აზროვნება რთული და საინტერესო პროცესია. მის “გამართულად”
მუშაობაზეა დამოკიდებული ადამიანის ცხოვრების უმნიშვნელოვანესი მხარეები, ახალი ტექნოლოგიური
აღმოჩენები და გამოგონებები, შემცნების ახალი გზების ძიება. ამ საქმეში დიდი როლი აკისრია ინტუიციას. ამიტომ მის განვითარებაზე
მუდმივად უნდა ვზრუნავდეთ. მეცნიერება დიდი ხანია დაინტერესებულია ახალი თეორიებით,
რომლებიც კარგად მომზადებულ სპეციალისტს საშუალებას მისცემდა, გამორჩეული წარმატებებისთვის
მიეღწია. უკვე ნახევარი საუკუნეა აქტიურად
გამოიყენებენ ე.წ. გამომგონებლური პრობლემების გადაჭრის თეორიას. სახელიდანაც ჩანს,
რომ იგი გვეხმარება შემოქმედებითი აზროვნების,
როგორც გონებრივი აქტივობის გააზრებული, მიზანმიმართული და მართული პროცესის ფორმირებაში(სუბიექტის მიერ სააზროვნო ოპერაციების ეფექტურად გადაწყვეტაც ხომ აზროვნების კულტურაზეა
დამოკიდებული).
ასეთი ზემოქმედება ადამიანზე, პირველ რიგში,
განათლების სისტემამ უნდა მოახდინოს. მან უნდა მისცეს ადამიანს ცოდნაც და მისი გამოყენების
უნარიც, უნდა “შეამუშავებინოს” აზროვნების სტილი, რომელიც ცხოვრების ნებისმიერი მხარის
გაანალიზების საშუალებას მისცემს.
გამომგონებლური პრობლემების გადაჭრის თეორია შეისწავლის ტექნიკური
სისტემების განვითარების ობიექტურ კანონზომიერებას და შეიმუშავებს ტექნიკური პრობლემების
გადაწყვეტის მეთოდოლოგიას (მეთოდების და მიდგომების სისტემას). ამავდროულად, გამომგონებლური
პრობლემების გადაჭრის თეორია პრობლემის ანალიზის პრაქტიკული მეთოდოლოგიაა _ იმ
პრობლემების, რომლებიც წარმოიქმნება ხელოვნური სისტემების ფუნქციონირების დროს (ხელოვნური
სისტემების განვითარების თეორიაც ამ ბაზაზეა დაფუძნებული).
აღნიშნული თეორია მოიცავს სუბიექტის მიერ
პრობლემური სიტუაციის ანალიზისთვის და მისი ეფექტური გადაჭრისთვის საჭირო სააზროვნო
პროცესების ძირითად ეტაპებს. იგი სულ უფრო
ფართოდ გამოიყენება განათლების სისტემაში, როგორც საბაზისო მეთოდოლოგია აზროვნების
კულტურის ფორმირებისთვის. ეს ერთგვარი ინსტრუმენტია არასტანდარტული ცხვორებისეული
ამოცანების გადაწყვეტისთვის, იმ პასუხების მოკლე დროში პოვნისთვის, რომლებიც ხანგრძლივი
დროის განმავლობაში გადაუჭრელი რჩებოდა (უფრო მეტიც, ამოცანაზე პასუხის მოძიების დროს
ადამიანი, რომელიც ფლობს გამომგონებლური პრობლემების გადაჭრის ტექნოლოგიას, შეიძლება
“საშიში” მოწინააღმდეგე აღმოჩნდეს სამეცნიერო-კვლევითი ინსტიტუტებისთვის).
თეორია (გ. ალტშულერი,
XX ს.-ის 40-იანი წწ.) გულისხმობს პრობლემის
საწინააღმდეგო, “შებრუნებული” თანმიმდევრობით გადაწყვეტას: იდეალური საბოლოო რეზულტატის მისაღებად და პრობლემის გადასაწყვეტად
ირჩევენ საპირისპირო მიმართულებით სიარულს, იწყებენ “ბოლოდან” (პრობლემის გადაწყვეტას იდეალური საბოლოო შედეგის
წარმოდგენით). ამით ხდება ალგორითმის შესაძლებლობის ილუსტრირება (არსებითად ეს
მართლაც გაცილებით ადვილია, ვიდრე პრობლემების გადაწყვეტა ტრადიციული მეთოდებით – ცდებითა
და შეცდომების მეთოდით). გამომგონებლური ალგორითმის
არსიც ამაშია და მასვე ეფუძნება გამომგონებლური ამოცანების გადაჭრის თეორიაც.
ზოგადად, გამოგონების ალგორითმი წარმოადგენს შეკითხვების წყებას, რომელზე პასუხითაც
სუბიექტი ყურადღებას ამახვილებს პრობლემების გადაწყვეტისთვის უმნიშვნელოვანეს ამა თუ
იმ არსებით ელემენტზე და ამ გზით ახდენს გადაწყვეტილების სინთეზს.
შემოქმედებითი ამოცანის გადაწყვეტა 4 სტადიას მოიცავს:
- ამოცანის (დავალების, პრობლემის) ფორმულირების დაზუსტებას;
- ოპერატიულ სტადიას;
- ანალიტიკურ სტადიას;
- სინთეზურ სტადიას.
პირველი სტადიის (ამოცანის,
დავალების, პრობლემის ფორმულირების დაზუსტება) კითხვები:
v
რა არის საბოლოო მიზანი, რისთვის წამოიჭრა ამოცანა?
v
შეიძლება თუ არა ამ მიზნის მიღწევა “შემოვლითი”, სხვა დავალების
გადაწყვეტის გზით?
v
რომელი გზა (პირდაპირი თუ “შემოვლითი”) გვაძლევს უკეთეს შედეგს?
v
რომელი დამატებითი მოთხოვნები არსებობს ამ მომენტისთვის?
რომელი მოთხოვნები წამოიჭრება მომავალში (ანუ როგორ შეიძლება დავალების შეცვლა პერსპექტივაში)?
მეორე სტადიაზე (ანალიტიკური
სტადია) აუცილებელია:
v
განვსაზღროთ იდეალური საბოლოო შედეგი,
პრობლემა წარმოვიდგინოთ გადაწყვეტილად (ანუ წარმოვიდგინოთ, რომ ყველაფერი, რაც უნდა
შეცვლილიყო, ფუნქციონირებს იდეალურად);
v
განვსაზღვროთ, რა გვიშლის
ხელს, რა სიძნელე
გვეღობება, რა ეწინააღმდეგება იდეალურ შედეგს, ანუ ვუპასუხოთ კითხვებზე:
·
მაგრამ რატომ…?
·
კონკრეტულად რა…?
·
შეუძლებელია სასურველის მიღწევა?
·
რა გვაფერხებს?
ამავე
დროს შემაფერხებლად, ხელისშემშლელად არ უნდა ვაქციოთტერმინოლოგიური ჩარჩოები, არ უნდა მოვექცეთ მათიგავლენის ქვეშ; უნდა ვისარგებლოთ ადვილად გასაგები განსაზღვრებებით, ახსნა-განმარტების
ზოგადი ქარგით.
v
ვუპასუხოთ კითხვებს:
·
რამ გამოიწვია შეფერხება?
·
რაში მდგომარეობს მისი უშუალო მიზეზი?
v
ვუპასუხოთ შეკითხვებს:
·
რა შემთხვევაში ვერ შეგვიშლიდა ვერაფერი ხელს სასურველი შედეგის
მიღებაში?
·
რა პირობებია საჭირო დაბრკოლების აღმოსაფხვრელად?
ანალიტიკური სტადიის კითხვებზე პასუხის გაცემისას,საქმის არსიდან გამომდინარე, თანდათან და მიზანმიმართულად გამოვლინდება წინააღმდეგობა,
რომელიც ხელს უშლის პრობლემის მოგვარებას.
ამ დროს წამოჭრილი
წინააღმდეგობების კორექტირება ხდება გამომგონებლური
პრობლემის გადაჭრის ოპერატიულ და სინთეზურ
სტადიებზე. ამოცანის გადაწყვეტის შემოქმედებითი გზების ძიებისას სასურველია ვუპასუხოთ
შეკითხვას: შეიძლება თუ არა ახალი ობიექტი
ახლებურად გამოვიყენოთ?
ამის შემდეგ ამოცანა უკვე სხვა სტადიაზე გადავიდა:მდგომარეობიდან “რა ვქნათ?”, “რა გავაკეთოთ?” (ანუ გამოძიების, გამოკვლევის სტადიიდან)
გადავიდა მდგომარეობაზე _ “როგორ გავაკეთოთ?”, რაც არის კიდეც “საგამომგონებლო” პრობლემა.
აზროვნების ამგვარ თანმიმდევრულობას ეწოდება საგამომგონებლო პრობლემის გადაჭრის
ალოგირთმი, რომელიც საგამომგონებლო
პრობლემის გადაჭრის ძირითადი აზრია (იგი, ამ ალგორითმის გარდა, ოპერატიული და სინთეზური
სტადიების დონეზე მრავალ ტიპურ გადაწყვეტასაც გულისხმობს).
თეორიის მთავარი
კანონია მისწრაფება იდეალური ხარისხისკენ (მაგალითად, არსებული, უკვე ცნობილი
გზების გამოყენებით უმჯობესდება ერთი მაჩვენებელი, ვთქვათ, სატრანსპორტო ხარჯები და
ეს ხდება სხვა მაჩვენებლების გაუარესების გზით, მაგალითად, ქვეითდება გამტარობა და
კონსტურქტორი იძულებულია, კომპრომისული გადაწყვეტლება მოძებნოს კონკრეტული შემთხვევებისთვის).
მიღებული პასუხები აუცილებლად მიმართულია იდეალური პასუხისკენ, ყოველ შემთხვევაში,
მიისწრაფვის იდეალურისკენ. ასეთ პასუხს უწოდებენიდეალურ საბოლოო შედეგს, ამიტომ ყველაზე
მეტად გავრცელებულ სიტუაციებში გამომგონებლური
ამოცანების გადაწყვეტა შეიძლება განვიხილოთ,
როგორც ტექნიკური წინაღობის გამოვლენის, ანალიზის
და გადაჭრის პროცესი.
საგამომგონებლო
პრობლემების გადაჭრის გზებია:
v
პრობლემის (ამოცანის)
ანალიზი (მინი-ამოცანის ფორმულირება; მინი-ამოცანის გადაჭრის შემდეგ რეალურად საჭირო მეთოდების
გამოვლენა; პრობლემის, ამოცანის მოდელის შექმნა; გრაფიკული სქემის გამოხატვა; ზოგადი
პროცესებიდან ძირითადის გამოყოფა; პრობლემის უკიდურესად მწვავე მდგომარეობის წარმოჩენა;
პრობლემის სხვადასხვა მხარის სწორად დასახელება; ყველა ვარიანტის გამოყენება პრობლემის
გადასაჭრელად; დავალების პირველი ნაწილის გადაუჭრელობის შემდეგ მეორეზე გადასვლა);
v
პრობლემის (ამოცანის)
მოდელის ანალიზი (საჭირო რესურსების გამოყენება; პრობლემის “საზღვრების” დადგენა; დროის გამოთვლა
კონფლიქტის მოგვარებისთვის);
v
პრობლემის შეცვლის,
გარდასხვის ამოცანა;
v
საფრთხეების აცილება;
v
მიღებული პასუხების
გამოყენება;
v
პრობლემის გადაწყვეტის
მიმდინარეობის ანალიზი.
მოცემულ თეორიას გარკვეული კანონზომიერება
ახასიათებს (და საერთოდაც, მართალია, სისტემები მრავალნაირია – სამეცნიერო, მხატვრული,
სოციალური და ა.შ., მაგრამ მათი განვითარება მსგავს კანონზომიერებას ექვემდებარება).
ეს კანონზომიერებებია:
- ტექნიკური სისტემა მაშინაა იდეალური, როდესაც სისტემა, როგორც ასეთი, არ არსებობს,
მაგრამ მისი ფუნქციები სრულდება;
- თეორიას აქვს წესებიც – წინააღმდეგობა უნდა გაძლიერდეს უკიდურესობამდე;
- რესურსების სრულად გამოყენება.
გამომგონებლური პრობლემების გადაჭრის თეორიას აქვს შესწავლის
ობიექტი (ტექნიკური სისტემებისა და შემოქმედებითი
პიროვნების განვითარების კანონები), თავისი
მეთოდი (დიდი მოცულობის ისტორიულ-ტექნიკური და ისტორიულ-ბიოგრაფიულ ინფორმაციის ანალიზი), თავისი ენა (ტექნიკური “რეაქციები” შეიძლება ჩაიწეროს ისე, როგორც ქიმიური
რეაქციები), თავისი ინფორმაციული ფონდი(პრინციპები, მეთოდები და მიდგომები).ამიტომაა, რომ იგი სწრაფად შეიჭრაAმეცნიერების ყველა დარგში. მათ შორისაა
გპგთ+
პედაგოგიკა (ანუ გამომგონებლური პრობლემების
გადაჭრის თეორიას + პედაგოგიკა), რომელიც ფართოდ
გამოიყენება განათლების სისტემაში: პედაგოგიკის ფსიქოლოგიაში, სასწავლო პროგრამების შემუშავებაში, კადრების შერჩევისთვის,
მოსწავლეთა შემოქმედებითი აქტივობის ამაღლებისთვის.
გამომგონებლური
პრობლემების გადაჭრის თეორიის ელემენტებია ე.წ. სისტემები, რომლებიც გამოიყენება პედაგოგიკაში.
I სისტემა – ის შედგება ცალკეული ელემენტებისგან (ქვესისტემა), მაგრამ ამავე დროს აქვს მთლიანი სისტემური ეფექტი: ჩვენ სისტემაში
ვცხოვრობთ, ყველაფერი, რაც გარს გვარტყია, წარმოადგენს სისტემას. გამონაკლისს არ წარმოადგენენარც პედაგოგიური ობიექტები და არც პროცესები. მაგალითად, გაკვეთილი სისტემაა, რომელიც
შედგება ცალკეული ქვესისტემებისგან (ნაკვეთებისგან, ბმულებისაგან, რომელთაგან თითოეულს აქვს თავისი სტრუქტურა და ასრულებს გარკვეულ ფუნქციას: ცოდნის შემოწმებას,
ახალი მასალის შესწავლას, გამტკიცებას, საშინაო დავალების ინსტრუქტაჟს). გაკვეთილს, როგორც
სისტემას, გააჩნია თავისი ეფექტიც: ავითარებს და ზრდის მოსწავლეებს კონკრეტული საგნის შინაარსის
საშუალებით. და ბოლოს: გაკვეთილის არც ერთი ნაკვეთი, არც ერთი ბმული არ გვაძლევს მთლიანი გაკვეთილის სისტემის ეფექტს.
II ოპერატორის სისტემა _ ის ჰგავს რამდენიმეეკრანიან სქემას: მარცხენა მხარეს წარსულია, ცენტრში – ახლანდელი დრო, მარჯვენა მხარეს – მომავალი. ქვედა სამი ეკრანი – ქვესისტემებია, შუაში – სისტემები,
ზემოთ კი მეტასისტემაა (სქემა 1):
სქემა 1
ზემოთ მოყვანილი ინფორმაცია განვიხილოთ დინამიკაში:
დავუშვათ, ტრადიციული გაკვეთილი არის სისტემა.
მოვათავსოთ ის დღევანდელობაში. დავინახავთ, რომ ის შედგება ქვესისტემისგან და ამავე
დროს შედის მეტასისტემაში – გარკვეული თემის ირგვლივ დაჯგუფებული გაკვეთილების სისტემაში. აღნიშნული
იერარქია შეგვიძლია გავაგრძელოთ ქვემოთაც
და ზემოთაც (გაკვეთილის თემები შედის თავებში, ცალკეული თავები ერთიანდება განყოფილებებში, თავის მხრივ, ისინი შეადაგენენ კურსს და ასე შემდეგ). მაგრამ აქ აუცილებლად დაისმება შეკითხვაც: რა იქნება ტრადიციული გაკვეთილის შემდეგ?
ამ დროს ისევ გამოიკვეთება მეთოდური ხაზი:
Ø
დიდაქტიკურ სისტემაში
სტრუქტურული, ფუნქციური და დროითი შესაძლებლობების ან მისი ელემენტების ჩართვა გულისხმობს რესურსების არსებობას;
Ø
გაკვეთილის ცალკეული
ნაწილების მიხედვით რესურსების სახეობებიც სხვადასხვაა;
Ø
გაკვეთილები ძირითადად
თემებადაა დალაგებული, ამიტომ რესურსებიდან მეტარესურსებიც გვხვდება.
გაკვეთილზე ასევე გვხვდება:
- საინფორმაციო რესურსები;
- დროითი რესურსები (რომლის მიხედვითაც ხდება გაკვეთილის
თითოეული ბმულის, თითოეული ნაკვეთის ათვისება);
- ფუნქციონალური რესურსები (ისინი ძალიან მნიშვნელოვანია
პრაქტიკული საქმიანობისთვის);
- სისტემური რესურსი – ის რაც აერთიანებს ყველა თემას,
ყველა თავს, ყველა განყოფილებას;
- რესურსების წინაწარი ანალიზი (განვლილ მასალას და შესაფერის
ცოდნას + ახალი მასალა და ცოდნის განზოგადება = პრობლემების გადაჭრას).
თუ გავითვალისწინებთ,
რომ აზროვნება, ზოგადად, არასისტემატურია, მაშინ ამ თეორიამ ძალიან საინტერესო
შედეგამდე შეიძლება მიგვიყვანოს. მაგალითად, თუ ამოცანაში ნახსენებია“ხე”, ადამიანი ხედავს ხეს, მაგრამ აქტიური, შემოქმედებითი აზროვნების
დროს “ხის” ხსენებისას მაშინვე “აინთება” სამი ეკრანი: მეტასისტემა (ხეების ჯგუფი), სისტემა (ხე),
ქვესისტემა (ფოთოლი). ეს მინიმალური სქემაა. ზოგჯერ სხვა “ეკრანებიც” ირთვება: მეტასისტემა (ტყე) და ქვესისიტემა (ფოთლის უჯრედები).
მთავარი ისაა, რომ ეს ყველაფერი მოჩანს _ განიხილება თავის განვითარებაში _ რადგან მუშაობს “გვერდითა ეკრანები”, რომლებიც უჩვენებენ წარსულსა
და მომავალს ყველა დონეზე, თანაც დინამიკაში.
ცნობილია,
რომ სასწავლო მასალის ათვისება ადვილია თამაშით სწავლებისას/ სათამაშო სიტუაციების შექმნისას. ისტორიის გაკვეთილზე ამ მეთოდის აქტიურად
გამოყენება სავსებით შესაძლებელია, განსაკუთრებით კი _ V-X კლასებში.
განვიხილოთ ასეთი სამუშაოების შესრულებისმაგალითები.
I – თემა – ძველი
ეგვიპტე:
წარმოიდგინე და
დაასრულე:
v
ფარაონი…
v
ის იყო მეფე, შემდეგ დაიპყრო ეგვიპტე და გახდა ტახტის მეპატრონე. დაიწყო ყველას
მბრძანებლობა…
v
ეხნატონი ეგვიპტის მზე
იყო – მისი თაყვანისცემა ფარაონმა ბრძანა…
v
ყოვლისშემძლენი…
ძველი მსოფლიოს ისტორიის კურსში (“როგორ ცხოვრობდნენ ეგვიპტელები
ძველად” და “ეგვიპტელი დიდებულების ცხოვრება”) შეგვიძლია უფრო ცოცხლად, “განმაზოგადებლად”
წარმოვადგენინოთ მოსწავლეს მასალა, თუ მას ასეთი სათაურით მივაწოდებთ: “სტუმრად ეგვიპტელებთან”.
განმავითარებელი სწავლებისთვის ეს ძალიან საინტერესოა, უცხოა, ახალია და მოსწავლეს
განაწყობს “არაჩვეულებრივის”, “არატრადიციულის” მისაღებად.
მოსწავლეებმა იკამათეს, იმუშავეს და აღწერეს ეგვიპტელების
ცხოვრება. მოცემული ტექსტი განსხვავდებოდა გაკვეთილის მასალისგან, თუმცა გაცილებით
ღრმად “ჩადიოდა” წარსულში. ამის შემდეგ მოსწავლეებმა თავიანთი წარმოდგენებიც კი დახატეს.
ცხადია, ეს გაცილებით საინტერესო აღმოჩნდა მათთვის, ვიდრე ამ მასალის უბრალოდ მოთხრობა
(აღსანიშნავია, რომ მოსწავლეებისაგან მიღებული პასუხები ისეთი საინტერესო შეიძლება
იყოს, რომ გაკვეთილის თემის და ამოცანის დასახელებისთვისაც კი გამოგვადგეს).
II – თემა – ძველი
საბერძნეთი:
შეავსე კროსვორდი/ჩაინვორდი
:
სქემა 2
პასუხები:
1. ოლიმპო, 2. პითოსი; 3. სამოსი; 4. სატირა.
III _ ისტორიული არითმეტიკა:
v
E(ე + ი) . რიდა = ერიდას
+ ირიდა;
v
L(ლაკ + კოლ) . ონია = ლაკონიას
+ კოლონია.
IV
– დრო და სივრცე:
დროის ქრონოლოგიის შესასწავლად ეფექტურია ქრონოლენტის გამოყენება
და მოსწავლეთა “მოგზაურობა” წარსულსა და “მომავალში”. ამ დროს ისინი პასუხობენ შეკითხვას:
“რას ხედავთ ირგვლივ?”
V _ განვიხილოთ სტრატეგიები:
“იპოვე შეცოდმა!”
მოსწავლეებს დაურიგდებათ ტექსტი წინასწარ დაშვებული შეცდომებით,
რომლებიც უნდა აღმოაჩინონ და გაასწორონ.
საინტერესოა ასევე “საშინაო
დავალების განხილვა”, რომელიც მიმდინარეობს შეკითხვის მიხედვით:
·
“როგორი უნდა იყოს ხარისხიანად შესრულებული საშინაო დავალება?”
მოსწავლეები პასუხისას გამოიყენებენ ნარატივს, სქემებს, ნახატებს,
ცხრილებს და, შესაბამისად, მათი დავალება ყოველთვის იქნება საინტერესოდ და ამომწურავად
შესრულებული.
მოცემული მეთოდი განუსაზღვრელ
საშუალებებს აძლევს მასწავლებელს მუშაობისთვის, ამიტომ მის გამოყენებაზე
ძნელად თუ იტყვის იგი უარს. ამ დროს ვითარდება მოსწავლეთა შემოქმედებითი აზროვნება
და ისტორიის საგანი შეიძლება ყველაზე საინტერესო გახდეს მათთვის.
მოსწავლე ასევე ეჩვევა არატრადიციული მეთოდებით პასუხების მოძიებას, რითაც აზროვნება
ორიგინალურ ხასიათს იღებს და ცოდნის ათვისება და ნასწავლის გამტკიცება აქტიურდება.
საბოლოოდ კი, ვიღებთ
ისტორიული ცოდნის ფართო მასშტაბს, ისტორიული წარმოდგენების ფორმირების, განვითარებული
კრიტიკული აზროვნების, დამოუკიდებელი ანალიზის,
ფაქტების და მოვლენების შეფასების, საკუთარი შეხედულებების ჩამოყალიბების საოცარ უნარს.
ამიტომ გამომგონებლური უნარების გამოყენება სასწავლო პროცესში ძალიან მნიშვნელოვანია
და დადებითად აისახება მთლიანად განათლების სისტემაზე.
