სხვადასხვა ქვეყანაში ნაციონალური ლიტერატურის სწავლების საკითხი სხვადასხვაგვარადაა მოწესრიგებული. რა და როგორ უნდა ისწავლებოდეს სასკოლო პროგრამაში, უნდა იყოს თუ არა სრულად წარმოდგენილი მაღალი მხატვრული, ესთეტიკური, ისტორიული, კულტურული ღირებულებისა და ეროვნული მნიშვნელობის ლიტერატურა სასწავლო კურიკულუმში, რომელი საგანმანათლებლო პარადიგმის კონტექსტში შეიძლება ნაციონალური ლიტერატურული ძეგლების შესწავლა, რა დამოკიდებულებას ამჟღავნებენ მოსწავლეები და მასწავლებლები ნაციონალური ლიტერატურის სწავლებისას, რა მეთოდები უნდა გამოიყენებოდეს იმისთვის, რომ სწავლა-სწავლების პროცესი ნაყოფიერი, ხარისხიანი და ეფექტიანი იყოს – ეს ის საკითხებია, რომლებიც დღესდღეობით საკმაოდ მნიშნელოვანი და აქტუალურია.
ბლოგში გთავაზობთ ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტის ზოგადსაგანმანათლებლო სკოლის საბაზო და საშუალო საფეხურის საგნის ჯგუფის მასწავლებლის სამაგისტრო პროგრამის ფარგლებში ჩატარებული კვლევის რამდენიმე საინტერესო დაკვირვებას. უშუალოდ კვლევის შედეგებს სამაგისტრო ნაშრომის დაცვის შემდგომ შემოგთავაზებთ.
ვფიქრობ, უმაღლესი სასწავლებლის კვლევითი სამუშაოების წარმოების პრაქტიკა საკმაოდ ნაყოფიერია არამარტო სტუდენტებისთვის, რომლებსაც სწავლის პროცესშივე აქვთ პედაგოგიური პრაქტიკული კვლევების ჩატარების საშუალება, არამედ სკოლებისთვისაც, რადგან საკვლევი თემატიკის შერჩევა სწორედ საგნის მასწავლებლებთან შეთანხმებით, მათი მოსაზრებების გათვალისწინებით და მათი უშუალო ჩართულობით ხორცილედება.
2016 წელს მეცნიერებათა და ხელოვნების ფაკულტეტზე წარდგენილი სამაგისტრო ნაშრომები, რომლებიც სწავლა-სწავლების პროცესში გამოკვეთილი არაერთი პრობლემის კვლევას მიეძღვნა, საინტერესო და აქტუალური იქნება მასწავლებლებისთვის.
ერთ-ერთ მათგანია მაგისტრანტების ჯგუფის მიერ ჩატარებული კვლევა, რომელიც სწორედ ნაციონალური ლიტერატურის სწავლების თავისებურებებს ეხება. სამაგისტრო ნაშრომის ერთ-ერთ თავში მიმოხილულია განათლების სფეროში მოღვაწე სხვადასხვა მკვლევრის ნაშრომები მშობლიური ლიტერატურის სწავლების პარადიგმების შესახებ.
მაგისტრანტები: ილონა აკობია, მარიამ დვალი, ლია ნარიმანიძე( ხელმძღვანელი – ნინო ლომიძე).
საინტერესო იქნება ასევე ქართული ენისა და ლიტერატურის მასწავლებლების გამოხმაურება – რომელ პარადიგმას მოიაზრებენ ისინი საკუთარი პრაქტიკის შესაბამისად? კარგი იქნება, თუ კომენტარებში მოგვწერთ თქვენს შეხედულებებს, რადგან ამგვარი კვლევა საქართველოს მასშტაბით არ ჩატარებულა.
მშობლიური ენის შესწავლის ოთხი პარადიგმა
ნიდერლანდების სამეფოში მოღვაწე განათლების მეცნიერების მკვლევარი, პროფესორი, ლიტერატურის მასწავლებელი პიტ ვან დე ვენი ლიტერატურულ განათლებას მშობლიური ენის სწავლების ნაწილად მიიჩნევს. მან მშობლიური ენისა და ლიტერატურის სწავლების აღსაწერად ჩაატარა ისტორიულ-შედარებითი კვლევა და გამოყო ოთხი პარადიგმა. სწორედ ამ პარადიგმებში აერთიანებს მკვლევარი სხვადასხვაგვარ მიდგომას და მეთოდს, სწავლა-სწავლების პროცესში გამოკვეთილ სისტემებს.
ეს პარადიგმებია:
ლიტერატურულ-გრამატიკული პარადიგმა (1900-იან წლებამდე): გულისხმობს, რომ ენა არის წერის საშუალება. ლიტერატურის ისტორია ძალიან მნიშვნელოვანია. საშუალო განათლების საფეხურზე მშობლიური ენის სწავლება გაჯერებულია აკადემიური იდეებით, რომლებიც ხაზს უსვამენ ლიტერატურის ისტორიის სწავლების მნიშვნელობას. მოსწავლეები ვარჯიშობენ სხვადასხვა დარგებში, როგორიცაა გრამატიკა და წერა, ამასთან, გამოიყენება დედუქციური ხედვა თითოეული დარგის მიმართ დამოუკიდებელი სავარჯიშოებით. გაკვეთილებზე მოსწავლეები ირგებენ მასწავლებლის როლს (მასწავლებლის იმიტაცია) და იხსენებენ ენისა და ლიტერატურის შესახებ ფაქტებს. ვან დე ვენის მიხედვით, ლიტერატურული განათლება, ამ შემთხვევაში, ემსახურება ეროვნულ-კულტურული მემკვიდრეობის ტრანსფორმაციას და მიზნად ისახავს მორალურ სრულყოფას. ეს ნიშნავს, რომ სახეზეა დახურული სასწავლო პროგრამა. ავტორი ამჟამად ამ პარადიგმას განიხილავს, როგორც აკადემიურ პარადიგმას.
განვითარების პარადიგმა (მე-20 საუკუნის პირველი ნახევრამდე) უზრუნველყოფს მოსწავლეებში იმგვარი უნარების ჩამოყალიბებას, რომლებსაც შემდეგ საზოგადოებრივ ცხოვრებაში გამოიყენებენ. მოსწავლეები უნდა განვითარდნენ ენის შესწავლის გზით, ხოლო ლიტერატურის კითხვა უნდა იყოს ესთეტიკური გამოცდილება მათთვის. აქ აღარ გვხვდება ლიტერატურული ხერხების კრებული (მაგალითად, როგორიც იყოს წინა პარადიგმისას – იმიტაცია), არამედ ლიტერატურა ინდივიდუალური გამოხატვის საშუალებად გვევლინება. კულტურული მემკვიდრეობა ისევე მნიშვნელოვანია, როგორც აკადემიური პარადიგმისას, მაგრამ მოსწავლის ინდივიდუალურობაზე გაკეთებული აქცენტი აყალიბებს მშობლიური ენის სწავლების მერიტოკრატიულ ხედვას.
კომუნიკაციური პარადიგმის მიხედვით (მე-20 საუკუნის მე-2 ნახევრამდე), ენა და შესაბამისად, კომუნიკაცია, მოსწავლეებს შესაძლებლობას აძლევს, გახდნენ საზოგადოების წევრები. ლიტერატურამ უფრო მეტი დრო უნდა დაუთმოს პრაგმატულ ტექსტებს, ეს ხელსაყრელია პიროვნული განვითარებისა და სამყაროს შემეცნებისათვის. სასწავლო პროგრამა არის ძალიან ღია, თავისუფალი. მასწავლებელი არ არის ვალდებული, გამოიყენოს სახელმძღვანელო.
უტილიტარული პარადიგმა განვითარდა კომუნიკაციური პარადიგმისგან და მეტი მნიშვნელობა შეიძინა უნარებმა, რომლებიც მოსწავლეებს უნდა „ეხმარებიან“, გახდნენ საზოგადოებრივი ცხოვრების სრულუფლებიანი წევრები. საყურადღებოა, რომ ეროვნული ლიტერატურის სწავლებას ამ შემთხვევაში განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება. სასკოლო პროგრამა ითვალისწინებს ლიტერატურულ კანონს, მაგრამ ტექსტი გააზრებულია, როგორც საშუალება, რომელიც ახალი ცოდნისა და უნარების მიღებაში ეხმარება მოსწავლეებს.
პიტ ვან დე ვენის დასკვნით, საგანმანათლებლო პროგრამები სხვადასხვა დროს აგებული იყო სწორედ აღნიშნული პარადიგმების გათვალისწინებით, თუმცა ყველა მიმართულება შეიძლება ფიქსირდებოდეს დროის ნებისმიერ პერიოდში (Sawyer, W. & Van de Ven, P.H. (2007). Starting points: paradigms in mother tongue education).
ნაციონალური ლიტერატურის სწავლების პარადიგმები სხვა ავტორების მიხედვით
ამსტერდამის უნივერსიტეტის მკვლევარი ტანია ჯენსენი დააკვირდა უშუალოდ ლიტერატურის გაკვეთილებს შემდეგი მიზნით: აღეწერა ლიტერატურული განათლების მიზნები, მიდგომები და ეფექტურობა. დაკვირვებისა და მასწავლებლებისთვის განკუთვნილი კითხვარების საფუძველზე მან გამოყო ლიტერატურული განათლების ოთხი მიდგომა. ესენია:
კულტურული წიგნიერება
მასწავლებლებისთვის, რომლებიც ამ მიმართულებას ანიჭებდნენ უპირატესობას, მთავარი იყო, მოსწავლეები გასცნობოდნენ ლიტერატურის ისტორიასა და ეროვნულ-კულტურულ მემკვიდრეობას, კლასიკას.
ესთეტიკური ცნობიერება
ამ მიდგომას იყენებდნენ მასწავლებლები, რომელთათვისაც გაკვეთილის მთავარი მიზანი მოსწავლისთვის გარკვეული ცოდნისა და უნარების შეძენა იყო, მასწავლებლები დიდ ყურადღებას აქცევდნენ ტექსტის ანალიზს და ინტერპრეტაციას, საუბრობდნენ სტილურ და ჟანრობრივ თავისებურებებზე, ტექსტის ესთეტიკური ღირებულებას კი განსაკუთრებული როლი ენიჭებოდა.
სოციალური ცნობიერება
ამ მიდგომას ის მასწავლებლები ანიჭებენ უპირატესობას, რომლებიც ცდილობენ, მოსწავლეებმა შესწავლილი ლიტერატურული ტექსტი განიხილონ სოციალურ კონტექსტში. ამ შემთხვევაში ტექსტის ესთეტიკურ ღირებულებაზე მნიშვნელოვანი არის ის, თუ რამდენად ასახვას ის ისტორიულ ან თანამედროვე საზოგადოებას, ყოფა-ცხოვრებას. მაშასადამე, არსებითი მიზანია, გაიგონ, აღიქვან სოციალური საკითხები. მასწავლებელი მათგან მოითხოვს ამავე საკითხების ინტერპრეტაციას, გაანალიზებას, ტექსტისადმი კრიტიკულ მიდგომას.
როგორც ჯენსენი აღნიშნავს, პედაგოგები, რომლებიც ბოლო მიდგომას მიმართავენ, წარმატებას აღწევენ თვით დაბალი აკადემიური მოსწრების მქონე მოსწავლეებთან მუშაობის დროსაც, რადგან ეს უკანასკნელი უზრუნველყოფს მეტ მოტივაციასა და ინტერესს საგაკვეთილო პროცესში, მეტად იძლევა საშუალებას, მოსწავლეს შესთავაზო მისი ასაკისთვის საინტერესო თემატიკა. მეტიც, მიზნის შესაბამისად შეარჩიო სასწავლო ტექსტი.
თავისი კვლევის დასკვნით ნაწილში ჯენსენი ხაზს უსვამს, რომ ხშირად მასწავლებლები გაკვეთილის მსვლელობისას ზემოთჩამოთვლილი მიდგომებიდან რამდენიმეს ერთდროულად იყენებენ(Janssen, T. & Rijlaarsdam, G. (2006). Describing the Dutch literature curriculum: A theoretical and empirical approach).
კულტურაზე ორიენტირებული და მოსწავლეზე ორიენტირებული მიდგომა
იმავე საკითხის კვლევისას როტერდამის უნივერსიტეტის პროფესორმა, მარკ ვერბორდმა ჯენსენის მიდგომები შეამცირა ორამდე: კულტურაზე ორიენტირებული და მოსწავლეზე ორიენტირებული. პირველი მოიცავს ჯენსენის კულტურულ წიგნიერებასა და ესთეტიკურ ცნობიერებას და ყურადღებას ამახვილებს ე.წ ,,უმაღლეს“ ლიტერატურაზე, მეორე – სოციალურ ცნობიერებას, რომელიც მოსწავლის პიროვნულ განვითარებასა და საზოგადოებრივ წინსვლას უწყობს ხელს. ვერბორდის აზრით, ორივე მიდგომა დასტურდება გაკვეთილზე დაკვირვებისას და ცხადი ხდება, რომ მოსწავლეზე ორიენტირებული სწავლებისას მასწავლებელი ითვალისწინებს მის წინარე ცოდნას და ინტერესს, შესაბამისად, მაღალია ჩართულობის ხარისხი პირველ მიდგომასთან შედარებით(Verboord, M. (2003). Moet de meester dalen of de leerling klimmen?).
აღნიშნული თეორიების შეჯამების შედეგად ასეთი დასკვნის გაკეთება შეგვიძლია: საბოლოოდ ვღებულობთ ლიტერატურული განათლების ორ მიდგომას: აკადემიურსა და უტილიტარულს. არსებითი მსგავსება მათ შორის ის არის, რომ ორივე აღიარებს ნაციონალური ლიტერატურის როლს სასწავლო კურიკულუმში, განსხვავება იმაშია, რომ პირველისთვის ლიტერატურული ტექსტი არის მიზანი, მეორისთვის – საშუალება, რომელსაც იყენებს მოსწავლის უნარების განსავითარებლად, რათა მან ტექსტი დაუკავშიროს გარემო სამყაროს.
