ოდესმე თუ უთქვამთ თქვენთვის, რომ არასასიამოვნო ხმა გაქვთ და უმჯობესი იქნებოდა, არ გემღერათ, დაივიწყეთ! ეს მოსაზრება მცდარია. ადამიანისთვის სიმღერა სავსებით ბუნებრივი მდგომარეობაა.

პირველი, რასაც ჩვილი დაბადებისთანავე ცდილობს, „ხმის მოსინჯვაა“. დამეთანხმებით, დაუჯერებლად ძლიერი და წკრიალა ხმაა ერთი ციდა არსებისთვის.

ადამიანები არაერთ მუსიკალურ ინსტრუმენტს ვიცნობთ, რომელთა უმრავლესობა ჩვენვე შევქმენით. ერთ–ერთი მრავალფუნქციური ინსტრუმენტი კი თავად ადამიანია. უფრო სწორად, მისი სახმო სიმები. ხმა (Voice) ჩვენი სხეულისა და ცნობიერების ნაწილია. ის იმდენად სრულყოფილია, რომ ძალუძს მოხიბლოს, უბრძანოს, დაარწმუნოს, სთხოვოს, აცდუნოს. სინაზე, მრისხანება, ვნება, ეჭვი, საყვედური, მზრუნველობა თუ აღფრთოვანება – ყოველი ეს გრძნობა და ემოცია შეიძლება მხოლოდ ხმით გამოიხატოს. ამასთან ერთად, ყოველი ხმა, ისევე როგორც  სული, უნიკალურია. ხმა ჩვენი სულის ანარეკლია.

ხმის ფლობა საკუთარი თავისა და სიტუაციის ფლობასაც ნიშნავს. უნდა გვახსოვდეს, რომ ხმის მართვის – სიმღერის ნიჭი სპეციფიკური უნარია. ზოგს ეს უნარი ბუნებრივად აქვს, ზოგი კი მის გამომუშავებას მრავალი წლის განმავლობაში ცდილობს. ხმის მართვის სწავლა ისევეა საჭირო, როგორც ხატვისა, ცეკვისა ან ცურვისა.

ხმა ცოცხალ არსებებს შორის ურთიერთობას ემსახურება. ადამიანებს შორის ეს მეტყველებისა და სიმღერის საშუალებით ხორციელდება.

სახმო აპარატი სამი განყოფილებისგან შედგება:

1. ზედა სასუნთი ორგანოებისგან, რომლებიც ჰაერს აწვდის სახმო ნაპრალს;
2. ხორხისგან, სადაც მოთავსებულია სახმო ნაკეცები (სახმო სიმები ანუ ხმის იოგები);
3. საარტიკულაციო აპარატისგან, რომელიც აღჭურვილია რეზონატორების ღრუების სისტემით და ხმოვანი და თანხმოვანი ბგერების წარმოქმნას ემსახურება.

მეტყველებისა და სიმღერის პროცესში სახმო აპარატის ყველა ეს განყოფილება ურთიერთკავშირში მუშაობს. შეგახსენებთ, რომ ადამიანის სახმო აპარატი სასულე ტიპის მუსიკალურ ინსტრუმენტებს მიეკუთვნება. მასში ბგერა ჰაერის მოძრაობით წარმოიქმნება. ფილტვებიდან ამომავალი ჰაერის ნაკადი დრეკად აპკებს არხევს, ხოლო აპკები, თავის მხრივ, ბგერით ტალღებს წარმოშობს. ადამიანის ორგანიზმში ასეთ აპკებს ვიბრატორები – ხორხში განლაგებული სახმო სიმები წარმოადგენს.

ხმის სიმაღლე სახმო იოგების კუნთოვანი დაჭიმულობის ხარისხით განისაზღვრება – რაც უფრო მეტად არის დაჭიმული სახმო სიმები, მით უფრო მაღალია ბგერა, ხოლო ხმის სიძლიერე სახმო იოგების სიმკვრივესა და ფილტვებში ჰაერის წნევაზეა დამოკიდებული.

ჩვენი ყურისთვის აღსაქმელ ხმას სახმო სიმები იძენს რეზონატორების დახმარებით – ფილტვების, ცხვირის ღრუს, პირის ღრუსა და სხვა ორგანოების გავლის შემდეგ. რეზონატორები ხმას აძლიერებს და მას თითოეული ადამიანისთვის დამახასიათებელ ელფერს სძენს. ხმის ტემბრი, მისი სიძლიერე რეზონატორის ფორმებსა და ზომებზეა დამოკიდებული. ამიტომ განსხვავდება ერთმანეთისგან მამაკაცის, ქალისა და ბავშვის ხმები, ამიტომ არის ყველა ხმა ინდივიდუალური.

სახმო ნაკეცების სიგრძე, ჩვეულებრივ, ხმის ტიპზეა დამოკიდებული. ყველაზე გრძელი ნაკეცები – 24-25 მმ – ბანს აქვს, ბარიტონის სახმო ნაკეცების სიგრძეა 22-24 მმ, ტენორისა – 18-21 მმ, მეცოსოპრანოსი – 18-21 მმ, ხოლო სოპრანოსი – 14-19 მმ.

ხმას ენერგიას აწვდის სუნთქვა (ამის შესახებ უფრო დაწვრილებით მომავალში გესაუბრებით). ხმის სიძლიერე დამოკიდებულია ჰაერის ნაკადის ენერგიაზე, რომელიც სახმო ნაპრალს გაარღვევს, ანუ ჰაერის ნაწილაკების რხევის ამპლიტუდაზე. ხმის სიძლიერეზე დიდ გავლენას ახდენს პირისა და ხახის ღრუების ფორმა და პირის გაღების ხარისხი. რაც უფრო მეტად გაიღება პირი, მით უკეთესად გაიფრქვევა ხმა გარე სივრცეში.

აქ სახმო სიმებიც არ არის მთავარი. ისინი, პირდაპირი მნიშვნელობით, ყელის კუნთებზეა დამოკიდებული, რომელთა ძალა ყელის ღრუს შეკუმშვა-გაფართოებას ემსახურება. დიაფრაგმის პოზიციის სწორი ცვლა კი ბგერის სიძლიერესა და სიმაღლეს უზრუნველყოფს.

ხმის სიძლიერე დაკავშირებულია არა მხოლოდ ბგერის ძალასთან, არამედ ტემბრთანაც. ტემბრი კი, თავის მხრივ, ხმის ბგერის ობერტონულ შემადგენლობაზეა დამოკიდებული.

ტემბრი მომღერლის ხმის ხარისხის განმსაზღვრელია. კარგი სასიმღერო ხმის ტემბრს ახასიათებს სიმკვეთრე, უნარი, იქროლოს დარბაზში და „ხორცშესხმული“ ჟღერადობით გარს შემოეხვიოს მსმენელს. სასიმღერო ხმა მაშინ არის სასიამოვნო, როდესაც მისი პულსაციის სიხშირე წამში 5-6 რხევას უდრის ანუ იქმნება ეგრეთ წოდებული ვიბრატო. ვიბრატო ხმას „მფრინავ“ ხასიათს ანიჭებს და ტემბრის შემადგენელ ნაწილად აღიქმება.

როგორც ვიცით, ხმას ახასიათებს მოცულობა (დიაპაზონი), სიმაღლე (დამოკიდებულია რხევათა სიხშირეზე), სიძლიერე (რხევათა ამპლიტუდის მიხედვით) და შეფერილობა (განუმეორებელი ტემბრი).

სასიამოვნო ხმა იმგვარი ხმაა, რომლის ტემბრში ჩადებულია ყველა სიხშირე (დაბალი სიხშირიდან მაღალ სიხშირემდე). ხმის ტემბრსა და მის სილამაზეზე გავლენას ახდენს არა მხოლოდ სახმო იოგები და სუნთქვა, არამედ ადამიანის ფიზიკური მონაცემებიც. ტემბრი დამოკიდებულია სხეულის აღნაგობაზე, ფილტვების მოცულობასა და თავის ქალას ძვლების წყობაზე, მეტიც – დაღლილობის ხარისხსა და მეტყველების სიჩქარეზეც კი (რაც უფრო ნელია მეტყველება, მით დაბალია და მდიდარია ხმა). კარგი (გამართული) აღნაგობა – სწორი სუნთქვის, ხოლო სწორი სუნთქვა კარგი ხმის საწინდარია.

ტემბრმა შესაძლოა საგრძნობი ცვლილებები განიცადოს, თუ შევძლებთ ბგერის გატარებას სხეულის სხვადასხვა რეზონირებულ ნაწილში: გულმკერდში, მუცელში, კბილებში, შუბლში, კეფაში. პაროდისტები სხვის ხმების მიბაძვას სწორედ რეზონატორების მართვის საშუალებით ახერხებენ.

სპეციალისტების აზრით, შესაძლებელია „ლაპარაკი პირით“, „ლაპარაკი ყელით“, „ლაპარაკი მკერდით“ და „ლაპარაკი მუცლით“. რასთან გვაქვს საქმე? ადამიანის სხეულის მონაწილეობასთან ხმის გამოცემის პროცესში. ბუნებრივად, ხმის გამოცემისას ადამიანის მთელი სხეული ჟღერს (რეზონირებს). შინაგანი დაძაბულობის შედეგად ხმის ვიბრაციები წყვეტს სხეულში გამჭოლ მოძრაობას და მხოლოდ ყელის დონეზე რჩება („ლაპარაკი ყელით“). ეს ტემბრს მეტისმეტად აღარიბებს. „ლაპარაკი მკერდით“ ნიშნავს ხმის საშუალებით მკერდის ავსებას ვიბრაციებით, ხოლო „ლაპარაკი მუცლით“ – მუცლის ვიბრაციებით ავსებას.

თუ ხმა არასაკმარისადაა გავარჯიშებული, ვხვდებით მის შემდეგ ნაკლოვანებებს: დახშულ, ხრინწიან და არაგამომსახველ ხმას, შეზღუდულ დიაპაზონს, დაჭიმულ, ყელისმიერ ხმას… მიზეზი მრავალია. უპირველეს ყოვლისა, არასწორი რეჟიმი (თამბაქოსა და ალკოჰოლის მოხმარება, უძილობა, გაციების დროს და მის შემდეგ ხმის ძლიერი დატვირთვა, ხმამაღლა სიმღერა, ყვირილი და ა.შ.).

რაც შეეხება სუსტ, არც ისე ლამაზი ტემბრის ხმას, რეგულარული ვარჯიშის მეშვეობით შეიძლება გავაძლიეროთ ბგერა, გავაფართოოთ დიაპაზონი, ავამოქმედოთ რეზონატორები და ამით გავაუმჯობესოთ ტემბრი. მაგრამ თუ დიდი ხანია, საკუთარი ხმა მთელი სისავსით არ გამოგიყენებიათ, უნდა აღადგინოთ სახმო მუსკულატურა და თანდათან განავითაროთ ხმის მოქნილობა. ხმა ხომ მუდმივ გასუფთავებას, აწყობასა და გამოყენების შესწავლას მოითხოვს.

იმისთვის, რომ საკუთარი ხმა სიამოვნებას განიჭებდეთ, ხმის ეკოლოგიაზე მუდმივ ზრუნვას ნუ დაივიწყებთ.

ზოგს დღესაც მიაჩნია, რომ პიროვნული მახასიათებლები თანშობილი თვისებებია. დიდი ბრიტანეთის ქალაქ სტირლინგის უნივერსიტეტის თანამშრომლების მიერ ჩატარებულმა კვლევამ კი აჩვენა, რომ უმუშევრობამ ეს მახასიათებლები შეიძლება დრამატულად შეცვალოს. მაგალითად, თუ მანამდე ადამიანი იყო კეთილსინდისიერი, სასიამოვნო და ღია, ის სრულიად საპირისპირო თვისებებს გამოავლენს. ასე რომ, ისეთ გარეგან ფაქტორს, როგორიც უმუშევრობაა, უფრო დიდი ფსიქოლოგიური ზეგავლენა აქვს ადამიანებზე, ვიდრე აქამდე ეგონათ.

ოთხი წლის განმავლობაში მიმდინარე გამოკვლევაში 6769 გერმანელი მოქალაქე მონაწილეობდა: 3733 კაცი და 3036 ქალი. აქედან 210 ადამიანი კვლევის მიმდინარეობისას ერთი ან რამდენიმე წელი  უმუშევარი იყო. მათ გარდა, სხვა 251 ადამიანი ერთ წელზე ნაკლები დროის განმავლობაში არ მუშაობდა.

გამოკვლევის ინტერესი „დიდი ხუთეული“ იყო: ღიაობა, პატიოსნება, ექსტრავერსია, თანხმობისათვის მზაობა და ნეიროტიციზმი.

ორი წლის განმავლობაში უმუშევარ მამაკაცებში დასაქმებულ მამაკაცებთან შედარებით თანხმობისადმი მზაობა იზრდებოდა. ორი წლის შემდეგ კი უმუშევრებში ეს თვისება იკლებდა და იმაზე დაბალი მაჩვენებელი ჰქონდა, ვიდრე დასაქმებულ მამაკაცებში იყო.

ქალებში სამსახურის დაკარგვისთანავე შეიმჩნეოდა თანხმობისადმი მზაობის დაქვეითება და უმუშევრობის მომდევნო ეტაპებზე კიდევ უფრო დაბლა იწევდა მისი მაჩვენებელი. მოგვიანებით ისინი ოჯახურ საქმიანობებში ეფლობოდნენ და იქ ახდენენ თვითრეალიზაციას.

უმუშევრობის საწყის სტადიაზე მამაკაცები თანხმობისადმი მზაობასა და სხვების მიმართ კეთილგანწყობას ავლენენ, რათა ამ გზით დაუდასტურონ სხვებს, რომ ისინი დასაქმებას იმსახურებენ. მაგრამ, რაც დრო გადის, მათ მით უფრო უქვეითდებათ ამ დამოკიდებულების შენარჩუნება.

ახლა რაც შეეხება კეთილსინდისიერებას. რაც უფრო დიდხანსაა ადამიანი უმუშევარი, მით მეტად უქვეითდება ეს პიროვნული მახასიათებელი. მკვლევრების აზრით, კეთილსინდისიერება დაკავშირებულია შემოსავალით მიღებულ სიამოვნებასთან. ქალებში ეს მახასიათებელი დიდი ხნის უმუშევრობის შემდეგ ქვეითდება და მერე ისევ იზრდება. შესაძლოა, ქალები კეთილსინდისიერების გრძნობას დიდხანს იმიტომ ინარჩუნებენ და დაქვეითების შემთხვევაში მალევე აღიდგენენ, რომ ისინი ოჯახურ საქმეებში, სხვების დახმარებაში პოულობენ კომპენსაციას და თავს მაინც დასაქმებულად თვლიან.

ღიაობა – უმუშევრობის პირველი წლების განმავლობაში მამაკაცების ღიაობა არ იცვლება, მაგრამ მოგვიანო პერიოდში დროის მსვლელობის პარალელურად ეს მახასიათებელი ილახება. ამ მახასიათებლის ხარისხი ქალებში უფრო ადრე იწყებს კლებას, მაგრამ მოგვიანო პერიოდში ის ისევ იზრდება.

გამოკვლევამ აჩვენა, რომ  უმუშევრობას მამაკაცებისთვის უფრო ტრაგიკული ცვლილებები მოაქვს, ვიდრე ქალებისთვის. მამაკაცებში სულ უფრო იკლებს თანხმობისადმი მზაობა, ღიაობა და კეთილსინდისიერება. ამ პიროვნული თვისებების დაკარგვის შემდეგ კი შეუძლებელია დასაქმების მოძებნა.

როგორც ჩანს, საზოგადოებისთვის უმუშევრობას მხოლოდ ეკონომიკური მნიშვნელობა არ აქვს. უმუშევარი ადამიანების მიმართ არსებობს სტიგმა და მათ ცუდი თვალით უყურებენ. ბიოგრაფიაში დაფიქსირებული უმუშევრობა ადამიანის დასაქმების შესაძლებლობას ამცირებს. თუ დასაქმება დაგვიანდა, კაცების პიროვნული მახასიათებლები ისე შეიცვლება, რომ სამუშაო ბაზარზე მათი ადგილი აღარ მოიძებნება.

ბოისი ურჩევს კანონმდებლებს, რომ იზრუნონ შრომის ბაზარზე და დასაქმების პროგრამებზე, რათა არ მოხდეს საზოგადოებაში პიროვნული თვისებების დრამატული ცვლილებები.  უმუშევრობის შემცირებას გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს არა მარტო ეკონომიკის არამედ ინდივიდების პიროვნული ზრდის კუთხითაც.

გამოყენებული ლიტერატურა:

• Basic personality changes linked to unemployment, study finds; Kim I Mills; American Psychological Association, 2015
• Personality change following unemployment, Christopher J Boyce et al., Journal of Applied Psychology, 2015

მას ხშირად ვხედავდი სკოლის ეზოში, დერეფანში, ქუჩაში… მოჰყავდა დედას, მამას, ძმას, ბებიას… მისი მოახლოებისას ყველა, ვინც სკოლის შესასვლელთან  ვიდექით,  ერთდროულად ვიხრებოდით  და ფართოდ ვაღებდით ორივე კარს. ვუყურებდი ამ ცქრიალა, მოღიმარ, სიცოცხლით სავსე პატარა გოგონას და ვცდილობდი, სხეულში დავლილი ჟრუანტელისთვის რომელიმე გრძნობის სახელი დამერქმია – სიყვარული, სიბრალული,  სინანული, წყენა, უსამართლობა, აღტაცება… ვერ ვყალიბდებოდი. მალე ყუჩდებოდა ეს ეიფორია, რადგან თავით ვეშვებოდი იმ ბობოქარ ზღვაში, სკოლა რომ ჰქვია.

 15 სექტემბერი იყო. მე-5 კლასში დამრიგებლად წარმადგინეს. ბიჭებიც და გოგონებიც მოფუსფუსე, მოშრიალე და დაუდგრომელნი იყვნენ. როცა მთელი კლასი გატრუნული იყო, მაშინაც კი ისმოდა ,,ფუსფუსფუს..” ,,შრრშრრშრრრ”. ,,ახლა კი დამერხა” – გავიფიქრე და მუდმივად მათზე მეფიქრებოდა, ვის როგორ მივდგომოდი, ვისთვის როგორი ,,გასაღები”მომეძებნა და ა. შ. ყველაფერი თავისით დალაგდა. როგორც ყოველთვის,  წამალი სიყვარული, ნდობა  და გულწრფელობა აღმოჩნდა. სამი წლის წინანდელ ამბავს გიყვებით და დღემდე არსებობს საიდუმლოები, რომლებსაც ჩვენი კლასის კედლებს გარეთ არ გაუღწევია…

ერთ დღეს კლასში შევედი და იქ მარიამი დამხვდა. ეს ის ცქრიალა გოგონა იყო, ხშირად რომ ვხედავდი და გასაცნობად ახლოს მისვლა ვერასდროს გამებედა. ისიც ჩემს სადამრიგებლო კლასში ყოფილა. არ მახსოვს პირველად ვინ ახლდა. მხოლოდ ჩვენი შეხვედრა და მისი სიკეთითა და სიყვარულით ანთებული თვალები მახსოვს. ისევ აფორიაქდნენ ჩემში  გრძნობები. ვერაფრით გავარკვიე, რას განვიცდიდი, თუმცა რა მნიშვნელობა ჰქონდა, ჩემ წინ მარიამი იჯდა. ლამაზად გამოწყობილი, დავარცხნილი თმითა და მოდური ჩანთით (როგორც ყოველთვის). ჩემი სკოლაში მოღვაწეობის 7-წლიანი გამოცდილება, მასწავლებლის სერტიფიკატი, მრავალი ტრენინგი და დაგროვილი ცოდნა თუ კომპეტენცია ერთ დღეში განულდა. მე უბრალოდ არ ვიცოდი, როგორ მოვქცეულიყავი ამ საოცარი გოგონას წინაშე ისე, რომ არც ყურადღება დამეკლო და არც ზედმეტი თანაგრძნობა გამომეჩინა. ჩვენ ორიდან,  ერთადერთი ,,სპეციალური საგანმანათლებლო საჭიროების მქონე”  მე ვიყავი. ვიდექი და გაოცებული ვუსმენდი მის მსჯელობებს, დასკვნებს, ამა თუ იმ საკითხთან დაკავშირებით გამოთქმულ აზრებს. მარიამი თავად მასწავლიდა მასთან ურთიერთობისთვის საჭირო ანა-ბანას…

იმ შრიალ-ფუსფუსებს აღარ იკითხავთ? ტაციაობა ჰქონდათ, ვინ დაჯდებოდა მარიამთან, ვინ გაასეირნებდა დასვენებაზე, ვინ უყიდდა ბუფეტში ლობიანს, ვინ დარჩებოდა მასთან სპორტის გაკვეთილზე… ეხუმრებოდნენ, ეკამათებოდნენ, ეფერებოდნენ ისე, როგორც ყველა ერთმანეთს და ,,ინკლუზიური მე” – მრავალტრენინგგამოვლილი და ინკლუზიურ განათლებასთან დაკავშირებით  ლიტერატურა წაკითხული, ვიდექი და 10-11 წლის ბავშვებისგან ვსწავლობდი…

 პ.ს. ამ კლასის დამრიგებელი აღარ ვარ, მაგრამ ჩვენ დღემდე ვმეგობრობთ. მარიამი ხშირად მწერს. როდესაც ვუთხარი, რომ ცოტა რთულია მუშაობა და მაგისტრატურაზე სწავლა ერთდროულად, მან გამამხნევა და მიპასუხა, რომ მე ძლიერი ვარ და ყველაფერი გამომივა. ჩვენ აუცილებლად წავალთ კინოში, მერე პარკში და  მარიამის სამომავლო გეგმებზე ვისაუბრებთ.

ფეხის გულში მწვავე ტკივილი ვიგრძენი. მექანიკურად ავწიე ფეხი… იატაკზე გაჭყლეტილი კელა დამხვდა. არა, ისე ჩემი ბრალი იყო. რით ვეღარ ვისწავლე, რომ ფეხშველამ არ უნდა ვიარო და ყველაფერს ფეხი არ დავადგა. თუმცა რა გამემტყუნება, სულ შვიდი თუ რვა წლის ვარ. გავიღვიძე თუ არა, საძინებლიდან შუშაბანდში ფეხშიშველა გავტყაპუნდი (დიახ, სწორედ შუშაბანადს ეძახდა ბებია სახლის იმ ადგილს, სადაც ყველაზე მეტად მიყვარდა ყოფნა).

მიხვდით ალბათ, ძველ ამბავს ვიხსენებ. ფანჯრიდან ეზოში მინდოდა გადახედვა და გზად ეტყობა დაბლა მჯდარ კელას დავადგი ფეხი. იმან კიდევ სიკვდილის წინ ადგა და მიკბინა. ეს ამბავი გავახმოვანე… აბა, ეზოში მყოფი ბებიის ყურადღება ხომ უნდა მიმექცია. ბებიასთან სტუმრად მეზობლად მცხოვრები ჯიქიძიანთ ქალი ყოფილა. სინამდვილეში თამარი ერქვა, მაგრამ ეს მგონი თავადაც აღარ ახსოვდა. მკაცრი ხმით ბრძანება გასცა, ცივი დანა მოიტანეთო. მეგონა, ნაკბენი ფეხი უნდა მოეჭრა და ბებოს ჩავებღაუჭე, არ დაანებო-მეთქი. საქმე უფრო მარტივად იყო, ცივი დანა უბრალოდ ნაკბენზე უნდა დაედო. ბებიას ისიც შესთავაზა, რომ იქვე, ზედა უბანში ექიმბაშ ქალთან გადავსულიყავით, ვინც ყველანაირ დაავადებას შელოცვით არჩენდა. ბებიას შელოცვების არ სწამდა, მაგრამ ეტყობა გასართობად დათანხმდა და ასე აღმოვჩნდი შემლოცველთან მიმავალ გზაზე. ნახეთ, ასე იცის, როცა წინ არ დახედავ და ათას უბედურებას  დაადგამ ფეხს.

ეზოში გრილოდა, იქვე ცივი წყალი მოდიოდა, სადაც ეზოს ქათმები გასაგრილებლად რიგში ჩამდგარიყვნენ.

ექიმბაშს პაციენტი ჰყავდა. ჩვენ ხელით იქვე სკამისკენ მიგვითითა, მანდ დამელოდეთო. მართა ბაბო (ესე ეძახდნენ) ცხვირის მიდამოებში პაციენტს ხელებს უსვამდა და ბუტბუტებდა:

სურდო შევკარ, გადვიკიდე,

შავსა ძაღლსა გადავკიდე,

შავი ძაღლი გამეპარა,

სურდო წყალში გადმეყარა.

თურმე პაციენტს ჰაიმორიტი აწუხებდა და ასეთი შელოცვის შემდეგ ნამდვილად განიკურნებოდა, რადგან მის გაციებას, სურდოს და ყველანაირ ცუდ საქმეს შავი ძაღლი წაიღებდა თან.  შავი ძაღლი ეზოში ვერსად ვნახე, მაგრამ ჩავთვალე, რომ არ ეცალა, სულ საქმეში იყო. ხუმრობა საქმე ხომ არ იყო, ამდენი პაციენტის ჩივილის სადღაც წაღება.

კელას ნაკბენით მიყენებული ტკივილიც, ბუნებრივია, შავ ძაღლს გადავაბარეთ და სახლში გახალისებულები დავბრუნდით: ბებია იმიტომ, რომ კეთილად გაერთო, თავს რომ ოდნავი სიცელქის ნება მისცა; მე იმიტომ, რომ თითქოს ფეხი ისე აღარ მეწვოდა (ფსიქოლოგიური ამბავი იყო); ჯიქიძიანთ ქალი კიდევ იმიტომ, რომ ხუმრობა საქმე ხომ არაა, კეთილი საქმე გააკეთა, ფეხი გადამირჩინა.

ეს  ამბავი ახლაც გასახალისებლად გავიხსენე. წერით კი კვლავ ჯანსაღ კვებაზე მინდა  დავწერო.

ძველი აცტეკები მას ტყის კარაქს ეძახდნენ. ევროპაში მეჩვიდმეტე საუკუნეში გაიცნეს. ყველაზე კალორიული და ცხიმიანი ხილია, რის გამოც 1998 წელს გინესის წიგნში შეიტანეს. 100 გრამი 20 გრამ ცხიმს შეიცავს და 160 კ/კალორიაა. ძირითადად ომეგა-9 მჟავებია, ოლეინ  მჟავა. ეს მჟავა ათეროსკლეროზული ფოლაქების წარმოქმნას უშლის ხელს. მათი წარმოქმნის რისკს ამცირებს.

რაზე ვწერ? ავოკადოზე.

კალორიულობის მიხედვით, ერთმანეთს შევადაროთ ავოკადო, კარტოფილი და ბანანი. პირველ ადგილზე ავოკადოა (100 გრამი – 160 კ/კალორია), მეორეზე ბანანი (100 გრამი -95კ/კალორია) და მესამეზე კარტოფილი (100 გრამი -80კ/კალორია).

სად არის ყველაზე მეტი ნახშირწყალი. საქმე ის გახლავთ, რომ თავად ცხიმის წარმოქმნა ინსულინის მიერ პროვოცირდება. გლუკოზა იწვევს ინსულინის გამოთავისუფლებას. ინსულინი კი თითქმის ყველაფერს ცხიმად გარდაქმნის.

გლიკემიური ინდექსით (გლიკემიურ ინდექსზე ადრე ბევრჯერ დამიწერია) ბანანი  პირველ ადგილზეა (100 გრამში 23გრ. ნახშირწყალი), კარტოფილი – მეორეზე (100 გრამში 18 გრ ნახშირწყალი), ავოკადო კი – მესამეზე (100 გრამში 9გრ. ნახშირწყალი).

მოკლედ, ავოკადო  სასარგებლო ცხიმს  შეიცავს, თუმცა გლიკემიური ინდექსი მაღალი აქვს და კალორიულია. შეიცავს ბევრ კალიუმს. კალიუმი ნატრიუმის ანტაგონისტია. ნატრიუმი ორგანიზმში წყალს აკავებს, თუ ორგანიზმს ნატრიუმის ანტაგონისტ კალიუმსაც არ მივაწვდით, მაშინ  წყალი შეკავდება, რაც არტერიული წნევის მომატებას გამოიწვევს. ამით იმის თქმა მსურს, რომ ავოკადო და კალიუმის შემცველი სხვა ხილი თუ ბოსტნეული, იმ მარილის ზემოქმედებას ამცირებს, რომელსაც ჩვენ ასე ჭარბად მოვიხმართ. კალიუმის გარეშე ასევე შეუძლებელია  ნერვების და კუნთების ფუნქციონირება. აუცილებლად უმად უნდა მიირთვათ. მექსიკელები მას წიწაკა ჩილის უმატებენ და სხვადასხვა სალათებთან ერთად გეახლებიან. ხშირად ჩიფსებთან ერთადაც. არა, ჩვენ გულში არც კი გავივლოთ ჩიფსის ჭამა.

სალათში ავოკადო უეჭველად კიტრს შეხვდება.

წარმოშობით ინდოეთიდანაა და გოგრისებრთა ოჯახს ეკუთვნის.  თუმცა ახლა უკვე მათი მრავალნაირი ჯიშია გამოყვანილი. წყალს შეიცავს, მაგრამ ეს წყალი უბრალო არ არის, მინერალებით გახლავთ გაჯერებული. ბოჭკოებით მდიდარია. ამ ბოჭკოების მონელება არ ხდება, თუმცა აუცილებელია ნაწლავების პერისტალტიკისთვის. შეიცავს კალიუმს, მაგნიუმს, მცირე რაოდენობით სილიციუმს. აქვე არის ვიტამინი k. თუთიის და იოდის შემცველობაც დაბალანსებულია, რაც ფარისებრი და კუჭქვეშა ჯირკვლების კარგი მუშაობის გარანტიაა. სპილენძის იონები, რომელსაც კიტრი შეიცავს, ნერვულ სისტემაზე კარგად მოქმედებენ. ასევე საყრდენ – მამოძრავებელ აპარატზე.

რომელ პროდუქტში მეტი რაოდენობითაა წყალი? შევადაროთ: პომიდორი, ბადრიჯანი და კიტრი.

პირველ ადგილზე კიტრია, მეორეზე – პომიდორი, მესამეზე – ბადრიჯანი.

შემდეგი, ვისაც ავოკადო სალათში შეხვდება პომიდორია. პომიდორს ცხიმი საერთოდ არ აქვს და ძალიან სასარგებლოა. იმასაც შეგახსენებთ, რომ პიგმენტ ლიკოპინს შეიცავს და სიმსივნურ უჯრედებს ებრძვის. ერთ-ერთი პროდუქტია, რომლის  თერმული დამუშავებაც  ლიკოპინს  კიდევ უფრო ააქტიურებს. ასე რომ, შემწვარი პომიდორი უმს სჯობს.

ლიკოპინის ფორმულაა C40H56. ბეტა კაროტინის არაციკლური იზომერი გახლავთ, ამიტომ მისი სტრუქტურა სწორხაზოვანია. თავისუფალი სახით პირველად 1910 წელს გამოყვეს, 1931 წელს კი სტრუქტურა დაადგინეს. ლიკოპენი ტეტრატერპენია, რომელიც რვა იზოპრენული ნაშთისგან შედგება. თერთმეტი ორმაგი ბმის არსებობა მისი დაჟანგვის უნარს აძლიერებს. წყალში არ იხსნება. იხსნება ზოგიერთ ორგანულ გამხსნელში. პომიდვრის გარდა, დიდი რაოდენობით გრეიტფურტში, გუავასა და საზამთროშია.

ავოკადო და პომიდორი ერთად დიდი ძალაა. გავიხსენოთ, რომ პომიდორი ლიკოპინს შეიცავს, ავოკადო ომეგა 9 მჟავას. თერმულად დამუშავების შემდეგ კი პომიდვრის ლიკოპინი უფრო აქტიურდება.

უფრო დავაკონკრეტოთ… ჩვეულებრივი, უმი პომიდვრის ლიკოპინი ხაზოვანი სტრუქტურისაა, ამიტომ ორგანიზმში ცუდად შეიწოვება და მოქმედებაც უჭირს. თერმულად დამუშავებისას, მისი სტერეოქიმიური მოდელი იცვლება (ცის-იზომერს წარმოქმნის). ამ ფორმით კი მისი შეთვისებაც და მეტაბოლიზმში მონაწილეობაც იოლდება.  თუ უმ პომიდორს და ავოკადოს ერთად მივირთმევთ, ლინოლენის მჟავა ლიკოპინს სწორედ იოლად შესათვისებელ ფორმაში გადაიყვანს. ანუ მის შეწოვას და შეთვისებას გააიოლებს.

მოკლედ, არჩევანი ჩვენზეა. ისეთ აგრესიულ გარემოში გვიწევს ცხოვრება, რომ თავი სწორი კვებით მაინც უნდა დავიცვათ. აგრესიულ გარემოს ყველაფერი ქმნის. ჰაერი, რომლითაც ვსუნთქავთ და რომელიც რბილად რომ ვთქვათ, მაინცდამაინც სუფთა არ არის. წყალი, რომელიც უნდა დავლიოთ და არავინ უწყის, რა სისუფთავისაა. დაბოლოს… სტრესი, რომელიც ყოველი მხრიდან გვიტევს. ვიცით, რომ არ უნდა ვინერვიულოთ, მაგრამ…

სტრესზე გამახსენდა. სადღაც თვალი მოვკარი ასეთ ხუმრობას, ისრებით იყო დახაზული, „პრობლემა გაქვთო?“ სავარაუდო პასუხები გახლდათ: „დიახ“, „არა“. თუ პასუხად „არას“ აირჩევდით, ე.ი. პრობლემა არ გქონიათ და არ უნდა გენერვიულათ. თუმცა ხომ შეიძლებოდა, პასუხი „დიახ“ ყოფილიყო? მაშინ სხვა შეკითხვა გამოჩნდებოდა – „პრობლემა მოგვარებადია?“ და კვლავ პასუხის ორი ვარიანტი: „დიახ“, „არა“. თუ „დიახ“, მოგვარებადი ყოფილა და  მაშინ რაღას ნერვიულობთ?  თუ არ არის მოგვარებადი, მით უმეტეს, რატომ ნერვიულობთ, მაინც არ მოგვარდება და ეგ არის.

მოკლედ, მორალი ერთი იყო: არ ინერვიულოთო.

და მაინც… თუ ემოციური ხართ (ჩემი არ იყოს) და მღელვარება  გჩვევიათ, წყალთან დადექით  და გაიმეორეთ:

დარდი  შევკარ, გადვიკიდე,

შავსა ძაღლსა გადავკიდე,

შავი ძაღლი გამეპარა,

დარდი წყალში გადმეყარა.

რიჩარდ ფეინმანი ამერიკელი ფიზიკოსი იყო, რომელიც ცნობილია, როგორც ავტორი  ტრაექტორიებით ინტეგრალის, რომელიც მან კვანტურ მექანიკაში შემოიღო და რომლის მეშვეობით წარმატებით განავითარა ველის კვანტური თეორია. მან შესამჩნევი წვლილი შეიტანა ზედენადობის  და გადაცივებული ჰელიუმის შესწავლის საქმეში, აგრეთვე ელემენტარული ნაწილაკების ფიზიკაში.  კვანტური ელექტროდინამიკის შესწავლის საქმეში შეტანილი წვლილისთვის 1965 წელს ჯულიან შვინგერთან და სინ-იტირო ტომონაგასთან ერთად ნობელის პრემია მასაც მიენიჭა.

ჟურნალ Physics World-ის გამოკითხვის თანახმად, რ. ფეინმანი დასახელებულ იქნა ყველა დროის საუკეთესო ფიზიკოსების ათეულში. იგი მეცნიერების  პოპულარიზაციასაც ეწეოდა. საყოველთაოდ ცნობილია მისი კრებული „ფეინმანის ლექციები ფიზიკაში“ და სხვა წიგნები. ის აღიარეს კვანტური კომპიუტერული გამოთვლებისა და ნანოტექნოლოგიების პიონერად. მას იცნობდნენ როგორც ცნობისმოყვარე და იუმორის გრძნობის მქონე ადამიანს. საზოგადოებისთვის კარგად არის ცნობილი მისი ნახევრად ავტობიოგრაფიული წიგნი „რა თქმა უნდა, თქვენ ხუმრობთ, ბატონო ფეინმან“, რომელიც ფეინმანის მონათხრობის საფუძველზე მისმა მეგობარმა (ამავე დროს მეწყვილემ დასარტყამ ინსტრუმენტებზე, რაც ფეინმანის ჰობი გახლდათ) რალფ ლეიტონმა გამოსცა. წინამდებარე წერილში გთავაზობთ ნაწყვეტს ამ წიგნიდან.

      „მე ჩემი ერთი დოლარი მინდა“

როდესაც მე კორნელის უნივერსიტეტში ვიყავი, ხშირად ვსტუმრობდი ჩემს მშობლიურ ქალაქს ფარ როკუეის. ერთ ასეთ მშვენიერ დღეს ტელეფონის ზარი გაისმა: ეს იყო ზარი შორი მანძილიდან – ზარი კალიფორნიიდან. ასეთ დღეებში ზარი ასეთი შორი მანძილიდან, განსაკუთრებით  ასეთი საოცარი ადგილიდან ნიშნავდა, რომ  რაღაც განსაკუთრებული  და მნიშვნელოვანი ხდებოდა,

მამაკაცი მეორე ბოლოდან მეუბნება: „ეს პროფესორი ფეინმანია კორნელის უნივერსიტეტიდან?“ „დიახ!“ „მე ვარ მისტერ ესა და ეს ამა და ამ საავიაციო კომპანიიდან“.

 ეს იყო კალიფორნიის ერთ-ერთი უმსხვილესი კომპანია, თუმცა არ მახსოვს რომელი. მამაკაცი აგრძელებს: „ჩვენ ვაპირებთ ბირთვულძრავიანი თვითმფრინავების ლაბორატორიის გახსნას. მისი ბიუჯეტი იქნება ამდენი და ამდენი მილიონი დოლარი“. დიდი თანხა დაასახელა.

მე ვუთხარი: „ერთი წამით, სერ, მე არ მესმის, რატომ მიამბობთ ამ ყველაფერს“.

„ნება მომეცით, მე ვილაპარაკო“, – მითხრა მან. – „უბრალოდ ნება მომეცით ყველაფერი აგიხსნათ“. ასე რომ, ის აგრძელებს, რამდენი ადამიანი იქნება მთლიანად დაკავებული ამ ლაბორატორიაში, რამდენი ამა და ამ დონის ადამიანი, რამდენი ამა და ამ დონის დოქტორი…

„მაპატიეთ სერ“, – მე ვეუბნები, – „ვგონებ, თქვენ შეცდომით დარეკეთ“.

„მე რიჩარდ ფეინმანს ველაპარაკები? რიჩარდ პ. ფეინმანს?“

„დიახ, ეს მე ვარ, მაგრამ თქვენ….“

„ნება მიბოძეთ გითხრათ ჩემი სათქმელი, სერ, და შემდეგ ვიმსჯელოთ“.

„კარგი“, მე ვჯდები, ვხუჭავ თვალებს, რათა მოვისმინო ყველაფერი. ამ პროექტის ყველა დეტალი, და ოდნავადაც ვერ ვხვდები, რატომ მიამბობენ ამ ყველაფერს მე. ბოლოს, როდესაც მან დაასრულა,  მეუბნება: „ამ ყველაფერს იმიტომ გიყვებით, რომ ჩვენ გვაინტერესებს – ხომ არ იქნებოდით ამ ლაბორატორიის დირექტორი?“

„დარწმუნებული ხართ, რომ ნამდვილად არ რეკავთ შეცდომით?“ – ვეუბნები. – „მე ვარ თეორიული ფიზიკის პროფესორი. მე არ ვარ რაკეტების ან თვითმფრინავების ინჟინერი, ან რაიმე მსგავსი“.

„ჩვენ დარწმუნებული ვართ, რომ მას ველაპარაკებით, ვინც გვჭირდება“.

„საიდან გაიგეთ ჩემი სახელი? რატომ გადაწყვიტეთ, რომ ჩემთვის დაგერეკათ?“

„სერ, თქვენი სახელი ბირთვულძრავიანი თვითმფრინავის პატენტზეა“.

„ოჰ“, – ვთქვი, რადგან მივხვდი, რატომ იყო ჩემი სახელი ამ პატენტზე. – „მე გიამბობთ, როგორ მოხდა ეს“. და დავამატე: „ვწუხვარ, მაგრამ მინდა  გავაგრძელო მოღვაწეობა, როგორც   კორნელის უნივერსიტეტის პროფესორმა“.

აი, როგორ მოხდა ეს. ომის დროს ლოს ალამოსში იყო ერთი სასიამოვნო კაცი, რომელიც პატენტების სამთავრობო განყოფილებას ხელმძღვანელობდა, სახელად კაპიტან სმიტი. სმიტი ირგვლივ ყველას ატყობინებდა შემდეგს: „ჩვენ საპატენტო განყოფილებაში გვსურს, დავაპატენტოთ ნებისმიერი იდეა, რომელიც თქვენ ამერიკის შეერთებული შტატების მთავრობისთვის გაქვთ. ნებისმიერი იდეა ბირთვული ენერგიის ან მისი გამოყენების შესახებ, რომელიც გგონიათ, რომ ვინმემ იცის, ან არ იცის, მობრძანდით  ჩემს ოთახში და მომაწოდეთ“.

ერთხელაც სმიტი მხვდება სადილზე. სადილის მერე უკან დაბრუნებისას ვეუბნები მას: „სიგიჟეა ნებისმიერი იდეისთვის თქვენთან მოსვლა“. ჩვენ ვიმსჯელეთ ამის შესახებ. ამასობაში მის ოთახში  ვართ და ვეუბნები: „იმდენად ბევრია ბირთვულ ენერგიაში სავსებით ცხადი, თვალსაჩინო, რომ მე მთელი დღე შემიძლია აქ ვიყო და ვილაპარაკო“.

„მაინც რაზე?“

„მაგალითად, ბირთვული რეაქტორი… წყლის ქვეშ… წყალი მასში შედის, ორთქლი მისგან მეორე მხარეს გამოდის.   ფშშშშშშთ… – ეს უკვე წყალქვეშა ნავია. ან ბირთვული რეაქტორი… ჰაერი სწრაფად შედის წინა მხრიდან… ცხელდება ბირთვული რეაქტორით… უკანა მხრიდან გამოდის… ბუუმ! ჰაერით, ეს უკვე თვითმფრინავია. ან ბირთვული რეაქტორი… მხოლოდ ჩვეულებრივი ურანის ნაცვლად თქვენ იყენებთ ბერილიუმის ოქსიდით გამდიდრებულ ურანს მეტი ეფექტურობისთვის… ეს უკვე ელექტროსადგურია. მილიონი იდეა არსებობს“, –  ვუთხარი, როდესაც გამოვდიოდი.

სამიოდე თვის შემდეგ სმიტი მირეკავს და მეუბნება: „ფეინმან, წყალქვეშა ნავი უკვე არსებობს, მაგრამ დანარჩენი სამი თქვენია“. როდესაც კალიფორნიის საავიაციო კომპანიაში ლაბორატორიის შექმნას აპირებენ და ამ დარგის ექსპერტს ეძებენ, არაფერია ამაზე ადვილი: ისინი იგებენ, ვის აქვს პატენტი ამ დარგში!

ყოველ შემთხვევაში სმიტმა მთხოვა ხელი მომეწერა რაღაც ქაღალდებზე იმ სამი იდეის შესახებ, რომელიც მე მას სამთავრობო პატენტების ოთახში მივაწოდე. ახლა ეს უკვე სამართლებრივი რამ იყო, თუმცა, როდესაც შენ პატენტს აძლევ მთავრობას, დოკუმენტი, რომელსაც ხელს აწერ, არ არის სამართლებრივი, თუ ის რამეში არ იცვლება. ასე რომ, დოკუმენტი, რომელსაც ხელს ვაწერ ამბობს: „ერთი დოლარის ფასად, მე რიჩარდ ფეინმანი, ამ იდეას გადავცემ მთავრობას…“ მე ხელს ვაწერ დოკუმენტს.

„სად არის ჩემი ერთი დოლარი?“

„ეს უბრალოდ ფორმალობაა“, – მეუბნება ის. – „ჩვენ არ გვაქვს არანაირი ფონდი, საიდანაც ერთი დოლარი უნდა მოგცეთ“.

„მე ხელს ვაწერ ერთ დოლარად“, – მე ვეუბნები. – „მე მინდა ჩემი ერთი დოლარი!“

„ეს სისულელეა“, – აპროტესტებს სმიტი.

„არა, ეს არ არის სისულელე“, – ვეუბნები მე, – „ეს არის სამართლებრივი დოკუმენტი. თქვენ ხელი მომაწერინეთ მასზე. მე პატიოსანი ადამიანი ვარ.

„კარგი, კარგი!“ – გაღიზიანებით ამბობს ის. „ჩემი ჯიბიდან მოგცემთ ერთ დოლარს“.

„კარგი“.

მე ვიღებ ჩემს ერთ დოლარს და ვიცი, რა უნდა გავაკეთო. მივდივარ სასურსათო მაღაზიაში, ვყიდულობ დაახლოებით ერთი დოლარის ორცხობილას, ტკბილეულს (რაც ძალიან გემრიელი აღმოჩნდა), შოკოლადს ზეფირის შიგთავსით, მოკლედ ბევრ რაღაცას.

ვბრუნდები თეორიულ ლაბორატორიაში და ბიჭებს ვეუბნები: ჯილდო მივიღე! მაქვს ორცხობილა! მივიღე ჯილდო! ერთი დოლარი ჩემი პატენტისთვის! მე მივიღე ერთი დოლარი ჩემი პატენტისთვის!“

ვისაც ერთი მსგავსი პატენტი მაინც ჰქონდა (ამისთანა ბევრი იყო), ყველა წავიდა კაპიტან სმიტთან: ისინი თავიანთი ერთ დოლარს ითხოვდნენ.

სმიტი იწყებს თავისი ჯიბიდან მათ „დაბომბვას“, მაგრამ მალე ხვდება, რომ სადაცაა სისხლი ჩაექცევა!

ის გადაირია იმ ფონდის მოძიების მცდელობაში, საიდანაც ერთ დოლარს აიღებდა, რომელსაც ასე დაჟინებით ითხოვდნენ ეს ადამიანები. არ ვიცი, როგორ მოაგვარა მან ეს.

აღარც კი მახსოვს, რამდენი დამიწერია იმის შესახებ, როგორ იცხოვრონ ბავშვებმა უკეთ, რა გვევალება უფროსებს, როგორ იმოქმედოს სახელმწიფომ, როგორ გავხადოთ გარემო მათ მიმართ უფრო მეგობრული და რამდენად მნიშვნელოვანია, სხვადასხვა რგოლის აქტივობები მეტ-ნაკლებად საერთო ფასეულობებსა და პრინციპებზე იყოს აგებული.

აღარც ის, რამდენჯერ მიმსჯელია ჭკვიანური სახით განათლებისა და ჯანდაცვის სისტემებზე და იმ გამოწვევებზე, რომლებიც მათ წინაშე დგას.

სიმართლე გითხრათ, იმის გახსენებაც მიჭირს, რამდენჯერ დამუფლებია უსუსურობის განცდა და ჩემი ყოველდღიური საქმიანობა უმნიშვნელოდ მიმიჩნევია. ასეთ წუთებში ვფიქრობ, რომ არაფერს, არაფერს აქვს აზრი. ჩვენს ბედს ხშირად სხვები წყვეტენ, ჩვენს სიცოცხლეს სხვები ამთავრებენ და ჩვენ ვერაფერს ვცვლით. მხოლოდ დახოცილებს ვითვლით, კადრებს ვიმახსოვრებთ. მერე იმასაც ვხვდები, რომ იმ სხვებსაც სწორედ ეს უნდათ – თავი უსურად გვაგრძნობინონ და ხელახლა მივდივარ ნაცნობ წრეზე. ვიკრებ ძალას, ვიწყებ მოქმედებას, სანამ ახალი სტატისტიკა გახდება ცნობილი: დაიღუპა ამდენი, დაშავებულია ამდენი, მომხდარზე პასუხისმგებლობა აიღო ამან და ამან…

ბოლო დღეები სწორედ უსუსურობის განცდის დღეებია.

“14 ივლისს ნიცაში განხორციელებული ტერორისტული აქტის შედეგად დაიღუპა, სულ მცირე, 84 ადამიანი, მათ შორის 10 ბავშვი. ასობით ადამიანი მძიმედ არის დაშავებული და საავადმყოფოშია გადაყვანილი. მათგან, სულ მცირე, 50 ბავშვია”.

ჩამესმის დიქტორის ხმა და თვალებიდან არ მშორდება კადრი, როგორ გდია თოჯინა ბავშვის გვამის გვერდით. ჩემს შვილებსაც აქვთ ასეთი თოჯინები. ყველა ჩემს ნაცნობ ბავშვს აქვს. და ტერორისტებს ჩვენც ისე ვძულვართ, როგორც ერთი კვირის წინ ნიცაში ბედნიერად მცხოვრები ადამიანები. მთელი მათი ცხოვრება სიძულვილზეა აგებული.

ERIC GAILLARD / Reuters

მანამდე სხვა კადრი დამდევდა – თურქეთის სანაპიროზე გამორიყული პატარა სირიელი ლტოლვილი ბიჭის.

REUTERS/Nilufer Demir/DHA

იმ ბავშვების რიცხვი, ვინც “აღთქმული ქვეყნისკენ” მიმავალ გზაში დაიღუპა, უცნობია, მაგრამ ვიცით, რომ უკანასკნელი ორი წლის განმავლობაში ევროპაში ჩასული მიგრანტი ბავშვებიდან 10 000 დაიკარგა. სტატისტიკა ევროპოლიციას ეკუთვნის, რომელიც ამბობს, რომ შარშან ევროპაში ჩასული მიგრანტების 27% სწორედ არასრულწლოვანი იყო. Save the Children-ის მონაცემებით, გასულ წელს ევროპაში დაახლოებით 26 000 ბავშვი ჩავიდა ოჯახის წევრების გარეშე. ჩავიდნენ და დაიკარგნენ. ევროპოლიცია ამბობს, შესაძლოა, ტრეფიკინგს ემსხვერპლნენო.

Reuters, Deca izbeglice

ხშირად, პარიზის, ნიცის, ბრიუსელის ტერაქტებით შეწუხებულებს ან მიგრანტთა კრიზისზე მოლაპარაკეებს, გვახსენებენ, რომ ადამიანების სიცოცხლეს სხვადასხვა ადგილას სხვადასხვა ფასი აქვს და რომ, მაგალითად, სირიაში ყოველდღიურად უფრო მეტი ადამიანი კვდება, ვიდრე ევროპაში მთელი წლის განმავლობაში. კი ბატონო, სირიის ომის დაწყებიდან დღემდე 14 000-ზე მეტი ბავშვია დაღუპული. იუნისეფის მონაცემებით, 7,5 მილიონ არასრულწლოვანს ქვეყნის შიგნით და გარეთ სისტემატური ჰუმანიტარული დახმარება სჭირდება, 2,6 მილიონი მოსწავლე დარჩა სკოლის მიღმა, 2 მილიონი ბავშვი ცხოვრობს ლტოლვილთა ბანაკებში. ომგამოვლილი ბავშვების უმეტესობა არაერთხელ გამხდარა ძალადობის მსხვერპლი. ეს რიცხვებიც ვიცით და თავზარდამცემია, მაგრამ ალბათ ძნელი არ არის იმაზე შეთანხმება, რომ არ შეიძლება, ამ ბავშვების სახელით სხვა ბავშვები ვხოცოთ. მაგრამ შეთანხმება შეუძლებელია. მას, ვინც მზად არის, ხალხი ხოცოს, ნებისმიერი არგუმენტით შეუძლია ჟლეტის მოწყობა.

AFP Photo / Philippe Desmazes

2015 წლის პირველი იანვრიდან 2016 წლის 31 იანვრამდე ისლამური სახელმწიფოს (ISIS) პროპაგანდამ 89 ბავშვი და ახალგაზრდა გამოიყენა მებრძოლებად, რომლებმაც “წმინდა ომში” თავი გაწირეს. მათი 51%, სავარაუდოდ, ერაყში დაიღუპა, 36% – სირიაში, სხვები – იემენში, ლიბიასა და ნიგერიაში. გარდა იმისა, რომ ისლამურ სახელმწიფოს ბავშვები წვრთნებსა და საბრძოლო მოქმედებებში ჰყავს ჩართული, პერიოდულად აწყობს მათ საჩვენებელ მკვლელობებსაც, რომელთა ფოტოებს და ვიდეოჩანაწერებს მუქარად ავრცელებს. ასე ჩაქოლეს დაუნის სინდრომის მქონე ბავშვი, დაწვეს გალიაში გამომწყვდეული სხვა ბავშვები. სახელმწიფოდ გამოცხადებიდან 2015 წლის 29 ივლისამდე მოკლული 3000-ზე მეტი ადამიანიდან 74 ბავშვია.

ნიცის ტერაქტის ამბავი “ნიუსებში” რამდენიმე დღეში აღარ შეგვხვდება. ჩვენც შეგვიძლია, გავაგრძელოთ იმაზე ლაპარაკი, როგორ გავხადოთ გარემო ბავშვების მიმართ უფრო მეგობრული, რა უნდა გააკეთონ მშობლებმა, მასწავლებლებმა, სახელმწიფომ, მაგრამ მგონი, ზოგჯერ უნდა შევჩერდეთ და ვთქვათ, რომ ჩვენ, უფროსებმა, საერთოდ არ ვიცით, რა სჭირდებათ ბავშვებს, ვერ ვახერხებთ მათ დაცვას და ვერ ვუნარჩუნებთ მთავარს – სიცოცხლეს. არ აქვს მნიშვნელობა, ვინ სად არის – ნებისმიერ დროს შეიძლება აღმოვჩნდეთ ტერორისტის მახლობლად ან ტეროტისტი აღმოჩნდეს ჩვენს მახლობლად და ყველაფერი დამთავრდება.

ჩვენ და ჩვენი ოჯახის წევრები სრულიად მარტოები და უმწეოები ვართ სიკვდილის პირისპირ.

ყოველ დილით ვხვდები ექვსი-შვიდი წლის ბიჭს, რომელიც ლეკვს ასეირნებს. აიყვანს ხელში, დასვამს, თან ელაპარაკება: „შეგეშინდა? მოდი ჩემთან, ნუ გეშინია, აქ არ ვარ? რა გაშინებს? მოიცა, მოიცა… ფეხი არ ჩაგეჭედოს… აი, ასე. ახლა ირბინე… ველოსიპედზე დაჯდომა გინდა? მიყიდიან და დაგსვამ… მოდი, მოდი ჩემთან, დიდი ძაღლები მოდიან, გავიქცეთ…“ ვცდილობ, თვალში არ მოვხვდე, მაგრამ ნაბიჯს ვანელებ, რომ მეტი გავიგონო. ალბათ, რომ გავჩერდე, ვერც შემამჩნევს, რადგან არავისთვის სცალია, თავისი საზრუნავი აქვს. საღამოობითაც, როცა ბავშვების გუნდი ხმაურიან თამაშებშია ჩაბმული, ბიჭი და ლეკვი ავტონომიას ინარჩუნებენ…

ცხოველები და ბავშვები საკმაოდ მგრძნობიარე თემაა მშობლებისთვის. პატარა ენას ამოიდგამს თუ არა, მაშინვე ცხოველის ყოლის სურვილს გამოთქვამს. უმრავლესობას ძაღლი უნდა, ზოგს  – კატა, ზოგიც ზღვის გოჭზე ოცნებობს. მშობლები თავს იტეხენ, აუსრულონ თუ არა სურვილი, საფრთხეს ხომ არ შეუქმნის ეს ბავშვის ჯანმრთელობას, რომელი ცხოველი აჯობებს და ასე შემდეგ… უფროსებს ის პასუხისმგებლობაც აფრთხობთ, რომელიც ცხოველის მოვლა-პატრონობას უკავშირდება. ექიმები გვაფრთხილებენ, რომ ჯანმრთელობისთვის რისკი მართლაც არსებობს და მისი თავიდან აცილების ხერხებზეც მიგვითითებენ. ეს რეკომენდაციები, თავისთავად, გასათვალისწინებელია, მაგრამ ამჯერად მათზე საუბარს არ ვაპირებთ.

ფსიქოლოგები ბევრს წერენ ბავშვისა და ცხოველის მეგობრობის კეთილისმყოფელ შედეგებზე.

ცხოველთან ყოველდღიური ურთიერთობა დადებითად აისახება ბავშვის ფსიქიკაზე. მასთან თამაშის დროს ბავშვი სწავლობს ურთიერთობას, ეჩვევა დამოუკიდებლობას, ძლევს ფსიქოემოციურ პრობლემებს. არსებობს მოსაზრება, რომ იმ ოჯახში გაზრდილი ბავშვის ინტელექტის დონე, სადაც ცხოველი ჰყავთ, უფრო მაღალია, ვიდრე იმ ბავშვისა, რომელსაც ცხოველთან შეხება არ აქვს.

ცხოველებთან ურთიერთობას დიდი მნიშვნელობა აქვს აღზრდის თვალსაზრისითაც. ხშირად მოზარდისთვის ცხოველი ხდება უახლოესი მეგობარი, რომელსაც ესაუბრება, უზიარებს სიხარულსა თუ გულისტკივილს, ენდობა. სათამაშო, რაც არ უნდა „ჭკვიანი“ და ძვირფასი იყოს, ვერასდროს შეცვლის ცოცხალ მეგობარს, რადგან უსულო საგანი ვერ ურთიერთქმედებს.

როცა ოჯახში ძაღლი, თუთიყუში, თევზი ჰყავთ, ბავშვს პასუხისმგებლობის გრძნობა უვითარდება და მზრუნველობას ეჩვევა. სხვაგვარად შეუძლებელიცაა, რადგან თითოეულ ცხოველსა თუ ფრინველს თავისებური მოვლა სჭირდება და რაც უფრო მეტად იქნება ბავშვი ჩართული ამ პროცესში, მით მეტად განუვითარდება ზემოხსენებული თვისებებიც.

მეცნიერებმა დაასკვნეს, რომ თუ ბავშვს აუტისტური სპექტრის აშლილობა აქვს, ძაღლის ყოლა ხელს უწყობს გარე სამყაროსთან მის ადაპტაციას და წარმატებულ სოციალიზაციას.

საზოგადოდაც, ცხოველთან მეგობრობა მოზარდს უფრო კონტაქტურს ხდის. მას უნდება, თანატოლებსაც გააცნოს თავისი ოთხფეხა მეგობარი. ძაღლის გასეირნების დროს ადვილად ამყარებს ახალ ურთიერთობებს, მით უფრო – თანამოაზრეებთან, ცხოველების მოყვარულებთან.

განსაკუთრებით დიდი მნიშვნელობა აქვს ცხოველს იმ ბავშვისთვის, რომელსაც, მიზეზთა გამო, ხშირად უწევს მარტო ყოფნა, ოჯახში ხალხმრავლობით არ არის განებივრებული.

ცხოველთან მეგობრობა განსაკუთრებული შემეცნებითი ღირებულების მქონე პროცესია. ცხოველის მოვლა-პატრონობისას, მასთან ურთიერთობისას ბავშვი ცოცხალი ბუნების შეცნობის პირველ გაკვეთილებს იღებს. ეს მისთვის საინტერესო და სახალისო გაკვეთილებია. ცხოველი კი ამ სამყაროში მისი მეგზური ხდება. ბავშვი აკვირდება, როგორი გარეგნული ნიშნები აქვს მის მეგობარს, როგორი ბეწვი ან ბუმბული, როგორ იცვლება ეს ნიშნები ზრდასთან ერთად, რა მოსწონს მას და რა – არა. ეს პროცესი დაკვირვების უნარსაც უვითარებს.

ცხოველის შერჩევისას გასათვალისწინებელია ბავშვის ასაკი და ხასიათი. მოუსვენარ ბავშვს უფრო აქტიურ ცხოველთან მეგობრობა მოეწონება, მშვიდსა და ფიქრის მოყვარულს – უფრო დინჯთან.

შევეხოთ ერთ გარემოებასაც, რომლის თაობაზეც ფსიქოლოგები გვაფრთხილებენ: ბავშვისთვის უმძიმესი სტრესია საყვარელი ცხოველის სიკვდილი და ამ დროს მას განსაკუთრებული მხარდაჭერა სჭირდება. მშობლის მიერ დაშვებული შეცდომები ბავშვის ფსიქიკაზე ხანგრძლივ კვალს ტოვებს.

ეს შეცდომაზე მეტია

ტურისტული ავტობუსის დაღლილ-დაქანცულმა მძღოლმა, საღამო ხანს სულის მოსათქმელად რომ ჩამოჯდა სასტუმროს ბარში, უცნობ ახალგაზრდას, რომელიც ტელეფონით თავისი ძაღლის ამბავს კითხულობდა, გული გადაუშალა:

– დიდი ხანია გყავს? მე კურდღელი მყავდა. რვა წლის რომ გავხდი, ბაჭია მაჩუქეს. გამოვზარდე, ცუდად ვსწავლობდი, სკოლაში სიარულიც მეზარებოდა, მასწავლებელი სულ მსაყვედურობდა… ერთი სული მქონდა, შინ მივსულიყავი, ჩემს კურდღელთან ვიყავი ყველაზე ბედნიერი… იმ დღესაც ასე მივირბინე შინ. დედამ სადილი მომიტანა. ჩქარ-ჩქარა შევჭამე, მერე კურდღლისთვის ბოსტნეული მოვამზადე და… დიდხანს ვეძებე ამაოდ… ბოდიში, ახლაც მეტირება… თურმე ხმაურზე ჩემს კურდღელს გული გასკდომია და მამაჩემს მაშინვე… დედამ მაინც როგორ გამიმეტა ამისთვის, როგორ მაჭამა ის სადილი?! ორმოც წელიწადზე მეტი გავიდა და გახსენებაზე ახლაც გულ-მუცელი მეწვის. მთელი თვე ავად ვიყავი, საჭმელს პირს ვერ ვაკარებდი… მშობლები შემჯავრდნენ… მერე გავიდა დრო, გავიზარდე, დავოჯახდი, სამი შვილი მყავს. მშობლებიც ჩვენთან ცხოვრობდნენ. დედა ცოცხალი აღარ არის… ის ამბავი არასოდეს მიხსენებია, მაგრამ გულში ვერ ვაპატიე. გაუნათლებელი ხალხი იყო, მაგრამ ამის მიხვედრას რა განათლება უნდოდა?! არც მე მომიკლავს სწავლით თავი, მაგრამ ჩემს უმცროს შვილს თუთიყურში რომ მოუკვდა, დილაადრიან გავქანდი თბილისში, ისეთივე ვიპოვე და ჩუმად მივიყვანე შინ, რომ გული არ სტკენოდა. პატარა იყო და ვერ მიხვდა… უცხოელებს ვატარებ სამცხე-ჯავახეთში. გზამ ფიქრი იცის. დღეს, თბილისიდან რომ წამოვედით, იგოეთთან ბაჭიებს ყიდიდნენ და ისევ ამეშალა დარდი…

კარგი მაგალითიც მაქვს:

ჩემი უმცროსი მეგობარი ელენე, რომლის სახლშიც ჩვენი არასამთავრობოს ოფისია, ახლა „არდადეგობს“. შინ ხშირად რჩება მარტო. ათი წლისაა და ზრდასრულივით მსჯელობს. მიხსნის ჯო ენის კლინიკის პაციენტთა პრობლემებს, სისხლის ბანკის მნიშვნელობას… კლინიკაში ელენე დედასთან ერთად „მუშაობს“. აქამდე მცენარეებით, უფრო სწორად, ეზოსა და ქოთნის ყვავილებით იყო გატაცებული. თავისი ყვავილების შესახებ, ლათინური სახელებით დაწყებული, ნიადაგის სასურველი სტრუქტურით დამთავრებული, ყველაფერი იცის. მოკლედ, ექსპერტია. 6-7 თვეა, ელო ორ პაწაწინა კუს ზრდის. ოცთეთრიანზე დიდები არ ყოფილან, ზამთრის არდადეგებზე რომ გამაცნო. ახლა უკვე ასანთის კოლოფს გაუტოლდნენ. ფურცელზე მათი კონტურები აქვს შემოხაზული და თარიღებიც მითითებული. რას არ მიყვება მათზე: ბაბუაწვერა და მრავალძარღვა უყვართო, სტაფილოსაც სიამოვნებით შეექცევიანო… რა არ მოსწონთ, როდის როგორ მაგრდება მათი ბაკანი… ადრე მის გამოჩენაზე თურმე თავებს მალავდნენ, ახლა მცნობენ და ჩემი აღარ ეშინიათო, მუცელზე ხელის მოსმა სიამოვნებთ, ინაბებიანო… ეჭვს როგორ შევიტან მის ნათქვამში, აშკარაა, უკვე ამ არსებების ექსპერტიც გამხდარა.

რამდენი წიგნი უნდა წაიკითხოს ბავშვმა ან რამდენი ფილმი უნდა ნახოს, რომ თვალსაწიერი ასე გაუფართოვდეს? ძალიან ბევრი, და ეს მაინც სხვა ცოდნა იქნება, რომელსაც არ ახლავს პირადი შეგრძნებებით მიღებული დასკვნები. ელენეს წიგნი კი არ უყვება ამ ამბებს, ის თავად აღმოაჩენს სამყაროს და მერე ამ აღმოჩენებში გასარკვევად, დასაზუსტებლად მირბის წიგნებთან, იქექება ენციკლოპედიებში, ინტერნეტში…

ელენე არდადეგებზეც სწავლობს, სამყაროთმცოდნეობის შესავალს ეუფლება.