პიტერ გრეი: მარცხის შიში ჩვენს ხედვას ავიწროებს

ფიზიკურ ძალისხმევასთან დაკავშირებულ ამოცანებს (როგორიცაა, ვთქვათ, სიმძიმის აწევა) და რუტინულ დავალებებს (ვთქვათ, ლობიოს მარცვლების დათვლა) ჩვენ უფრო უკეთ ვასრულებთ, როცა ჩატარებულ სამუშაოს გვიფასებენ, ხოლო იმ ამოცანებისთვის, რომლებიც წარმოსახვას, გამჭრიახობას ან სწავლას მოითხოვს, შესრულებულის შეფასებას საპირისპირო ეფექტი აქვს, ამიტომ ამ დროს მარცხისა არ უნდა გვეშინოდეს.

ამ განცხადებას სავსებით ეთანხმება ჰარვარდის ბიზნესის სკოლის ფსიქოლოგის ტერესა ამაბილეს (Teresa Amabile) იდეა. ფსიქოლოგმა მრავალი ექსპერიმენტი ჩაატარა იმ პირობების შესასწავლად, რომლებიც ზრდის ან ამცირებს ადამიანის კრეატიულობას.

ტერესა ამაბილემ ექსპერიმენტის მონაწილეებს (ბავშვებს, მოზრდილებს) სთხოვა, შეექმნათ შემოქმედებითი პროდუქტები – კოლაჟები, ლექსები ან მოკლე მოთხრობები. ექსპერიმენტის მონაწილეთა ნამუშევრები ერთმანეთისგან დამოუკიდებლად შეაფასა რამდენიმე ექსპერტმა. მათი შეფასებები საკმაოდ თანმიმდევრული აღმოჩნდა – ყველა ექსპერტმა საინტერესოდ და კრეატიულად მიიჩნია ის პროდუქტები, რომლებიც ავტორთა მიერ კარგად იყო გააზრებული და ორიგინალურობით ან მოულოდნელობით გამოირჩეოდა.

რამდენიმე ცდის დროს ფსიქოლოგმა მონაწილეთა ერთ ჯგუფს წინასწარ უთხრა, რომ მათ ნამუშევრებს ექსპერტთა პანელი შეაფასებდა, მეორეს შეატყობინეს, რომ შეფასება კონკურსით მოხდებოდა და ყველაზე კრეატიული ნამუშევრები პრიზებით აღინიშნებოდა, ხოლო მესამე ჯგუფის წევრებისთვის მოსალოდნელი შეფასების შესახებ არაფერი უთქვამთ.

ექსპერიმენტების სერიის შემდეგ აღმოჩნდა, რომ ყველაზე საინტერესო ნამუშევრები იმ ჯგუფებმა შექმნეს, რომელთათვისაც შეფასების არავითარი პირობა არ წაუყენებიათ. ისინი უბრალოდ თამაშობდნენ და არ ადარდებდათ მოსალოდნელი შეფასება თუ პრიზი.

ტერესა ამიბილეს ექსპერიმენტების შედეგებს ზურგს უმაგრებს ჩრდილოეთ კაროლინის ჩეპელ ჰილის უნივერსიტეტის ფსიქოლოგის ბარბარა ფრედრიკსონის (Barbara Fredrickson) გამოკვლევებიც. იგი ამბობს, რომ დადებითი ემოციები აფართოებს აღქმასა და აზროვნებას – საშუალებას გვაძლევს, ჩვენი იდეები და ინფორმაცია ახლებურად, შემოქმედებითად და სასარგებლოდ გავაერთიანოთ, ხოლო უარყოფითი, პირიქით, ავიწროებს ხედვას, აღქმისა და აზროვნების საზღვრებს, რადგან ამ დროს იმ სტიმულზე ვახდენთ კონცენტირებას, რომელიც ჩვენში ემოციას აღძრავს (მაგალითად, შემფასებელზე, მარცხის შედეგებზე).

აღქმისა და აზროვნების ორივე გზა სასარგებლოა, ორივე ბუნებრივი შერჩევის შედეგია. როდესაც ადამიანი უშუალო საფრთხეს არ ელის, იგი თავს უფლებას აძლევს, ეძებოს ახალი გზები, ახლებურად გააკეთოს ჩვეული საქმეები და დაეხმაროს სხვებს, საფრთხის პირობებში კი გონება მისგან თავის დაღწევაზეა მომართული (თუ ვეფხვი მოგვდევს, ჯობს, თავის გადარჩენის კარგად ნაცადი მეთოდი გამოვიყენოთ და არა ახალი). ახალ იდეებს ყოველთვის ახლავს მარცხით დამთავრების საფრთხე, ანუ ჩვენში ბიოლოგიურადაა განპირობებული შემოქმედებითობის „გამორთვა” მაშინ, როდესაც მარცხს შესაძლოა ნეგატიური შედეგი მოჰყვეს.

შეფასება, რომელიც თქვენ თვითონ არ გითხოვიათ და რომელსაც შესაძლოა განსაზღვრული შედეგი მოჰყვეს, როგორც ეს სკოლაში ან სამუშაოზე ხდება, თავისთავად უკვე საფრთხეა. რა თქმა უნდა, ექსპერტის აზრი შესაძლოა ძალზე წაადგეს ნაწარმოების ან იდეის გაუმჯობესებებას, განსაკუთრებით – თუ ამას შემოქმედიც ითხოვს, მაგრამ შემოქმედების უნარი ითრგუნება, როცა მთავარი მიზანი ნაწარმოების შეფასებაა – განურჩევლად იმისა, დადებითია ის თუ უარყოფითი, ამიტომაც კლასებში, რომლებიც შეფასებებზეა აგებული, ბავშვები ნაკლებად კრეატიულები არიან. მათი გონება შიშზეა ფოკუსირებული: ნეტავი როგორ ჩავაბარებ გამოცდას? როგორ შეიძლება ვასიამოვნო მასწავლებელს?

ასეთ პირობებში ძნელია იყო შემოქმედებითი. შეფასება და ქმედებაზე რეაქცია უმთავრესად ძალისხმევის წასახალისებლად არის სასარგებლო, – ამ დროს ჩვენ შემფასებელზე შთაბეჭდილების მოხდენას ვცდილობთ, – მაგრამ კრეატიულობისთვის მხოლოდ ძალისხმევა არ კმარა. მეტი ძალისხმევით უფრო კრეატიულები ვერ გავხდებით. შემოქმედება მოდუნებას (რელაქსაციას) უფრო მოითხოვს. სიმშვიდისას ადამიანს საშუალება ეძლევა, პროცესში თავისი არაცნობიერი შესაძლებლობები ჩართოს – შესაძლებლობები, რომლებიც უცნაურ ასოციაციებსა და ახალ იდეებს შობს. ყველაზე უკეთ ეს თამაშის დროს ხდება და არა მაშინ, როდესაც ქება-დიდებას თუ პრიზს ველით.

Øხარისხიანი ცოდნა;

Øინფორმაციასთან მუშაობის უნარ-ჩვევების შეძენა;

Øუნარ-ჩვევების და ცოდნის ავტომატიზაცია;

მოგვიანებით ამ შეხედულებას მოწინააღმდეგეებიც გამოუჩნდნენ. მათი აზრით, მოზარდობის პერიოდის ხანგრძლივი „აშლილობები” – იზოლაცია, მარტოობისკენ სწრაფვა, არასტაბილური და არაპროგნოზირებადი ქცევა, ხასიათის მკვეთრი ცვლილებები, კოგნიტიური დარღვევები, კონფლიქტი მშობლებთან, მასწავლებლებთან, თანატოლებთან – ფსიქიკური სტრუქტურის მნიშვნელოვან დარღვევად უნდა მივიჩნიოთ. მოზარდთა უმრავლესობაზე ამას ვერ ვიტყვით, მაგრამ მათი ნაწილისთვის ისინი შესაძლოა სერიოზული დაავადების ადრე გამოვლენილი სიმპტომები იყოს.

უკანასკნელი ოცი წლის განმავლობაში დეპრესიამ ორი მნიშვნელოვანი ცვლილება განიცადა – გახშირდა და გაახალგაზრდავდა. ამავე დროს, ის გოგონებთან უფრო ხშირია, ვიდრე ვაჟებთან. ამ ცვლილებათა მიზეზები დაუდგენელია, თუმცა ვარაუდები არსებობს და, სამწუხაროდ, ზრდის ტენდენციაც აშკარაა. 

მოზარდის დეპრესიას მნიშვნელოვანწილად განაპირობებს ოჯახური ატმოსფერო, განსაკუთრებით – მშობლის სიკვდილი და, საზოგადოდ, ოჯახური ურთიერთობების ხარისხი. გასული საუკუნის ბოლოს ჩატარებულმა ათწლიანმა კვლევამ აჩვენა, რომ 15 წლის მოზარდებში დეპრესიის მაჩვენებელი 21%-ია, ამის ერთ-ერთ მთავარ მიზეზად კი მშობლის გარდაცვალება დასახელდა. გარდა მწუხარებისა, ვითარებას ართულებს ისიც, რომ მშობლის გარდაცვალების გამო მოზარდს ემატება მოვალეობები, ხშირად – ასაკისთვის შეუფერებელიაც: უმცროს და-ძმაზე ზრუნვა, საოჯახო საქმეები, მეურნეობის გაძღოლა და ა.შ. ასეთ დროს მეცნიერები ლაპარაკობენ „ბავშვობის ნაადრევ დაკარგვაზე” და ამით გამოწვეულ დეპრესიაზე. არაჯანსაღი ოჯახური ურთიერთობებიც საკმაოდ ღრმა დეპრესიას იწვევს მოზარდებში და ამის ერთ-ერთი მთავარი მიზეზი ის არის, რომ ფრუსტრირებულ მშობელს აგრესია ბავშვზე გადააქვს, სჯის მას, ულახავს ღირსებას და სხვა. კვლევებმა ისიც აჩვენა, რომ დეპრესიული მშობლების შვილები 3-ჯერ უფრო დეპრესიულები არიან, ვიდრე ჯანმრთელებისა, 3-ჯერ მეტი პრობლემა აქვთ სკოლაში და სუიციდისკენაც მეტად არიან მიდრეკილნი. რაც შეეხება სხვა ფაქტორებს, დეპრესიის სიმპტომების მქონე მოზარდთა რიცხვი საშუალო და დაბალი სოციოეკონომიკური სტატუსის მქონე ოჯახებში გაცილებით მეტია; სქესობრივი მომწიფების პერიოდამდე გოგონებსა და ბიჭებში დეპრესიის მაჩვენებელი თანაბარია, მოზარდ ასაკში კი დეპრესიის სიმპტომებს ბიჭების 40%-სა და გოგონების 56%-თან ვხვდებით. 

1. მოზარდი სკოლაში მოწყენილია, უბედურად გამოიყურება, თითქოს მუდამ ტირილის ხასიათზეა, იშვიათად იღიმება, თითქმის არ იცინის; სოციალურად პასიურია, გულგრილია, საზოგადოდ, ცხოვრების და, კერძოდ, სასკოლო ცხოვრების მიმართ; მოზარდებს, როგორც წესი, ბევრი ნაცნობი და ამხანაგი ჰყავთ, დეპრესიულ მოზარდს კი არავისთან სურს ურთიერთობა, მათ შორის – არც ოჯახის წევრებთან. ის ერიდება ხალხმრავალ გარემოს, სახლშიც კი მარტო სადილობს, თუ აქამდე მშობლები მეგობრებთან მეტისმეტად ბევრი დროის გატარების გამო საყვედურობდნენ, ახლა მათაც გაურბის. ამრიგად, თუ შეამჩნიეთ, რომ მოზარდი საკუთარ თავში ჩაიკეტა, ეს უკვე სიგნალია;

2. კარგავს ინტერესს ყოველდღიურობის მიმართ – რუტინული საქმიანობა, რომელსაც მანამდე ხალისით ასრულებდა (ძაღლის გასეირნება, ყვავილების მოვლა, საცურაო აუზზე სიარული, მუსიკა, სპორტული წრეები და სხვა) აღარ იზიდავს. გულგრილია, საზოგადოდ, აქტიური ცხოვრების მიმართ – უფრო არსებობს, ვიდრე ცხოვრობს (ეს სიმპტომები ბიჭებთან უფრო ხშირად გვხვდება, ვიდრე გოგონებთან);

3. დარღვეული აქვს ძილისა და კვების რეჟიმი – ეს ყველაზე შესამჩნევი სიმპტომია. ვერ იძინებს, ძალიან ადრე დგება ან უჭირს გამოფხიზლება, მოთენთილია; ასევე უცებ უკლებს ან უმატებს ჭამას და ძილს. ეს შეიძლება იყოს ე.წ. ბიპოლარული დეპრესიის ნიშანი, რასაც წონის კლებამდე ან მატებამდე მივყავართ. ერთნი უძილობით იტანჯებიან, მეორენი – ძილიანობით, ან ზოგჯერ – უძილობით და ზოგჯერ – გაძლიერებული ძილიანობით (ჰიპერსომნია); ზოგჯერ გაკვეთილზეც კი ჭამენ ან, პირიქით, არც შესვენებაზე იკვებებიან;

4. გაღიზიანებულია და გაბრაზებული. სქესობრივი მომწიფების პერიოდში მოზარდისთვის, საზოგადოდ, დამახასიათებელია ასეთი მდგომარეობა, მაგრამ დეპრესიის შემთხვევაში ის თავისებურად ვლინდება: გაღიზიანება და ბრაზი თანდათან ძლიერდება და ხშირდება; მოზარდს აღიზიანებს ჩვეულებრივი სიტუაციები და აქვს სრულიად არაადეკვატური რეაქცია ამა თუ იმ სიტუაციის მიმართ. ასაკობრივი და დეპრესიული ბრაზი ერთმანეთისგან განსხვავდება. მაგალითად, თუ მშობელი ურჩევს ან შენიშვნას აძლევს ჩაცმულობის თაობაზე და ბავშვი ბრაზობს, ეს ტიპური ასაკობრივი რეაქციაა, მაგრამ თუ ბრაზს გამოხატავს ელემენტარული საყოფაცხოვრებო მომენტების გამო (მაგალითად, სასადილოდ სუფრასთან მიწვევისას), ეს უკვე დეპრესიულ შფოთვას ჰგავს. სკოლაში აღგზნებულობა ასე ვლინდება: მოზარდი ვერ ჩერდება მერხთან, წამოდგება, დადის;

5. შენელებული აქვს ფსიქომოტორული რეაქციები – ლაპარაკობს და მოქმედებს ნელა, თითქოს გადაღლილია, ენერგიისგანაა დაცლილი; აქ არ იგულისხმება რაიმე კონკრეტული საქმიანობით დაღლა – ეს არის ზოგადი დაღლილობა, რომლის კონკრეტული მიზეზი არ ჩანს. ენთუზიაზმი და ინტერესი დაკარგულია. ამ მდგომარეობას ხშირად თან ახლავს თავის ტკივილი, მოთენთილობა (ეს სიმპტომი უმეტესად გოგონებთან გვხვდება);

6. დღის სხვადასხვა მონაკვეთში ხასიათი ეცვლება ან რომელიმე ერთ მონაკვეთში, მაგალითად, დილით ან შუადღისას, ცუდად გრძნობს თავს;

7. შესაძლოა ჰქონდეს აკვიატებული მოძრაობებიც, გამუდმებით ამოწმებდეს რაღაცას, მაგალითად, დაკეტილია თუ არა სასკოლო ჩანთა, მეტისმეტად ხშირად იბანდეს ხელებს დ.ა.შ.;

8. აქვს დანაშაულისა და უმწეობის გაძლიერებული განცდა, უსარგებლო ადამიანად მიიჩნევს თავს;

9. უჭირს გაკვეთილზე ყურადღების კონცენტრირება, თითქოს დაბნეულია, საუბრის დროს ხშირად ითიშება და არ ესმის, რას ეუბნებიან; ასევე – საკლასო სამუშაოს დროსაც. ამის გამო უუარესდება კიდეც აკადემიური შედეგები;

10. მოსდის უსიამოვნო აზრები, ყველაფერს მუქ ფერებში ხედავს. ეს არის მდგომარეობა, როდესაც გონებას არ შესწევს უნარი, „დაინახოს” მოვლენების დადებითი მხარე, ძლიერდება უიმედობისა და უსარგებლობის განცდა, რასაც სახლიდან გაქცევაზე ან თვითმკვლელობაზე ფიქრთან მივყავართ. სამწუხაროდ, თვითმკვლელობა მართლაც არ არის გამორიცხული. ყურადღებით უსმინეთ მოსწავლეებს – შესაძლოა ხმამაღლაც თქვან ეს და არსებობდნენ ამის მოწმეები.

სპეციალისტთა ერთი ჯგუფი მიიჩნევს, რომ, საზოგადოდ, დეპრესიას იწვევს კოგნიტური პროცესების დარღვევა, რომ ის ემოციური დარღვევა არ არის. სახელდობრ, რომელ კოგნიტურ დარღვევებზე მიუთითებენ ისინი?

1. მაქსიმალიზმი: სამყაროს შავ-თეთრ ფერებში ხედვა – თუ წარმატება დაგეგმილზე ნაკლებია, ადამიანი თავს ხელმოცარულად, უიღბლოდ მიიჩნევს;

2. ერთეული ფაქტების საფუძველზე – ზოგადი დასკვნა: ერთადერთი უსიამოვნო შემთხვევა განიხილება როგორც ცხოვრების უწყვეტი შავი ხაზი;

3. მოვლენების ფსიქოლოგიური ფილტრაცია: დეპრესიული ადამიანი მოვლენებიდან ამოწევს მხოლოდ ნეგატიურ დეტალებს და ამით ცხოვრობს. ყველაფერზე უარყოფითი წარმოდგენა აქვს. ამას „თაფლის ქილაში კუპრის წვეთის” ეფექტს უწოდებენ;

4. დადებითი მოვლენების დისკვალიფიკაცია: ადამიანი უარყოფს დადებით მოვლენებს, შეუძლებლად მიიჩნევს მათ არსებობას, ინახავს მხოლოდ უარყოფით შთაბეჭდილებებს, მიუხედავად იმისა, რომ ისინი რეალობას არ შეესატყვისება;

5. დამახინჯებული დასკვნები: ფაქტების ნეგატიური და არასწორი ინტერპრეტაცია, ბუნებრივია, არასწორი დასკვნების გამოტანას გულისხმობს. მაგ., თუ მოზარდს ჰგონია, რომ კონკრეტულ ადამიანს არ უყვარს, ასკვნის, რომ მასთან საუბარი არც ღირს, ან თუ ფიქრობს, რომ ცუდი რამ ელოდება, ასკვნის, რომ ეს აუცილებლად მოხდება, „როგორც ყოველთვის”;

6. გაზვიადება და სათანადოდ შეუფასებლობა: აზვიადებს ცუდს და სათანადოდ ვერ აფასებს კარგს – ე წ „ჭოგრიტის ეფექტი”;

7. ემოციაზე დაფუძნებული დასკვნები: რწმენა, რომ უარყოფითი ემოციები ასახავს რეალობას – „რაკი ასე ვგრძნობ, მაშასადამე, ასეა”;

8. იარლიყი: ეს არის ერთეული შემთხვევიდან ზოგადი დასკვნის გამოტანის ექსტრემალური ფორმა. ნაცვლად იმისა, რომ აღწერო შენი და სხვისი გრძნობები, აკრავ იარლიყს. ეს იარლიყები შესაძლოა არაფრით იყოს გამყარებული, ერთეული შემთხვევებითაც კი;

9. პასუხისმგებლობის აღება მოვლენაზე, რომელიც მასზე არ არის დამოკიდებული: ეძიებს და პოულობს საკუთარ თავში მიზეზებს, რომლებმაც უარყოფითი მოვლენა გამოიწვია, მიუხედავად იმისა, რომ მასზე ზეგავლენის მოხდენა არ შეეძლო.

ზემოთ ჩამოთვლილი სიმპტომების შემჩნევისას საჭიროა მოზარდისთვის კვალიფიციური დახმარების გაწევა. არ გეგონოთ, რომ პრობლემა თავისთავად მოგვარდება, რომ მშობელი ან მასწავლებელი მოახერხებენ დეპრესიული მდგომარეობიდან მოზარდის გამოყვანას. თეორიულად ეს შესაძლებელია, მაგრამ არც მშობელს და არც მასწავლებელს არ ეყოფათ ცოდნა, ენერგია და დრო მასთან კვალიფიციური და ინტენსიური მუშაობისთვის. დაიხმარეთ ფსიქოლოგი და თავადაც დაემარეთ მას.

რასაკვირველია, პედაგოგებს დიაგნოზის დასმას და მკურნალობას არავინ ავალებს, მაგრამ დეპრესიის სიმპტომებს მასწავლებელი უნდა იცნობდეს – მისი და სკოლის ფსიქოლოგის ინფორმაცია მნიშვნელოვანია სპეციალისტისთვის, რომელმაც ბავშვთან უნდა იმუშაოს.

თუ მოზარდს ფსიქოთერაპიული მკურნალობა დაენიშნა, თერაპევტი ვალდებულია, მშობელთან ერთად მასწავლებელთანაც ითანამშრომლოს. ამ პერიოდში თერაპევტი მოსწავლის ერთგვარი ადვოკატია და მას საგანმანათლებლო სისტემისგან „იცავს” – უხსნის მასწავლებელს და, საზოგადოდ, სკოლას დეპრესიული ეპიზოდის გავლენას მოზარდის საკოლო ცხოვრებაზე. თუ მოზარდს მიაჩნია, რომ სასკოლო ცხოვრება მას დამატებით სირთულეებს უქმნის და აღარ სურს სკოლაში სიარული, მასწავლებელმა, თერაპევტისა და სკოლის ფსიქოლოგის რეკომენდაციის გათვალისწინებით, მას უნდა შეუდგინოს ინდივიდუალური სამუშაო გეგმა, რომელიც შეიძლება შემდეგ ასპექტებს მოიცავდეს: სასწავლო დატვირთვის შემცირებას, შეფასების კრიტერიუმების გადახედვას, რომელიმე მასწავლებლის მიმაგრებას და სხვა. მოსწავლის ქცევისა და აკადემიური მოსწრების ცვლილების შესახებ აუცილებლად უნდა ეცნობოს თერაპევტს.

ბავშვობაში ვფიქრობდი, რომ ზაფხული ძალიან მალე გადის. არდადეგების დასაწყისში მეჩვენებოდა, რომ სამ თვეში ყველაფრის მოსწრება შეიძლებოდა, აგვისტოში უცებ აღმოვაჩენდი, რომ სადაცაა ახალი სასწავლო წელი დაიწყებოდა, საზაფხულო დავალებების სია კი თითქმის ხელუხლებელი იყო. მუსიკალური სკოლის მოსწავლის მიერ შესასრულებელი სამუშაო  განსხვავდებოდა სტანდარტული სასკოლო საზაფხულო დავალებებისგან. დაწყებით კლასებში,  დღეში 2-3 საათი უნდა გამომეყო  ფორტეპიანოსთვის და უცნობი ნაწარმოებები გამერჩია-მესწავლა, ამომეხსნა მუსიკალური ამოცანები, მევარჯიშა სოლფეჯიოში, როგორმე დამემახსოვრებინა ცნობილი კომპოზიტორების დაბადებასა და სიკვდილს შორის მოქცეული წლები და ფაქტები… რა თქმა უნდა, ზაფხულის ძირითადი ნაწილი თვალსა და ხელს შუა შემომელეოდა, მხოლოდ აგვისტოში მახსენდებოდა მოახლოებული სექტემბერი და თითქმის ხელუხლებელი დავალებების გრძელი სია.

გავიდა დრო და ახლა ვცდილობ ჩემი შვილის საარდადეგებო დავალებების  შესრულებას  ვადევნო თვალი. გამოგიტყდებით, რამდენიმეფურცლიანი სიის ამოკითხვის შემდეგ ისევ ისეთი შეგრძნება მიჩნდება, როგორც ბავშვობაში – ზაფხულს მართმევენ!  

მაგრამ მე ხომ მარტო მშობელი არ ვარ, მასწავლებელიც ვარ. ამიტომ, ბუნებრივია, მიჩნდება კითხვა –  მაინც რა ტიპის საზაფხულო დავალება უნდა მივცეთ მოსწავლეებს,  რომ ზაფხულში ისევ სკოლაში სიარულის ტოლფასი დატვირთვა არ გამოუვიდეთ? 

ჩემი აზრით, საარდადეგებო დავალებების სია ისე უნდა შევადგინოთ, რომ მშობელს არ დასჭირდეს დასასვენებლად წასვლისას ნახევარი ბიბლიოთეკის ზურგზე მოკიდება (ყველას ხომ არ აქვს ელექტრონული წიგნები) ან ახალი სახელმძღვანელოების შეძენა (იმ სახელმძღვანელოების გარდა, რომლებიც მიღებული ცოდნის განსამტკიცებელი დამატებითი სავარჯიშოებითაა დაკომპლექტებული). მასწავლებელმა აუცილებლად უნდა გაითვალისწინოს ის ფაქტორიც, რომ ზაფხულის უმეტეს ნაწილს ბავშვები ქალაქგარეთ, ბებიებთან და ბაბუებთან ერთად ატარებენ, ამიტომ დავალებაში არაა სასურველი  CD-PLAYER-ის, კომპიუტერისა და მსგავსი აუდიო-ვიდეო აპარატურის ჩართვა. დავალება შეუსრულებელი დარჩება, მშობელი კი აუცილებლად გაღიზიანდება.

მასწავლებლების უმეტესობა მიიჩნევს, რომ სამი თვე ძალიან ბევრია დასვენებისთვის (ევროპაში იშვიათია მსგავსი გრძელვადიანი საზაფხულო არდადეგები. თუმცა ისიც გასათვალისწინებელია, რომ ევროპელები, განსაკუთრებით კათოლიკეები, წლის განმავლობაში უფრო ხშირად ისვენებენ, ვიდრე ქართველი მოსწავლეები), მოზარდის გონებას კი უკუსვლის თავიდან ასაცილებლად რეგულარული ვარჯიში სჭირდება.

ზარმაცი და არადამაკმაყოფილებელი აკადემიური მოსწრების მქონე  მოსწავლეებისთვის ზაფხული ხშირად გასული წლის პროგრამის დასაძლევ ბონუს-დროს წარმოადგენს.  მშობლებს ჰგონიათ, რომ რეპეტიტორის დახმარებით, მათი შვილები მთელი წლის მანძილზე დაგროვილ ,,კუდიანებს” ,,ფრიადებად” აქცევენ. ძალიან ძნელია ორ თვეში წლიური მასალის ხარისხიანად ათვისება და ასეც რომ იყოს, ზაფხულის მიწურულს ბავშვს აუცილებლად დასჭირდება კიდევ ერთი  არდადეგები, ოღონდ ამჯერად – ყოველგვარი მეცადინეობის გარეშე. 

მოსწავლეს, რომელსაც ათვისების ნელი ტემპი ან განსხვავებული სასწავლო უნარები აქვს და ამის გამო პროგრამას ჩამორჩება,  ფსიქოლოგების აზრით, განსაკუთრებით სჭირდება დასვენება,  რადგან სტანდარტული მონაცემების მქონე მოსწავლისაგან განსხვავებით, მათი ტვინი მთელი წლის განმავლობაში მეტად იყო დატვირთული. 

სასურველია,  საზაფხულო  დავალებები არ ჰგავდეს ტიპიურ სასკოლო დავალებას. უცხო ენა არასდროს მისწავლებია, მაგრამ ვფიქრობ რომ სახალისო და სასარგებლო დავალება მოსწავლისთვის ისეთი ტიპის სამუშაოს შესრულება იქნება, როგორიცაა მისი ცოდნის შესაბამისი სირთულის ტექსტის თარგმნა მშობლიურ ენაზე და, პირიქით, მარტივი ქართული საბავშვო მოთხრობის უცხო ენაზე გადათარგმნა.  დავაწესოთ სიგელები საუკეთესო თარგმანისა და საზაფხულო მთარგმნელობით კონკურში აქტიური მონაწილეობისთვის, რომელსაც მოსწავლეებს სექტემბერში გადავცემთ. შეგვიძლია მშობლებს ვურჩიოთ მულტფილმები და საბავშვო ფილმები კონკრეტულ ენაზე (თუ მათ ამის ტექნიკური რესურსი გააჩნიათ). საკითხავ მასალად შეგვიძლია შევურჩიოთ იმ ნაწარმოების უცხოენოვანი ვერსია, რომელიც მათ შვილებს მოსწონთ. თუ მშობელი ფლობს იმ ენას, რომელსაც მისი შვილი სწავლობს, მაშინ ამ ყველაფრის განხორციელება რეალურია.  მოსწავლეებს, რომლის მშობლებმაც არ იციან უცხო ენა, მასწავლებელმა ისეთი ტიპის დავალებები უნდა შეურჩიოს, მათი დამოუკიდებლად შესრულება რომ შეძლონ (ნახევრად  მზა, თანდართული ინსტრუქციებით, ტესტის მსგავსი).

ხელწერის გაუმჯობესების მიზნით,  დაწყებითი კლასის მოსწავლეებს ხშირად აძლევენ ლექსებს გადასაწერად.  ჩემი აზრით,  უმჯობესია ბავშვს ვათამაშოთ ,,მწერლობანა” – ვთხოვოთ მას საკუთარი მოთხრობების კრებულის შედგენა, ან დღიურის წარმოება (მაგალითად გამოდგება ,,ანა ფრანკის დღიური”, რომელიც ზაფხულში წასაკითხი ლიტერატურის სიასაც დაამშვენებდა). მოსწავლეები შეიძლება წავახალისოთ ლამაზი ალბომებით, რომელშიც მისი მომავალი წიგნი უნდა ჩაიწეროს. თუმცა  საკუთარი ხელით ,,დაკაბადონებულ” წიგნში მოქცეული ამბები უფრო მეტად დაამშვენებს საზაფხულო წიგნების გამოფენას, რომელიც შეგიძლიათ სკოლის ფოიეში მოაწყოთ… ესეც თქვენი წერით აზროვნებასა და კალიგრაფიაში ვარჯიში.

ჩემი აზრით, საკითხავი ლიტერატურის მოცულობა და თემატიკა აუცილებლად უნდა შეეფერებოდეს მოზარდის ასაკს და გათვლილი უნდა იყოს დღეში მისთვის დასათმობ სავარაუდო დროზე. ჩემთვის გაუგებარია, რატომ უნდა ვაიძულოთ თუნდაც საბაზო კლასების მოსწავლეები იკითხონ იმ ტიპის მხატვრული ლიტერატურა, როგორსაც სკოლაში სწავლობენ. სასურველია, ქართველი კლასიკოსები სასწავლო პროცესის მსვლელობის დროს  დამატებით საკითხავ ლიტერატურად მივცეთ მოსწავლეებს. აი, ვთქვათ, თუ პროგრამის მიხედვით უნდა გავიაროთ ილია ჭავჭავაძის პოემა – ,,განდეგილი” , მოსწავლეებს ვთხოვოთ, დასვენების დღეებში წაიკითხონ ამავე პოეტის ლექსები, ამოარჩიონ მათთვის საინტერესო რამდენიმე ნიმუში და წარადგინონ კლასთან. არდადეგებზე კი მოზარდს საშუალება უნდა მივცეთ, იკითხოს შედარებით მსუბუქი  ხასიათის, თუნდაც გასართობი (სათავგადასავლო, ფენტეზი  და სხვა ჟანრები) ქართული თუ საზღვარგარეთული მხატვრული ლიტერატურა, გავაცნოთ სხვა ქვეყნების ლიტერატურულ მემკვიდრეობას.

ზაფხულის განმავლობაში ბავშვს უნდა მოენატროს სკოლა. მაგრამ როგორ შეძლებს ამას, თუ ის პროცესები, რაც სკოლაში მიმდინარეობდა,  არასდროს შეწყდება? ნუთუ უფროსებს არ გაღიზიანებთ  ნანატრი შვებულების დროს სამსახურის საკითხებთან დაკავშირებული თუნდაც ერთი ტელეფონის ზარი?  მასწავლებლებსაც და მშობლებსაც გვეშინია, რომ ბავშვს არდადეგების განმავლობაში ყველაფერი დაავიწყდება, რაც წლის განმავლობაში ისწავლა. ფსიქოლოგების აზრით კი, წელიწადში ერთი თვით მაინც უნდა მივცეთ მოზარდს ყველაფრის დავიწყების უფლება. შემდეგ შეგვიძლია ზომიერად დავტვირთოთ მისი დღე საზაფხულო დავალებებით. 

დაწყებით კლასებში მეცადინეობის დროს აუცილებელია მშობლის თანადგომა. უფროსკლასელებს კი პასუხისმგებლობა და სხვა შინაგანი მოტივატორები უნდა აიძულებდეს საწერ მაგიდასთან დაჯდომას. ჩემი აზრით, თუ მეშვიდე-მერვე კლასამდე ბავშვი ძალით მიგყავდათ წიგნთან, უფროს კლასებში ამას ვეღარ მოახერხებთ. ამიტომ,  სანამ დროა, მშობლებმაც და მასწავლებლებმაც შინაგანი მოტივაციის ამაღლებაზე უნდა ვიზრუნოთ. ამას კი ვერაფრით შევძლებთ, თუ ზაფხულობით პატარებს სახლში გამოვკეტავთ.

როგორც მშობელი, შეცდომას ვუშვებდი, როცა ჩემს შვილს ზაფხულის უმეტეს ნაწილს დახუთულ ოთახში, საწერ მაგიდასთან ვატარებინებდი. ამიტომაც მომდევნო წერილში ფსიქოლოგების რჩევებს და პირად გამოცდილებას გაგიზიარებთ იმასთან დაკავშირებით, როგორ უნდა მოვამზადებინოთ საზაფხულო დავალებები შვილს ყოველგვარი ძალდატანების გარეშე.

ბავშვობიდან მოზარდობაში გადასვლისას იცვლება გემოვნება და მოთხოვნილებები. ეს არის პერიოდი, როდესაც დგება გარდატეხის ასაკი და ადამიანი ყოველნაირად ცდილობს თავის დამკვიდრებას. ერთ-ერთი სურვილი, რომელიც იმთავითვე უჩნდება მოზარდს, საკუთარი სივრცის შექმნაა. იგი უპირველესად სახლში ცდილობს სასურველი ადგილის პოვნას.

მშობლებმა უნდა გაითვალისწინონ, რომ ამ ასაკში მათ შვილს მულტიპლიკაციური პერსონაჟებით მოხატული შპალერი და ფარდები აღარ შეეფერება, პატივი სცენ მოზარდის გემოვნებას და ისიც ჩართონ საკუთარი სივრცის მოწყობაში.

სპეციალისტთა რჩევით, მოზარდის ოთახის ინტერიერი უფრო მეტად კაბინეტისას უნდა შეესაბამებოდეს, ვიდრე საბავშვო ოთახისას. სწორად შერჩეულმა და განლაგებულმა ავეჯმა არ უნდა გადატვირთოს ის; ამავე დროს ზედმიწევნით უნდა იყოს გათვალისწინებული კომფორტული მეცადინეობისა და დასვენებისთვის საჭირო ყველა ატრიბუტი. მოზარდს უნდა მიეცეს საშუალება, კედლები და, საზოგადოდ, ოთახი ისე გააფორმოს, როგორც თვითონ სურს.

უპირველესად, ოთახში უნდა გამოიყოს დასაძინებელი, სამეცადინო და მოსასვენებელ-გასართობი ზონები, ასევე – ადგილი ტევადი კარადებისთვის.

სამეცადინო ზონა ოთახის ყველაზე განათებულ ნაწილში უნდა დაიგეგმოს. ამასთან, საჭიროა, ეს კუთხე მოეწყოს ისე, რომ მუშაობის დროს დღის სინათლე ბავშვის ხელს მარცხნიდან ეცემოდეს (თუ ცაციაა – პირიქით, მარჯვენა მხრიდან), რათა თვალი არ დაიძაბოს. ფანჯრის პარალელურად მაგიდის დადგმა რეკომენდებული არ არის, რადგან პირდაპირი სხივები აბრმავებს ბავშვს. ფანჯრის მინები სუფთა უნდა იყოს, ფარდები – არც ისე სქელი. მაგიდის გვერდით, ფანჯრის რაფაზე, ქოთნით მაღალი მცენარეები არ უნდა იდგეს, რათა სამეცადინო კუთხის განათებას არაფერმა შეუშალოს ხელი.

მაგიდის ნათურა საწერი მაგიდის აუცილებელი ატრიბუტია. მისი სინათლე სამუშაო ზედაპირს მარცხნიდან უნდა ეცემოდეს. სიმძლავრე 75 ვატზე ნაკლები არ უნდა იყოს. აბაჟური აუცილებელია – მისი მეშვეობით მიიღება თანაბარი განათება, თანაც ბავშვს აღარ გაუღიზიანდება თვალი მანათობელი ძაფის ცქერით. მაგრამ მხოლოდ მაგიდის ნათურით განათება არაფრით არ შეიძლება! თუ ოთახის დანარჩენი ნაწილი ჩაბნელებულია, კონტრასტმა შესაძლოა თვალების სწრაფი დაღლა, ხოლო გარკვეული ხნის შემდეგ მხედველობის დაქვეითებაც გამოიწვიოს. 

მეცადინეობისას ბავშვს თვალი რომ არ გადაეღალოს, სინათლის წყაროს კომბინირება უნდა მოვახდინოთ, ანუ ერთმანეთის პარალელურად გამოვიყენოთ ცენტრალური და ადგილობრივი განათება – მაგიდის ნათურა და ჭაღი.

ასაკიდან, ხასიათიდან, განწყობიდან გამომდინარე, ინტერიერის შეცვლას მოზარდი ბევრჯერ მოინდომებს, ამიტომ უმჯობესია, მის ოთახში დავდგათ მოდულარული ავეჯი, რომლის დაშლა, კონფიგურაციის შეცვლა და აწყობა შესაძლებელი იქნება.

ამ ასაკში ბავშვი სწრაფად იზრდება, ამიტომ კარგი იქნება, თუ რეგულირებადი სიმაღლის სკამს შევურჩევთ. მაგიდა საკმაოდ დიდი უნდა იყოს საიმისოდ, რომ კომპიუტერიც დაიდგას და სასკოლო დავალებების სრულფასოვნად შესასრულებლადაც დარჩეს საკმარისი ადგილი. საუკეთესო გადაწყვეტაა კომპიუტერის მაგიდა, რომელსაც აქვს სპეციალური ნიშა ან თარო მონიტორისთვის და მოძრავი სადგამი კლავიატურისთვის, უჯრები და თაროები წიგნების, კომპიუტერის დისკებისა და სხვა წვრილმანებისთვის.

კარადა ტევადი უნდა იყოს. კარგი იქნება, თუ შევარჩევთ კომბინირებულ ვარიანტს, სადაც იქნება საკმაო ადგილი ტანსაცმლისთვის, აგრეთვე – ღია და დახურული თაროები წიგნების, სამშვენისების, სპორტული ინვენტარისა და სხვა საჭირო ნივთებისთვის.

ინტრიერის აუცილებელი ელემენტია მოსასვენებელი ადგილი, რადგან ამ ასაკში ძალიან იზრდება დატვირთვა სკოლაში. ბავშვს უნდა ჰქონდეს კომფორტული საწოლი. თუ ოთახის ფართობი მცირეა, შეიძლება გასაშლელი დივნის დადგმაც, მაგრამ ის აუცილებლად კომფორტული უნდა იყოს, ხოლო თუ სივრცე საკმარისია, კარგი იქნება, დაიდგას მომცრო  დივანი მოსასვენებლად.

მოზარდები ხშირად ცვლიან ავეჯის, კედლებზე ფოტოების ან პლაკატების განლაგებას. მშობლებს ვურჩევთ, ამით ზედმეტად ნუ გაღიზიანდებიან და ნუ აუკრძალავენ შვილებს საკუთარი გარემოს შექმნას.

ამ ბოლოს განსაკუთრებით შემიყვარდა აეროპორტებსა და თვითმფრინავებში კითხვა. ბავშვობაში ყოველთვის მქონდა ხოლმე ადგილი (ეს ადგილები იცვლებოდა ასაკის, სეზონისა და სხვა პირობების შესაბამისად), სადაც განსაკუთრებით კომფორტულად მოვკალათდებოდი და ვკითხულობდი და ვკითხულობდი. მერე და მერე,  სავალდებულო, აუცილებელი თუ სასურველი საკითხავი იმდენად დაგროვდა, რომ ნელ-ნელა გაქრა ადგილი და მისი მნიშვნელობა და დარჩა მხოლოდ საკითხავი. თუმცა, აი, დიდი ხანი არაა, მივხვდი, რომ სხვა დანარჩენი ყველაფრისგან მარტივად გამოყოფილმა  თუ დასაზღვრულმა ამ ადგილ(ებ)მა შეიძინა თავისი დამატებითი „მნიშვნელობა” და თვითმფრინავები და აეროპორტები ჩემთვის იქცა კითხვისთვის განსაკუთრებული კომფორტის ადგილად, სადაც, სხვა დანარჩენ ადგილებთან შედარებით, ყველაზე ნაკლებია ტექსტზე კონცენტრირებაში ხელის შემშლელი ფაქტორები.

ზოგადად, ძალიან სწრაფად ვკითხულობ, იშვიათი სისწრაფით, მაგრამ ფრენისას ხშირად საკუთარ თავსაც კი ვჯობნი ხოლმე. და, რაც მთავარია, ყველაზე მეტ სიამოვნებას სწორედ ფრენის დროს კითხვისას ვიღებ. იმაზე ფიქრს, თუ რა წავიკითხო, ადრევე ვიწყებ, თუმცა ასეთ დროს, ცხადია, დამატებითი კომფორტია ელექტრონული ბიბლიოთეკა და ადგილზე არჩევანი, რისი კითხვა გესიამოვნება აი, ამ კონკრეტულ ადგილას. მიუხედავად ჩემი საკმაოდ მდიდარი და მრავალფეროვანი ელექტრონული ბიბლიოთეკისა, ამჯერადაც, სახლიდან გასვლისას, ხელს ნაბეჭდი წიგნიც გავაყოლე. ძალიან ვჩქარობდი, დატვირთული  სამუშაო დღისა და რამდენიმე შეხვედრის შემდეგ, ბარგი ნაჩქარევად ჩავყარე და ვერ მოვასწარი, ნორმალურად დამეტენა ტელეფონი, რომელმაც თავისი საკითხავი აპლიკაციებით ამ ბოლოს არა თუ ნაბეჭდი წიგნები, ჩემი იოტა რიდერიც ჩამინაცვლა. ამიტომ სახლიდან გასვლისას ხელს მიშელ უელბეკის „რუკა და ტერიტორია” გავაყოლე. ამ ბოლოს სულ ვაპირებდი ქართული გამოცემის გადაკითხვას და გამიხარდა, რომ ხელში სწორედ „რუკა და ტერიტორია” მომხვდა… 

ჩემი 7 წლის უნახავი ძმის სანახავად მივდიოდი იტალიის ერთ პატარა, ზღვისპირა ქალაქში. ამ 7 წელიწადში დაგროვილ მონატრებას, ფიქრს, დარდსა და სიხარულს თითქოს ერთად განვიცდიდი და ისეთ ეიფორიას ვგრძნობდი, ცხოვრებაში, ან ძალიან ღრმა ბავშვობის შემდეგ რომ არ მიგრძვნია. თან გამუდმებით ვფიქრობდი ადამიანებს შორის მანძილზე, ამ მანძილზე დამოკიდებულ ურთიერთობებზე, იმ პირობითობაზე, რაც, ზოგადად, მანძილს განაპირობებს, ამ მანძილის შესაბამის დროზე, რომელიც ადამიანებს ცვლის და სწორედ ამ ფიქრების შესაბამის ერთგვარ Serendipity-ს მივაწერე ხელში შემთხვევით მოხვედრილი „რუკა და ტერიტორიაც”…

ჩავჯექი თუ არა თვითმფრინავში, სანამ აფრინდებოდა, კითხვა მანამდე დავიწყე, ერთი სული მქონდა, როდის გავთავისუფლდებოდი იმ, ზემოთ ხსენებული ფიქრებისგან. სტამბოლის აეროპორტში კითხვა დროებით შევწყვიტე, საინფორმაციო სააგენტოების  საიტებს გადავხედე და ჩავჯექი თუ არა ამჯერად უკვე ბოლონიისკენ მიმავალ თვითმფრინავში, ისევ უელბეკს მივუბრუნდი. წიგნიდან მხოლოდ რამდენჯერმე ავწიე თავი. თან გამუდმებით ჩემს ძმაზე ვფიქრობდი და ფანჯრისკენ მიბრუნებული სივრცეს უაზროდ ვუღიმოდი. გვერდით 50-ს გადაცილებული ჭაღარა იტალიელი კაცი მეჯდა. დაჯდა თუ არა, მანაც კითხვა დაიწყო და მერე არც ერთს არ მიგვიქცევია ერთმანეთისთვის ყურადღება… 

სანამ იტალიის მიწაზე დავეშვებოდით, ცოტა ხნით ადრე, თითქოს ღრუბლების უხილავ, მყარ კედელს შეასკდაო, თვითმფრინავმა ისეთი რყევა დაიწყო, ლამის წიგნი გამივარდა ხელიდან. თავის შესამაგრებლად ცალი ხელით, მთელი ძალით სავარძლის სახელურს მოვეჭიდე და ისე, რომ ჩემი უაზრო ღიმილი სახიდან არ მომშლია, ამჯერად, ფანჯრის ნაცვლად, გვერდით მჯდომ იტალიელს შევხედე. ისიც ერთი ხელით სავარძელში თავის შემაგრებას ცდილობდა და მე მიღიმოდა. ინსტინქტურად მის მეორე ხელში დახურულ წიგნზე გადავიტანე მზერა და ლამის მეორედ გამივარდა ჩემი წიგნი ხელიდან, ამჯერად უკვე გაოცებისგან: ყდაზე გამოსახული ფრთაგაშლილი თეთრი მტრედის ქვეშ წავიკითხე – Michel Houellebecq. La carta e il territorio.

არ ვიცი, რა მეწერა სახეზე, მაგრამ მასაც უცებ შეეცვალა გამომეტყველება და სასწრაფოდ დახედა წიგნს. რამდენიმე წამის განმავლობაში, დაბნეული ხან მე შემომხედავდა, ხან თავის წიგნს. ამასობაში ცოტა აზრზე მოვედი, თვითმფრინავმაც რყევა შეწყვიტა და ღიმილით დავამშვიდე, მეც ამავე წიგნს ვკითხულობ, ოღონდ ქართულად-მეთქი და ჩემი წიგნი გავუწოდე. ცოტა ხანს ათვალიერა, რამდენიმე იტალიური რეპლიკის თანხლებით. დამტვრეული ინგლისურით მითხრა, ჩემთვის ეს ძალიან მნიშვნელოვანი ავტორიაო, ფილმის გადაღებაც კი მინდოდაო. მერე გადააკეთა, არა, ფილმებისო და ბოლოს მკითხა, შენი აზრით, ეს რა არის, რატომ შეხვდნენ ეს წიგნები ერთმანეთსო.

არ ვიცი, ალბათ ეს არის Serendipity და ასეთი შემთხვევები სტატისტიკას არ ექვემდებარება-მეთქი.  როგორც ჩანს, ყველა წიგნსა და მკითხველსაც საკუთარი რუკა და ტერიტორია აქვს-მეთქი, ვუპასუხე.

მართალი ხარო, – ისე მითხრა, თითქოს სხვა რაღაცაზე ფიქრობდა და ცოტა ხანში რატომღაც ფრანგულად დაამატა, – მართალი ხარ, ყველა წიგნსა და მკითხველს საკუთარი რუკა და ტერიტორია აქვსო.

ცოტა ვისაუბრეთ. ვუთხარი, 7 წლის უნახავი ძმის სანახავად მოვდივარ იტალიაში და ბოლო დღეებია, სულ იმ რუკასა და ტერიტორიაზე ვფიქრობ, ადამიანებს რომ აშორებს და აახლოებს-მეთქი. დროისა და მანძილის შესაბამისობასა და პირობითობაზე-მეთქი. არ მახსოვს, რაღაცნაირად გადავედით წიგნების შესაბამისობასა და პირობითობაზე. ჩემთვის ძალიან მნიშვნელოვანია, როგორ მპოულობენ წიგნებიო. წარმოუდგენელია, ზუსტად ასე მითხრა, თითქოს მე ვფიქრობდი. ეს შემთხვევით არ ხდებაო. მე მოვუყევი, როგორ მაჩუქა ბევრი წლის წინ, სტუდენტობისას, თბილისის წიგნის ბაზრობაზე უცნობმა ბიჭმა რატომღაც და მაინცდამაინც მარგერიტ დიურასის „კაშხალი წყნარი ოკეანის წინააღმდეგ”. მაშინ მე თვითონ დიურასის სხვა რომანს ვთარგმნიდი, არც ვიცოდი, ქართულად თუ იყო რამე თარგმნილი და ეს წიგნი თითქოს თავისით მოვიდა ჩემთან-მეთქი. ეს იდეალური მაგალითია იმისთვის, რასაც სულ ვამტკიცებო, მითხრა და რაღაც დაამატა იტალიურად. ხომ შეიძლება ეს, შენი დიურასის მაგალითი მეგობრებს ვუამბოო. რა თქმა უნდა-მეთქი… 

ამასობაში ჩვენი თვითმფრინავი დაეშვა. ისე დავემშვიდობეთ ერთმანეთს, სახელიც არ გვიკითხავს. ეს ამბავი ჩემს ძმასთან შეხვედრამ სრულიად გადამავიწყა და გამახსენდა მხოლოდ ახლა, იმ საუბრიდან რამდენიმე დღის შემდეგ, როცა ერთ-ერთ სოციალურ ქსელში ჩემი ყოფილი სტუდენტის შეტყობინება დამხვდა: „დიდი მადლობა, რომ ეს წიგნი იმდენჯერ ახსენეთ, რომ ბოლოს და ბოლოს წავიკითხე. მართლა მაგიური ავტორია და ვგრძნობ, დღეიდან ჩემი ცხოვრება შეიცვალაო.” მწერდა მართლა მაგიურ წიგნსა და მის მართლა ჯადოსან ავტორზე – ხულიო კორტასარზე, რომელმაც ჩემი ცხოვრებაც შეცვალა ბევრი წლის წინ (პირველ კურსზე ვიყავი, უნივერსიტეტის ბაღში ჩემი მეგობარი მახო თორია შემხვდა, აღფრთოვანებულმა კორტასარის „კლასობანას” წაკითხვა მირჩია და არც მოსვლია აზრად, ისე შეცვალა ჩემი ცხოვრება).

ასეა, ხვდებიან წიგნები მკითხველებს და ცვლიან მათ ცხოვრებას.  და ნამდვილად არის რაღაც მაგიური იმაში, თუ სად და როდის და ვისი დახმარებით გადაკვეთენ ერთმანეთს კონკრეტული წიგნისა და კონკრეტული მკითხველის ტერიტორიები; ვინ იქნება გეზის მიმცემი, თუნდაც რუკაზე მიმართულების მიმთითებელი წიგნისა თუ მკითხველისათვის, საკუთარზე უფრო საკუთარი ტერიტორიის აღმოსაჩენად. დიდი მადლობა მინდა ვუთხრა ყველა ადამიანს, ყველა მეგობარს, ყველა მასწავლებელს, ვისი დახმარებითაც კონკრეტული წიგნები კონკრეტულ დროს აღმოჩნდნენ ჩემს ცხოვრებაში, ვინც თავისდაუნებურად იქცა ჩემი ცხოვრების შეცვლის მიზეზად. ნამდვილად არის ამაში რაღაც მაგიური, თითქოს კონკრეტულ წიგნს კი არ გიზიარებს ვიღაც, არამედ ჯადოსნურ გასაღებს გიდებს ხელებში და საკუთარ ტერიტორიაზე გითმობს ადგილს, ზუსტად იმ პლანეტაზე, სადაც ადამიანები ჯერ კიდევ ვერ იყოფენ ადგილს… ჩემთვის ამასაც სიკეთე ჰქვია და ცოტა უფრო მეტს რომ ვფიქრობდეთ და თითო ასეთ ჯადოსნურ გასაღებს ყველა ვურჩევდეთ ერთმანეთს, იქნებ მართლა შეცვლილიყო სამყარო უკეთესობისკენ… 

პ. ს. გული მწყდება, რომ ვერ მოვიფიქრე და ჩემი ქართული „რუკა და ტერიტორია” იმ იტალიელს არ ვაჩუქე. იქნებ ესეც მორიგ ჯადოსნურ გასაღებად უნდა ქცეულიყო მისთვის…

პ. პ. ს. ის ვიდეო თუ გინახავთ – თვითმფრინავების მოძრაობა დედამიწის გარშემო… როგორ მოძრაობს უამრავი მანათობელი წერტილი და მანათობელ კვალს ტოვებს სივრცეში… ასე არიან წიგნებიც, ოღონდ მათი ტრაექტორია უხილავია. ინაცვლებენ ტერიტორიიდან ტერიტორიაზე და ნაკლებად მანათობელ, მაგრამ ხშირად სამუდამო, წარუშლელ კვალს ტოვებენ.

კონტრასტი ხელშესახებია – საქართველოს სსრ-ის ცეკას ყოფილი მდივანი, საბჭოთა კავშირის ყოფილი საგარეო საქმეთა მინისტრი VS ეროვნული მოძრაობის ხელმძღვანელი, მეცნიერი და მთარგმნელი. 

მიუკერძოებელ შეფასებას და სიმართლის დადგენას გვავალდებულებს ჩვენი შვილების თაობაც, რადგან გაყალბებული ისტორიის შესწავლა მათ ფასეულობებზე, ცხოვრების წესსა და შეხედულებებზე აისახება.  

   

…კვირა დღეს სამების ტაძრიდან გამოასვენებენ საქართველოს მეორე პრეზიდენტს, ადამიანს, რომლის ცეკას მდივნობის დროს დახვრეტის განაჩენი გამოუტანეს სრულიად უდანაშაულო სასულიერო პირს – მამა თეოდორე ჩიხლაძეს…

რა განასხვავებს ავთენტურ შეფასებას უკვე ტრადიციულად დამკვიდრებული ტესტირებისაგან და რა არის ავთენტური შეფასების უპირატესობა?

თანამედროვე განათლების მიზანი არ არის, რომ მოსწავლეს სკოლის დამთავრების შემდეგ ახსოვდეს მხოლოდ მშრალი ფაქტები, რომლებიც სხვადასხვა საგნის სახელმძღვანელოებიდან დაისწავლა. მისი უმთავრესი მიზანია, რომ მოსწავლე ცოდნასთან ერთად დაეუფლოს ამ ცოდნის ცხოვრებაში გამოყენების უნარ-ჩვევებსაც. შესაბამისად, შეფასებაც, როგორც სწავლა-სწავლების პროცესის განუყოფელი ნაწილი და აუცილებელი კომპონენტი, მაქსიმალურად უნდა ასახავდეს, რამდენად შეუძლია მოსწავლეს ნასწავლის გამოყენება ავთენტურ სიტუაციებში. თუკი მოსწავლეს კარგი მაჩვენებლები აქვს ტესტებში, ეს, ბუნებრივია, გვაძლევს საფუძველს დავასკვნათ, რომ მას ამ ცოდნის გამოყენება შეუძლია, მაგრამ ჩნდება ლოგიკური კითხვა: რატომ უნდა ავირჩიოთ მოსწავლის შეფასების ისეთი ინსტრუმენტი, რომელიც არაპირდაპირი გზით გვაძლევს ინფორმაციას მის შესახებ, როდესაც შეგვიძლია პირდაპირი გზით შევამოწმოთ მის მიერ ცოდნის გამოყენების უნარი? 

თანამედროვე განათლების სისტემების კიდევ ერთი უმთავრესი პრინციპი მოსწავლეთა თანაბარუფლებიანობაა. იმისათვის, რომ თითოეულ მოსწავლეს მივცეთ სათანადო განათლება, რომელიც მის საჭიროებებზეა მორგებული, აუცილებელია, დავინახოთ, მივიღოთ და გავაცნობიეროთ მათ შორის არსებული განსხვავებები.

არსებობს მოსაზრება, რომ ტესტირება შეფასების ყველაზე სამართლიანი ფორმაა, რადგან იგი თანაბარ პირობებში აყენებს ყველა მოსწავლეს. მაგრამ მოდით, დავფიქრდეთ, რამდენად არის შესაძლებელი, რომ ერთგვაროვანი (მთლიანად უნიფიცირებული), სტანდარტიზებული, ინდივიდუალიზმს მოკლებული შეფასება იყოს ბოლომდე სამართლიანი? განათლების სპეციალისტების დიდი ნაწილი მიიჩნევს, რომ შეფასება სამართლიანია მაშინ, როცა იგი ინდივიდზეა მორგებული, ბუნებრივია, მოქნილია და შესაძლებელია მისი მოდიფიცირება კონკრეტული უნარების გამოსაკვეთად, ასევე, როცა იგი ხელს უწყობს მასწავლებლებსა და მოსწავლეებს შორის ურთიერთგაგებისა და თანამშრომლობის ჩამოყალიბებას.

ავთენტური შეფასება თვითგამოხატვისა და ცოდნის წარმოჩენის მრავალ განსხვავებულ საშუალებას იძლევა. ბუნებრივია, ყველა მოსწავლეს (ისევე, როგორც ყველა ადამიანს) აქვს თავისი ძლიერი და სუსტი მხარეები. შესაბამისად, ისინი განსხვავებულები არიან როგორც სწავლაში, ისე საკუთარი ცოდნის წარმოჩენის თვალსაზრისითაც. შესაფასებლად მხოლოდ ტესტების შეთავაზება, ცხადია, არ იძლევა ამ განსხვავებების იდენტიფიცირების საშუალებას. თუმცა ისიც უნდა ვაღიაროთ, რომ ტესტირებას, როგორც შეფასების ინსტრუმენტს, აქვს დადებითი მხარეც – მისი საშუალებით ყველა მოსწავლე ერთსა და იმავე საკითხებში ერთი და იმავე მეთოდით მოწმდება. ეს იმას ნიშნავს, რომ ა) იგი უფრო კარგად იძლევა მოსწავლეთა შედარების საშუალებას და ბ) მისი საიმედოობის ხარისხი უფრო მაღალია, ვიდრე სხვა ტიპის შეფასებებისა. თუმცა ტესტის წარმატებით ჩაბარებას, გარდა ცოდნისა, სხვა სპეციფიკური უნარებიც სჭირდება. ჩვეულებრივ, უკეთესი შედეგები აქვს მას, ვინც უკეთ უღებს ალღოს ამ ტიპის სამუშაოს, არის სწრაფი, ან უბრალოდ გაწაფულია ტესტების შევსებაში. ფაქტია, რომ ტესტირება არ აძლევს მოსწავლეებს საკუთარი ცოდნისა და უნარების მათთვის უფრო ხელსაყრელი, კომფორტული ფორმით დემონსტრირების საშუალებას.

ცალკეული უნარ-ჩვევის ან დამახსოვრებული ფაქტის განცალკევებულად შემოწმება ტესტების საშუალებით საკმარისად ვერ აფასებს მოსწავლის რეალურ შესაძლებლობებსა და პოტენციალს. იმისათვის, რომ რეალურად გავიგოთ და შევაფასოთ, თუ რა აითვისა, რა ისწავლა მოსწავლემ სკოლაში, შეფასების ისეთი მეთოდი უნდა გამოვიყენოთ, რომელსაც შეუძლია შეამოწმოს მისი უნარები არა იზოლირებულად, არამედ ერთობლიობაში. ტერმინი “ავთენტური შეფასება” თავის თავში მოიცავს შეფასების ფორმათა მრავალფეროვნებას, რომელიც ადეკვატურად წარმოაჩენს მოსწავლის მიერ შეძენილ ცოდნას, მის მიღწევებს, მოტივაციასა და დამოკიდებულებას საკლასო აქტივობების მიმართ.

ავთენტური შეფასება ბუნებრივ გარემოს უქმნის მოსწავლეებს შეძენილი ცოდნისა და უნარების წარმოსაჩენად. მაგალითად, წარმოვიდგინოთ, რომ ზრდასრული ადამიანი ატარებს კვლევას ან ექსპერიმენტს იმ სფეროში, რომელშიც ის მოღვაწეობს. როგორ მუშაობს იგი? ხარჯავს იმდენ დროს, რამდენიც სჭირდება; დროს ანაწილებს საკუთარი შეხედულებისამებრ; საჭიროების შემთხვევაში, იყენებს შესაბამის რესურსებს; გადაამოწმებს ფაქტებს, რომლებიც შესაძლოა კარგად არ ახსოვდეს, ან იღებს ახალ, კონკრეტული მიზნისთვის საჭირო ცოდნას/ინფორმაციას; წერს რამდენიმე ვერსიას, ცვლის, გადაწერს მას და ა.შ. ახლა კი წარმოვიდგინოთ ტესტირების პროცესი, რომლის დროსაც მოსწავლე სრულიად ხელოვნურ გარემოშია მოხვედრილი, სამუშაო დროც ხელოვნურადაა შემოსაზღვრული, ხოლო საკუთარი ცოდნისა თუ მიღწევების დასადასტურებლად უწევს შეთავაზებული პასუხებიდან ერთ-ერთის არჩევა ან ფაქტების გახსენება, ზეპირად დამახსოვრებული ციტატების მოხმობა და ა.შ. ცხადია, შეფასების ამგვარი მოდელი ნაკლებად წარმოაჩენს მის რეალურ ცოდნასა და უნარებს.

მიუხედავად იმისა, რომ ავთენტური შეფასების ზოგიერთი ფორმის გამოყენება შესაძლებელია საკმაოდ დიდ დროს მოითხოვდეს, ეს ძალისხმევა გამართლებულია, განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც მოსწავლეები ნაკლებად კომფორტულად გრძნობენ თავს ტესტირებისას, ღელავენ იმის გამო, რომ ტესტზე სამუშაოდ განკუთვნილი დრო შეზღუდულია და უჭირთ ამ დროში ჩატევა.

ავთენტური შეფასება აერთიანებს სამ ძირითად კომპონენტს – სწავლებას, სწავლასა და შეფასებას, რაც მას განასხვავებს ე.წ. უკვე ტრადიციულად დამკვიდრებული ტესტირებისაგან. ტესტირების მოდელი უმეტესად განაცალკევებს ერთმანეთისაგან სწავლა-სწავლებისა და შეფასების პროცესებს, ანუ ტესტირება ტარდება მას შემდეგ, რაც ივარაუდება, რომ მოსწავლეები დაეუფლნენ შესაბამის ცოდნასა და უნარებს. ავთენტური შეფასება კი მოსწავლეებს სასწავლო პროცესში სთავაზობს ავთენტური ტიპის დავალებებს, რომელთა საშუალებითაც შესაძლებელია შემოწმდეს, თუ რამდენად შეუძლია მას გამოიყენოს მიღებული ცოდნა და უნარები სხვადასხვა ცხოვრებისეულ კონტექსტში. ის ეხმარება მოსწავლეებს სწავლის პროცესზე დაკვირვებასა და მის კორექტირებაში.

თუმცა მიგვაჩნია, რომ არ ღირს განსხვავებებზე აქცენტის გაკეთება, რადგან ავთენტური შეფასება ავსებს და ამდიდრებს ტესტირების ტრადიციული შეფასების მოდელს და მასწავლებლებიც, გაუცნობიერებლად თუ გაცნობიერებულად, ხშირად იყენებენ მას. ასე რომ, არ არის აუცილებელი, მასწავლებელმა არჩევანი გააკეთოს ერთ-ერთის სასარგებლოდ. შეფასების ორივე მოდელი მნიშვნელოვან ფუნქციას ასრულებს სწავლა-სწავლების პროცესში.

გთავაზობთ ავთენტური შეფასების რამდენიმე ყველაზე გავრცელებულ ფორმას:

ზეპირი გასაუბრება – მასწავლებელი უსვამს მოსწავლეს კითხვებს და აძლევს მას საშუალებას, ისაუბროს საკუთარი თავის, გამოცდილების, საქმიანობის, საყვარელი წიგნების, ზოგადად, ინტერესების შესახებ. ამ დროს მოსწავლესა და მასწავლებელს შორის ურთიერთობა არაფორმალური და დაუძაბავია, მასწავლებელს კი შეუძლია გაარკვიოს მოსწავლის შესაძლებლობები და განსაზღვროს მისი საჭიროებები.

ზეპირი და წერილობითი აქტივობები – მოსწავლეები საკუთარი სიტყვებით ზეპირად გადმოსცემენ ან ჰყვებიან წაკითხულ/მოსმენილ ტექსტს, ან წერილობით განიხილავენ მას, ასევე ქმნიან სხვადასხვა ტიპის ტექსტებს. ეს აქტივობები კომპლექსური და, ამავდროულად, მკაფიო კრიტერიუმების მიხედვით შეფასების საშუალებას იძლევა.

პროექტები/პრეზენტაციები/გამოფენები – მოსწავლეები მუშაობენ ინდივიდუალურად, წყვილებში ან ჯგუფებში. ამ ტიპის აქტივობებით კარგად არის შესაძლებელი როგორც პროცესის, ისე პროდუქტის შეფასება. გარდა ზეპირმეტყველებითი და წერითი უნარებისა, მოსწავლეებში მკაფიოდ ვლინდება მათი სააზროვნო და შემოქმედებითი შესაძლებლობებიც, რაც ასევე მათი კომპლექსური, მკაფიო კრიტერიუმების მიხედვით შეფასების საშუალებას იძლევა.

ექსპერიმენტები – მოსწავლეები ატარებენ ექსპერიმენტს და ახდენენ პროცესის დემონსტრირებას. ამ ტიპის აქტივობები, საგნობრივ ცოდნასთან ერთად, იძლევა ზეპირი პრეზენტაციის, წერილობითი ანგარიშის შექმნის, სააზროვნო უნარების შეფასების შესაძლებლობასაც.

ღია ტესტური კითხვები – მოსწავლეები წერილობით პასუხობენ ტესტურ კითხვებს. კონკრეტულ შინაარსთან ერთად შესაბამისი რუბრიკებით შეიძლება შეფასდეს წერისა და სააზროვნო უნარებიც.

მასწავლებლის დაკვირვება _ მასწავლებელი აკვირდება თითოეულ მოწავლეს, რამდენად ყურადღებით არის ის გაკვეთილზე, როგორ ითვისებს მასალას, აუმჯობესებს თუ არა შედეგებს, როგორ კომუნიკაციას ამყარებს თანაკლასელებთან და ა.შ. ამგვარი დაკვირვების წარმოება, ზოგადად, სასარგებლოა და ხელს უწყობს სასწავლო გარემოს ადეკვატურად შეფასებასა და გაუმჯობესებას.

პორტფოლიოების წარმოება – მასწავლებელი თავს უყრის მოსწავლის ნაშრომებს იმ მიზნით, რომ აჩვენოს მისი წინსვლა (ან, პირიქით, ჩამორჩენა) დროთა განმავლობაში. პორტფოლიოს წარმოება შეფასების სასარგებლო და მოსახერხებელი საშუალებაა, რადგან იგი იძლევა სრულყოფილ სურათს მოსწავლის შესახებ.

რა არის საჭირო ავთენტური შეფასებისათვის?

როგორც აღვნიშნეთ, მასწავლებელთა უმეტესობა იყენებს ავთენტური დავალებების საკმაოდ დიდ რეპერტუარს სასწავლო პროცესში, მაგრამ შეფასების ამ მოდელის ეფექტიანად ასამუშავებლად საჭიროა რამდენიმე აუცილებელი პირობის დაკმაყოფილება. ესენია:

•თავად ავთენტური დავალების მომზადება. დავალება მაშინ ჩაითვლება ავთენტურად, თუკი ა) იგი მოსწავლეებისგან მოითხოვს პასუხის დამოუკიდებლად დაწერას (და არა შეთავაზებული პასუხებდან ერთ-ერთის არჩევას); ბ) დავალება ზედმიწევნით ეხმიანება პრობლემებს, რომელთა გადაწყვეტაც რეალურ ცოვრებაში უწევს ადამიანს;

•სტანდარტის შექმნა. ეს არის ჩამონათვალი, თუ რა უნდა იცოდეს მოსწავლემ და რა უნდა შეეძლოს მას. ამგვარი სტანდარტი, ცხადია, უნდა ეყრდნობოდეს ეროვნულ სასწავლო გეგმას და, ამავე დროს, მასში გაწერილი თითოეული მიზანი უნდა იძლეოდეს მაქსიმალურად ობიექტური შეფასების საშუალებას, ანუ, სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, შესაძლებელი უნდა იყოს მისი გაზომვა;

•შეფასების კრიტერიუმების შემუშავება. ეს გულისხმობს კარგად შესრულებული დავალების ძირითადი მახასიათებლების განსაზღვრასა და აღწერას. მაგალითად, დამარწმუნებელი ესეის შეფასების კრიტერიუმების ფორმულირება შეიძლება შემდეგნაირად: ნაწერი კარგად არის ორგანიზებული, სათქმელი მკაფიოდ არის გადმოცემული, საკმარისი არგუმენტებია მოყვანილი საკუთარი მოსაზრების/პოზიციის დასასაბუთებლად; 

•შეფასების სქემის გაწერა შესაბამისი ქულების გრადაციით. რუბრიკაში წარმოდგენილი უნდა იყოს, სულ ცოტა, ორი კრიტერიუმი მაინც, რომელთა მიხედვითაც უნდა შეფასდეს მოსწავლის ნამუშევარი, ასევე აღწერილი უნდა იყოს ორი დონე მაინც თითოეული კრიტერიუმისათვის. 

ცალკე განხილვის თემაა მოსწავლეთა პორტფოლოები, რომელთაც ავთენტური შეფასების ერთ-ერთ ფორმად მიიჩნევენ (თუმცა ამ საკითხთან დაკავშირებით აზრთა სხვადასხვაობა არსებობს).

მოსწავლის პორტფოლიო მრავალი ფორმით შეიძლება არსებობდეს. რაც მთავარია, ეს არ არის უბრალოდ გროვა მოსწავლის მიერ სემესტრის ან წლის განმავლობაში შექმნილი ნამუშევრებისა. ისინი მიზნობრივად არის შერჩეული და თავმოყრილი იმის მიხედვით, თუ რას მოგვითხრობს კონკრეტული მოსწავლის შესახებ.

ამასთანავე, ამგვარი პორტფოლიოების მეშვეობით სკოლას შეუძლია უფრო მასშტაბური სურათის დანახვა, ანუ სხვადასხვა საგანში მოსწავლის მიერ განვლილი გზის, მისი მიღწევების შესახებ სრული ინფორმაციის მოპოვება და შეჯერება. მეტიც, უფრო დახვეწილი პორტფოლიოები შეიცავს თავად მოსწავლეების კომენტარებსა და მოსაზრებებს. ისინი აფასებენ საკუთარ ნამუშევრებს და ამის საფუძველზე, სახავენ სამომავლო მიზნებს. თვითშეფასება და მიზნის განსაზღვრა _ ეს არის ორი უმნიშვნელოვანესი ავთენტური უნარი, რომელთა განვითარებაც აუცილებელია ადამიანის წარმატებული საქმიანობისათვის მთელი ცხოვრების მანძილზე.