ინდუიზმი ინდოეთის უძველესი ეროვნული რელიგიაა. მეცნიერებს მიაჩნიათ, რომ მისი ფესვები ჯერ კიდევ ჰარაპულ (დრავიდების)[1] ცივილიზაციაში უნდა ვეძებოთ, ამიტომ შეიძლება ითქვას, რომ ის უძველესია მსოფლიოს რელიგიებს შორის.
დღეს ინდოეთში მოსახლეობის 90% ინდუისტია. ამ რელიგიას აღიარებენ ნეპალში, ნაწილობრივ – ბანგლადეშში და კუნძულ ბალიზე, ასევე – კუნძულ შრი-ლანკაზე, პაკისტანში, მალაიზიაში, სინგაპურში, მავრიკიაში, ფიჯიზე და სხვა. მისი მიმდევრები გვხვდებიან როგორც ამერიკაში, ისე ევროპაშიც. ამრიგად, შეიძლება დავასკვნათ, რომ მიმდევართა რაოდენობის მხრივ ინდუიზმი ქრისტიანობისა და ისლამის შემდეგ მესამე რელიგიაა.
სიტყვა „ინდუიზმი“ გულისხმობს მთელ კომპლექსს რელიგიურ-ფილოსოფიური სისტემებისა, რომლებიც საფუძვლად დაედო ამ რელიგიის მიმდევართა ცხოვრების წესსა და პრინციპებს, ეთიკურ ნორმებს, რელიგიურ წეს-ჩვეულებებსა და საკულტო სისტემას.
მრავალი სხვა რელიგიისგან განსხვავებით, ინდუიზმს არ ჰყავს დამაარსებელი, ამიტომ ერთიანი რელიგიური და დოქტრინული სისტემა არ გააჩნია. ის წარმოადგენს სხვადასხვა რელიგიური ტრადიციისა და ფილოსოფიური მსოფლმხედველობის სინთეზს, რომელშიც გადაიკვეთება მონოთეიზმი, პოლითეიზმი და პანთეიზმი.
ტერმინი „ინდუიზმი“ სიტყვა „ჰინდუსგან“ წარმოიშვა. ასე მოიხსენიებდნენ ძველი ირანელები იმ ხალხს, რომელიც მდინარე ინდის აღმოსავლეთით ცხოვრობდა. სწორედ ამ გზით დამკვიდრდა ევროპულ ენებში „ინდოელიც“ („ინდუსი“) და „ინდუიზმიც“. საკუთრივ სანსკრიტზე[2] ინდუიზმს „სანატანა-დჰარმა“ ჰქვია, რაც „მარადიულ რწმენას“, „მარადიულ გზას“, „მარადიულ კანონს“ ნიშნავს.
ინდუიზმს განვითარების ხანგრძლივი ისტორია აქვს, რომელიც რამდენიმე ათასწლეულს ითვლის. მის პირველ ეტაპად შეიძლება ჩავთვალოთ ვედური რელიგია, რომელიც საბოლოოდ ძვ. წ. II ათასწლეულში ჩამოყალიბდა.
ამ რელიგიაში ცენტრალური ადგილი მსხვერპლშეწირვას უკავია. თვით ღმერთებიც კი მსხვერპლთან შედარებით მეორე პლანზე გადაინაცვლებენ, რადგან ძალასა და ძლევამოსილებას ღვთაებებს სწორედ მსხვერპლი ანიჭებს. მსხვერპლის შეწირვის შემდეგ ადამიანს უფლება აქვს, თხოვნის შესრულება მოითხოვოს. საინტერესოა, რომ მადლიერების გამომხატველი სიტყვები ლოცვებშიც კი არ გვხვდება.
ძვ. წ. I ათასწლეულში მთავრდება ინდური სახელმწიფოსა და საზოგადოების სტრუქტურის ჩამოყალიბება. იწყება ინდუიზმის განვითარების მეორე ეტაპი, რომელიც ბრაჰმანიზმის სახელითაა ცნობილი. ამ რელიგიის უმაღლეს ღვთაებად ბრაჰმა გვევლინება.
ადრეულ პერიოდში ბრაჰმანიზმის საფუძველი ისევ მსხვერპლშეწირვის კულტია, თუმცა მასში ნელ-ნელა იკიდებს ფეხს სანსარას, კარმასა და მოკშას იდეები, რომლებზეც მოგვიანებით ვისაუბრებთ. ამ იდეების დასაბუთებას ვპოულობთ „უპანიშადებში“, რომლებიც ვედების კომენტარებს მოიცავს და ამ ეპოქის მთავარ რელიგიურ-ფილოსოფიურ კრებულს წარმოადგენს.
ამავე პერიოდში იქმნება ე.წ. „მანუს კანონები“ („მანავადჰარმაშასტრა“), რომლებიც განსაზღვრავდა თითოეული ინდივიდის ცხოვრების წესს, საზოგადოებრივ წესრიგს და რელიგიური რიტუალების შესრულების ნორმებს. ამ კანონებს უწოდებდნენ დჰარმას, რაც ინდურად „კანონს“, „ვალდებულებას“ ნიშნავს.
სწორედ „მანუს კანონებმა“ დაყო ინდური საზოგადოება ოთხ ვარნად (პორტ. კასტა), რომლის მიხედვითაც ყველაზე მაღალი და პატივსაცემი სასულიერო პირების – ბრაჰმანების ვარნა იყო. მეორე, ასევე მაღალ ვარნას წარმოადგენდა ქშატრიები – მეომრები. სწორედ მათგან შედგებოდა ინდური არისტოკრატია. გლეხები, ხელოსნები და ვაჭრები ერთიანდებოდნენ მესამე ვარნაში, რომელსაც ვაიშიები ეწოდებოდა. უმდაბლეს ვარნას მიეკუთვნებოდნენ შუდრები, რაც „მსახურებს“ ან „მონებს“ ნიშნავს. განსაკუთრებულ კატეგორიას წარმოადგენდნენ „მიუკარებლები“, რომლებიც საზოგადოების ყველაზე უუფლებო წევრები იყვნენ და არც ერთ ვარნაში არ ერთიანდებოდნენ. ურთიერთობა ვარნებს შორის „სამი აკრძალვით“ რეგულირდებოდა: არ შეიძლებოდა ერთობლივი ტრაპეზი, ერთობლივი ლოცვა და ერთობლივი ქორწინება.
ძვ. წ. VI-V საუკუნეებში ბუდიზმისა და ჯაინიზმის გავრცელებას ბრაჰმანიზმის დაღმასვლა მოჰყვა. კრიზისის გადასალახავად დაიწყო ახალი გზების ძიება და ბრაჰმანიზმის რეფორმირება. დადგა ამ მოძღვრების განვითარების უკანასკნელი ეტაპი, რომელსაც პირობითად ინდუიზმს უწოდებენ.
მიუხედავად იმისა, რომ ზემოთ გაკვრით უკვე შევეხეთ ინდუისტურ ლიტერატურას, საჭიროდ მიგვაჩნია, უფრო დაწვრილებით შევჩერდეთ ამ საკითხზე.
ვედიზმის ძირითადი პრინციპები წარმოდგენილია „ვედებში“, რომლებიც მსოფლიოს უძველესი წერილობითი რელიგიური ძეგლებია და რომელთა უმრავლესობა ინდოელებს წმინდა წიგნებად მიაჩნიათ. „ვედები“ ოთხ ნაწილად იყოფა: „რიგვედა“ – უძველესი ჰიმნების კრებული, რომელიც სამყაროს გაჩენისა და ღმერთების შესახებ მოგვითხრობს, „სამავედა“ და „იაჯურვედა“ – ლოცვებისა და რიტუალების კრებულები – და „ათჰარვავედა“, რომელშიც თავმოყრილია მაგიური შელოცვები და საგალობლები.
„ვედებში“ ნახსენებია ათეულობით ღვთაება, მაგრამ განსაკუთრებული ადგილი ინდრას – ელვისა და მეხის ღმერთს – უკავია. ვედური ღმერთები ორ კატეგორიად – დევებად და ასურებად – იყოფიან. საწყის ეტაპზე მათ შორის განსხვავება არ არის საგრძნობი, მაგრამ მოყვიანებით „ათჰარვავედაში“ ასურებად მოიაზრებიან მხოლოდ ბოროტი დემონები, რომლებთანაც განუწყვეტელი ბრძოლა აქვთ დევებს. ამ ბრძოლას სათავეში უდგას ინდრა, რომელიც სიკეთისა და სინათლის ძალებს განასახიერებს. ტრადიციის თანახმად, „ვედების სიბრძნე“ თვით ღმერთ ბრაჰმასგან მომდინარეობს.
მოგვიანებით, ძვ. წ. VIII-VI საუკუნეებში, შეიქმნა „ბრაჰმანები“ – ტექსტები, რომლებიც ვედების კომენტარებს წარმოადგენს და „არანიაკები“ – „ტყის წიგნები“, რომლებიც ინდუისტი განდეგილებისთვის არის განკუთვნილი. „ბრაჰმანებში“ გადმოცემულია როგორც ვედების ფილოსოფიური ინტერპრეტაცია, ისე რიტუალების მისტიკური და სიმბოლური არსიც. „არანიაკებში“ აღწერილია მსხვერპლშეწირვის სულიერი, „შინაგანი“ პრაქტიკა, სხვადასხვა რიტუალი ინტერპრეტაციითურთ და კოსმოგონიური ხასიათის სიუჟეტები.
„ვედების“ შემდეგ ინდუიზმის ყველაზე მნიშვნელოვან ძეგლად შეიძლება ჩაითვალოს „უპანიშადები“. ეს კრებული დიდი ხნის განმავლობაში იქმნებოდა. მისი ავტორები უცნობია. „უპანიშადები“ სიტყვასიტყვით ნიშნავს „ფეხთით მჯდომს“ და გამოხატავს განსაკუთრებულ ურთიერთობას გურუსა (სანსკ. მასწავლებელი, მოძღვარი) და მის მოწაფეს შორის. ინდოეთში ყოველთვის მიაჩნდათ, რომ ჭეშმარიტი ცოდნის გადაცემა მისტიკური პროცესია და წარმოუდგენელია დამრიგებელთან პირადი კონტაქტის გარეშე. წმინდა წიგნების შესწავლა აუცილებლად გულისხმობდა მასწავლებლისა და მოსწავლის უშუალო ურთიერთობას. უპანიშადების ძირითადი დანიშნულებაა ვედების ფილოსოფიური და მისტიკური გააზრება. ის დიალოგის ფორმითაა გადმოცემული და როგორც ინდუისტური რელიგიური ძეგლების უმრავლესობა, ძველ სანსკრიტზეა დაწერილი. დღემდე შემორჩენილია 200-მდე უპანიშადი.
გარდა წმინდა რელიგიური წიგნებისა, ინდუიზმი აერთიანებს ისეთ ეპიკურ ქმნილებებსაც, როგორებიცაა „მაჰაბჰარატა“ (ხანდახან მას მეხუთე ვედასაც უწოდებენ) და „რამაიანა“. ამ ნაწარმოებებს ინდოელები წმინდა წიგნებად მიიჩნევენ. თითოეულ მათგანს ძველი ინდოეთის ცხოვრების ენციკლოპედია შეიძლება ვუწოდოთ. „მაჰაბჰარატაში“ ამბის თხრობას ხშირად ენაცვლება რელიგიურ-ფილოსოფიურ და ეთიკურ ნორმებზე მსჯელობა და როგორც ორთოდოქსული, ასევე არაორთოდოქსული სკოლების აღწერა. ამ ნაწარმოების მთავარი სიუჟეტური ხაზია ბრძოლა ორ სამეფო გვარს – პანდავებსა და კაურავებს – შორის. მისი მთავარი იდეაა შერყეული დჰარმის (სანსკ. წმინდა კანონი) აღდგენა, რომლის ინიციატორადაც ძლევამოსილი ღმერთი ვიშნუ გვევლინება. დჰარმას პანდავები განასახიერებენ, ხოლო ადჰარმას (სანსკ. დანაშაული, სიცრუე, ქაოსი) – კაურავები. მრავალწლიანი ომის შემდეგ ღვთიური ძალების დახმარებით იმარჯვებენ პანდავები. გადამწყვეტი ბრძოლის წინ სარდალი არჯუნა, პანდავების ერთ-ერთი ძმა, თავის მფარველ კრიშნას ესაუბრება. ეს საუბარი გადმოცემულია „ბჰაგავატგიტაში“ („ღმერთის სიმღერა“), რომელიც „მაჰაბჰარატას“ მე-6 წიგნს წარმოადგენს. „ბჰაგავატგიტას“ მიხედვით, გადამწყვეტი ბრძოლის წინ არჯუნა ორმაგმა გრძნობამ შეიპყრო. ერთი მხრივ, მას უნდა მოეხადა რაინდის ვალი და გასძღოლოდა ჯარს, მეორე მხრივ კი არ სურდა დაეღვარა ყოფილი მეგობრების სისხლი. არჯუნა მზად იყო ომის შესაწყვეტად, მაგრამ კრიშნამ დაარწმუნა, იარაღი აეღო ხელში და გადამწყვეტი გამარჯვება მოეპოვებინა.
მეორე პოემა, „რამაიანა“, რომლის ავტორად პოეტი ვალმიკი ითვლება, ერთიანი, დასრულებული ნაწარმოებია. ის მოგვითხრობს მეფე დაშარათჰის უფროსი შვილის რამას დრამატულ ისტორიას. მეფის ერთ-ერთი ცოლის სიძულვილი რამას აიძულებს, უმცროს ძმასა და მოსიყვარულე მეუღლე სიტასთან ერთად დატოვოს მშობლიური სასახლე და ტყეს შეაფაროს თავი. დემონების მეფე, ბოროტი რავანა, იტაცებს მზეთუნახავ სიტას. გამძვინვარებული რამა სამხედრო კავშირს ამყარებს ღვთაებრივ მაიმუნ ხანუმანთან, კლავს რავანას, იბრუნებს მეუღლეს და დედაქალაქში დაბრუნების შემდეგ მეფე ხდება.
ინდუისტური რელიგიური ტექსტების კიდევ ერთი კრებული, „პურანები“, უმთავრესად ვედების შემდგომ პერიოდს მიეკუთვნება. მასში მოთხრობილია სამყაროს ისტორია მისი გაჩენიდან განადგურებამდე, ასევე – მეფეთა წარმომავლობა, გმირებისა და დევების ისტორიები. „პურანებში“ შედარებით მარტივი და გასაგებ ენითაა გადმოცემული ინდუისტური ფილოსოფია. დღეს სანსკრიტზე შექმნილი ეს კრებული მრავალ ადგილობრივ ენაზეა თარგმნილი, რათა მრევლისთვის გასაგები გახდეს მისი შინაარსი.
ინდუისტური რელიგიური ლიტერატურა ვრცელი და მრავალფეროვანია, ამიტომ ამ ძირითად თხზულებებს დავჯერდეთ.
ინდუიზმი სამყაროს წარმოშობისა და მოწყობის სხვადასხვა ვერსიას გვთავაზობს. როგორც ზემოთ ვთქვით, ეს იმითაა გამოწვეული, რომ ამ რელიგიას არ გააჩნია ერთიანი, მწყობრი სისტემა. მიუხედავად ამისა, ინდუისტების უმრავლესობა აღიარებს, რომ ღმერთმა, დემიურგმა[3] ბრაჰმამ, სამყარო პირველადი მატერიის მეშვეობით შექმნა. მას კვერცხის ფორმა აქვს და 14 ნაწილად იყოფა. დედამიწა ერთ-ერთი ამ ნაწილთაგანია. სამყაროში, ინდუისტთა აზრით, დრო ციკლურია. ნებისმიერი მოვლენა ოდესღაც უკვე მოხდა და მომავალშიც განმეორდება. კოსმიური დროის უმცირესი მონაკვეთია იუგა. ოთხი იუგა ქმნის ერთ მაჰაიუგას, რომელიც 4,32 მილიონ წელს გრძელდება. ამჟამად ვიმყოფებით მაჰაიუგას უკანასკნელ იუგაში – კალი იუგაში, რომლის უკანასკნელი ეტაპი სოციალური და ბუნებრივი კატასტროფებით, ზნეობრივი დაცემით, საზოგადოებრივი კლასების აღრევითა და რელიგიისა და ღმერთების უარყოფით დასრულდება. ამის შემდეგ დაიწყება ახალი ციკლი.
ათასი მაჰაიუგა ქმნის ერთ კალპას, რომელიც ღვთაება ბრაჰმას ცხოვრების ერთ დღეს წარმოადგენს და გრძელდება 4,32 მილიარდ წელს. ყოველი ასეთი დღის ბოლოს სამყაროს შთანთქავს უნივერსალური სული და ბრაჰმას „ღამის“ განმავლობაში, რომელიც ასევე ერთი კალპას განმავლობაში გასტანს, მატერია მხოლოდ პოტენციურად იარსებებს. ახალი კალპას დასაწყისში ბრაჰმა აღდგება ლოტოსიდან, რომელიც ღვთაება ვიშნუს ჭიპიდან ამოიზრდება და სამყარო ხელახლა დაიწყებს არსებობას.
მთელ ამ მარად ცვალებად და განახლებად სამყაროში მხოლოდ ერთი რამ არის უცვლელი და მარადიული: უნივესალური სული, რომელსაც ბრაჰმანი ეწოდება. ყველაფერი დანარჩენი მის ემანაციას[4] წარმოადგენს. ბრაჰმანი არის აბსოლუტი, ერთი, მთლიანი და დაუნაწევრებელი, რომელიც არ განიცდის ცვლილებებს. ის უპიროვნო და უსქესოა და სიკეთისა და ბოროტების მიღმა დგას.
ინდუიზმის მიხედვით, ღვთაებრიობა ბრაჰმანის უნივერსალური სულის გაგრძლებას წარმოადგენს. როგორც ბრაჰმანი, ისიც უსაზღვროა, მთელ სამყაროშია განფენილი და მრავალი ფორმით წარმოჩნდება. მიუხედავად იმისა, რომ ინდუისტურ რელიგიაში მრავალი ღმერთია, ისინი ერთიანნი არიან ბრაჰმანში და ერთიან ღვთაებრივ არსს წარმოადგენენ.
ინდუისტური სწავლებისთვის დამახასიათებელია სამების (სანს. ტრიმურტი) ღვთაებრივი აბსოლუტის ცნება, რომელიც სამ იპოსტასს[5] აერთიანებს: ბრაჰმას, ვიშნუს და შივას. ისინი ერთმანეთისგან მხოლოდ სამყაროს მიმართ მოქმედებითა და დამოკიდებულებით განსხვავდებიან. ბრაჰმა შემოქმედებითი საწყისია, სამყაროს შემოქმედი, ვიშნუ კოსმოსის მცველია, ხოლო შივა განადგურებისა და ნგრევის ღვთაებაა.
ბრაჰმანის კულტმა ინდოეთში დიდი პოპულარობა ვერ მოიპოვა, რაც შესაძლოა იმით იყოს განპირობებული, რომ ის მეტად ზოგადი და აბსტრაქტულია, სამაგიეროდ, ძალზე პოპულარულია ვიშნუსა და შივას თაყვანისცემა. ამიტომ ჩამოყალიბდა ორი მიმდინარეობა, რომლებსაც ვიშნუიზმი და შივაიზმი ეწოდება.
ვედურ ეპოქაში შივას ძალიან იშვიათად მოიხსენიებდნენ. მისი კულტის აღზევებას „მაჰაბჰარატას“ უნდა ვუმადლოდეთ. ამ ნაწარმოებში მოთხრობილია, როგორ მოიპოვა შივამ ბრძოლით ღირსული ადგილი ღმერთების დასში. მოგვიანებით ის ღვთაებრივი ძლევამოსილების და, იმავდროულად, სისასტიკის სიმბოლოდ აღიარეს. როგორც სამყაროს გამანადგურებელი, იკონოგრაფიაში შივას საშინელი გარეგნობის პატრონად წარმოსახავენ: კანი ლურჯი აქვს, ტანზე გველები ახვევია, ხოლო ყელს ადამიანის თავის ქალებისგან ასხმული ყელსაბამი უმშვენებს. ამასთანავე, შივას შემოქმედსაც უწოდებენ, რადგან, ინდუიზმის მიხედვით, განადგურება ახლის დაბადების საწყისი აქტია. ეს ღვთება წარმოადგენს ეროსისა და სიკვდილის ერთიანობას. განსაკუთრებით საინტერესოა შივას ქალური საწყისის, შაქტის სახე. ის გვევლინება არა მარტო ნაყოფიერების სათნო ქალღმერთ პარვატიდ ან განთიადის ღვთაება უშად, არამედ საკუთარი შვილების შთამნთქმელ კალიდაც. შივა-შაქტის ამგვარი გაორება შეიძლება ავხსნათ იმით, რომ ინდუიზმი ერთმანეთისგან არ მიჯნავს ბუნებასა და ღმერთს. როგორც ბუნებრივ სტიქიებს არ გააჩნიათ ცოდვა და სათნოება, ასევე შივა-შაქტიც ეთიკის მიღმა დგას.
სხვაგვარადაა საქმე ღმერთ ვიშნუსთან დაკავშირებით. მიუხედავად იმისა, რომ ისიც ძველ ღვთაებებს მიეკუთვნება, ვედებში ნაკლებად მოიხსენიება. როგორც ჩანს, თავდაპირველად ვიშნუ ჩრდილოინდური ტომების მზის ღმერთი იყო. ინდუიზმში ის სიკეთესა და თანაგრძნობას განასახიერებს, ეხმარება ადამიანს და იფარავს მას ბოროტებისგან. მისი კულტი თავისუფალია უკიდურესი ასკეტიზმისგან, რომელიც შივაიზმისთვის არის დამახასიათებელი. ვიშნუ სხვადასხვაგვარად გარდასახული ევლინება დედამიწას, რათა ადამიანებს აჩვენოს სრულყოფილი ცხოვრების მაგალითები და იხსნას რწმენა დაცემისგან. ამ გარდასახვებს ავატარები ეწოდება. ცნობილია ვიშნუს ცხრა ავატარა, რომელთაგან მეშვიდეა რამა – „რამაიანას“ გმირი, მერვე – კრიშნა, ხოლო მეცხრე – ბუდა. ზოგი მეცნიერის აზრით, სწორედ ვიშნუსა და მისი ავატარების შესახებ არსებულმა მითებმა აამაღლა ადამიანების თვალში ინდუიზმი და გადაალახვინა მათ კრიზისი, რომელსაც ეს რელიგია ძვ. წ. I ათასწლეულის დამლევს, ბუდიზმსა და ჯაინიზმთან ჭიდილში განიცდიდა.
ინდუისტურ რელიგიაში არიან ღმერთები, რომელთაც განსაკუთრებულ შემთხვევებში და განსაკუთრებული მიზნების მისაღწევად ეთაყვანებიან. ყველაზე პოპულარულია განეშა, შივას სპილოსთავიანი შვილი, რომლის გულის მოგება აუცილებელია ყოველგვარი საქმის დაწყებისას. თაყვანისცემის ობიექტია ხანუმანა – მაიმუნისთავიანი არსებაც. მიუხედავად იმისა, რომ ბრაჰმას თაყვანისმცემელი, როგორც უკვე ვთქვით, ცოტა ჰყავს, ძალიან პოპულარულია მისი მეუღლის – სარასვატის კულტი, რომელიც მუსიკას, ცოდნასა და ხელოვნებას განასახიერებს. არსებობს უამრავი მეორეხარისხოვანი ღმერთიც, რომელთა უმრავლესობა ადგილობრივ კულტს წარმოადგენს.
მიუხედავად იმისა, რომ ინდუიზმში უამრავი სექტა და მიმდინარეობაა, არსებობს ეთიკური პოსტულატები, რომლებიც ყველა ინდუისტისთვის მისაღებია. ამ მხრივ ყველაზე მნიშვნელოვანია დჰარმას პრინციპი.
რა არის დჰარმა? ინდუიზმის ფილოსოფიის მთავარი იდეა ის არის, რომ სამყაროში საგნები და მოვლენები არ წარმოადგენს შემთხვევით და ქაოსურ ნაკრებს. კოსმოსი ერთი მთლიანობაა, რომელიც განსაზღვრულ წესრიგს ემორჩილება. სწორედ ამ საყოველთაო და მარადიულ წესრიგს, რომელიც სამყაროს ერთიანობას უნარჩუნებს, ეწოდება დჰარმა. დჰარმა შეიძლება აღვწეროთ როგორც ნორმებისა და წესების ერთობლიობა, რომელიც კოსმოსური წესრიგს უზრუნველყოფს. კონტექსტიდან გამომდინარე, მას შეიძლება სხვადასხვა მნიშვნელობა ჰქონდეს: „ზნეობრივი ბურჯი“, „რელიგიური მოვალეობა“, „ყოფიერების უნივერსალური კანონი“ და სხვა. დჰარმა მარადიული და უცვლელია. მის გარეშე სამყარო ვერ იარსებებდა. ამავე დროს, ის კონკრეტულია. ყველაფერს, უსულოსაც და სულიერსაც, საკუთარი დჰარმა აქვს. მაგალითად, ოქროს დჰარმაა ყვითელი ფერი და ბზინვარება, ვეფხვის დჰარმა მრისხანებითაა და ხორცისმჭამელობით იჩენს თავს. ადამიანთა დჰარმა კი გულისხმობს ღვთისმსახურებისა და წმინდა წიგნების პატივისცემას, სათნოებას, რელიგიური რიტუალების აღსრულებას, ღმერთების თაყვანისცემას და სხვა. საზოგადოებრივი მდგომარეობიდან და კასტობრივი კუთვნილებიდან გამომდინარე, ყოველი მორწმუნე ვალდებულია, ამ კატეგორიისთვის განკუთვნილი დჰარმა დაიცვას. კაცებს, ქალებს, მოხუცებს, ახალგაზრდებს, მმართველებსა და ქვეშევრდომებს სხვადასხვა დჰარმა აქვთ. ბჰაგავატგიტას მიხედვით, „ჯობს, ცუდად აღასრულო საკუთარი დჰარმა, ვიდრე სხვისი – კარგად“.
ინდუიზმის მეორე ძირითადი პოსტულატია სანსარა (დასავლურ მეცნიერებაში მას რეინკარნაციას უწოდებენ). მეცნიერთა აზრით სანსარა უნდა მომდინარეობდეს იმ იდეისგან, რომელსაც სიცოცხლის მარადიული წრებრუნვა ჰქვია. ინდუიზმში ადამიანის სულიერი და მატერიალური საწყისების განცალკევებამ ამ კანონზომიერ წრებრუნვას სულთა გადასახლების ფორმა შესძინა. ასე ჩაეყარა საფუძველი კონცეფციას, რომელსაც სულთა გარდასახვა ეწოდება. ამ კონცეფციის არსი ის არის, რომ სიკვდილი არც დასასრულია და არც მარადიული ნეტარება; ის მხოლოდ არსებობის დროებითი წყვეტაა, რომლის შემდეგაც, ადრე თუ გვიან, ახალი სიცოცხლე იწყება. მარტივად რომ ვთქვათ, გარდაცვლილი სხეულიდან სული სხვა სხეულში გადაინაცვლებს. სახელდობრ რომელ მატერიალურ ფორმას მიიღებს ის, აღწერილია კონცეფციაში, რომელსაც უპანიშადები გვაწვდიან.
ამ კონცეფციის თანახმად, ყოველი ადამიანის ბოროტი და კეთილი საქმეები განსაზღვრავს მომავალი დაბადების ფორმას. კარგი კარმა ბედნიერი დაბადების გარანტიაა – მომავალ ცხოვრებაში ადამიანი ერთი საფეხურით მაღლა (ზედა ვარნაში) ადის, საშუალო მას იმავე მდგომარეობაში აყენებს, რომელშიც წინა ცხოვრებაში იყო, ცუდი კარმის მქონე ადამიანი კი მომავალ ცხოვრებაში ან დაბალ საფეხურზე (ქვედა ვარნაში) ჩადის, ან საერთოდ ცხოველად ევლინება ქვეყნიერებას.
კარმის იდეა კარგად ხსნიდა სიკეთისა და ბოროტების პრობლემას – ყველაფერი დამოკიდებული იყო თავად პიროვნებაზე. ადამიანს თავისი ტანჯვის მიზეზი იმაში უნდა ეძებნა, როგორ გაატარა წინა ცხოვრება – რასაც დაიმსახურებდა, იმას მიიღებდა.
კარმის ფილოსოფია ინდოელებისთვის ძლიერი ფსიქოლოგიური რეგულატორი აღმოჩნდა როგორც ინდივიდუალურ, ისე სოციალურ დონეზეც. ეს იყო მძლავრი სტიმული, რომელიც კარნახობდა მორწმუნეებს მაღალი ეთიკური სტანდარტების დაცვას, ყველა ცოცხალი არსებისადმი ფრთხილ და მზრუნველ დამოკიდებულებას. ეს აიხსნებოდა, რომ ნებისმიერი ცოცხალი არსება შესაძლოა ყოფილიყო გარდასახული ადამიანი, ნათესავი, ახლობელი. თუ სხვა ქვეყნებში ხშირი იყო უკმაყოფილება და გრანდიოზული სოციალური გამოსვლები, ინდოეთის ისტორიის განმავლობაში ასეთ რამეს თითქმის ვერ ვხვდებით. სოციალური სამართლიანობის ცნება ინდოეთში თითქმის არ არსებობდა, სამაგიეროდ, ყოველთვის აქტუალური იყო ინდივიდუალური გადარჩენისა და გათავისუფლების იდეა.
მოკშა (სანსკ. გათავისუფლება) – ამ სახელით აღინიშნება სანსარისგან (რეინკარნაცია) ანუ დაბადებათა და სიკვდილთა წყებისგან გათავისუფლება. ინდუისტურ ფილოსოფიაში მოკშა განიხილება როგორც ამაღლებული, ტრანსცენდენტური მდგომარეობა აზროვნებისა, რომელშიც დრო, სივრცე და კარმა, ისევე როგორც ემპირიული რეალობის სხვა ელემენტები, მოიაზრება ილუზიად (სანსკ. მაია). გათავისუფლება გულისხმობს ეგოიზმის, ილუზორული ეგოს დაძლევას და ინდივიდის ჭეშმარიტი, სიღრმისეული არსის შეცნობას. ინდუიზმის ერთ-ერთი სკოლის მიხედვით, მოკშა განიხილება როგორც ინდივიდუალური სულისა და ბრაჰმანის შერწყმა. ინდუისტებისთვის მოკშა უმაღლესი სრულყოფილებაა. გათავისუფლების მთავარ ნიშანს კი იმის გათავისება წარმოადგენს, რომ ინდივიდუალურ სულს არასოდეს უარსებია და რომ ეს მხოლოდ მაია ანუ ილუზია იყო.
სხვადასხვა ეპოქაში ინდუიზმი გვთავაზობდა მოქშას მიღწევის სხვადასხვა გზას. მათგან შეიძლება გამოვყოთ სამი ყველაზე გავრცელებული:
- გზა ქმედებისა (სანსკ. კარმა-მარგა) – ყველაზე მარტივი გზაა, როდესაც ინდივიდი ხსნას თავისივე მოქმედებით აღწევს, თუმცა ეს მოქმედება უნდა შეესატყვისებოდეს მდგომარეობას, რომელიც კონკრეტულ ადამიანს უკავია (იგულისხმება საზოგადოების წევრთა კასტური მიკუთვნებულობა). ასეთ ცხოვრებას მივყავართ საკუთარ „მე“-ზე უარის თქმამდე და ბრაჰმანთან შერწყმამდე.
- გზა სიყვარულისა (სანსკ. ბჰაკტი მარგა) – ამ გზას ხსნამდე მივყავართ ღმერთის უსაზღვრო ერთგულების საშუალებით. ეს გრძნობა მორწმუნესა და ღმერთს ერთმანეთთან აახლოებს. ბჰაკტი მარგა ადამიანს საშუალებას აძლევს, გააცნობიეროს ბრაჰმანისა და სამყაროს ერთიანობა.
- გზა სიბრძნისა (სანსკ. ჯნიანა მარგა) – ეს გზა ყველაზე რთული და ყველაზე დახვეწილია. ის მოითხოვს სამყაროს უზენაესი ჭეშმარიტების – ბრაჰმანისა და ატმანის (სანს. ინდივიდუალური სული) ერთიანობის დანახვასა და შემეცნებას. ეს აქტი მიიღწევა ხანგრძლივი ფიზიკური და სულიერი თავშეკავების საშულებით, რომელიც გულისხმობს ყველაფერ მიწიერზე უარის თქმას და ხანგრძლივ ასკეტურ და მედიტაციურ ვარჯიშს.
ამ ვარჯიშში მნიშვნელოვანი ადგილი უკავია იოგას. სიტყვა „იოგა“ სანსკრიტზე „კავშირს“ ან „დისციპლინას“ ნიშნავს. იოგას მიმდევართა მიზანია იოგინი – პიროვნების შერწყმა ბრაჰმანთან, როგორც მისი შემეცნების საშუალება. იოგინის მომზადება ხდება გურუს[6] ხელმძღვანელობით. ამ პროცესში აუცილებელია ყველა იმ სათნოების დაცვა და უპირობო შესრულება, როგორებიცაა ძალადობისთვის თავის არიდება, სიმართლის თქმა, უბიწობის დაცვა, საკუთარი გრძნობითი აღქმის მართვა, მედიტაცია და სხვა. სხეულის მართვა იოგას პრაქტიკის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ელემენტია. ამისთვის საჭიროა მუდმივი ვარჯიში, რათა ადამიანმა შეძლოს ურთულესი პოზების შესრულება, სუნთქვის რეგულირება და სხვა.
მიუხედავად იმისა, რომ ინდოეთში უამრავი ტაძარია, ინდუისტებს მაინც ურჩევნიათ, რელიგიური რიტუალები განცალკევებით ან შინ, უახლოესი ნათესავების წრეში აღასრულონ.
განსაკუთრებით გავრცელებულია რიტუალი, რომელსაც პუჯა – „ღმერთის თაყვანისცემა“ ეწოდება. თითქმის ყველა ინდუისტს აქვს სახლში ღმერთების ხატები ან ქანდაკებები, რომელთა წინაშეც კითხულობენ ლოცვებს, გალობენ და სწირავენ ძღვენს. ღარიბთა სახლებში პუჯა მოკრძალებულად მიმდინარეობს. გამთენიისას ოჯახის დედა კითხულობს ლოცვებს და რეკავს პატარა ზარს ღმერთების გამოსახულებების წინ, რომლებიც ოთახის კუთხეშია განთავსებული. მდიდართა სახლებში პუჯას აღსრულებისას ღმერთებს სწირავენ დახვეწილ კერძებსა და ლამაზ ყვავილებს, აკმევენ საკმეველს. ასეთ სახლებში სალოცავი ოთახი ცალკეა და ერთგვარ საოჯახო ტაძრად შეიძლება ჩაითვალოს. განსხვავებული ინდუისტური კულტების მიმდევრები საკუთარი მიკუთვნებულობის აღსანიშნავად შუბლზე ფერად ნიშნებს ისვამენ. მაგალითად, შივაიტები იხატავენ სამ თეთრ ჰორიზონტალურ ხაზს, ხოლო ვიშნუს მიმდევრები – თეთრ V-ს, რომელიც წითელი ხაზითაა გაყოფილი.
ინდოელთა ცხოვრებაში მრავალი რელიგიური ცერემონიალი ცხოვრების მნიშვნელოვან მოვლენებთანაა დაკავშირებული. ასეთებია ბავშვის დაბადება, სრულწლოვანების მიღწევა, ქორწილი და სხვა. ასევე დიდ ყურადღებას უთმობენ დაკრძალვას. გარდაცვლილის ნეშტს ყვავილებით ამკობენ და წვავენ, ხოლო ფერფლს რომელიმე წმინდა მდინარეს, უმეტესად განგს ატანენ.
ინდუისტები წმინდად მიიჩნევენ როგორც მცენარეებს, ისე ცხოველებსაც, განსაკუთრებით – ბანიანსა და პიპალს, რომლებიც ლეღვის ხის ნაირსახეობებს წარმოადგენს, მაიმუნს, რომელიც რამასთან ასოცირდება და გველს, განსაკუთრებით – კობრას. გველი შივას კულტთანაა დაკავშირებული. თუმცა განსაკუთრებული მოწიწებით ეპყრობიან ხარს, რომელიც ასევე შივასთანაა კავშირში. ძროხა ინდურ რელიგიაში ნაყოფიერებასა და მიწის სიმბოლოა, ამიტომ ისიც წმინდად არის მიჩნეული. ჩამოთვლილი ცხოველების მოკვლა ან ჭამა აკრძლალულია.
როგორც ვთქვით, ინდოეთში უამრავი ტაძარია, რომლებიც სხვადასხვა ღმერთის სახელზეა აგებული. განსაკუთრებით მრავლადაა ვიშნუსა და შივასადმი მიძღვნილი ტაძრები. რელიგიური დღესასწაულების დროს ამ ტაძრებში ინდოეთის ყოველი კუთხიდან უამრავი მომლოცველი ჩადის. ეს დღესასწაულები წლის სხვადასხვა პერიოდში ტარდება და არც ერთი მათგანი არ ემთხვევა მეორეს.
სტატიაში მოკლედ მიმოვიხილეთ ინდუიზმის ძირითადი პრინციპები, რადგან ამ რელიგიაზე მეტ-ნაკლებად დეტალური საუბრისთვის სქელტანიანი წიგნიც არ იქნებოდა საკმარისი.
[1] ჰარაპული ცივილიზაცია – ძველი აღმოსავლური ცივილიზაციაა, რომელიც მდ. ინდის ხეობაში წარმოიშვა. ეს ცივილიზაცია დაახლოებით ძვ.წ III ათასწ. მეორე ნახევრიდან – II ათასწ. ბოლომდე არსებობდა. ჰარაპელები დრავიდული ენების ოჯახს განეკუთვნებიან.
[2] სანსკრიტი – ძველი ინდური სამწერლობო და რელიგიური ენა. მიეკუთვნება ინდოევროპულ ენებს.
[3] დემიურგი – ანტიკურ ფილოსოფიაში (პლატონთან):სამყაროსპერსონიფიცირებული უშუალო შემოქმედებითი საწყისი, რომელიც კოსმოსს მარადიული მატერიით ქმნის. შემოქმედი, მაორგანიზებელი ძალა (იხ. უნივერსალური ენციკლოპედია)
[4] ემანაცია – რელიგიურ-ფილოსოფიური ტერმინი; აღნიშნავს ღვთაებრივი საწყისიდან სამყაროს მთელი მრავალფეროვნების გამოშლას, გამოსხივებას.
[5] იპოსტასი – 1. ფილოს. ინდივიდუალური, რეალურად არსებული რამ; არსი (ტერმინი შემოიღეს არისტოტელეს მიმდევრებმა). 2. ქრისტიანულ მოძღვრებაში; სამების თითოეული პირი.
[6] გურუ (სანსკ.„მძიმე“) — ტიტული ინდუიზმში, რელიგიური მასწავლებელი, სულიერი მოძღვარი. გურუს მოვალეობაა, მისდამი მინდობილ ადამიანს ჭეშმარიტების შეცნობაში დაეხმაროს და ღმერთთან დასაბრუნებელი გზა დაანახოს. ინდუისტური ლიტერატურა ხაზს უსვამს გურუს ყოლის აუცილებლობას სულიერი რეალიზებისთვის და მის როგორც ღმერთის თაყვანისცემას.
