ ხნის განმავლობაში შევიმუშავეთ ამინმჟავების ახალი ქიმია (ვგულისხმობ მაკრომოლეკულების ქიმიას). პრაქტიკულ გამოყენებაზე ორიენტირებული კვლევის პირველი შედეგი გახლდათ ის, რაც ჩვენს მწირ პირობებში შეიძლებოდა გაკეთებულიყო, ანუ გარეგანი მოხმარების პრეპარატები. ჩვენ შევქმენით ეგრეთ წოდებული ხელოვნური კანი (ნუ გაიკვირვებთ – ეს სამეცნიერო ჟარგონია) – ფაგობიოდერმი, რასაც უკვე საკმაო რეზონანსი მოჰყვა მსოფლიოში და საერთაშორისო ლიტერატურაშიც მოიხსენიება. ეს არის პრეპარატი, რომელიც შეიცავს ბაქტერიოფაგებსა და ანტიბიოტიკებს, ფერმენტებსა და ტკივილგამაყუჩებელ საშუალებას, გამოირჩევა ჭრილობის შეხორცების უაღრესად მაღალი უნარით, გამოიყენება ტროფიკული და დიაბეტური წყლულების, დამწვრობის, ნაგლეჯი თუ ნაფლეთი ჭრილობების, ნაკბენებისა და სხვა წარმოშობის ინფიცირებული ჭრილობების სამკურნალოდ. ალბათ, გაზვიადება არ იქნება, თუ ვიტყვით, რომ დღეს ბიოსამედიცინო პოლიმერების სინთეზი მხოლოდ მაკრომოლეკულურ ნაერთთა ქიმიის კი არა, საზოგადოდ ქიმიის ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი და, ამასთან, პერსპექტიული მიმართულებაა. ბიოდეგრადირებადი პოლიმერების დანიშნულებაა ცოცხალ ორგანიზმებში დროებითი ფუნქციის შესრულება, რის შემდეგაც ისინი უნდა დაიშალონ და ორგანიზმიდან ყოველგვარი ზიანის გარეშე გამოიდევნონ. უდიდესი მნიშვნელობა აქვს მათი მაკრომოლეკულის შემადგენელი ფრაგმენტების არატოქსიკურობასა და უვნებლობას. აქედან გამომდინარე, მეცნიერები ცდილობენ, ბიოდეგრადირებადი პოლიმერების ჯაჭვის ასაგებად გამოიყენონ ბუნებრივი, ფიზიოლოგიური მონომერები. ჩვენ მიერ სინთეზირებულმა ბიოდეგრადირებადმა მაკრომოლეკულურმა სისტემებმა ბუნებრივი ამინმჟავების საფუძველზე სამედიცინო პრაქტიკაში დანერგვის მიზნით წარმატებით გაიარა გამოცდა რამდენიმე სამეცნიერო და სამკურნალო ცენტრში როგორც ქვეყნის შიგნით, ისე მის ფარგლებს გარეთაც. ექსპერიმენტულმა და კლინიკურმა გამოცდებმა აჩვენა, რომ აღნიშნული ჰეტეროჯაჭვური პოლიმერები პერსპექტიული სამედიცინო მასალებია სტენტების დასაფარავად რესტენოზისგან სისხლძარღვთა დასაცავად, ასევე იმპლანტების, ხელოვნური კანის, სისხლძარღვთა პროთეზების, პროლონგირებული სამკურნალო პრეპარატების, გაწოვადი ქირურგიული მასალების, წამლების კონტროლირებადი გამოყოფის უნარის მქონე სისტემებისთვის და სხვ. რაც შეეხება ბიოდეგრადირებადი პოლიმერების საფუძველზე შექმნილ ხელოვნურ კანს, პრეპარატ ფაგობიოდერმას, რომელიც ჭრილობების შეხორცების უჩვეულოდ მაღალი უნარით გამოირჩევა, ის უკვე რეგისტრირებულია საქართველოს ჯანმრთელობის სამინისტროს მიერ და რეკომენდებულია პრაქტიკული გამოყენებისთვის. ასეთი პოლიმერების გამოყენების პერსპექტივა ბიოსამედიცინო პრაქტიკაში (თუ მათ კომერციულ პოტენციალსაც გავითვალისწინებთ), როგორც ჩანს, ამოუწურავია”, – აცხადებს რამაზ ქაცარავა.
ცოტა ხნის წინ ბატონი რამაზის გამოკვლევის შედეგად მიღებული ბიოდეგრადირებადი პოლიმერები აშშ-ის რამდენიმე წამყვან კლინიკაში დაინერგა. ამ კვლევაზე ქართველი და ამერიკელი მეცნიერები ერთიანი, ამერიკული დაფინანსებით ერთმანეთისგან დამოუკიდებლად მუშაობდნენ. საბოლოოდ მიღებული ბიოდეგრადირებადი პოლიმერები ამერიკაში გამოიცადა. ქართული პოლიმერები, რომლებმაც ყოველგვარ გამოცდას გაუძლო და ყველანაირი მოთხოვნა დააკმაყოფილა, ჯერ ამერიკაშივე დააპატენტეს, მერე კი საავადმყოფოებში გაავრცელეს. ამ პოლიმერებს გულ-სისხლძარღვთა სისტემის სამკურნალოდ იყენებენ. კერძოდ, სტენტი იფარება პოლიმერით, რომელიც შედის ორგანიზმში და გამოყოფს წამალს. მედიკამენტი ხელს უშლის იმ უჯრედების ზრდას, რომლებიც სადინარს ახშობს, ეს კი გულის ნორამლური მუშაობისა და ადამიანის გამოჯანმრთელების უტყუარი საშუალებაა.
ბატონი რამაზი „mastsavlebeli.ge”-ს სტუმარია და მკითხველს ქიმიის როლსა და მისი სწავლების მეთოდებზე ესაუბრება:
– ჩემი პოზიცია ასეთია: საქართველოს მძიმე ქიმია არ სჭირდება. დღეს რუსთავის ქიმიის ქარხანაში სასუქს აწარმოებენ, რაც რენტაბელურია და ამ მხრივ – სასიკეთო, მაგრამ დიდი ქიმიური საწარმოების აშენება ქვეყნისთვის არც ეკოლოგიური და არც ეკონომიკური თვალსაზრისით მოგებიანი არ იქნება. ამიტომ, ჩემი აზრით, აქცენტი უნდა გაკეთდეს მცირე ქიმიაზე. ის, რასაც ჩვენ ვემსახურებით, კერძოდ, ბიოსამედიცინო დარგი, მცირე ქიმიაა, მაგრამ საბაზრო ფასით ქართული ეკონომიკისთვის გამართლებულია. თუმცა ქიმიაში მხოლოდ კვლევები და გამოგონებები არაფერს ნიშნავს, თუ ისინი პრაქტიკაში არ დაინერგა, რაც კიდევ უფრო დიდ სირთულეებთან არის დაკავშირებული. საქართველოში ჩამოდიან ამერიკელები, რომლებიც ტრენინგებს გვიტარებენ სამეცნიერო კვლევების კომერციაზე, მაგრამ ჯერჯერობით ჩვენ მეტისმეტად შორს ვართ იმ სქემებისგან, რომლებსაც ისინი გვთავაზობენ. დავიწყოთ იმით, რომ ურთულესი პრობლემაა დაპატენტება, რაც ძალიან დიდ თანხებთან არის დაკავშირებული. ჩემი აზრით, დაპატენტების თემა სკოლებშივე უნდა ისწავლებოდეს, რათა ადამიანს ბავშვობიდან ჰქონდეს ცნობიერებაში გამჯდარი მისი მნიშვნელობა და საჭიროება. ახალგაზრდამ უნდა იცოდეს, რა არის ბაზარი, რადგან პროდუქციის რეალიზაციის გარეშე ყოველგვარი გამოგონება თუ კვლევა აზრს კარგავს, მით უმეტეს – ქიმიაში.
ვფიქრობ, სახელმწიფოს მიზანი მცირე ქიმიის დახმარება უნდა იყოს, რადგან ეს დარგი პერსპექტიულია არა მარტო საქართველოში, არამედ მთელ მსოფლიოში. ჩვენთან შექმნილი პროდუქცია შესაძლოა არ იყიდოს ამერიკამ, რადგან მას მკაცრი მოთხოვნები აქვს, მაგრამ არსებობს ძალიან დიდი ბაზარი – აზია, სადაც ფულიც ბევრია და მოსახლეობაც დიდი. მზა პროდუქცია თუ არა, შეიძლება, ტექნოლოგიები გაიყიდოს.
– არცთუ შორეულ წარსულში საქართველოში ქიმიისადმი ინტერესი სრულიად განელდა, რადგან იგი უპერსპექტივო დარგად იქნა მიჩნეული. ბოლო ხანს კვლავ შეიმჩნევა ტექნიკური საგნებისკენ შემობრუნება. როგორ აისახა ეს ახალი თაობის ქიმიკოსებზე?
– საქართველოში თავის დროზე ბევრი ქიმიური საწარმო დაიხურა. აღარ იხსნებოდა პატარა ქიმიური საწარმოები. არადა, სწავლა არცთუ იაფია. მშობელს, რომელიც მნიშვნელოვან კაპიტალს აბანდებდა შვილის განათლებაში, სურდა, უმაღლესი სასწავლებლის დასრულების შემდეგ მისი შვილი უზრუნველყოფილი ყოფილიყო. ქიმიკოსებისთვის კი პერსპექტივა არ ჩანდა.
ბოლო ხანს მართლაც შეინიშნება გააქტიურება. მოსწავლეები მოდიან თსუ-ს თანამედროვე სამედიცინო პოლიმერული მასალების ინსტიტუტში და ათვალიერებენ თანამედროვე ლაბორატორიას. მათ ვაცნობთ ხელსაწყოებს, რომლებიც კვლევისთვის არის საჭირო. თავის დროზე, როდესაც ბავშვებს ქიმიაში მაღალ მატერიებზე ვესაუბრებოდით, ვატყობდით სკეპტიკურ განწყობას, მაგრამ როდესაც თავიანთი თვალით ნახეს ხელსაწყოები, თანამედროვე ლაბორატორიები, მათი დამოკიდებულება მკვეთრად შეიცვალა.
სხვათა შორის, ცოტა ხნის წინ მოგვმართა 58-ე სკოლის მასწავლებელმა – სურს, მოიყვანოს მოსწავლეები, რომ თანამედროვე მეთოდები ვასწავლოთ. ბავშვი თუ ძველ და ჭუჭყიან ლაბორატორიაში შეიყვანე, მეორედ იქ ვეღარაფრით შეაბრუნებ. მოსწავლემ უნდა ნახოს სუფთა, თანამედროვე ლაბორატორია, სადაც მუშაობის კომფორტული პირობებია. თუმცა მინდა ისიც აღვნიშნო, რომ თუ არ იქნება დაფინანსება, შედეგს ვერ მივიღებთ. როდესაც რეიგანს უთხრეს, რომ ამერიკაში მკვეთრად დაეცა ინტერესი ფიზიკა-მათემატიკისა და, საზოგადოდ, ტექნიკური დისციპლინებისადმი, აშშ-ის პრეზიდენტმა დიდი ფინანსური დახმარება გამოუყო სკოლებს, რომ ამ საგნებისადმი ინტერესი კვლავ ამაღლებულიყო.
კიდევ ერთი: იყო დრო, როდესაც ბავშვებს ძველბიჭური მენტალიტეტი იზიდავდათ, რაც მეცნიერებისა და, საზოგადოდ, განათლებისადმი ნიჰილიზმს, ცინიზმს ბადებს. ეს დამღუპველი იყო როგორც ცალკეული ადამიანებისთვის, ისე ქვეყნისთვისაც. ამიტომ ძველი ბიჭობის ინსტიტუტთან ბრძოლა ხელისუფლების ერთ-ერთ საუკეთესო ნაბიჯად მიმაჩნია.
– ნებისმიერი საგნისადმი ინტერესი მოწაფეს სკოლიდან მოჰყვება. რა შეიძლება იღონოს ქიმიის მასწავლებელმა იმისთვის, რომ მოსწავლეს ეს საგანი შეაყვაროს?
– მასწავლებელი, უპირველესად, მოწოდებით უნდა იყოს პედაგოგი. მას მართლა უნდა უყვარდეს თავისი საქმე, ბავშვები და საგანი, რომელსაც ასწავლის. ჩემი აზრით, არ არის დასაძრახი, თუ იგი მოახდენს სელექციას და 30-დან მეტ ყურადღებას მიაქცევს, ვთქვათ, იმ ხუთ მოსწავლეს, რომლებსაც უფრო მეტად აინტერესებთ ქიმია. ქიმია თავისებური მეცნიერებაა, მაგრამ, მერწმუნეთ, არ არის რთული. უბრალოდ, სხვანაირია. ბავშვებს ეს „სხვანაირობა” აშინებთ, მაგრამ მასწავლებელმა თუ შეძლო, მათ ამ საგნისადმი ინტერესი გაუღვიძოს, ქიმიას ძალიან ადვილად ასწავლის. ამისთვის კი აუცილებელია კარგად მოწყობილი ლაბორატორია, კონტაქტი იმ უნივერსიტეტებთან, სადაც არის უფრო დიდი ლაბორატორიები. მოსწავლეები შეიძლება მოვიდნენ კვლევით ცენტრებში, დაესწრონ ექსპერიმენტებს, შეიძლება კვლევითი ცენტრებიდანაც მიიწვიონ მეცნიერები ლექციების ჩასატარებლად… სხვათა შორის, ზაფხულში ბაკურიანში იხსნება საერთაშორისო სამეცნიერო სკოლა, სადაც წავიკითხავ რამდენიმე ლექციას ინგლისურ ენაზე. ეს ძალიან საინტერესო იქნება ქართველი მოსწავლეებისთვის.
– რამ განაპირობა ქიმიასთან თქვენი ასეთი მჭიდრო კავშირი?
– პირველ საშუალო სკოლაში ვსწავლობდი. ერთხელ უნივერსიტეტიდან ჩვენთან მოვიდა დოცენტი, ქიმიკოსი გიორგაძე, რომელიც ნერგავდა ქიმიის სწავლების საკუთარ მეთოდიკას. ძალიან საინტერესო სპეციფიკა ჰქონდა, „ცოცხლად” ატარებდა გაკვეთილებს, გვიჩვენებდა ექსპერიმენტებს. ასე გაგვიჩნდა რამდენიმე მოსწავლეს ქიმიისადმი ინტერესი. ბავშვებს მარტო წიგნით ვერ შეაყვარებ საგანს, მით უმეტეს – ინტერნეტის საუკუნეში, ამიტომ გაკვეთილზე ბევრი ექსპერიმენტი უნდა ჩატარდეს. მასწავლებელი მოსწავლეს ცოდნას პირდაპირ ვერ ჩაუდებს თავში. მან უნდა ასწავლოს ძირითადი ცნებები, წიგნებისა და ინტერნეტის გამოყენება დამატებითი ინფორმაციის მისაღებად. ერთი სიტყვით, პედაგოგი მიმართულებას აძლევს, მერე კი მოწაფე თავად მიისწრაფის ცოდნის გაღრმავებისკენ. თავდაპირველად ვფიქრობდი, მათემატიკას გავყოლოდი, მაგრამ ამ გადასახედიდან ბედის მადლიერი ვარ, რომ ქიმია ავირჩიე.
“ჰომო შციენტიფიცუს” ბეკეტის თვალთახედვით ანუ მეცნიერებით შეპყრობილი კაცი
გვერდის პარტნიორია გამომცემლობა “ინტელექტი”
არის თუ არა ფუნდამენტური მეცნიერული კვლევა საზოგადოებისათვის სასარგებლო საქმე?
ეს მეტწილად იმაზეა დამოკიდებული, რას მივიჩნევთ სასარგებლოდ. თუ ვიგულისხმებთ ადამიანის ჯანმრთელობასა და დღეგრძელობას, ტრანსპორტის, კავშირგაბმულობის საშუალებათა განვითარებას, განათლებას, ჩნდება საცდური ამ შეკითხვას ვუპასუხოთ:
“სასარგებლოა”, მაგრამ თუკი ვიგულისხმებთ კოლოსალურ სოციალურ-ეკონომიკურ მოშლილობას, სულიერ კრიზისს, რასაც იწვევს ტექნიკურ მიღწევებსა და მიმდინარე ცვლილებების ტემპთან შეგუების ჩვენს შეზღუდულ შესაძლებლობათა შორის არსებული შეუსაბამობა, მაშინ ჩნდება საცდური, შეკითხვას ვუპასუხოთ: “არა”. მსოფლიოს დღევანდელი მდგომარეობა, რაც უმეტესწილად მეცნიერების წყალობაა, იწვევს გაცილებით უკეთესის სურვილს და გვინერგავს ძლიერ შიშს, რის გამოც შეიძლება ჩავიწერო ასე:
მოაქვს თუ არა სარგებლობა მეცნიერებას? საეჭვოა.
– უნდა იფიქროს თუ არა მეცნიერმა თავისი კვლევის შესაძლო შედეგებზე და იმაზე, რა გავლენას მოახდენს ისინი საზოგადოებაზე?
– მე მგონია, რომ აღმოჩენათა შესაძლო შედეგებს წინასწარ ვერ განჭვრეტს ვერც მეცნიერი და ვერც სხვა ვინმე. შეიძლება ისიც კი ითქვას, რომ ეს გამომდინარეობს თვით ტერმინიდან – “ფუნდამენტური გამოკვლევა”. ამის მაგალითად გამოდგება თუნდაც აინშტაინის აღმოჩენა მასისა და ენერგიის ეკვივალენტურობის შესახებ. ეს მოხდა 1905 წელს, გაცილებით უფრო გვიან ატომური იარაღი შეიქმნა.
უნდა ვიფიქროთ შედეგებზე? ეს შეუძლებელია.
– რატომ გადაწყვიტეთ, რომ მეცნიერება თქვენი მოწოდებაა?
– ჩემი აზრით, ყველაზე უფრო მართებული პასუხი ასეთი იქნება: ახალგაზრდობაშივე მივხვდი, რომ მეცნიერება არის ახირებული, გაუბედავი, ცხოვრებასთან შეგუების უნარმოკლებული ადამიანების თავშესაფარი. შესაძლებელია ასე იყო უფრო წარსულში, ვიდრე ამჟამად. თუ გეტინგენში სწავლობდით 20-იან წლებში და ესწრებოდით სემინარს – “ნივთიერების სტრუქტურა”, რომელსაც დევიდ გილბერტი და მაქს ბორნი ხელმძღვანელობდნენ, აუდიტორიაში შესვლისთანავე იგრძნობდით, რომ მოხვდით საგიჟეთში. სემინარის ყოველი დამსწრე აშკარად არანორმალური იყო. ამას რომ შეგუებოდით, უნდა ხმა ამოგეღოთ და ბორძიკით მაინც გელაპარაკათ. რობერტ ოპენჰაიმერმა, როცა დიპლომანტი იყო, საჭიროდ ჩათვალა გამოემუშავებინა ბორძიკით ლაპარაკის ძალზე ელეგანტური მანერა – “ნიუმ-ნიუმ-ნიუმ”.
რა არის მეცნიერული მოწოდება?
ახირებულთა თავშესაფარი.
– გვიამბეთ თქვენი გამოკვლევების ისტორია.
– მგონი, ყველაზე საინტერესო ის არის, რომ ეს გამოკვლევები ტარდებოდა არახელსაყრელ ვითარებაში და რაც უფრო ცუდი ვითარება იყო, კვლევა მით უფრო წარმატებით მიმდინარეობდა. ვგულისხმობ ორ პერიოდს. პირველია 30-იანი წლების შუა ხანები ნაცის- ტურ გერმანიაში, როცა ცხოვრება საკმაოდ არასასიამოვნო გახდა, ოფიციალური სემინარები კი – მოსაწყენი. ბევრი სწავლული ემიგრა- ციაში წავიდა, ზოგი დარჩა, მაგრამ ოფიციალურ სემინარებს ჩამოაშორეს. მე ჩამოვაყალიბე პატარა კერძო კლუბი, რომლის წევრებიც დაახლოებით კვირაში ერთხელ ვიკრიბებოდით, უფრო ხშირად დედაჩემის სახლში. თავდაპირველად, მხოლოდ თეორეტიკოსი ფიზიკოსები მოდიოდნენ (მაშინ მეც თეორეტიკოსი ფიზიკოსი ვიყავი), შემდეგ ბიოლოგებიც დაგვემატნენ. მაშინდელ ჩვენს საუბრებს ჰქონდა შორს მიმავალი შედეგები, რამაც მოგვიანებით ყველას ზიანი მოგვაყენა. ეს არახელსაყრელი სიტუაცია რაღაცით ჰგავდა 1348 წლის შავ ჭირს ფლორენციაში, რაც საფუძვლად უდევს ბოკაჩოს “დეკამერ- ონში” მოთხრობილ ამბებს.
მეორე რთული პერიოდი ამერიკაში მუშაობის პირველი წლები.
აქ გადმოვედი 1937 წელს და ომის მთელ პერიოდში არაკეთილსაიმედო უცხოელად ვითვლებოდი. ამ “ტიტულით” მოვეწყვე ვანდერბილტის უნივერსიტეტში ფიზიკის მასწავლებლად. ეს არ იყო მაინცდამაინც სახარბიელო თანამდებობა, მაგრამ ყველაფერი კარგად გამოვიდა. იქ ვმუშაობდი შვიდნახევარ წელიწადს. სალვადორ ლურიასთან (ესეც არაკეთილსაიმედო უცხოელი გახლდათ) და ალფრედ ჰერშთან (კიდევ ერთი ცხოვრებასთან შეგუებული) ერთად სრული შესაძლებლობა მქონდა, საკმაო დრო დამეთმო ფაგის გამოკვლევისათვის, რაც ქვაკუთხედად დაედო მოლეკულურ გენეტიკას.
როგორია თქვენი გამოკვლევების ისტორია?
ეს კვლევა ყვაოდა არახელსაყრელ პირობებში.
– მეცნიერებას მივდევთ მეცნიერებისათვის, როგორც ხელოვნებას ან მუსიკას, თუ მას ვიყენებთ, როგორც ჩვენი ფიზიკური არსებობის გაუმჯობესების საშუალებას?
– აი, ამის შესახებ შემიძლია რაღაც ვთქვა. ჩემი აზრით, ამ შეკითხვაში იმთავითვე ჩანს ჩვეულებრივი გაუგებლობა ჰომო სციენტიფიცუსის არსისა და სწორედ ამის თაობაზე მინდა ვილაპარაკო. ნება მომეცით, მოვიყვანო ერთი ციტატა, რომელიც უშუალოდ ეხება სწორედ ამ საკითხის არსს. ეს გახლავთ ნაწყვეტი სემ ბეკეტის რო- მანიდან “მოლოი”. რომანის გმირია ფრიად მარტოსული მიხრწნილი მოხუცი. მთელი წიგნი არის მის მიერ ჩაწერილი რაღაც თავისებური მონოლოგი თავისი ცხოვრების შესახებ. შევარჩიე ისეთი ნაწყვეტი, რომელიც, მე მგონი, მშვენივრად გვისურათებს ჩემს შეხედულებას (თუ მთლად სიტყვასიტყვით არ გავიგებთ მას). მოქმედება ხდება რომელიღაც მივარდნილ ადგილას, სადაც ცხოვრობს მოლოი, როგორც მაწანწალა.
“…ნაპირზე რომ აღმოვჩნდი, შემთხვევით ვისარგებლე და მოვაგროვე კენჭები, რომ მეწუწნა ისინი. კაცმა რომ თქვას, ეს ხრეში უფრო იყო, მაგრამ მე კენჭებს ვუწოდებ. საკმაოდ ბლომად მოვიმარაგე ისინი. კენჭები თანაბრად გავანაწილე ოთხ ჯიბეში (ორი ჯიბე შარვლისა, ორიც – ლაბადისა). ამოვიღებდი კენჭს ჩემი ლაბადის მარჯვენა ჯიბიდან, ჩავიდებდი პირში, და მის მაგივრად ჩემი ლაბადის მარჯვენა ჯიბეში ვდებდი ჩემი შარვლის მარჯვენა ჯიბიდან ამოღებულ კენჭს, რომლის მაგივრად ვდებდი ლაბადის მარცხენაჯიბიდან ამოღებულ კენჭს, რომლის მაგივრად ვდებდი ჩემი შარვლის მარცხენა ჯიბიდან ამოღებულ კენჭს, რომლის მაგივრად ვდებდი ჩემი ლაბადის მარცხენა ჯიბიდან ამოღებულ კენჭს, რომლის წუწნა დავამთავრე და ახლახან გამოვიღე პირიდან. გამოდიოდა, რომ ჩემი ოთხი ჯიბიდან თითოეულში კვლავ იდო ოთხი კენჭი, მაგრამ ისინი უკვე აღარ იყო მთლად ისეთივე კენჭები. როცა კვლავ მომინდებოდა კენჭის წუწნა, მე ხელახლა ჩავიყოფდი ხელს ჩემი ლაბადის მარჯვენა ჯიბეში და დარწმუნებული ვიყავი, რომ წინანდელ კენჭს არ ამოვიღებდი და სანამ ამ კენჭს ვწუწნიდი, დანარჩენი კენჭები ერთი ჯიბიდან მეორეში გადამქონდა ისე, როგორც ახლახან გიყვებოდით. ასე გრძელდებოდა შემდგომშიც. მაგრამ ეს გადაწყვეტილება მთლიანად ვერ მაკმაყოფილებდა. ჩემს ყურადღებას არ გამოეპარა ის, რომ ვითარების განსაკუთრებულად მიმდინარეობის შემთხვევაში ის ოთხი კენჭი, რომლებიც ზემოაღწერილი გზით გადადიოდა ჯიბიდან ჯიბეში, შესაძლებელია ერთი და იგივე კენჭები აღმოჩენილიყო. გამოდის, რომ რიგრიგობით ვწუწნი არა თექვსმეტ კენჭს, არამედ – მხოლოდ ოთხს, ყოველთვის ერთსა და იმავეს. მართალია, კენჭების ჯიბიდან ჯიბეში წრებრუნვა უფრო თანაბარი რომ ყოფილიყო, ჯიბეებს გვარიანად შევანჯღრევდი ხოლმე, სანამ კენჭის წუწნას დავიწყებდი, ხოლო როცა ვწუწნიდი, ჯიბეებს მანამ შევანჯღრევდი, სანამ კენჭების გადატან-გადმოტანას დავიწყებდი, მაგრამ ეს იყო მხოლოდ სუროგატი, რომელიც ჩემისთანა კაცს ვერ დააკმაყოფილებდა. ამიტომაც რაღაც სხვა უნდა მომეფიქრებინა.
ჯერ ის ვიფიქრე, უკეთესი იქნება, თუ კენჭებს თითო-თითოდ კი არა, ოთხ-ოთხად გადავდებ ჯიბიდან ჯიბეში: სანამ კენჭს ვწუწნი, უნდა ამოვიღო სამი კენჭი, ჩემი ლაბადის მარჯვენა ჯიბეში რომ დარჩა, და მათ მაგივრად ჩავდო ჩემი შარვლის მარჯვენა ჯიბიდან ამოღებული ოთხივე კენჭი, ამათ მაგივრად კი ჩავდო ჩემი ლაბადის ჯიბიდან ამოღებული კენჭები და, ბოლოს, ამათ მაგივრად – სამი კენჭი ჩემი ლაბადის მარჯვენა ჯიბიდან პლუს ერთი კენჭი, რომელიც პირში მაქვს და მალე დავამთავრებ მის წუწნას. ჰო, თავიდან მომეჩვენა, რომ ამ გზით უკეთეს შედეგს მივაღწევდი. მაგრამ კარგად რომ ვიფიქრე, შევიცვალე აზრი და ვაღიარე, რომ ოთხ-ოთხი კენჭის ასეთნაირი გადატან-გადმოტანა სახეირო შედეგს ვერ მოიტანდა. დარწმუნებული ვიყავი, რომ ყოველ ხელის ჩაყოფაზე ჩემი ლაბადის მარჯვენა ჯიბეში ოთხ კენჭს ვიპოვიდი, მაგრამ მაინც რჩებოდა შესაძლებლობა, ყოველი ოთხეულიდან შემთხვევით ყოველთვის ერთი და იგივე კენჭი ამომეღო, რის შედეგადაც უნდა მეწუწნა არა თექვსმეტი კეჭი რიგრრიგობით (როგორც მე მინდოდა), არამედ მხოლოდ ოთხი – ყოველი ოთხეულიდან ყოველთვის ერთი და იგივე კენჭი. გამოდის, რომ კენჭების გადატანის ესა თუ ის ხერხი ვერ გადაწყვეტდა საკითხს, რადგანაც როგორც უნდა გადამედო კენჭები ერთი ჯიბიდან მეორეში, შეცდომის რისკი მაინც რჩებოდა. ცხადი იყო, რომ თუ ბევრი ჯიბე მექნებოდა, მეტი შანსი მეძლეოდა, კენჭებით დავმტკბარიყავი სწორედ ისე, როგორც მე მსურდა, ესე იგი, მეწუწნა კენჭები თითო-თითოდ. სავსებით რომ დავმშვიდებულიყავი, ამისათვის უნდა მქონოდა თექვსმეტი ჯიბე (ერთი კენჭი ერთ ჯიბეში!). ძალიან დიდხანს ვერ მივაგენი სხვა გამოსავალს. ვფიქრობდი ასე: თუ არ მექნება თექვსმეტი ჯიბე, თითო ჯიბე ყოველი კენჭისათვის, ვერასოდეს მივაღწევ ჩემ მიერ დასახულ მიზანს, თუ რაიმე განსაკუთრებული ბედის წყალობა არ მომევლინა.
რა იქნება, ჩემი ოთხი ჯიბე რომ გავაორმაგო – თითოეული მათგანი გავყო შუაზე ქინძისთავის მეშვეობით? რვა ჯიბე მექნება, მაგრამ გაოთხმაგებას ნამდვილად ვერ შევძლებ. ასეთი სანახევრო გადაწყვეტა საკითხისა ხელს არ მაძლევს, ამისათვის თავის შეწუხება არ ღირს. ამდენი ჭაპანწყვეტის შემდეგ სულ დავკარგე ზომიერების გრძნობა და ჩემს თავს ვუთხარი: “ყველაფერი ან არაფერი!” იყო ისეთი მომენტიც, როცა გამიჩნდა საცდური, ჯიბეებისა და კენჭების რაოდენობა რომ შესაბამისობაში მომეყვანა, ამისათვის შემემცირებინა კენჭების რაოდენობა, მაგრამ ეს ცდუნება დიდხანს არ გაგრძელებულა: ეს ხომ იმას ნიშნავდა, რომ მეღიარებინა ჩემი დამარცხება. და აი, ვიჯექი ზღვის პირას, წინ მეწყო თექვსმეტი კენჭი და დავცქეროდი მათ დაბნეული და განრისხებული…
მაგრამ ერთხელ, როცა ასე ვიჯექი და ჩემს კენჭებს მივშტერებოდი, დაუსრულებლად და ყოველთვის უნაყოფოდ ვამწკრივებდი მათ ძეწკვის სახით, პეშვით ვიღებდი სილას და ვცრიდი მას გა- ფარჩხულ თითებში, ასე ვიმშვიდებდი გონებას და ცოტათი სხეულსაც, ამ დროს თავში მომივიდა ბუნდოვანი აზრი: ექვს კენჭს ჩავიდებ ჩემი ლაბადის მარჯვენა ჯიბეში, ხუთს – შარვლის მარჯვენა ჯიბეში, ხუთსაც – შარვლის მარცხენა ჯიბეში. აეწყო საქმე: ორჯერ ხუთი ათია, პლუს 6 – თექვსმეტი და ნული. ეს ნული წილად ხვდა ჩემი ლაბადის მარცხენა ჯიბეს, რომელიც ჯერჯერობით ცარიელია. ცარიელია იმ აზრით, რომ მასში არ არის კენჭები, თორემ სხვა ნივთები კი აწყვია – აბა, სად წავიღებდი ხილის გასათლელ ჯაყვას, ვერცხლეულს, ველოსიპედის ზარს და კიდევ სხვა ნივთებს, რომ- ლებიც არ მიხსენებია და, შესაძლებელია, არც ვახსენო?! კარგი,
დავანებოთ ამას თავი. ახლა შემიძლია დავიწყო კენჭების წუწნა. კარგად დააკვირდით: ვიღებ კენჭს ჩემი ლაბადის მარჯვენა ჯიბიდან, ვწუწნი მას, ვწყვეტ წუწნას და ამ კენჭს ვიდებ ლაბადის მარცხენა ჯიბეში, რომელშიც კენჭები არ არის, ახლა მეორე კენჭს ვიღებ ჩემი ლაბადის მარჯვენა ჯიბიდან, ვწუწნი და ვდებ ჩემი ლაბადის მარცხენა ჯიბეში. ასე გრძელდება მანამ, სანამ ჩემი ლაბადის მარჯვენა ჯიბე არ დაცარიელდება (თუ არ ჩავთვლით იმ ნივთებს, რომლებიც ყოველთვის დევს იქ) და ის ექვსი კენჭი, რომელთაც აგერ ახლა რიგრიგობით ვწუწნიდი, ყველა ერთად არ აღმოჩნდება ჩემი ლაბადის მარცხენა ჯიბეში. ახლა შევჩერდი და გავიფიქრე, მთელი საქმე არ ჩავაფლავო-მეთქი. ეს რომ გავიფიქრე, მაშინვე შევუდექი საქმეს: ჩემი ლაბადის მარჯვენა ჯიბეში, სადაც ერთი კენჭი არ დარჩა, ჩემი შარვლის მარჯვენა ჯიბიდან გადავიტანე ხუთი კენჭი, რომელთა მაგივრად ამ ჯიბეში ჩავალაგე ექვსი კენჭი ჩემი ლაბადის მარცხენა ჯიბიდან. გამოდის, რომ ჩემი ლაბადის მარცხენა ჯიბე ამ მომენ- ტში კვლავ ცარიელია, ჩემი ლაბადის მარჯვენა ჯიბეში კი კვლავ აწყვია სწორედ ის კენჭები, რომლებიც საჭიროა, ესე იგი, აწყვია არა ისინი, ახლახან რომ ვწუწნიდი. განვაგრძოთ?
მე მგონი, არ არის საჭირო, რადგან ისედაც ცხადია: კენჭების წუწნისა და გადატან- გადმოტანის კიდევ სამი ტურის შემდეგ მივიღებ იმ შედეგს, რაც დასაწყისში მქონდა, ესე იგი პირველი ექვსი კენჭი კვლავ აღმოჩნდება ჩემი ლაბადის მარჯვენა ჯიბეში, მომდევნო ხუთი ჩემი ძველი შარვლის მარჯვენა ჯიბეში, ბოლო ხუთი კი – ამავე შარვლის მარცხენა ჯიბეში. გამოდის, რომ ყველა ჩემი თექვსმეტი კენჭი ზუსტი თანამიმდევრობით ვწუწნე – ერთიც არ დამრჩენია გამოუწუწნავი, არცერთი არ მიწუწნია ორჯერ. რა თქმა უნდა, იმედი არა მაქვს, რომ შემდეგში იმავე თანამიმდევრობით გამოვწუწნი ჩემს კენჭებს, ვერ დავიჟინებ, რომ, მაგალითად, პირველი ციკლის პირველი, მეშვიდე და მეთორმეტე კენჭები მეორე ციკლში მეექვსე, მეთერთმეტე და მეთექვსმეტე არ აღმოჩნდება, მაგრამ ამ ნაკლის თავიდან აცილება არ შემეძლო. თუ ყველა ციკლში უთუოდ იქნება არევ-დარევა, ცალკე აღებული თითოეული ციკლის თაობაზე შემიძლია მშვიდად ვიყო, რამდენადაც შეიძლება საერთოდ დამშვიდებული იყოს კაცი ამისთანა საქმეში. რაც უნდა ნაკლოვანი იყოს საკითხის ჩემეული გადაწყვეტა, კმაყოფილი დავრჩი იმით, რომ მე მარტოკამ მივაგენი მას. დიახაც, კმაყოფილი ვარ. და რაკი ეს გადაწყვეტა არც ისე სწორი აღმოჩნდა, როგორც მე მიმაჩნდა პირველი აღფრთოვანებისას, ისიც უნდა ითქვას, რომ იგი საკმაოდ ელეგანტური არ არის.
ჩემი აზრით, ეს არაელეგანტურობა იმით გამოვლინდა, რომ კენჭების უთანაბრო განაწილების გამო ჩემი სხეული უხერხულ მდგომარეობაში აღმოჩნდა. ვგრძნობდი, რომ კენჭების წონა ხან ერთ მხარეს გადამაქანებდა, ხან მეორე მხარეს. ასე რომ, კენჭების თანაბრად განაწილების უარყოფამ გამოიწვია არა მარტო პრინციპის, არამედ სხეულის კეთილაღნაგობის უარყოფაც. მეორე მხრივ, კენჭების წუწნის ჩემ მიერ აღწერილი ხერხი შემთხვევითი კი არ არის, მეთოდურია – სხეულებრივი კეთილაღნაგობისთვისაა იგი საჭირო. ასე რომ, აქ გვაქვს ერთმანეთთან შეუთავსებადი, ერთმანეთის საწინააღმდეგო ორი სხეულებრივი მოთხოვნილება. რას იზამ, ხანდახან ასეც ხდება, მაგრამ სულის სიღრმეში სულაც არ მადარდებს წონასწორობის დარღვევა, არ მენაღვლება, რომ ხან მარჯვნივ მექაჩება რაღაც, ხან მარცხნივ, ხან წინ, ხანაც უკან. სულის სიღრმეში ჩემთვის სულერთია, სხვადასხვა კენჭს ვწუწნი თუ ერთსა და იმავეს. მათ ხომ ყველას ზუსტად ერთნაირი გემო აქვთ და თუ მაინცდამაინც თექვსმეტი კენჭი მოვაგროვე, იმისთვის კი არა, რომ თანაბრად გამეყო ისინი სწორედ ამნაირად და არა იმნაირად, იმისთვის კი არა, მეწუწნა ისინი უთუოდ რიგრიგობით, არამედ იმისათვის, რომ მქონდა რა- ღაც მარაგი, რომ არ დავრჩენილიყავი უკენჭებოდ. მაგრამ სულის სიღრმეში ფეხებზე მკიდია, უკენჭებოდ თუ დავრჩები, არ მექნება და ნუ მექნება, ამის გამო უარესად არ გავხდები ან თითქმის არ გავხდები. ბოლოს და ბოლოს რა გადაწყვეტილებას დავადექი: გა- დავყარე ყველა კენჭი, ერთის გარდა, იგი ხან ერთ ჯიბეში მქონდა, ხან მეორეში და, რაღა თქმა უნდა, მალე დავკარგე ან გადავაგდე, ან გავაჩუქე, ეგებ, გადავყლაპე კიდეც”.
აი, ის იგავი ჰომო სციენტიფიცუსის შესახებ, რომლის მოყოლაც მინდოდა. მასში აღსანიშნავია ორი რამ: პირველია საოცარი აღწერა მეცნიერული ინტუიციისა. ალბათ, სწორედ ასე წვალობდა აინშტაინი მაიკელსონისა და მორლის ექსპერიმენტის ახნა-განმარტებისას, წვალობდა მანამ, სანამ თავში არ მოუვიდა ძალზე ბუნდოვანი აზრი – უარეყო დროის აბსოლუტურობის პრინციპი და ეს დაახლოებით ისე უნდა მომხდარიყო, როგორც აქ არის აღწერილი. ინტუიციას სხვებიც აღწერდნენ ხოლმე, როცა მეხსიერებაში აღიდგედნენ რაღაცას. ფრანგმა მათემატიკოსმა ჟაკ ადემარმა დაწერა წიგნაკი – “მათემატიკაში აღმოჩენის პროცესის ფსიქოლოგიის გამოკვლევა”, რომელშიც თავმოყრილია მონაცემები ამ მოვლენის შესახებ და აღწერილია როგორ ამოიზრდება ინტუიცია სრულიად იდუმალი სიღრმეებიდან, თავდაპირველად უჩვეულო სახე აქვს, შემდეგ კი უეცრად ამოხეთქავს ელვისებური დამაბრმავებელი კაშკაშით.
მეორე საყურადღებო გარემოება მოლოის მოქმედების მოტივებია. გადაჭრით შეიძლება ითქვას, რომ ამ კაცს სულაც არ ჰქონია მიზნად ჩვენი ფიზიკური არსებობა გაეუმჯობესებინა ან სახელი გაეთქვა თვითონ. ამ საქმეს მან ხელი მოჰკიდა თვით “საქმის გულისთვის”, თუ უყურებდა მას, როგორც “ხელოვნებას ან მუსიკას”? იგი დაწვრილებით აგვიწერს, მისი თამაში “თამაშის გულისათვის” როგორ ექცა მას აკვიატებულ იდეად, რომელიც გასცდა გონივრუ- ლის ფარგლებს. მე და თქვენ ხელოვნებას ან მუსიკას სხვანაირად ვუყურებთ, მაგრამ შემოქმედი მხატვრების დამოკიდებულება ხელოვნებისადმი ძალიან ჰგავს მოლოის ჭაპანწყვეტას. ეს რომ ვირწმუნოთ, სულაც არ არის საჭირო ბეთჰოვენი გავიხსენოთ – დააკვირდით რომელიც გნებავთ ხუთი წლის ბავშვს, რომელიც შეუპყრია რაღაც შემოქმედებით პრობლემას და გულს ასკდება იმის გამო, რომ ვერ გადაუწყვეტია იგი.
ასეთი შეპყრობის ობიექტი შეიძლება იყოს ყველაფერი, რაც გნებავთ, და სულაც არ არის აუცილებელი მეცნიერს მივაწეროთ მისწრაფება – გახსნას ბუნების საიდუმლოებანი ან “გააუმჯობესოს ჩვენი ფიზიკური არსებობა”. სწორედ ეს საოცარი თვისება, სხვა ძალთა სუბლიმაციის უნარი შესძინა ევოლუციამ გამოქვაბულის ადამიანს. ევოლუციისაგან ადამიანმა უფრო მეტი მიიღო, ვიდრე ითხოვდა: იმ თვისებამ გამოქვაბულიდან კოსმოსში გაგვიყვანა, მაგრამ მასვე ადვილად შეუძლია ჩვენი დაღუპვის მიზეზი გახდეს.
განხილვა
შეკითხვა. მგონია, რომ ნევროზული აკვიატებული იდეები ბევრს აწუხებს. მაგრამ ნათელი არ არის, როგორ ვირჩევთ პრობლემებს. ხომ არ შეიძლება კაცმა ესა თუ ის პრობლემა აირჩიოს მხოლოდ იმიტომ, რომ ვიღაცამ თქვა, მეცნიერებისათვის ეს ძალზე მნიშვნელოვანიაო, ეს კაცი კი ცუდ გუნებაზე დგება: დალახვროს ეშმაკმა, რატომ არ შემიძლია ამის გადაწყვეტა თუნდაც მაშინ, როცა თვით პრობლემა არ მაინტერესებს?
პასუხი. გეთანხმებით. მეცნიერება ჰგავს დიდებულ ტაძარს, უზარმაზარ და კარგად დაპროექტებულ შენობას, რომელიც მრავალი თაობის განუწყვეტელი ჭაპანწყვეტით შენდებოდა მრავალი საუკუნის განმავლობაში. რა თქმა უნდა, მეცნიერება ტაძარი არ არის, რადგანაც არასოდეს დაპროექტებულა იგი. მხოლოდ სტუ- დენტს ჰგონია, რომ მეცნიერების ტაძარი დაპროექტებულა. სტუდენტი ხელში იღებს ფეინმანის ლექციების სამ ტომს, 1300-გვერდიან მშვენიერ სახელმძღვანელოს – “ორგანული ქიმია”, იღებს სხვა სახ- ელმძღვანელოებსაც და ამბობს: “აჰა, 150 წლის წინათ ისინი აქამდე მოსულან, ამ ხნის განმავლობაში ეს დაემატა და ახლა მე ვაგრძელებ აქედან”. უნდა ვთქვა, რომ მეცნიერება სულაც არ არის ასეთი. მეცნიერება ჯერ თამაშია, შემდეგ – აკვიატებული იდეა, მაგრამ სულაც არ არის იგი ასეთი დავალების შესრულება: “შენ, ბიჭო, დადე შენი აგური 1065-ე გვერდზე, თორემ დისერტაციას ვერ დაიცავ”. თუ ასეთ მეცნიერს ჰკითხავთ, რას აკეთებო, მას, რა თქმა უნდა, შეუძლია გიპასუხოთ: “აგურებს ვეზიდები” ან ასეც კი – “საათში 4,4 დოლარს გამოვიმუშავებ”.
შეკითხვა. ასეთი ფრიად პესიმისტური აზრები რომ გაქვთ, როგორ ახერხებთ კვლევით მუშაობას? ასეთივე კონცეფციას იცავდით თუ არა მაშინ, როცა იწყებდით მეცნიერულ მოღვაწეობას?
პასუხი. არ შემიძლია ვთქვა, როგორი ვიყავი 40 წლის წინათ. მაგრამ თუ თქვენ ჩემი კონცეფცია პესიმისტურად მიგაჩნიათ, მე ვიტყოდი, რომ ფრიად ხალისიანი პესიმისტი ვარ. მგონია, რომ პესი- მისტებს უფრო მოწყალე თვალით უნდა ვუყურებდეთ.
შეკითხვა. თქვენ მიერ დახატული მეცნიერის სახე ძალზე სუბიექტურია, ამიტომ პირველ შეკითხვაზე – “არის თუ არა მეცნიერული კვლევა საზოგადოებისათვის სასარგებლო საქმე” – თქვენ უნდა გეპასუხათ: “დიახ, სასარგებლოა იმისათვის, ვინც ამ საქმეს ადგას”. მოლოისთვის კენჭები იგივეა, რაც ფარდობითობის სპეციალური თეორია აინშტაინისათვის, წყალბადის ბომბი კი – ედვარდ ტელერისათვის. განსხვავება მხოლოდ ის არის, რომ მოლოი არ აპირებს ვინმეს ზიანი მიაყენოს. მაგრამ თუ მეცნიერებას სარგებლობა მოაქვს სწავლულისათვის, რადგან იგი ანიჭებს მას კმაყოფილებას, და თუ სწავლული არ ფიქრობს კვლევის შედეგებზე, ეს ხომ არ ნიშნავს იმას, რომ ამ შედეგებზე უნდა იფიქროს ვიღაც სხვამ, რომელიც იტყვის: “მოლოი, შეგიძლია განაგრძო შენი საქმე; აინშტაინ, შენი საქმიანობა საეჭვოა; ტელერ, შენ სწორი გზით არ მიდიხარ?”
პასუხი. სწორედ ის მინდოდა მეთქვა, რომ ეს ყოვლად შეუძლებელია. მოლოი და აინშტაინი ერთი და იგივეა. აინშტაინის ფიქრები მაიკელსონ-მორლის ექსპერიმენტის თაობაზე არაფრით განსხვავება კენჭების გადაწყობ-გადმოწყობისა და მათი წუწნისაგან. 1905 წელს აინშტაინი იკვლევდა ყველაზე უფრო განყენებულ საკითხებს, რომელთაც კავშირი არ ჰქონდათ პრაქტიკასთან, რამენაირ სოციალურ შედეგებთან. ყოველ შემთხვევაში, თვითონ ასე ფიქრობდა. მოგვიანებით, როცა გამალებულმა შეიარაღებამ კიდევ ერთი საფეხურით ზემოთ აიწია, აინშტაინმა გაიფიქრა, რომ პირველი ატომური ბომბი მის აღმოჩენასთან არის დაკავშირებული; გაიფიქრა და ინანა, რომ საერთოდ ხელი მოჰკიდა მეცნიერებას. მაგრამ არა მგონია, აინშტაინს მართლა საჭოჭმანოდ მიეჩნია აზრი იმის თაობაზე, რომ მეცნიერება ადამიანური ხასიათის განუყოფელი ნაწილია. ჩემი აზრით, ყოველი აღმოჩენა ერთნაირად საზიანოა. აი, თუნდაც კენჭების გადალაგება საწუწნავად. შესაძლებელია, მოლოიმ აღმოაჩინოს გადანაცვლების რომელიღაც პრინციპი ან რიცხვთა თეორია, მაგრამ ღმერთმა იცის, რა შედეგი მოჰყვება ამას.
შეკითხვა. ხომ ვერ გვეტყოდით საკითხისადმი შემოქმედებითი მიდგომის მხრივ რა განსხვავებაა იდეის შემქმნელ აინშტაინსა და ბომბების შემქმნელ ედვარდ ტელერს შორის – პირველი ხომ უბრალოდ თამაშობს, მეორეს კი გარკვეული მიზანი აქვს დასახული?
პასუხი. მე არ მჭირდება, ერთმანეთისაგან განვასხვაო ისინი. თუ მსურს კონტროლი გავუწიო მეცნიერული პროგრესის სავალალო შედეგებს, უნდა შევაჩერო აინშტაინი. რისთვისღა ვეძებო განსხვავება მათ შორის? ტელერი დიდებული მეცნიერია. თუმცა მე არ ვიცი, წყალბადის ბომბის შექმნაში რა წვლილი მიუძვის მას, მაგრამ ის კი ზუსტად ვიცი, რომ ტელერმა ბევრი სიახლე შეიტანა კვანტურ მექანიკასა თუ ფიზიკის სხვა დარგში. გამოდის, რომ საკითხი ასე დგას: ხომ არ შეწყვიტოს მეცნიერმა თავისი ნაშრომების პუბლიკაცია იმის გამო, რომ შეიძლება ისინი ავ კაცს ჩაუვარდეს ხელში? რაღა უნდა ვქნათ, შექმენით დახურული კლუბი! იდეა იმის თაობაზე, რომ მეცნიერება ვითარდებოდეს ვიწრო წრეში და არაფერი არ უნდა ქვეყნდებოდეს, აბსურდული იდეა მგონია. რისთვის უნდა შევიკრიბოთ იმისთანა საქმეზე სასაუბროდ, ნამდვილად არავითარ კმაყოფილებას რომ არ გვანიჭებს. მოლოიმ ერთგვარი შვება იგრძნო და კმაყოფილი დარჩა იმით, რომ მიაგნო გამოსავალს, მაგრამ მთავარი მისთვის ის იყო, რომ დამშვიდდა. ის მინდა ვთქვა, რომ მას უნდა დაემშვიდებინა თავი. სწორედ აქ იწყება ნევროზი – შეშლილობა.
შეკითხვა. მე ასე მგონია: ის, რაც თქვენ ბრძანეთ მეცნიერთა პიროვნული შეპყრობილობის შესახებ, იმის შესახებ, რომ მათი მუშაობისათვის უცხოა მიზნისა და მორალური პრინციპების ცნება, შესაძლებელია მხოლოდ ნახევარსიმართლე იყოს. აინშტაინი უაღრესად მორალური კაცი იყო, მას ძალიან აღელვებდა ეს საკითხები. ჩემი აზრით, მეცნიერს მუშაობაში ხელს უწყობს და ამხნევებს რწმენა იმისა, რომ თქვენდამი ჩემი შეკითხვის პასუხი უნდა იყოს:
“დიახ, სასარგებლოა”.
პასუხი. დიახ, რა თქმა უნდა, თქვენს სასარგებლოდ მეტყველებს აზრი იმის შესახებ, რომ სარგებლობა მოგაქვთ საზოგადოებისათვის, ან იმის შესახებ, რომ სახელსა და პრემიას მოიხვეჭთ. მაგრამ, აი, რის თქმა მინდოდა მე: ყოველგვარი ასეთი დამატებითი სტიმულების გარეშეც მარტოსული, დაჩაჩანაკებული მაწანწალაც კი ვერ შეძლებს არ იყოს სწავლული, იდეით შეპყრობილი სწავლული (ზუსტად ისეთი, როგორიც იყო აინშტაინი). რაც შეეხება აინშტაინს, 1905 წელს, როცა იგი ბერნში საპატენტო უწყების ახალგაზრდა ჩინოვნიკი იყო, ძალიან მეეჭვება, რომ მაშინ თავის ფიზიკას საზოგადოების წინაშე პასუხისმგებლობასთან აკავშირებდა. აი, ეს მინდოდა მეთქვა და დიდად გმადლობთ, რომ მაიძულეთ კიდევ ერთხელ ხაზგასმით აღმენიშნა ჩემი აზრი. რა თქმა უნდა, ეს სტიმულები არსებობს და თუ წაგიკითხავთ ჯეიმს უოტსონის წიგნი “ორმაგი სპირალი”, შეგეძლოთ გეფიქრათ – მთავარია ნობელის პრემიის მიღებაო, მაგრამ ამის გაფიქრება სამწუხარო გაუგებრობა იქნებოდა.
შეკითხვა. ერთადერთი ხელისშემშლელი მიზეზი იმისა, რომ მოლოისა და სხვა სწავლულებს შორის პარალელი გავავლოთ, მგონი ის არის, რომ მოლოის თითქოს არა აქვს იოტისოდენა განზრახვა – თავისი საქმიანობის შედეგი ვინმეს გააცნოს. ამიტომ მინდოდა მეკითხა: მოახდენდა თუ არა აინშტაინი თავის აღმოჩენას, თუ განზრახული არ ექნებოდა შედეგების გამოქვეყნება? და კიდევ ერთი შეკითხვა პირადად თქვენ: ხელს მოჰკიდებდით თუ არა მეცნიერებას, თუ იფიქრებდით, ჩემი კვლევის შედეგები არავის აინტერესებსო?
პასუხი. არა, რასაკვირველია, არა! სწავლულთა უმეტესობა ამჯობინებს ერთად “ითამაშონ”. აინშტაინს თუ არ ექნებოდა მუდმივი ურთიერთობა მეცნიერებასთან, იგი ვერასოდეს შეიტყობდა რამეს მაიკელსონის და მორლის შესახებ. არა, სიმართლე უნდა ითქვას: ურთიერთობა ჩვენი ხელობის კაცთა დიდი სიხარულია. რაც ხაზგასმით მინდოდა აღმენიშნა, ეს გახლავთ შემდეგი: მეცნიერული მოღვაწეობის პროცესში მთავარია იდეით შეპყრობილობის კომპონენტი. მოვახმაროთ ეს კომპონენტი უზარმაზარი ნაგებობის აღმართვას, ვაქციოთ იგი სოციალურ მოვლენად – ეს არის საზოგადოების საქმე. და ეს სულ სხვა რამეა. არც ჰომო სციენტიფიცუსის თავდაპირველი თავისებურებაა იგი.
ჩვენ (ი) , სამყარო და კავშირები
ზაფხულის მშვიდი საღამოა. კაფეში, ფანჯარასთან, მარტო ვზივარ. უფრო სწორად, ერთი თანამეინახე მყავს – ლუდის კათხა.
ოფიციანტობას კი წარსულის მოგონებები მიწევენ. დროგამოშვებით მოირბენენ, რომელიმე გარდასულ
დღეს ამოატივტივებენ და გაქრებიან… დრო ბევრი მაქვს, არსად მეჩქარება, ნელ-ნელა შევექცევი
ქერისა და სვიის ნაჟურს, თან თავს გარემოს თვალიერებით ვირთობ…
კარი ფართოდ იღება. შემოდის ხელიხელჩაკიდებული ახალგაზრდა
წყვილი. მოხდენილად აუვლიან გვერდს მაგიდებს და შორეულ კუთხეში მოკალათდებიან…
ორი
მაგიდის გამოტოვებით კიდევ ერთი წყვილი ზის. ორმოცდაათს გადაცილებულები იქნებიან, მაგრამ
ისევე შესციცინებენ თვალებში ერთმანეთს, როგორც ის ახალშემოსული, ხელიხელჩაკიდებული
გოგო-ბიჭი…
რა ჰქვია იმ ფენომენს, რაც მათ ერთად აჩერებს ჩვენს
მოუსვენარ, აჩქარებულ-აფორიაქებულ ყოფაში? სიყვარული? მეგობრობა? დაძმობა? იქნებ რამე
სხვა?.. ასეთი პასუხი შესაძლოა მისაღები იყოს პოეტისთვის, მწერლისთვის, ფსიქოლოგისთვის,
სოციოლოგისთვის და კიდევ, ვინ მოთვლის, რამდენი „ლოგისთვის”, მაგრამ ბუნებისმეტყველისთვის
ვერაფერიშვილი ახსნაა…
დიდხანს ვიმტვრევ თავს. პასუხს ისევ მოლეკულებში ვეძებ…
რატომ უკავშირდებიან ერთმანეთს ატომები?
ჩვენს სამყაროში ატომთა უმეტესობაც არ დადის ცალუღელა.
გაჩენისთანავე ისინიც წყვილდებიან და ხელიხელჩაკიდებულნი დაეხეტებიან უკიდეგანო პლანეტარულ
სივრცეში.
ქიმიურ ელემენტთა მოდგმაში ყველაზე ყარიბი და ღარიბი
ელემენტი წყალბადია. მისი მხოლოდშობილი ელექტრონი თავს ძალზე მარტოსულად გრძნობს, ამიტომ
თავისივე ტყუპისცალს მაგრად ჩასჭიდებს ხოლმე ხელს. ამ ურთიერთობას ქიმიაში არაპოლარულ
კოვალენტურ ბმას ვეძახით.
ასევე არიან სხვა ელემენტებიც. ქლორის ატომსაც კი, რომელსაც
17 ელექტრონიდან ერთის გარდა ყველა წყვილ-წყვილად ჰყავს შესახლებული ორბიტალების „ოთახებში”,
ისე ადარდებს იმ ეულად დარჩენილი ელექტრონის ბედი, ძალისხმევას არ იშურებს მის დასაწყვილებლად,
ამიტომ სხვა ელემენტებს მტარვალად ევლინება – ძალით, მოტყუებით, გარიგებით თუ სხვა
მაქინაციებით ართმევს ელექტრონს, რომელიც „სახრავად” მისია და მხოლოდ „სახელად” რჩება
პარტნიორისა. ასე მიიღება პოლარული კოვალენტური ბმა.
„მენატრები, როცა ვერ გხედავ, თუმცა ხელის გაწვდენაზე
ხარ”, – თქვა მამაკაცმა თმაშევერცხლილთა მაგიდიდან. „მენატრები, როცა ვერ გხედავ, თუმცა
რამდენიმე ანგსტრემის გაწვდენაზე ხარ”, – ამბობს ნატრიუმი სუფრის მარილში. ნატრიუმსა
და მის მოძმე ტუტე მეტალებს გამჩენმა ელექტრონებით სიღარიბე დაანათლა. თავიანთი ენერგეტიკული
მდგომარეობიდან გამომდინარე, იძულებული არიან, გარე შრეზე მოხეტიალე ობოლი ელექტრონი
გააშვილონ – რომელიმე შეძლებული ელემენტის კალთას შეაფარონ, მაგრამ ბოლომდე ვერ ელევიან
და, მისი ნახვის სურვილით ატანილები, ქლორის შორიახლო დაეყუდებიან ხოლმე. ასე წარმოიქმნება
იონური ბმა – კავშირი, რომელიც ხელიხელჩაკიდების გარეშეც, იმ თმაშევერცხლილი წყვილისა
არ იყოს, ორი ელემენტის ერთად ყოფნის სურვილს წარმოადგენს; კავშირი, რომელიც ამ ურთიერთობას
მყარ, ლამაზად თლილი კონტურების კრისტალურ ფორმას აძლევს.
ბუნებაში სხვა ელემენტებთან დაუწყვილებელი უმთავრესად
მხოლოდ მეტალები არიან. ეს ატომთა ურთიერთობის მეტად უჩვეულო სახეა. მეტალის პროტონები
ერთ მწკრივად დაჯარებულან და, მიუხედავად მათ შორის განზიდვის ძალისა, ადგილიდან არ
იძვრიან, ერთიან ფორმას ინარჩუნებენ. ასეთ პროტონებს ელექტრონები უპატრონოდ ჰყავთ მიტოვებული
და ისინიც თავისუფლად დაქრიან ერთი პროტონიდან მეორეზე. რა აკავებთ ამ პროტონებს გვერდიგვერდ?
90-იან წლებში მეტროთი გიმგზავრიათ? მაშინ თქვენთვის ნაცნობი იქნება სიტუაცია, როდესაც
გაჭედილ ვაგონში ხარიხისთვის ხელის მოუკიდებლად შეგეძლო დგომა…
რა აკავშირებს მოლეკულებს ჩვენში? რა ჰქვია იმ ძალას,
რომელიც სამყაროში უსასრულო ხეტიალით დაღლილ ამ ნაწილაკებს ჩვენს სხეულში დროებით შეჩერებას
და ჩვენი ფერ-ხორცის, ნაკვთების გამოძერწვას აიძულებს? ეს სულია. სულია ის ძალა, რომლის
წყალობითაც ჩვენი მოლეკულები ერთმანეთის გვერდით ატარებენ რამდენიმე ათეულ წელიწადს,
მერე კი… სული სადღაც მიდის და სხეული უპატრონოდ დარჩენილი სახლის კედლებივით ნელ-ნელა
იშლება…
მეტაშემეცნება, სწავლის სტრატეგიის წესები და SQ3R
სწავლა შემოიფარგლება ცოდნა-ჩვევათა იმ მოცულობითა და შინაარსის ათვისებით, რაც გათვალისწინებულია პროგრამით და შეესაბამება გარკვეულ ასაკს. მიუხედავად ამისა, სკოლაში მეცნიერების საფუძვლების შესწავლისას მოსწავლე მრავალ სირთულეს აწყდება, რაც ალბათ, საზოგადოდ, სწავლის მრავალფეროვნებითაც არის გამოწვეული. სწავლის მრავალფეროვნება გულისხმობს:
*ზრდას
(ახალი ცოდნის შეძენას ან ცოდნის შეძენას ახალი ურთიერთობების შესახებ, ანდა ახალი მონაცემების საფუძველზე მეხსიერების გაზრდას, სამუშაო მახსოვრობის გარდაქმნას დეკლარირებულ მეხსიერებად);
*სტრუქტურირებას
(მასალის გარდაქმნა-გადატანას პროცედურულ მეხსიერებად, ანუ ეს არის კოგნიტური ეტაპი – გააზრება უნარისა, რომელსაც უნდა დაეუფლო; დეკლარაციული ეტაპი; კომპილაციური ცოდნის ეტაპი; პროდუქტის აგება; ასოციაციური ეტაპი – რომლის დროსაც ხდება არსებული ცოდნის გამტკიცება და მცირდება შემეცნება; ავტომატიზაციის ეტაპი – როდესაც უნარები ავტომატურად მოქმედებს);
*დეკლარირებას
(დავალების დაყოფას ქვეპუნქტებად; განსაზღვრას, რა ხდება განსაკუთრებულ შემთხვევაში, მეთოდების თანმიმდევრულ გამოყენებას).
სწავლის სამი სახის დახასიათება
|
პარამეტრი |
ზრდა |
რესტრუქტურიზაცია |
შექმნა, აგება
|
|
ზემოქმედების ქვეშ მყოფი
|
დეკლარაციული |
პროცედურული |
პროცედურული |
|
სწავლის ტიპი |
ცნებისა და კავშირების
|
ვარჯიშის გზით ათვისება |
მოდიფიკაცია ვარჯიშისას |
|
სწავლის პროცესები |
განსხვავებული
|
კომპოზიციის პროცედურული |
პროდუქტის |
|
სწავლის სტრატეგიები |
ინტერაქტიული
|
პრობლემის გადაჭრის |
უკუკავშირების კორექცია |
|
სხვა ცვლილებები, |
კონკრეტულობა, სტიმულების |
სამუშაო მეხსიერების
|
შეთანხმება გამოხატვის |
მაგრამ სწავლა თეორიულ მხარესთან ერთად ბუნებრივად გულისხმობს პრაქტიკასაც, ანუ აუცილებელ სასწავლო მოღვაწეობას, რომელიც, წესისამებრ, მოიცავს წაკითხვას, წაკითხულის დამახსოვრებას, სავარჯიშოების შესრულებას სპეციფიკური უნარების დასაუფლებლად და მასალის მომზადებას მასწავლებლების შეფასების მისაღებად. მოსწავლეს დამატებით შეიძლება დასჭირდეს ბიბლიოთეკის გამოყენება, სხვა ბეჭდური მასალები, აუდიოწყაროები. ასეა თუ ისე, სწავლა ყოველთვის გულისხმობს მრავალფეროვან მეთოდებს, ხერხებს, ახალ სასწავლო ტექნოლოგიებს, რომლებიც, ამის შესაბამისად, სხვა თანამდევ პროცესებსაც იწვევს; იგი უმთავრესად გულისხმობს მარტო, დამოუკიდებლად მეცადინეობას, თუმცა მოსწავლეები ხანდახან ჯგუფებადაც ერთიანდებიან სამუშაოს დასაგეგმავად და შესასრულებლად, უკუკავშირების დასამყარებლად, ცოდნის შესამოწმებლად.
მაგრამ სწავლა/დასწავლა თავის თავში აუცილებლად მოიცავს დამახსოვრების პროცესსაც, რადგან მეხსიერების და, საზოგადოდ, მახსოვრობის გააქტიურების გარეშე ძნელია იმ პრობლემების გადაჭრა, რომლებსაც გულისხმობს სწავლის მრავაფლეროვნება (სწავლის ყველა პროცესის მართვას ხომ სინამდვილეში სწორედ ის განაპირობებს).
რა არის მეხსიერება და რა პროცესებს მოიცავს იგი?
მეხსიერების დახასიათებისთვის გთავაზობთ ცხრილს:
მეხსიერების დახასიათება
|
შეფასების სისტემა |
დეკლარაციული მეხსიერება (დმ) |
ე.წ. სამუშაო |
პროცედურული |
|
ძირითადი ფუნქცია |
იმახსოვრებს ძირითადი მონაცემების მნიშვნელობას |
სასწავლო და სააზროვნო პროცესების ცენტრი; დმ-ის ქვეპუნქტი, |
ცოდნის მუდმივად შენახვა („როგორ”) |
|
მოცულობა |
განუსაზღვრელია |
მკაცრად განსაზღვრულია (სწრაფად ქრება კვალი) |
უსაზღვროა |
|
შინაარსი (კოდი) |
სემანტიკური, ძირითადად სივრცობრივი, აკუსტიკური, |
ძირითადად ორიენტირებულია მოსმენაზე (სმენის კოდი) |
ისეთივეა, როგორიც დეკლარირებული მახსოვრობის დროს |
|
საინფორმაციო ერთეულები |
ცნებები, განცხადებები, სქემები (ფრეიმები) |
ისეთივეა, როგორიც დმ-ის შემთხვევაში |
პროდუქტი მიმართულია კონკრეტულიდან საერთოსკენ („თუ…” |
|
ორგანიზება |
იერარქიული კავშირები (დაშვებულია არასწორი მნიშვნელობებიც; |
ისეთივეა, როგორიც დმ-ის შემთხვევაში |
ვიწრო |
|
სწავლა-დავიწყების პროცესები |
ვერბალური სწავლა (საჭიროების მიხედვით და დავალების |
ინტერფერენცია (მსგავსი სტიმულებისთვის), განდევნა |
სწავლა ქმედებით (ვარჯიში, გავარჯიშება, საერთო დავალებების |
ცხადია, ისეთი მრავალფეროვანი დავალებების შესრულებას, რომლებსაც სჭირდება სწავლისა და მახსოვრობის წესების ასეთი დიდი მოცულობა, მოსწავლის მხრივ სათანადო უნარ-ჩვევებიც უნდა ახლდეს. ყოველ შემთხვევაში, დიდად მნიშვნელოვანია იმ მეთოდების გააქტიურება, რომლებიც მას ამ პროცესების სრულყოფასა და ავტომატიზებაში დაეხმარება. ამ მეთოდებს შორისაა მეტაშემეცნება (რომელიც ეყრდნობა კავშირ-ურთიერთობებს სწავლასა და მეხსიერებას შორის) და მისი გამოყენების წესებიც.
მეტაშემცნება სწავლის სტრატეგიის წესების (UST, st. Paul, Minnsota) მნიშვნელოვანი დეტალია და მისი დაუფლება ხელს შეუწყობს მოსწავლეს, მაღალ შედეგებს მიაღწიოს პროფესიულ და პირად ცხოვრებაში, რამდენადაც ეს არის საშუალება, გააანალიზო საკუთარი აზრობრივი სტრატეგიები და მართო საკუთარი შემეცნებითი საქმიანობა; ეს არის განსაკუთრებული ფორმის განათლება, რომლის პროცესშიც მოსწავლე მხოლოდ მშრალ ფაქტებს და რიცხვებს კი არ ითვისებს, არამედ მთლიანად ვითარდება როგორც პიროვნება მთელი საგანმანათლებლო პროცესის განმავლობაში.
მეტაშემეცნების მეთოდიკის მიხედვით, დასწავლისა და მასალის უკეთ დამახსოვრებისთვის მნიშვნელოვანია:
1. მასალის შესწავლის დროს ძირითადი აზრის პოვნა – ინფორმაციის გაცნობისას მოსწავლემ უნდა მოახერხოს ძირითადის გამოყოფა, მოახდინოს მიღებული ინფორმაციის კოდირება, აქტიურად ეძებოს მყარი კავშირები მასალის ნაწილებს შორის და მოახდინოს მისი სტრუქტურირება;
2. მასალის დამახსოვრებისთვის მასალის მინიმუმამდე დაყვანის სტრატეგია – ანუ მეორედ გადაამუშაოს დასამახსოვრებელი მასალა, გაამყაროს ინფორმაცია განმეორებითი გადაკითხვით და უფრო მეტად შეამჭიდროოს ძირითადი აზრი;
3. „ისწავლე, ისწავლე, ისწავლე” – ანუ ინფორმაციის დასწავლას და შესწავლას საზღვარი არ გააჩნია და მოსწავლე არ უნდა შეჩერდეს, არ უნდა დასჯერდეს მიღწეულს;
4. „გაექეცი, არ მიაქციო ყურადღება მეორეხარისხოვან დეტალებს” – თუკი მასალაში არის ისეთი ინფორმაცია, რომლესაც საქმესთან პირდაპირი კავშირი არ აქვს, „ამოყაროს” ის და დატოვოს ძირითადი; ამისთვის ეფექტურია თემის მოკლე შინაარსის გაანალიზება;
5. თავისუფალი ინტერპრეტაციისთვის დროის გამოყოფა – ანუ ასოციაციური კავშირების გადახედვა, იმ აზრობრივად დაკავშირებული ფაქტების გახსენება, რომლებიც გაახსენებს და დაამახსოვრებინებს არსებულ მომენტს;
6. მოკლე შინარსის გამოყენება – გაანალიზებისას იფიქროს, რა არის მასალაში ასახული და რა – გამოტოვებული; შეეცადოს უპასუხოს შეკითხვებს, რომელიც ტექსტის კითხვისას გაუჩნდა;
7. განმეორებითი ციტირების მეთოდის გამოყენება თვითშემოწმებისთვის – ხელახლა გაიხსენოს რაც შეიძლება მეტი ფაქტი იმ მასალიდან, რომელიც ახლახან წაიკითხა;
8. შესვენება მეცადინეობისას – უმჯობესია, თუ სამეცადინო დროს გადაანაწილებს მთელ კვირაზე; ასე გაცილებით უკეთ დაამახსოვრდება. დღეში 2 საათი – ერთი საგანი, 2 საათი – მეორე და ა.შ.;
9. სამეცადინო მასალის ნაწილებად დაყოფა – მაგალითად, ინტენსიურად იმეცადინოს და გაიმეოროს მთელი მასალის 1-2 ნაწილი, მერე კი სხვა ნაწილები; ასე უკეთესია, ვიდრე მთელი თეორიული მასალის ერთიანად შესწავლა – ამგვარად ხდება სხვადასხვა უნარის გავარჯიშება და ერთმანეთში შერევა;
10. ძირითადი აზრის დაწვრილებით შესწავლა – დაეუფლოს ძირითადი აზრის გადმოცემის უნარს;
11. სწავლის საუკეთესო მოდელისა და საჭირო უნარის პოვნა – მაგალითად, კარგი პროგრამისტის დაწერილი პროგრამის შესასწავლად, მეთოდიკისა და პროგრამირების სტილის შესასწავლად;
12. შედეგების გაგების საშუალებათა პოვნა – სანამ მეხსიერებაში შემორჩენილია წაკითხული ინფორმაციის კონტექსტი და პრობლემის გადაწყვეტის შესაძლებლობები, მოსწავლემ უნდა შეძლოს, უკუკავშირის გზით მიიღოს ინფორმაცია მოსალოდნელი შედეგების შესახებ;
13. შესასწავლ მასალაზე კონცენტრირება – თავი არიდოს სწავლის პროცესის ხელისშემშლელ საშუალებებს (ტელევიზორს, გართობას და ა.შ.);
14. სასიამოვნო განწყობილების შექმნა – გააფართოოს წარმოსახვა დადებითი ემოციების გამოსაწვევად;
15. პრობლემის გამოყოფა და მისი ცალკეული მხარეების შესწავლა;
16. რთული ინსტრუქციების დაყოფა და მიზნის შესაბამისად მათი ნაწილ-ნაწილ შესრულება.
მეტაშემეცნების მეთოდიკის მიხედვით, დასწავლისა და უკეთეს დამახსოვრებისთვის ასევე მნიშვნელოვანია სწავლება ტექსტებით:
17. წინასწარი ანალიზის, ძირითადი ანალიზისა და შემოწმების უზრუნველყოფა – ხდება დასწავლა მოკლე შინაარსით და შემოწმება დავალებებით;
18. სტრატეგიის დასწავლის უზრუნველყოფა – თავდაპირველად 2 დღე ეთმობა დასწავლის სხვადასხვა ხერხის დაუფლებას (მნემონიკური მიდგომები, SQ3R-ის გამოყენებას, ქსელური კავშირების შედგენის მეთოდიკას და სხვ.
ასევე მნიშვნელოვანია ამოცანის, პრობლემის გადაწყვეტა რთული უნარების დაუფლების გზით:
19. ცნებების დადებითი და უარყოფითი მაგალითებით იდენტიფიცირების შესაძლებლობა – იმ მონაცემების გამოვლენა, რომლებიც ეწინააღმდეგება სამუშაო ჰიპოთეზას;
20. სტრუქტურის შერჩევა მოცემული დავლებისთვის – მიზნების რუკაზე ზედა დონე იყოფა რამდენიმე ქვემიზნად (შუალედური მიზნები) და ასე მანამდე, ვიდრე არ მივაღწევთ საწყის მონაცემებს;
21. მიზანთან მიახლოების თითოეული ნაბიჯის ფორმულირება:
* მასწავლებელმა უნდა გამოიცნოს და მიიღოს სწორი გადაწყვეტილება;
* მისცეს საჭირო რჩევა და გაუწიოს დახმარება მოსწავლეს რთული დავალების შესრულების ადრეულ სტადიაზე ან მიმდინარეობის პროცესში, მაგრამ მხოლოდ მანამდე, ვიდრე ის ამ უნარს შეისწავლიდეს, მერე კი რჩევები უნდა შემცირდეს;
22. სამუშაო მეხსიერების მინიმალური დატვირთვა:
* ამოცანის, პრობლემის გადაწყვეტა სტრატეგიების გზით მოითხოვს მინიმალურ სამუშაო მეხსიერებას;
* სწავლისას დამხმარე საშუალებების (კომპიუტერის, დისპლეის, კომენტარების, სქემების) გამოყენება;
* ახალ დავალებებზე თანდათანობით გადასვლა – ერთი დავალება ერთი კონკრეტული უნარისთვის;
23. დავალების მიმართ ინტერესის შენარჩუნება – უარი თქვას ადვილად მისაღწევ მიზნებზე, გამოიყენოს უკუკავშირები, აიმაღლოს მოტივაცია (გრაფიკის, მოძრაობის, ხმის და ა.შ. გამოყენება);
24. სწრაფი რეაქცია შეცდომებზე – თუ მოსწავლემ შეცდომა დაუშვა და არ იცის ეს, მის გონებაში გაიზრდება იმ პროცედურათა რიცხვი, რომლებმაც შეცდომამდე მიიყვანა;
25. აქტიური სწავლის მხარდაჭერა – მეცადინეობისას ხშირად გამოიყენონ ტესტები;
26. ინსტრუქციის დროს ყურადღების გამახვილება კონტექსტზე – სასარგებლოა უნარების ცალკეული კომპონენტების გამოყოფა, რომლებიც მოსწავლეს კონტექსტის გარჩევაში დაეხმარება;
27. დავალების შესრულების უნივერსალური პროცედურების გამოყენება – ეს პროცედურები საუკეთესო შედეგებს იძლევა, იმაზე უკეთესს, ვიდრე დავალებების შესრულება ანალოგიების გზით;
28. დავალების შეთავაზება – ანუ როგორ უნდა მოხდეს ამოცანის გადაწყვეტის წესის ფორმირება (პროცედურა – „თუ – მაშინ”) და კონკრეტული დავალების შესრულების გზების გამოყენება/გადატანა სხვა ამოცანის შესრულებაზე;
29. სწავლის პროცესში მოთხოვნილებათა ცვლილებებზე უარი – სტიმულ-რეაქციას შორის ზოგადი კავშირის წესიდან უნარების ავტომატიზაციამდე;
30. საჭირო უნარების დასაუფლებლად მნიშვნელოვანი ცდების მაქსიმალური გამოყენება – ეს განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია იქ, სადაც მოვლენები, რომლებზეც უნდა მოხდეს რეაგირება, ითხოვს ბევრ დროს. შესაძლოა, ხელოვნურად ამაღლდეს მოვლენათა სიხშირე, მაგრამ ეს ფრთხილად უნდა გაკეთდეს, რათა მოცემულ პირობებში არ დაქვეითდეს მუშაობის ეფექტურობა;
31. ოპერაციის მაღალი ხარისხი – იგი უზრუნველყოფილ უნდა იქნეს ყველა იმ შემთხვევაში, როდესაც მოსალოდნელია რეალური პირობების დუბლირება;
32. ვარჯიშისა და მეცადინეობის დროს სასწავლო კომპონენტების შერევა – ეს უკეთესია, ვიდრე ცალკეული კომპონენტების მკაცრად გადამუშავება;
33. გონივრული გადაწყვეტილებების მისაღებად საკმარისი სიჩქარით ვარჯიში – აუცილებელ სიტუაციაში სწრაფად რეაგირების საშუალებათა განვითარება;
34. უნარების შესწავლის უზრუნველყოფა დროის განაწილების პრინციპით – წარმართონ რეალური სამუშაო დროის განაწილების პრინციპით;
35. ადვილად და ეფექტურად დასაუფლებელი სისტემების გამოყენება რთული დავალებების გამოყენების დროს და პირიქით – არ მიაქციონ ყურადღება რთულად ასათვისებელ სიტუაციებს;
36. გადაიხედოს, შემოწმდეს, რომელ ამოცანებს წყვეტს არჩეული სისტემა – როგორ, როდის, რა შეზღუდვებით და როგორი ამოცანის გადაწყვეტა ხდება, გაითვალისწინონ სწავლის ხანგრძლივობა, კონტინგენტი და ა.შ.;
37. დავალების შესრულების სხვა გზების არსებობის დადგენა და გამოყენება – მთავარია, ამან არ გამოიწვიოს დაბნეულობა და არ დააქვეითოს დავალების შესრულების ეფექტურობა;
38. შეცდომების გამოსწორების შესაძლებლობა – სასურველია, დააბრუნონ სისტემა საწყის მდგომარეობაში ერთი ან რამდენიმე შეცდომის დაშვების შემდეგ;
39. ფერისა და გრაფიკული საშუალებების გამოყენება ძირითადი ინფორმაციიდან ცვლილებების გამოსაყოფად – მაგრამ ამის შემდეგ კიდევ უნდა გამოიყოს განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი ინფორმაციები;
40. არაარსებითი ინფორმაციისგან მეხსიერების გათავისუფლება – დატოვონ მხოლოდ მიზნების შესაფერისი ინფორმაციები;
41. აბსტრაქტულ ფორმებთან შედარებით ინფორმაციის კონკრეტული მონაცემების გამოყენება;
42. რთულ ინსტრუქციებზე უარი;
43. ტესტირებისა და ვარჯიშისთვის საჭირო პირობების შექმნა;
44. ზოგიერთი უნარის დაუფლებისას, მაღალი დონის მიღწევის შემთხვევაშიც კი, უნდა ივარჯიშო ამ უნარის შესანარჩუნებლად.
როგორც ვხედავთ, მასალის უკეთ დამახსოვრება უმთავრესად ხდება მაშინ, როცა ადამიანი ცდილობს აქტიურად დაუკავშიროს სხვადასხვა სტიმული რაღაც მთელის გააზრებას, ანუ როცა ხდება საწყისი ინფორმაციის აქტიური გადამუშავება, ხოლო მოტივაცია განსაკუთრებით იზრდება მაშინ, როდესაც:
* არსებობს კონკრეტული მიზანი;
* გამოიყენება ხმოვანი ეფექტები;
* არის „მოლოდინის რეჟიმი”;
* გამოიყენება კოგნიტური სქემები;
* ხდება ქულების „გამოთვლა”, ანუ შეფასება.
მაგრამ იმის გასახსენებლად, რა ავითვისეთ განსაზღვრული განწყობილების შემთხვევაში, საჭიროა მოცემული განწყობილების აღდგენა/განმეორებაც.
და მაინც, როგორ მოვახერხოთ რთული ტექსტის დამახსოვრება, არსებობს თუ არა ამის მარტივი წესი?
მოსწავლეთა სახელმძღვანელოების წაკითხვის მეთოდის ავტორის, რობინსონის მიხედვით, საამისოდ ერთობ ეფექტურია SQ3R ანდა SQRRR მეთოდი („survey, question, read, recite and review” – „შეფასება, შეკითხვა, წაკითხვა, გახსენება და რეცენზია”), რომელსაც თანაბრად აწყდებიან წაკითხვისას სუსტი, ძლიერი და საშუალო შეძლების მოსწავლეები.
მეთოდი SQ3R ეფუძნება პრინციპს, რომ ტექსტი, ინფორმაცია შეიძლება უკეთესად ავითვისოთ, თუ გამოვიყენებთ ხუთ ნაბიჯს:
1. მასალის გადახედვა (survey) – ამ დროს მოსწავლე ეცნობა ტექსტის სტრუქტურას, საერთო ჩანაფიქრს, დედააზრს, მოცულობას და სირთულეს, რითაც დაგეგმავს სამომავლო ნაბიჯებს; მეტი სიზუსტისთვის კარგია ცხრილებისა და დიაგრამების, ცალკეული ნაწილების გაცნობა; ასეთი „გადარბენა” საშუალებას მისცემს მოსწავლეს, გაიგოს, შეიცავს თუ არა ტექსტი აუცილებელ ინფორმაციას, თუ არა და, მაშასადამე, ამაზე დროის დახარჯვა არ ღირს;
2. წაკითხული მასალისთვის კითხვების მისადაგება, კითხვების დასმა (question) – ამ დროს ფორმულირდება ძირითადი შეკითხვები (Question), რომლებსაც პასუხი უნდა გაეცეს; მოსწავლეს შეუძლია ქვეთავებიც გადააქციოს შეკითხვებად; შემდეგი წაკითხვისას კი მან უნდა მიიღოს პასუხი დასმულ კითხვებზე. ასეთ დროს შეკითხვას „კვლევის” ხასითი აქვს, რადგან ამის გამო წაიკითხავს ტექსტს, ხოლო მიღებული პასუხებით შესაძლებელია ინფორმაციის სტრუქტურირება;
3. მასალის ყურადღებით წაკითხვა (read) – ამის შემდეგ ტექსტი აქტიურად და ყურადღებით უნდა წაიკითხოს ((Read), ხაზი გაუსვას ძირითად სიტყვებს და ფრაზებს, გააკეთოს შენიშვნები; არ მიაქციოს განსაკუთრებული ყურადღება მეორეხარისხოვან, არაარსებით ინფორმაციას; იმ ადგილებს, რომლებიც მეორეხარისხოვან ინფორმაციას შეიცავს, შეიძლება გადარბენითაც გაეცნოს;
4. ჩამოთვლა (recite) – გადმოსცეს წაკითხული თავისი სიტყვებით (Recall/Recite), რითაც შეამოწმებს ტექსტის ცოდნას, გამოყოფს ძირითად ფაქტებს, შეაპირისპირებს, სად ძირითადი ინფორმაციაა და სად – მეორეხარისხოვანი; ეს მასალის უკეთ ორგანიზებაში დაეხმარება;
5. ძირითადი მომენტების გამოყოფა და მასალის ხელახლა გამეორება (review) – ინფორმაციის გამტკიცების საუკეთესო მეთოდია, ვინმეს გადასცე მასალა ისე, როგორც ამას ხსნის, გადასცემს მასწავლებელი.
მეტაშემეცნება ზრდის მოსწავლის შესაძლებლობებს, უკეთ გაიგოს წაკითხულის აზრი, რაც საშუალებას გვაძლევს, განვიხილოთ მეტაკოგნიტური უნარები როგორც წარმატებული სწავლის გასაღები, როგორც ნებისმიერ სფეროში ცოდნის გაუმჯობესების საშუალება. მასზე დაყრდნობით მოსწავლეები აცნობიერებენ თავიანთ ძლიერ მხარეებს და შესაძლებლობების საზღვრებს და პოულობენ გზებს ამ უკანასკნელთა გასაფართოებლად და წარმატების მისაღწევად.
როგორ მივაღწიოთ სკოლებში სწავლების მაღალ ხარისხს -(მესამე ნაწილი)
წერილი მომზადებულია მოცემული კვლევის ორიგინალური და რუსული გამოცემების საფუძველზე: Barber, M. and Mourshed, M. (2007) How the World’s Best Performing Schools Come Out on Top. London, McKinsey & Company; М. Барбер, М. Муршед, КАК ДОБИТЬСЯ СТАБИЛЬНО ВЫСОКОГО КАЧЕСТВА ОБУЧЕНИЯ В ШКОЛАХ, „Вопросы образования”, 2008
პედაგოგის სტატუსის მნიშვნელობა
კვლევებმა აჩვენა, რომ მასწავლებლის პროფესიაში საუკეთესო კადრების მოზიდვა მჭიდროდ არის დაკავშირებული ამ პროფესიის სტატუსთან. მაგ., სინგაპურსა და სამხრეთ კორეაში ჩატარებული გამოკითხვები მოწმობს, რომ, მოსახლეობის აზრით, მასწავლებლების წვლილი საზოგადოების განვითარებაში ყველაზე დიდია. თვითონ პედაგოგები კი ამბობენ, რომ მათი არჩევანი მნიშვნელოვანწილად განსაზღვრა მასწავლებლის პროფესიის სტატუსმა.
ყველა სასკოლო სისტემაში შეინიშნება მკაფიო კავშირი პედაგოგის პროფესიასა და მის საზოგადოებრივ სტატუსს შორის. იქ, სადაც ამ პროფესიას მაღალი სტატუსი აქვს, მასწავლებლებად მიდიან უფრო ნიჭიერი ადამიანები, რაც თავისთავად ხელს უწყობს ამ პროფესიის სტატუსის ამაღლებას. სრულიად საპირისპირო ტენდენციები შეინიშნება გარემოში, სადაც მასწავლებლის პროფესიას დაბალი სტატუსი აქვს: აქ ამ პროფესიის მაძიებელთა რიცხვი ნაკლებია, რასაც მისი სტატუსის დაწევამდე და კონტინგენტის ხარისხის გაუარესებამდე მივყავართ (მთარგმნელისა და რედაქტორის მინაწერი: სამწუხაროდ, სწორედ ასე მოხდა საქართველოში).
ყველა სასკოლო სისტემაში შეინიშნება ერთი და იგივე სურათი: მასწავლებლის სტატუსი ძირითადად მოქმედი რეგულირებით განისაზღვრება და რეგულირების ცვლილებას ძალიან სწრაფად შეუძლია სტატუსის შეცვლა. ბოლო ათწლეულების განმავლობაში დომინირებდა ორი მიდგომა, რომელსაც შეეძლო მასწავლებლის სტატუსის შეცვლა.
ბრენდის შექმნა – ბოსტონსა (აშშ) და ჩიკაგოში (აშშ) პროგრამებმა Teach First და Teach for America შექმნეს თავიანთი ბრენდი, რომელსაც აქვს განსაზღვრული სტატუსი. მაგ., Teach First-მა და Teach for America-მ წარმატებით წარმოაჩინეს თავი როგორც დამოუკიდებელმა პროგრამებმა. ისინი მკვეთრად განსხვავდებიან მასწავლებელთა მეინსტრიმული მომზადებისგან: „პროგრამამ Teach First თავი გამოიჩინა მასწავლებლის პროფესიის იმიჯის გაუმჯობესების კუთხით. შედეგად ახალგაზრდებისთვის, რომლებსაც ეს პროფესია არაპრესტიჟულად მიაჩნდათ, ის მისაღები გახდა. ორგანიზატორებმა მიაღწიეს იმას, რომ მონაწილეები საკუთარ თავს ელიტურ ჯგუფად განიხილავენ”.
სტრატეგიები სისტემების დონეზე – სინგაპურმა და ინგლისმა მასწავლებლის პროფესიის სტატუსის ასამაღლებლად კარგად შემუშავებული მარკეტინგული სტრატეგიები გამოიყენეს. მათ მნიშვნელოვნად გააუმჯობესეს სასტარტო პირობები, განსაკუთრებით – საწყისი ხელფასი.
ორივე შემთხვევაში გადამწყვეტი როლი შეასრულა კარგად შემუშავებულმა და ბრწყინვალედ განხორციელებულმა სარეკლამო კამპანიამ. სკოლებისთვის კადრების მომზადებისა და განვითარების ინგლისურმა სააგენტომ ყურადღებით გააანალიზა თავისი სარეკლამო კამპანიის შედეგები და მიღებული ინფორმაციის საფუძველზე საკუთარ მიდგომას მოდიფიცირება გაუკეთა. ამ ყველაფერში ჩაიდო მნიშვნელოვანი ინვესტიცია: დაიხარჯა 50 მილიონზე მეტი. ორივე შემთხვევაში განათლების სისტემამ გამოიყენა ბიზნესის გამოცდილება.
სხვა მოწინავე მოდგომები
გარდა ისეთი ძირეული ფაქტორებისა, როგორიცაა კანდიდატების შერჩევის გამართულად მომუშავე პროცესი, მასწავლებელთა კურსებზე მოხვედრის კონტროლი, კარგი საწყისი ხელფასი და მასწავლებლის სტასუსი, არსებობს კიდევ ოთხი მიდგომა, რომლებიც წარმატებულ სისტემებში გამოიყენება.
აქცენტი განვითარებაზე – სისტემების ხელმძღვანელებმა გააცნობიერეს, რომ მასწავლებლის პროფესიის აღქმა მასწავლებლის განათლების დონესა და მომზადების ხარისხზეა დამოკიდებული. მაგ., ფინეთში ამისთვის დამკვიდრდა მოთხოვნა, რომ ყველა მასწავლებელს უნდა ჰქონდეს მაგისტრის ხარისხი. სინგაპურში კი პედაგოგმა ყოველწლიურად უნდა გაიაროს პროფესიული გადამზადების 100-საათიანი კურსი, რომელსაც მთლიანად სახელმწიფო აფინანსებს.
ეფექტური მარკეტინგული ხერხები – სკოლის კადრების მომზადებისა და განვითარების ინგლისურ სააგენტოს დაევალა გაეზარდა ხარისხი და რაოდენობა პრეტენდენტებისა, რომელთაც არჩევანი მასწავლებლის პროფესიაზე შეაჩერეს. ამისთვის სააგენტომ გამოიყენა მოწინავე მარკეტინგული და რეკრუტინგული მეთოდები, რომლებიც კერძო სექტორიდან ისესხა: სეგმენტებად დაყო მიზნობრივი აუდიტორია, რთული საინფორმაციო სისტემის საშუალებით, რომელიც ითვალისწინებდა კლიენტის ინდივიდუალური მოთხოვნების აღრიცხვას და პერსონალური გრძელვადიანი კავშირების დამყარებას, თვალყურს ადევნებდა კანდიდატების დინამიკას, გამოიყვანა ურთიერთდამოკიდებულების ალგორითმი თავის წარმომადგენლებსა და პოტენციურ მასწავლებლებს შორის და გამოკითხვისა და მარკეტინგული კვლევების საშუალებით აკვირდებოდა რეაქციას ამ ქმედებებზე. მან ასევე მხარი დაუჭირა ორ პროგრამას, რომლებიც მიმართული იყო ბაზრის სხვადასხვა სეგმენტისკენ: ერთის მიზნობრივ აუდიტორიას უნივერსიტეტის კურსდამთავრებულები წარმოადგენდნენ, ხოლო მეორის მიზანი იყო პოტენციური სკოლის ხელმძღვანელების მიზიდვა და მომზადება-განვითარება.
დაქირავების პროცესის სრულყოფა – ბოსტონში(აშშ) აქტიური, მიზანმიმართული მუშაობის შედეგად სრულყვეს დაქირავების პროცედურები, გააუმჯობესეს მმართველობა და გააძლიერეს კანდიდატების მხარდაჭერა. პროცესები გამარტივდა, შემოვიდა წინასწარი გაფრთხილების პრინციპი და რეკრუტინგული ღონისძიებები კონცენტრირდა მაძიებლების ხარისხის ამაღლებაზე.
ალტერნატიული გზები მასწავლებლის პროფესიის დასაუფლებლად – მოთხოვნები, რომლებსაც მასწავლებლობის მსურველებს უყენებენ, ხშირად ძნელად გადასალახავ ბარიერებს უქმნის უმაღლესი განათლების მქონე ადამიანებს, რომელთაც სხვა სფეროში მუშაობის გამოცდილება აქვთ. მათ ხშირად თვითონვე უწევთ გადამზადების საფასურის გადახდა. ეს მასწავლებლის პროფესიას ნაკლებად მიმზიდველს ხდის მათთვის, ვისაც ოჯახიც აქვს და ფინანსური პრობლემებიც. ალტერნატიული გზები, რომლებიც ხსნის ამ ბარიერებს, საგრძნობლად ზრდის პოტენციური მაძიებლების რაოდენობასა და ხარისხს. ამისთვის, მაგ., ინგლისში ხელმისაწვდომი გახდა მასწავლებლის პროფესიის დაუფლების 32 გზა. ყველა მათგანი ითვალისწინებს, რომ მომზადების დასრულების შემდეგ მომავალი მასწავლებელის ცოდნა და უნარი შესაბამისი იქნება საერთო სტანდარტისა, რომელიც აუცილებელია სკოლაში სამუშაოდ.
დასკვნა
წარმატებული სასკოლო განათლების სისტემების გამოცდილება გვაჩვენებს, რომ ხელმძღვანელებმა, რომელთა მიზანიც რეფორმების გატარებაა, უნდა იხელმძღვანელონ ახალი პარადიგმებით. ყველა სასკოლო სისტემის ანალიზიდან გამომდინარეობს, რომ არჩევანის გაკეთების დროს კვალიფიციური კადრებისთვის პედაგოგის პროფესია შესაძლოა უპირატესი გახდეს. ამ მიზნის მიღწევა იმდენად მაღალ ხელფასსა და კულტურულ გარემოზე არ არის დამოკიდებული, რამდენადაც რამდენიმე მარტივ და ერთი შეხედვით უმნიშვნელო, მაგრამ აუცილებელ გადაწყვეტილებაზე:
·პროფესიული სწავლებისთვის კანდიდატების შერჩევის მკაცრი პროცესის ორგანიზებაზე;
·მაღალ საწყის ხელფასზე;
·მასწავლებლის სტატუსის ამაღლებაზე.
შედარებითი ანალიზი გვაჩვენებს, რომ:
პირველი – სწავლებაში ვერ მიიღწევა მაღალი დონე, თუ ამ პროფესიაში არ მივიზიდეთ საუკეთესო კადრები;
მეორე – განათლების სისტემის ხარისხი მასში მომუშავე მასწავლებლების დონეზე მაღალი ვერ იქნება.
ცოდნის მიღების ეფექტურობის გაზრდის ერთადერთი საშუალება სწავლების პროცესის გაუმჯობესებაა.
ცოდნის მიღება ხდება მაშინ, როდესაც მასწავლებელსა და მოსწავლეს შორის არსებობს ურთიერთკავშირი (უკუკავშირი), ამიტომ აუცილებელია ამ ურთიერთობის გაუმჯობესება. წარმატებული სისტემების ხელმძღვანელებმა იციან, რა ხერხებია საჭირო ამ მიზნის მისაღწევად – ესენია აღმზრდელობა, პედაგოგების სწავლება უშუალოდ კლასში, სკოლებში ძლიერი ხელმძღვანელების წარდგენა, რომლებსაც შეეძლებათ, დახმარება გაუწიონ მასწავლებლებს განვითარებაში, ისეთი გარემოს შექმნა, სადაც მასწავლებლებს შეეძლებათ ერთმანეთისგან სწავლა. მათ იპოვეს მეთოდები თავიანთ სისტემებში ამ ღონისძიებათა გასატარებლად.
სასკოლო განათლების სისტემების საერთო ამოცანა შეიძლება ასე განვსაზღვროთ: კლასში შესული მასწავლებელი უზრუნველყოფილ უნდა იყოს სათანადო მასალით, ცოდნით, უნარებითა და სწრაფვით, რომ ყოველდღე აამაღლოს თითოეული მოსწავლის ცოდნის დონე. ეს იოლი არ არის. მაღალი შედეგის მისაღწევად საჭიროა, პედაგოგი ფლობდეს საკმაოდ რთული უნარ-ჩვევების სპექტრს. მაგ., კანადის ალბერტას პროვინციის ეფექტური სწავლების სტანდარტში აღწერილია, სულ ცოტა, 30 „ზემოქმედების ფაქტორი”, რომლებიც უნდა გაითვალისწინოს მასწავლებელმა იმის გადაწყვეტისას, რომელი პედაგოგიური ტექნიკა გამოიყენოს ამა თუ იმ სიტუაციაში. მასწავლებელს უნდა შეეძლოს მოსწავლის სუსტი და ძლიერი მხარეების შეფასება, სათანადო პედაგოგიური მეთოდების გამოყენება ცოდნის მიღებაში ბავშვის დასახმარებლად და ეფექტურად და მიზანმიმართულად ურთიერთობა მასთან.
პრობლემა, უპირველეს ყოვლისა, მდგომარეობს იმაში, რომ განისაზღვროს, რა არის საერთოდ კარგი სწავლება. ამოცანა რთული და ურთიერთგამომრიცხავია განათლების კუთხით, მაგრამ შედარებით იოლი და გასაგებია მართვის სისტემის გადასახედიდან: ფართო გაგებით, ის გულისხმობს, რომ მოიძებნოს საუკეთესო პედაგოგები, მიეცეს მათ სივრცე დისკუსიებისთვის, უკეთესი პროგრამების შესაქმნელად და სათანადო პედაგოგიური საშუალებების გამოსაყენებლად.
პრობლემის მეორე ნაწილი გაცილებით რთულია: მივცეთ ათასობით და ზოგჯერ ასიათასობით მასწავლებელს ისეთი უნარ-ჩვევები, რომელთა მეშვეობითაც ისინი ყოველდღე ათასობით სკოლაში, ერთმანეთისგან კარდინალურად განსხვავებულ გარემოში და მინიმალური კონტროლის გარეშე, შეძლებენ სწავლებას.
წარმატებულ სისტემებში ყოველთვის აღიარებდნენ მეორე პრობლემის სირთულესაც და პირველხარისხოვან მნიშვნელობასაც, ამიტომ რეფორმირების დროს ყურადღება უმთავრესად ექცეოდა სწავლების გაუმჯობესებისთვის წარმატებული სტრატეგიების შემუშავებას და გამოყენებას. ერთი ბოსტონელი რეფორმატორი ამბობს, რომ „რეფორმა სამ ვეშაპზე დგას: პროფესიულ განვითარებაზე, პროფესიულ განვითარებაზე და პროფესიულ განვითარებაზე… ყველაფერი, რაც კი გაგვაჩნდა, – ფულადი და ორგანიზაციული რესურსები, ადამიანები და ტექნიკა – ჩვენ პროფესიული განვითარებისკენ მივმართეთ. მუნიციპალური ბიუჯეტის 5% პროფესიულ განვითარებას მოხმარდა, ხოლო ამ თანხის 80% მასწავლებლებზე დაიხარჯა”. სინგაპურში მასწავლებელთა პროფესიული განვითარებისთვის გამოიყენეს განათლების ნაციონალური ინსტიტუტი: „თქვენს განკარგულებაში შეიძლება იყოს საუკეთესო პროგრამა, შესანიშნავი ინფრასტრუქტურა და მართვის საუკეთესო პრინციპები, მაგრამ თუ არ გყავთ კარგი მასწავლებლები, ყველაფერი დაკარგულია… ჩვენ მასწავლებლებს ვაძლევთ საშუალებას, ყოველწლიურად გაიარონ პროფესიული განვითარების 100 საათი… თუ არ გყავთ თავიანთი საქმის მოყვარული მასწავლებლები, როგორ გეყოლებათ სწავლის მოყვარული მოსწავლეები?!” ინგლისში რეფორმირება კონცენტრირებული იყო საკლასო მუშაობის გაუმჯობესებაზე: „1988 და 1998 წლებში ბევრი რამ მკვეთრად, ხანდახან ორჯერ და სამჯერ იცვლებოდა. ეს ცვლილებები, უპირველესად, თითოეული კლასის დონეზე ხდებოდა. ჩვენ ისე შევცვალეთ კლასში მუშაობა, რომ რეფორმები ყველა მოსწავლემდე მივიტანეთ”.
ამ მეთოდებმა შესამჩნევად იმოქმედა სწავლების შედეგებზე. ბოსტონში იმ მოსწავლეთა რაოდენობა, რომლებიც შეესაბამებოდნენ MCAS სტანდარტს, მათემატიკაში 25-დან 74%-მდე გაიზარდა, ინგლისურში – 43-დან 77%-მდე. ინგლისში, სადაც 50 წლის განმავლობაში არ შეინიშნებოდა გაუმჯობესება, რეფორმების შემდეგ სამ წელიწადში იმ მოსწავლეთა რაოდენობამ, რომლებიც სტანდარტებს შეესაბამებოდნენ, 63-დან 75%-მდე მოიმატა.
ვიდეობლოგი
მასწავლებლის ბიბლიოთეკას ახალი წიგნი შეემატა- სტატიები განათლების საკითხებზე
ჟურნალ „მასწავლებლის“ თითოეული ნომრის მომზადებისას, ცხადია, ვფიქრობთ მასწავლებელზე და იმ საჭიროებებზე,რომელთა წინაშეც ის ახლა დგას.
ვფიქრობთ მასწავლებელზე, რომელიც ჩვენგან დამოუკიდებლადაც ფიქრობს, როგორ მოემზადოს გაკვეთილისთვის, რა...
