“კმაყოფილი ჭაბუკი მივიმღერი, ვიჩქარი,
იღვიძებენ გზადაგზა სიყმაწვილის დღეები;
წისქვილები,
მინდვრები,
წყაროები,
ტყეები
და…
კაკლების ჩეროში
ჩვენი სახლიც…
შეხედე!“

მერე რამდენიმე სტროფს გამოვტოვებ და ეს მახსენდება:

„ცაო, შენი ბრალია,
მიწას რომ არ აჩნია
ჩემი პატარაობის
მკრთალი ნაფეხურები“.

რაღაც ოხრად უცნაური მახსოვრობა მაქვს. ზოგი მნიშვნელოვანი რამ რამდენიმე წუთში მავიწყდება და ახირებული ამბები და ფაქტები მახსოვს. მუხრან მაჭავარიანის ეს ლექსიც რამდენიმე წლის წინ მაქვს წაკითხული 1987 წელს გამოცემულ „დროშის ბიბლიოთეკის“ მეორე წიგნში. სადღაც სოფელში გვაქვს შენახული რამდენიმე ასეთი პერიოდიკა და ზაფხულობით ვკითხულობ ხოლმე. მაგრამ, როცა აქ ჩამოვდივარ, ვიდრე სახლამდე მოვალ, ყოველთვის ძალიან თავისთავადად, თითქოს ჰაერი უკან ამოეტანოთ ფილტვებს, ლექსის რომელიმე სტროფი ან ფრაზა წამომცდება. ცოტა არტისტულადაც გავაფორმებ ზოგჯერ და ასე ვესალმები ბავშვობის ადგილებს. დაახლოებით ისეთი ამბავია, ილია რომ ჯავრობს, როგორ მიმიღებს ჩემი ქვეყანაო. არც მე ვარ ჭავჭავაძე და რაჭის პატარა სოფელიც არაა ქვეყანა, მაგრამ…

რატომ თამაშობენ ბავშვები?.. ამით ისინი სოციალურ როლებს ითავისებენ, ცხოვრებას იჩვევენ, წარმოსახვას ივითარებენ და იმავდროულად იკმაყოფილებენ. ზაფხულის პერიოდი ის დროა, როდესაც მოსწავლეებს ყველაზე მეტი დრო აქვთ თამაშისთვის, ან უკეთ რომ ვთქვა, იმ საქმეებისთვის, რაც მათ თავად სურთ, აკეთონ. თამაშით სწავლება ერთ-ერთი ყველაზე კარგი მეთოდია. მით უფრო, თუ ეს თამაშიც და შესასწავლი ობიექტიც ბავშვის არჩეულია და არაფერი ხდება მცირე ძალდატანებითაც კი.

სასწავლო წლის მანძილზე, როდესაც ბავშვს ერთ ქალაქსა თუ სოფელში, თავის სკოლასთან ახლოს, თავის სახლში ცხოვრება უწევს, რთულია მას შეუქმნა გარემო საკუთარი ახალი წარმოდგენა-ინსპირაციებისთვის, თამაშებისთვის, მით უფრო ჩვენს ქვეყანაში არსებულ სოციო-ეკონომიკურ რეალობას თუ გავითვალისწინებთ. ზაფხულში მეტი შესაძლებლობაა, ბავშვებისთვის იმგვარი გარემოს შექმნის, სადაც ისინი განივითარებენ წარმოსახვას, იკითხავენ, ითამაშებენ.

ყველაზე სულელური თემა, რაც სკოლაში თუ სკოლის მერე დამიწერია, ან რაც კი გამიგია, იყო და არის: „როგორ გავატარე ზაფხულის არდადეგები“. ასეთ რამეს რომ მეკითხებოდა ჩემი მასწავლებელი და თან შემდეგ გაკვეთილზე, თავისი ოჯახის პრობლემებზე ან სამასწავლებლოში გაციებულ ფინჯან ყავაზე ფიქრობდა, ცუდად ვხდებოდი. მაშინ მეგონა, რომ იმ ნათელ დღეებს კარგად ვერ აღვწერდი, ახლა კი დარწმუნებული ვარ. თუმცა, ეს არ ნიშნავს იმას, რომ ისინი დავიწყებული არიან, ან ზემოქმედება არ მოუხდენიათ ჩემზე.

სოფლები, ძველი სახლები, ნათელი დღეები, თავისუფალი დრო, მინდვრები და ტყეები და მდინარე, წიგნები, ჩიტების ბუდეები, სხვადასხვა ფორმის თეთრი ღრუბლები – ისაა, რაც აუცილებლად უნდა დავუგროვოთ ბავშვებს თავიანთ მოგონებებში, რომ მერე მუდმივად ჰქონდეთ ადგილები, პერსონაჟები, ამბები, სურნელები, ხმები, რომლებსაც მუდმივად დაუბრუნდებიან ხოლმე.

ბავშვის დაბადებიდანვე დღის წესრიგში მისი უფლებების საკითხი დგება.   სრულწლოვანების მიღწევისას კი მისი უფლებები, მოვალეობები და პასუხისმგებლობა კიდევ უფრო იზრდება. თუმცა ეს არ ნიშნავს იმას, რომ 18 წლის ასაკში ის ავტომატურად იქცევა ზრდასრულად. ჯულია ლიტკოტ-ჰეიმსი, იურისტი და მწერალი, ორი თინეიჯერის დედა, რომელიც ათი წლის განმავლობაში სტენფორდის უნივერსიტეტში პირველკურსელთა დეკანად მუშაობდა, ამბობს, რომ სრულწლოვანმა ახალგაზრდამ აუცილებლად უნდა იცოდეს რამდენიმე რამ. აი, მისეული ჩამონათვალი:

1.18 წლის ასაკში ახალგაზრდას უნდა შეეძლოს უცნობ ადამიანებთან საუბარი – მასწავლებლებთან, დეკანებთან, კურატორებთან, სახლის მფლობელებთან, ბანკისა და კადრების განყოფილების თანამშრომლებთან, სამედიცინო პერსონალთან, მძღოლებთან, ხელოსნებთან, ანუ ადამიანებთან, ვინც ამ რეალურ სამყაროს ნაწილს წარმოადგენენ.

განმარტება: ჩვენ პატარაობიდანვე ვაჩვევთ ბავშვებს, არ ელაპარაკონ უცნობ ადამიანებს, მოერიდონ მათ, იმის სანაცვლოდ, რომ ვასწავლოთ, განასხვაონ კარგი და ცუდი ადამიანები. შედეგად, თინეიჯერმა არ იცის, როგორ უნდა დაამყაროს კონტაქტი მისთვის უცხო ადამიანთან, ის არ ფლობს კომუნიკაციის საშუალებებს, არ იცის როგორ გამოხატოს მისადმი პატივისცემა, როგორ შეხედოს თამამად თვალებში და რჩევა/დახმარება სთხოვოს.

2.18 წლის ასაკში ახალგაზრდას უნდა შეეძლოს გარკვეულ ტერიტორიებზე ორიენტირება – მაგალითად, მას უნდა შეძლოს გზის გაკვლევა უნივერსიტეტში, ან იმ რაიონში, სადაც საზაფხულო პრაქტიკას გადის, იმ ქალაქში, სადაც მუშაობს (მათ შორის საზღვარგარეთ).

განმარტება: ჩვენ ვცდილობთ მოვეხმაროთ ბავშვს გადაადგილებაში მაშინაც კი, როდესაც ეს მას არ სჭირდება. ბავშვს შეუძლია იმგზავროს ავტობუსით, მეტროთი, ველოსიპედით, მაგრამ ჩვენ ჯიუტად ვატარებთ ავტომანქანით. შედეგად კი ვიღებთ იმას, რომ ზრდასრულობაში უჭირს გზის გაგნება, არ უყვარს ან აშინებს საზოგადოებრივი ტრანსპორტი, ვერ სწავლობს მარშრუტის დასახვას და სხვ.

3.18 წლის ასაკში ახალგაზრდამ უნდა შეასრულოს დაკისრებული მოვალეობები და შესრულებული სამუშაო დროულად უნდა ჩააბაროს მასწავლებელს, მშობელს.

განმარტება: ჩვენ გვჩვევია ბავშვის კუდში დევნა. გამუდმებით ვახსენებთ, რომ უნდა იმეცადინონ, შეასრულონ საშინაო დავალება. ზოგჯერ მის ნაცვლადაც ვასრულებთ სასკოლო დავალებებს. საბოლოოდ კი გამოდის, რომ ბავშვები ვერ საზღვრავენ პრიორიტეტებს, ვერ ანაწილებენ სამუშაოს ისე, რომ ჩვენი შეხსენების გარეშეც დროულად მოასწრონ ყველაფერი.

4.18 წლის ახალგაზრდა უნდა მონაწილეობდეს საოჯახო საქმეების მოგვარებაში.

განმარტება: ჩვენ იშვიათად ვთხოვთ ბავშვს, დაგვეხმაროს სახლში. გვებრალება ბავშვი, რომელსაც ისედაც გადატვირთული გრაფიკი აქვს – სკოლა, წრეები… შედეგად მოზარდი და შემდეგ უკვე ზრდასრულიც, სახლის სივრცეში მომხდარი ამბების მიმართ გულგრილობას იჩენს, გულგრილობას იჩენს მათ მიმართაც, ვინც ამ სახლში ცხოვრობს.

5.18 წლის ახალგაზრდას უნდა შეეძლოს სხვა ადამიანებთან დაკავშირებული პრობლემების გადაჭრა.

განმარტება: ჩვენ ვცდილობთ ბავშვების ჩარევის გარეშე დავარეგულიროთ კონფლიქტები, დავამშვიდოთ მხარეები, ვიზრუნოთ სამართლიანობის აღდგენაზე, ოღონდ ბავშვების გარეშე! ახალგაზრდები ვერ სწავლობენ კონფლიქტების მოგვარებას, არ იციან, რატომ არის  მნიშვნელოვანი დანაშაულის აღიარება, სადავო სიტუაციებიდან სასწრაფო გამოსავლის ძიება. მშობლების გარეშე ისინი ვერცერთ პრობლემას ვერ ერევიან.

6.18 წლის ასაკში ახალგაზრდას ადეკვატური რეაქცია უნდა ჰქონდეს წარმატებასა და წარუმატებლობაზე, ის მზად უნდა იყოს კონკურენციისთვის, მასწავლებელთა და მშობელთა მკაცრი მოთხოვნების შესასრულებლად.

განმარტება: ჩვენ ყოველთვის მზად ვართ დავეხმაროთ მოზარდს, გამოვუცხადოთ თანადგომა, მოველაპარაკოთ მასწავლებელს, დავიცვათ სხვა ზრდასრულებისგან. ამ შემთხვევაში მოზარდი ფიქრობს, რომ ასე იქნება ყოველთვის, რადგან მშობლების სახით სულ ჰყავს „ცოცხალი ფარი“.

7.18 წლის ასაკში ახალგაზრდამ უნდა მოახერხოს საკუთარი ფულის გამომუშავება.

განმარტება: თუ ახალგაზრდა არ მუშაობს და ჩვენგან იღებს ფულს ყველა საჭიროებისთვის, ის ნელ-ნელა კარგავს პასუხისმგებლობის გრძნობას. ის, ვინც გამუდმებით მშობლების ხარჯზე ცხოვრობს, სხვის გარჯას და შრომას საკადრისად ვერ აფასებს.

8.18 წლის ახალგაზრდამ რისკზე წასვლაც უნდა შეძლოს.

განმარტება: როგორც წესი, ჩვენი შვილებისთვის ცხოვრება წინასწარ გვაქვს გაწერილი,  წინასწარ ვსაზღვრავთ, რა ელით, რომელი წინააღმდეგობებს გადალახვა მოუწევთ და ამ ყველაფერში რა როლი დაგვეკისრება ჩვენ. ჩვენ არ გვსურს, რომ ბავშვებმა მძიმე გამოცდილება თავად მიიღონ, ვაზღვევთ შეცდომებისგან, არ ვაძლევთ მათი დაშვების საშუალებას. ჩვენ ვაიძულებთ მათ, რომ ნებისმიერ წვრილმან პრობლემაზე დაგვირეკონ და „ჩვენი იმედი ჰქონდეთ“. თუ ამ ასაკში ჩვენი შვილები მართლაც ათას წვრილმანზე გვირეკავენ, მათი სრულწლოვანების საკითხი ჯერ ისევ ღიად რჩება.

ჯულია ლიტკოტ-ჰეიმსი წერს, რომ სინამდვილეში ზუსტად არავინ იცის, როდის იქცევა ბავშვი ზრდასრულად. ჩვენ გარშემო უამრავი ადამიანია, რომელსაც ბავშვად დარჩენა სურს, რადგან ბავშვობა მისთვის საუკეთესო პერიოდი იყო. რასაკვირველია, ყველა ადამიანის ცხოვრებაში დგება მომენტი, როდესაც ხვდება, რომ ბავშვობას უნდა გამოემშვიდობოს, მაგრამ ვართ კი მზად ზრდასრულობისთვის, გვაქვს კი საამისო ძალა და პასუხისმგებლობის უნარი?..

ზრდასრულობა პირადი ბიოგრაფიის ნაწილია. ჩვენ „დიდობას“ შინაგანად ვგრძნობთ. ამ შეგრძნებამ ზოგი ადამიანი 18 წლის ასაკამდეც შეიძლება შეაწუხოს, ზოგიც წარმოუდგენლად გვიან. ცნობილია, რომ ზრდასრულობის შეგრძნება 16-დან 60 წლამდე მოდის, რაც შეეხება,  ე.წ. „საპასპორტო ასაკის“ თემას, ის ინდივიდუალურია და არაერთ თარგზე მორგებული.

თანამედროვე  სამყაროში უფროსი თაობის წარმომადგენლებიც კი ცდილობენ დარჩნენ ახალგაზრდებად, 20 წლის ასაკის ახალგაზრდები კი თავს თინეიჯერებად გრძნობენ. თინეიჯერობის ასაკის გახანგრძლივების პროცესს ხელს მშობლები უწყობენ. ისინი, 40 წლის ასაკს გადაცილებულნი, აღიარებენ, რომ თავი ისევ ახალგაზრდებად მიაჩნიათ. უნებურად ამსხვრევენ არსებულ ასაკობრივ სტერეოტიპებს – ისე აცვიათ, როგორც ახალგაზრდებს, უსმენენ იმ მუსიკას და უყურებენ იმ ფილმებს, რომელიც ახალგაზრდებს აინტერესებთ.

ჩვენი შვილებიც დიდხანს ცხოვრობენ მშობლებთან ერთად, იღებენ ჩვენგან ფინანსურ დახმარებას, გვიან იწყებენ მუშაობას, გვიან ოჯახდებიან. ბევრი ნამდვილ, სრულწლოვან ცხოვრებას 40 წლის მერე იწყებს. სამწუხაროდ, ზრდასრულობა დღეს ასოცირდება არა გონიერ და გაწონასწორებულ ადამიანთან, არამედ მოსაწყენ პერსონაჟთან, რომელსაც ბევრი რამ უბრალოდ აღარ ახარებს და იძულებულია დაემორჩილოს არსებულ წესებსა და აკრძალვებს. ეს პერსონაჟი დაახლოებით ისეთივეა, როგორსაც ასტრიდ ლინდგრენის პეპი გრძელი წინდა გვიხასიათებს: „უფროსები არასოდეს მხიარულობენ. ისინი გამუდმებით არიან დაკავებული მოსაწყენი სამსახურითა და მოდით, მათი სალაპარაკო თემა გადასახადები და მეჭეჭებია… და კიდევ, ისინი  განწყობას სხვადასხვა სისულელეების გამო იფუჭებენ…“

სოფლის ბოლოს ტყე იყო. ტყეში ცხოველები ცხოვრობდნენ. რომელი ცხოველები? რა ვიცი, რომელი აღარ… თუმცა არა, ლომები და ვეფხვები არ ყოფილან, არც მარტორქები და ბეჰემოთები… აი, მგელი ნამდვილად იყო. ყვითელი თვალები და ხშირი წარბები ჰქონდა, ყურები აქეთ–იქით გაურბოდა და შუბლზე ქოჩორი აფშეკოდა. მისი გოროზი შესახედაობა მთელ ტყეს შიშის ზარს სცემდა.

– სსსს, მოდის, მოდის! – გადასძახებდნენ ხოლმე ერთმანეთს ჩიტები.

მათი შეძახილი ციყვებსაც ესმოდათ. იმათგან კურდღლებსა და გარეულ თხებთან მიდიოდა ხმა. შვლები და ირმებიც სადღაც იმალებოდნენ.

სხვა ხორციჭამია ცხოველები ნანადირევის ნაწილს უტოვებდნენ ხოლმე პატივისცემის ნიშნად, მაგრამ მგელი რატომღაც არაფერს ჭამდა.

ეს ორი რამის ნიშანი შეიძლებოდა ყოფილიყო: მტერს რა დალევს და ეშინოდა, არავის მოეწამლა ან უბრალოდ არ კადრულობდა, სხვაგან უფრო მდიდრულ ნადავლს გეახლებოდათ და იმიტომ.

სამაგიეროდ, სამი ნაძვის ძირას რომ წყარო გადმოდიოდა, იმას სტუმრობდა ხშირად. სულმოუთქმელად დაეწაფებოდა და მერე ცას შეჰყმუვლებდა ხოლმე. ტყის ბინადრები ფიქრობდნენ, ალბათ რომელიღაც მგლურ რიტუალს ასრულებს, თორემ საყმუვლი და სადარდებელი რა უნდა ჰქონდესო.

საღამოობით მგელი სადღაც უჩინარდებოდა. ერთხელ ჩიტებმა გადაწყვიტეს გაეგოთ, სად დაიარებოდა მგელიკა. საქმე ის იყო, ვის არ შეეშინდებოდა და ვინ აედევნებოდა უკან. მგელიკამ ფრენა, რა თქმა უნდა, არ იცოდა, მაგრამ ჩიტებს მისი მაინც ეშინოდათ. ბოლოს, როგორც იქნა, ჩხიკვი იჰა დაიყოლიეს. ჩხიკვი გაჩხიკული იყო, თვალებს სასაცილოდ ბრეცდა და წარამარა „იჰა“-ს გაიძახოდა. დაარიგეს, თვალთვალის დროს წამოძახილებისგან თავი შეეკავებინა, ცოტა ხნით მაინც.

მოსაღამოვდა და მგელიკაც გამოჩნდა, გოროზად მიიხედ-მოიხედა და გზას დაადგა. ჩხიკვი ჩუმად აედევნა. ასე, მგელიკა – ძუნძულ–ძუნძულით, ჩხიკვი – ფრენა–ფრენით, მახლობელ სოფლამდე მივიდნენ. ამასობაში დაღამდა კიდეც. მგელიკა სოფლის განაპირას ერთ სახლთან შეჩერდა და …

ჩხიკვმა იჰამ თვალებს არ დაუჯერა – მგელი ლეკვებისთვის გამოდგმულ ფაფას შეექცა. ჯერ პირველ განცვიფრებასაც არ გაევლო, რომ მგელიკამ ჯამი მოასუფთავა და გემრიელად დაამთქნარა. მთვარის შუქზე კარგად გამოჩნდა, რომ მგელიკას კბილები არ ჰქონდა!

როგორ ფიქრობთ, მგელიკას გასაჭირიდან რაზე გადავალ? არა, კბილების ქიმიურ შემადგენლობაზე ნამდვილად არ დავწერ – ერთხელ უკვე დავწერე და საკმარისია. კბილებს რომ მოვლა და გაფრთხილება სჭირდება, არც ეს ესწავლება ვინმეს. ისიც ბანალური ჭეშმარიტებაა, რომ პროფესიონალ და კეთილსინდისიერ სტომატოლოგს ოქროს ფასი ადევს.

ჰო, მართლა, მგონი არ მითქვამს, რომ წყაროს „მგელიკას წყაროს“ ეძახდნენ.

წყალზე რომ უკვე სამჯერ დაწერეო?! – იკითხავს ჩასაფრებული მკითხველი. დიახ, მეოთხედ ვწერ, ჩემო ჩასაფრებულო. უფრო მეტიც – არ გამოვრიცხავ, მეხუთედაც დავწერო. იცი, რატომ? – ყველაზე აუცილებელი ნივთიერებაა!

მაინც რაში გვჭირდება წყალი?

ორგანიზმში ყოველგვარი რეაქცია სწორედ წყლის თანხლებით ანუ თხევად გარემოში მიმდინარეობს. თუ დაგვაკლდა, შესაძლოა, ჩვენს ორგანიზმში იმდენი პათოლოგიური პროცესი განვითარდეს, სქელ წიგნშიც არ დაეტიოს. წყლის გარეშე სისხლის მიმოქცევა გაძნელდება, სისხლი შედედდება და ინსულტისა თუ ინფარქტის განვითარებისთვის ხელსაყრელი გარემო შეიქმნება. კუჭის შეკრულობა შეგვაწუხებს. თირკმელებსა და ნაღვლის ბუშტში კენჭების წარმოქმნის ალბათობა გაიზრდება. კანი დაბერდება, თვალის ბროლის გამჭირვალობა შემცირდება.

მოკლედ, არ არის წყალი, არ არის სიცოცხლე.

როგორ წყალს სვამთ?

მგელიკა წყაროს წყალს სვამდა, მე ონკანის ან ბოთლებში ჩამოსხმულს გეახლებით.

რომელი უფრო უსაფრთხოა?

წყაროს წყალი სახიფათოა. მასში შესაძლოა სხვადასხვა ინფექციური აგენტი იყოს, მათ შორის – A ჰეპატიტის ვირუსიც, ამიტომ წყაროს წყალი უნდა გადავადუღოთ და გავფილტროთ. გაფილტრული და გადადუღებული წყლის შენახვა, მისი დასალევად და სადილის გასაკეთებლად გამოყენება მხოლოდ 12 საათის განმავლობაში შეიძლება.

წყაროს წყალი შესაძლოა მავნე ნივთიერებებითაც იყოს დაბინძურებული.

ერთ-ერთი დამაბინძურებელი დარიშხანია. ერთხელ, მგონი, ვთქვი კიდეც, რომ მეცხრამეტე საუკუნის ინგლისში სიცოცხლის დაზღვევა სარფიან ბიზნესად გადაიქცა და ამას შთამბეჭდავი რაოდენობის მკვლელობაც მოჰყვა. არაფერი პირადი – ფულისთვის ხოცავდნენ და ამას დარიშხანის მარილებით აკეთებდნენ. დარიშხანით მოწამვლის დროს ენცეფალოპათია ვითარდება, კანი შავი წერტილებით იფარება. 21-ე საუკუნეში დარიშხანი ორგანიზმში შესაძლოა სწორედ წყლის მეშვეობით მოხვდეს (აქვე უნდა აღვნიშნო, რომ ეს თეორიული ალბათობაა – ნუ გეგონებათ, თითქოს თავგამოდებით ვამტკიცებდე, დარიშხანიან წყალს ვსვამთ-მეთქი. თეორიულად ამის შესაძლებლობა უმთავრესად საწარმოთა გამო არსებობს).

კიდევ ერთხელ ვიტყვი, რომ სუფთა დარიშხანი საშიში არ არის, მაგრამ წყალში ან კუჭის წვენში ხსნადი ყველა მისი ნაერთი ძლიერი საწამლავია. დარიშხანის (III) ოქსიდი, ისევე როგორც მისი წყალხსნარი, ძლიერი შხამია, 0,1 გრამიც კი მომაკვდინებლად მოქმედებს ადამიანზე.

ზოგიერთ ქვეყნებში არსებობს წყლის რუკები, რომლებსაც, როგორც წესი, ქვეყნის მთავარი ექიმი-სანიტარი ადგენს. ამ რუკებზე მითითებულია სახიფათო კერები და ზედაპირული წყლების შესაძლო დაბინძურება, ასევე – რისკის შემცველი თევზებისა და მოლუსკების სახეობები.

ონკანის წყალი უსაფრთხოებით მეორე ადგილზეა – დეზინფექციისთვის მის ქლორირებას ახდენენ. მართალია, ამასაც აქვს თავისი ნაკლი, მაგრამ თუ წყალს სპეციალურ ფილტრში გავატარებთ, შეგვიძლია, თამამად ვსვათ.

ბოთლებში ჩამოსხმული წყალი ყველაზე უსაფრთხოა. ის სპეციალურ შემოწმებას გადის. ყოელ შემთხვევაში, უნდა გადიოდეს.

ბოთლებში ასხამენ როგორც მინერალურ, ისე სასმელ წყალს. ამ უკანასკნელს ან ონკანიდან, ან წყაროდან იღებენ და ამუშავებენ. სანიტარული ნორმები დაცულია. ყოველ შემთხვევაში, უნდა იყოს….

მინერალური წყლები ერთმანეთისგან მინერალიზაციის ხარისხით ანუ მარილების კონცენტრაციით, განსხვავდება: სუსტი – 5%-მდე, საშუალო – 10-15%-მდე და მაღალი მინერალიზაციისა – 15%-დან ზემოთ. მათ, შესაბამისად, სუფრის, სამკურნალო-პროფილაქტიკურ და სამკურნალო წყლებს უწოდებენ  მაღალი და საშუალო მინერალიზაციის წყლების ოდენობასა და სმის ხანგრძლივობაზე ექიმს უნდა დაეკითხოთ.

მოკლედ, თუ წყალს „წყაროსი“ ან „სუფრისა“ აწერია, რამდენიც გნებავთ, სვით.

დანარჩენების ხანგრძლივ მიღებას არ გირჩევთ – მათ შემადგენლობაში შემავალი მარილები ორგანიზმში რას გამოიწვევს, არ ვიცით. სვით, ოღონდ მცირე რაოდენობით და ყოველი შემთხვევისთვის მაინც დაეკითხეთ ექიმს.

პლასტმასის ბოთლებში ჩამოსხმული წყლის მზეზე ან სითბოს წყაროს გვერდით დადგმა არ შეიძლება – ბოთლში მავნე ნივთიერებები გამოიყოფა.

დღეში ორი ლიტრი წყალი როგორ დავლიოთ? ჭიქა-ჭიქა. აბა, მგელიკასავით სულმოუთქმელად ხომ არ გამოვცლით?!

…ჩხიკვი იჰა შურდულივით გაფრინდა ტყისკენ. ახალი ამბავი ყველასთვის უნდა ემცნო – მგელიკას კბილები არ ჰქონიაოოოო…

– რაო? მგელიკა უკბილო ყოფილაო?

– რაო? ვერ გავიგე, რა ყოფილაო?

– მგელიკას კბილები არ ჰქონიაოოო…

ვერ გეტყვით, აპატიეს თუ არა ტყის ბინადრებმა უკბილო მგელს მათი შეშინება. ალბათ, აპატიებდნენ – თავად ეშინოდათ, რა მისი ბრალი იყო?!

ასეა – თურმე შესაძლოა, რაღაცის ან ვიღაცის ძალიან გვეშინოდეს, იმას კი კბილები არ ჰქონდეს.

გამოდის, რომ ხშირად შიშს თვითონვე ვიგონებთ..

21-ე საუკუნეში თანამედროვე პედაგოგის აუცილებელი და ბუნებრივი ამოცანაა მოსწავლეებისთვის კომპიუტერული საინფორმაციო ტექნოლოგიების გამოყენების ჩვენება. კომპიუტერული საინფორმაციო ტექნოლოგიები, არის სფეროთა კომპლექსი, რომელსაც განეკუთვნება კომპიუტერული ტექნიკის მეშვეობით საინფორმაციო მონაცემების შექმნა, შენახვა და დამუშავება. მოგეხსენებათ, რომ ყოველივე ამისთვის საჭირო ტექნიკურ აღჭურვილობას წარმოადგენს კომპიუტერი, პროგრამული უზრუნველყოფა, ინტერნეტი და ქსელი.

კომპიუტერული კლასების, ინტერაქტიული დაფების, კომპიუტერული მიკროლაბორატორიებისა და მულტიმედიური სახელმძღვანელოების მრავალფეროვნება საშუალებას იძლევა, აღმოვაჩინოთ ქიმიის (ან სხვა ნებისმიერი საგნის) კურსთან ინფორმაციული ცოდნის ინტეგრაციის ახალი გზები. ამით საგნის სწავლებას უფრო მობილურსა და თანამედროვე საზოგადოების მოთხოვნებთან ადაპტირებულს გავხდით. ყოველივე ეს კი, ქიმიის შესწავლის  მოტივაციას და მზარდ ინტერესს გამოიწვევს, ასევე შექმნის ახალ საშუალებებს ქიმიის აქტიური სწავლებისათვის.

კომპიუტერული საინფორმაციო ტექნოლოგიების გამოყენება შესაძლებელია საგაკვეთილო პროცესის სხვადასხვა ეტაპზე რამდენიმე მიმართულებთ: კურსის პროგრამული მხარდაჭერა, ცოდნის კონტროლი და კორექცია, პრეზენტაციები და პროექტებზე მუშაობა.

სასწავლო პროცესში საგანმანათლებლო ინტერნეტ-ტექნოლოგიების გამოყენებისას დიდი პოპულარობით სარგებლობს ინტერნეტგაკვეთილები. განსაკუთრებულად საინტერესო ფორმას Web-ქვესტის გამოყენებით ჩატარებული გაკვეთილი წარმოადგენს.

სიტყვა „ქვესტი“ (ინგლისურად quest – ძებნა) აღნიშნავს თამაშს. საგანმანათლებლო პროცესში კი ქვესტი საგანგებოდ ორგანიზებული კვლევითი სამუშაოს სახეობაა, რომლის შესასრულებლადაც მოსწავლეები რეალურ დროში ახორციელებენ მითითებულ მისამართებზე ინფორმაციის მოძიებას, თვით ამ მისამართების, სხვა ობიექტების, ადამიანების, დავალებებისა და სხვათა ძებნას.

რა არის Web-ქვესტი? პედაგოგიკაში, ეს პრობლემური დავალება, მინი-პროექტია როლური თამაშის ელემენტებით, რომლის შესასრულებლად საჭიროა ინტერნეტში არსებული საინფორმაციო რესურსების გამოყენება.

Web-ქვესტები შეიძლება მოიცავდეს ცალკეულ პრობლემას, სასწავლო საგანს, თემას, იყოს განსხვავებულ საგანთა მაკავშირებელი, ხანმოკლე (ერთი ან ორი მეცადინეობა) და ხანგრძლივი (რამდენიმე მეცადინეობა, ერთი თვე).

ბერნი დოდჯი  Web-ქვესტებისთვის შემდეგი სახის დავალებებს აღწერს: თხრობა – თემის ცოდნის დემონსტრირება, სხვადასხვა წყაროებიდან აღებულ მასალაზე დაყრდნობით და მისი ახალი ფორმატით წარმოდგენის გზით; პრეზენტაციის, პლაკატის, მოთხრობის შექმნა; დაგეგმარება და პროექტირება – მოცემული პირობების გათვალისწინებით გეგმის ან პროექტის შემუშავება; თვითშემეცნება – პიროვნების კვლევის ნებისმიერი ასპექტები; კომპილაცია – სხვადასხვა წყაროებიდან მიღებული ინფორმაციის ფორმატის ტრანსფორმაცია; წიგნის, ვირტუალური გამოფენის შექმნა; შემოქმედებითი დავალება- შემოქმედებითი სამუშაო, გარკვეულ ჟანრში – პიესის, ლექსის, სიმღერის, ვიდეორგოლის შექმნა; ანალიტიკური დავალება – ინფორმაციის მოძიება და სისტემატიზაცია; დეტექტივი, თავსატეხი, საიდუმლოებით მოცული ისტორია – ურთიერთსაწინააღმდეგო ფაქტების საფუძველზე დასკვნების გაკეთება; კონსენსუსის მიღწევა – ძირითად პრობლემაზე გადაწყვეტილების შემუშავება; შეფასება – გარკვეული თვალსაზრისის დასაბუთება; ჟურნალისტური გამოძიება – ინფორმაციის ობიექტურად  გადმოცემა (ფაქტებისა და აზრთა სხვადასხვაობა); დარწმუნება – ოპონენტების ან ნეიტრალურად განწყობილი სუბიექტების გადმობირება; სამეცნიერო კვლევები – სხვადასხვა მოვლენების, აღმოჩენებისა და ფაქტების შესწავლა, უნიკალურ ონლაინ წყაროებზე დაყრდნობით.

Web-ქვესტების პოპულარული ფორმები ასევე შესაძლოა განსხვავებული იყოს. მაგალითად: პრობლემის გარშემო მონაცემთა ბაზის შექმნა, რომლის ყველა დანაყოფს მოსწავლეები ამზადებენ; მიკროსამყაროს შექმნა, სადაც მოსწავლეები შეძლებენ ფიზიკური სივრცის მოდელირებით ჰიპერბმულების მეშვეობით გადაადგილებას; ინტერაქტიური ისტორიის დაწერა (მოსწავლეებს შეუძლიათ აირჩიონ სამუშაოს გაგრძელების ვარიანტები) ამისათვის ყოველ ჯერზე მითითებულია შესაძლო ერთი-ორი მიმართულება; დოკუმენტის შექმნა, რომელიც რომელიმე რთული პრობლემის ანალიზს იძლევა და იწვევს მოსწავლეებს დაეთანხმონ ან არ დაეთანხმონ ავტორის მოსაზრებას; ვირტუალურ პერსონაჟთან ონლაინინტერვიუ მოსწავლეთა მიერაა შემუშავებული, რომლებმაც ღრმად შეისწავლეს მოცემული პიროვნება (რესპონდენტი შეიძლება იყოს პოლიტიკოსი, ლიტერატურული პერსონაჟი, გამოჩენილი მეცნიერი და ა.შ.).

ამგვარად, მოსწავლეები არამარტო აგროვებენ, აანალიზებენ და განავრცობენ ინფორმაციას, არამედ აკეთებენ დასკვნებს, ახდენენ საკუთარი მოსაზრების ფორმირებასა და დაცვას. ისინი საკუთარ საქმიანობას დასახული ამოცანის გადაჭრისკენ მიმართავენ და ამ გზით უვითარდებათ შემეცნებითი და კვლევითი მოღვაწეობის ჩვევები. ამ შემთხვევაში ინტერნეტი წარმოადგენს საშუალებას, რომელიც გაკვეთილს უფრო კონსტრუქციულსა და ნაყოფიერს ხდის, მოსწავლეთა საქმიანობა კი უფრო შემოქმედებითია. სხვადასხვა წყაროებიდან მოძიებული ინფორმაციის ამგვარი გარდაქმნის პროცესი, აზროვნების განვითარებასა და მყარი ცოდნის მიღებას განაპირობებს.

ქიმიის გაკვეთილზე შესაძლებელია მოსწავლეებთან ერთად ვიმოგზაუროთ ქიმიურ საწარმოებში, ვირტუალურ გამოფენებზე, გავხსნათ ელექტრონული სახელმძღვანელოები, გავეცნოთ გამოჩენილ ქიმიკოსთა ცხოვრებასა და მოღვაწეობას, გავიაროთ ონლაინტესტები და სხვა.

Web-ქვესტების მეთოდიკა, უნივერსალური და მარტივია, ამისათვის მხოლოდ ინტერნეტში ჩართული კომპიუტერია საჭირო. მის თავისებურებას წარმოადგენს ის, რომ მოსწავლეებთან დამოუკიდებელი ან ჯგუფური მუშაობისთვის საჭირო ინფორმაცია სრულად ან ნაწილობრივ განთავსებულია სხვადასხვა ვებსაიტზე, რომლებზე გადასვლაც დავალების გვერდიდან ჰიპერბმულებითაა შესაძლებელი.

Web-ქვესტებთან მუშაობა მოიცავს გარკვეულ ეტაპებს: პრობლემის დასმა, Web-ქვესტის დავალებასთან გაცნობა, დავალების შესრულება ინტერნეტ-რესურსებზე დაყრდნობით, დავალების გაფორმება, სამუშაოს შედეგების განხილვა.

სამუშაო რომ მაქსიმალურად ეფექტური იყოს, Web-ქვესტი უნდა შედგებოდეს შემდეგი ნაწილებისგან:

• შესავალი, რომელშიც მოცემულია საწყისი სიტუაცია;
• საინტერესო დავალება, რომელიც რეალურად შესრულებადია და სადაც ნათლადაა განსაზღვრული დამოუკიდებელი მუშაობის საბოლოო შედეგები;
• სამუშაოს მიმდევრობა, რომელიც ქვესტის ყველა მონაწილემ უნდა დაიცვას დამოუკიდებლად დავალების შესრულებისას. და აუცილებელი რესურსები – ეს აუცილებელი ბმულებია ქსელის რესურსიდან, (ელექტრონული სახით კომპაქტ-დისკზე, ვიდეო-აუდიო მატარებლებზე, ქაღალდზე, ბმულები ინტერნეტ-რესურსებიდან, ვებსაიტების მისამართები თემასთან დაკავშირებით და ა.შ.). ასევე დამხმარე მასალები (მაგალითები, შაბლონები, ცხრილები, ბლანკები, ინსტრუქციები და ა.შ.)
• როლების შერჩევა, რა სახითაც უნდა შესრულდეს დავალება. გეგმის აღწერილობა ყოველი როლისთვის.
• სამუშაო პროცედურის აღწერა, რომელიც აუცილებლად უნდა შეასრულოს Web-ქვესტის ყველა მონაწილემ დამოუკიდებლად მუშაობისას (ეტაპები).
• Web-ქვესტის შეფასების კრიტერიუმებისა და პარამეტრების აღწერა. შეფასების კრიტერიუმების შკალა ნებისმიერი Web-ქვესტის ძირითად ნაწილს წარმოადგენს, რომელზე დაყრდნობითაც პროექტის მონაწილენი საკუთარ თავსა და თანაგუნდელებს აფასებენ. ამავე კრიტერიუმებით სარგებლობენ მასწავლებლებიც. ვებ-ქვესტი, კომპლექსური დავალებაა, ამიტომ მისი შესრულება რამდენიმე კრიტერიუმს უნდა აკმაყოფილებდეს. რეკომენდებულია 4-დან 8-მდე კრიტერიუმის გამოყენება: კვლევითი და შემოქმედებითი სამუშაო, არგუმენტაციის ხარისხი, სამუშაოს ორიგინალობა, მიკროჯგუფში მუშაობის ჩვევები, დეკლამაცია, მულტიმედიური პრეზენტაცია, წერილობითი ტექსტი და სხვა.
• დასასრული, სადაც ჯამდება გამოცდილება და ახალი უნარები, რომლებიც მოსწავლეებმა Web-ქვესტის შესრულებისას შეიძინეს.

           მსგავსი გაკვეთილები სასურველია ჩატარდეს განზოგადებულად, ყოველი თემის შესწავლის შემდეგ. ისინი საინტერესო, გასაგები და სახალისოა. ასეთი გაკვეთილების შემუშავება პედაგოგის განსაკუთრებულ მომზადებას მოითხოვს, რადგან მან არამარტო  უნდა შექმნას ქვესტი, არამედ უნდა შეარჩიოს სათანადო ინფორმაცია ინტერნეტიდან. ამგვარი სამუშაოთი დაკავებისას უნდა გვახსოვდეს, რომ ინტერნეტი ძალზე საჭირო რესურსია ქიმიის (ზოგადად) პედაგოგისთვის, მაგრამ თუ ზომიერად არ გამოვიყენეთ, მან შესაძლოა დიდი დრო და ენერგია წაგვართვას, რომელიც სხვა მიზნებისთვის უნდა იქნეს გამოყენებული. ინტერნეტში სპეციალურად შემუშავებული მრავალი შაბლონია მსგავსი გაკვეთილის ვებგვერდის ან ვებსაიტის შესაქმნელად. ეს შაბლონები საშუალებას იძლევა შევქმნათ საკუთარი Web-ქვესტი, როგორც ონლაინ ასევე ავტონომიურ (ოფლაინ) რეჟიმში. ინტერნეტგაკვეთილის ჩატარებისას, კარგია, თუ ჩავრთავთ ინფორმატიკის პედაგოგებს, რომლებიც დაგვეხმარებიან გაკვეთილის საიტის ვებდიზაინის შექმნასა და მის ინტერნეტში განთავსებაში.

ქართული ინტერნეტ რესურსები მუდმივად განახლებადია. თუმცა მაინც იგრძნობა ქიმიაში საჭირო ქართულენოვანი ინფორმაციის ნაკლებობა, ამიტომ კარგი იქნება თუ საჭიროების შემთხვევაში ასეთ გაკვეთილს ინტეგრირებულად უცხო ენის პედაგოგთან ერთად ჩავატარებთ. უდავოა, რომ ინტეგრირებული გაკვეთილები, მაგალითად, ქიმიისა სხვა საგნებთან, როგორიცაა ისტორია, ინფორმატიკა, ბიოლოგია და სხვა, მეტად სასარგებლო და საინტერესოა.

გთავაზობთ განვიხილოთ ინტერნეტ-გაკვეთილის ეტაპები, Web-ქვესტების გამოყენების ტექნოლოგიით.

თემა  – „Understanding Atom“, „ზოგადი ცნობები ატომზე“.

https://questgarden.com/91/03/9/091113174533/index.htm

ამ Web-ქვესტში მოსწავლეები აკეთებენ ექსპოზიციას ატომის ისტორიის მუზეუმისთვის. Web-ქვესთზე მუშაობა რამდენიმე ეტაპად შეგვიძლია დავყოთ:

პრობლემის დასმა, თემაში ჩაღრმავება.

პირველ ეტაპზე მასწავლებელი მოსამზადებელ სამუშაოს ატარებს, აკეთებს პრობლემის ფორმულირებას, მოსწავლეები უღრმავდებიან თემას. მოსწავლეები, მუზეუმის პერსონალის როლში არიან, რომლებიც ატომის ისტორიის შესახებ გამოფენას ამზადებენ მეცნიერების მუზეუმში.

Web-ქვესტის დავალების გაცნობა.

მოცემული Web-ქვესტისთვის 4 ძირითადი ამოცანა სრულდება: 1. კვლევის ვებსაიტის შესწავლა 2. გეგმის შედგენა, რომელიც მოიცავს ატომის ისტორიის მნიშვნელოვან თარიღებს, მონაცემებს მეცნიერების შესახებ, ატომის აღნაგობის განსხვავებულ თეორიებს. 3. უნდა შეიქმნას მოდელები, ატომის განსხვავებული აღნაგობების დემონსტრირებისთვის. 4. გამოფენაზე სადემონსტრაციოდ უნდა შემუშავდეს და წარმოდგენილ იქნეს კვლევა, ექსპოზიციის სახით. სამუშაოს დაწყებამდე, პედაგოგი აფრთხილებს მოსწავლეებს, რომ კარგი იქნება, თუ ნახავენ შეფასების კრიტერიუმებს, რათა დამოუკიდებლად აკონტროლონ და კარგად დაგეგმონ სამუშაო. მოცემულ Web-ქვესტში, შეფასების კრიტერიუმები და შკალა, აღწერილია ამ საიტზე: https://questgarden.com/91/03/9/091113174533/evaluation.htm

დავალების შესრულება, ინტერნეტ- რესურსების საფუძველზე.

დავალების შესასრულებლად, კლასი იყოფა 3-კაციან ჯგუფებად, რომელთაც კონკრეტული დავალებები და შესაბამისი როლები აქვთ. Timeline Designer – მოსწავლე, რომელიც პასუხისმგებელი იქნება კვლევაზე, მისი დავალებაა განახორციელოს ინფორმაციის მოძიება. სამუშაოს დასრულების შემდეგ ის გადაინაცვლებს მეორე მონაწილესთან, ასევე მუშაობს პრეზენტაციის კოორდინატორთან, რათა შეაგროვოს საბოლოო მოდელები ექსპოზიციისთვის. Atom Builder – ეს მონაწილე შექმნის ორ-სამ ან მეტ განზომილებიან ატომის მოდელებს. ყოველი მოდელი უნდა გამოხატავდეს ატომის აგებულების თეორიას, უნდა მოიცავდეს ატომის განსხვავებული ნაწილების გასაღებს. Atom Builder იმუშავებს, Timeline Designer-თან, რათა გადაწყვიტონ, თუ რომელი მოდელი უნდა აიგოს. Atom builder ასევე კავშირში უნდა იყოს პრეზენტაციის კოორდინატორთან, რათა საბოლოოდ შეკრას ექსპოზიცია. Presentation Coordinator – ეს პერსონა პასუხისმგებელი იქნება სადემონსტრაციო მასალების შექმნაზე. ამისათვის პრეზენტაციის კოორდინატორი იმუშავებს ჯგუფის დანარჩენ წევრებთან ერთად.

სამუშაოს შედეგების გაფორმება.

 შედეგების გაფორმებისას ხდება ჩატარებული კვლევის გაანალიზება. ამ ეტაპზე, სამუშაო ითვალისწინებს დაგროვილი მასალიდან განსაკუთრებული მნიშვნელობის ინფორმაციის გადარჩევას. ჯგუფების მუშაობის შედეგებს მოსწავლეები აფორმებენ დოკუმენტის სადემონსტრაციო ტაბლოს სახით (პოსტერი, ტრიპტიხი, პლაკატი), რომლის ნიმუშიც პედაგოგის მიერ არის მითითებული შემდეგ ბმულზე:

https://www.sciencebuddies.org/science-fairprojects/project_display_board.shtml. ატომის მოდელები სამუზეუმო ექსპონატის სახით მზადდება.

სამუშაოს შედეგების განხილვა.

ეს ბოლო ეტაპია, სადაც ჯამდება დამოუკიდებელი სამუშაოს შედეგები. მოცემულ Web-ქვესტში, განხილვა მიმდინარეობს გამოფენაზე, სადაც მოსწავლეები, მას შემდეგ, რაც გაიაზრეს და გაითავისეს შესრულებული სამუშაოს მნიშვნელობა, საკუთარი ნაშრომის დემონსტრირებას ახდენენ.

საინტერესო ბმულებია:

https://questgarden.com/93/43/1/091210174045/index.htm

https://questgarden.com/95/02/6/100125071042/index.htm

https://questgarden.com/101/59/7/100424125206/index.htm

https://questgarden.com/82/55/0/100411162809/process.htm

https://sites.google.com/site/vebkvesthimiaizizn11klass/

https://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:https://departments.jordandistrict.org/curriculum/science/secondary/archive/grade8/80102/ChemistryWebquest.doc

https://webquest.org/index-create.php

https://www.itlt.edu.nstu.ru/webquest_templates.php#1

https://sites.google.com/site/studentwebquesttemplate/,

https://zunal.com/

https://nsportal.ru/vu/fakultet-inostrannykh-yazykov/obrazovatelnaya-tehnologiya-veb

kvest/kak-sozdat-veb-kvest

https://www.greenwichschools.org/search-results?q=web-quest%20

https://www.brighthubeducation.com/teaching-methods-tips/70489-using-webquests-in-the-     classroom/

წყაროები:

1. page https://webquest.org
2. WebQuest Resource Page https://academics.smcvt.edu/cbauer-ramazani/Links/webquests.htm
3. What is a WebQuest? https://www.thirteen.org/edonline/concept2class/webquests/index.html
4. March Criteria for Assessing Best WebQuests. 2002-2003. https://tommarch.com/writings/ascdwebquests/
5. Осяк С.А., Султанбекова С.С., Захарова Т.В., Яковлева Е.Н., Лобанова О.Б., Плеханова Е.М. Образовательный квест – современная интерактивная технология. Современные проблемы науки и образования. 2015, № 1-2.; https://www.science-education.ru/ru/article/view?id=20247
6. Dusty Carroll. Websites for teaching chemistry

https://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:https://www.sas.upenn.edu/~carrolld/WebCritique.htm

რა შეიძლება გავაკეთოთ, როცა რეალობა არასაკმარისს გვთავაზობს?

ავდგეთ და თავად შევქმნათ ის, რაც გვჭირდება.

ადვილი არ არის, მაგრამ შესაძლებელია.

რთული საქმეების კეთებისას ხშირად სხვების მაგალითები დამატებითი მოტივაცია, დაგროვილი გამოცდილებაა – ძვირფასი და გასათვალისწინებელი.

აი მაგალითად, ხშირად ვამბობთ, რომ ჩვენ გარშემო საჯარო სივრცეების სიმწირეა, არ გვაქვს ღია ადგილები ერთმანეთის სანახავად, სამუშაოდ, სამსჯელოდ, გასართობად. ვამბობთ და ამით ვამთავრებთ. არსებობენ ადამიანები, რომლებიც ლაპარაკის მერე დგებიან და მოქმედებას იწყებენ. ასე შეიქმნა რამდენიმე საჯარო სივრცე, რომელიც შესაძლოა ჩვენთვის, ჩვენი მეგობრებისთვის, ნაცნობებისთვის, მოსწავლეებისთვის მაგალითად იქცეს. ამიტომაც მოგიყვებით მათ ამბებს.

1)         ბოლნისის არტჰაუსი თორნიკე ადამაშვილის ინიციატივაა, რომელმაც საკუთარ ქალაქში სახელოვნებო კერის მოწყობა დაახლოებით 1 წლის წინ დაიწყო. რეზიდენციის მოსაწყობად დასჭირდა სახლი, ამ სფეროში მომუშავე ადამიანებთან თანამშრომლობა და ძლიერი სურვილი, გაეკეთებინა რაიმე მნიშვნელოვანი, სადაც ბოლნისის სტუმრებიც და ადგილობრივებიც ერთად შეძლებდნენ მუშაობას, გართობას, გამოცდილების გაზიარებას.

2)         პერევისას ღია საჯარო სივრცე რამდენიმე მეგობარმა ასევე სრულიად ჩვეულებრივ სახლში გააკეთეს. სივრცე განკუთვნილია არაფორმალური სწავლებებისთვის, საზაფხულო ბანაკებისთვის და განსაკუთრებულ აქცენტს აკეთებს ხელოვნებითა და ფილოსოფიით დაინტერესებულ ადამიანებზე, თუმცა, გამომდინარე მისი ღიაობიდან, არ გამოირიცხება დროთა განმავლობაში სხვა დისციპლინებით დაინტერესება და განსხვავებული ტიპის ღონისძიებები.

3)         წნორში “ცოდნის კაფეს” გახსნას  ნანა ბაგალიშვილი უკვე რამდენიმე თვეა მონდომებით ცდილობს და შემოდგომისთვის, სავარაუდოდ, სოფელში გაჩნდება ისეთი სივრცე, რომელიც ერთდროულად მულტიმედია ბიბლიოთეკის, არაფორმალური საგანმანათლებლო ცენტრის, კაფესა და წიგნის მაღაზიის ფუნქციებს შეითავსებს. პროცესი შეფერხებებით მიდის. ადგილობრივი ხელისუფლება საჭირო ფართით მათ უზრუნველყოფას ვერ ახერხებს. იჯარის გადახდას დონორი სჭირდება. მარტივი ამბავი არ არის, მაგრამ მტკიცე ნებისყოფა თუ აღმოგაჩნდა, მიზანს მიაღწევ.

ამ სივრცეების პარალელურად ჩნდება და ძლიერდება არტისტული რეზიდენციები, სოციალური საწარმოები რეგიონებში, თუმცა განსხვავებული სპეციფიკის გამო ისინი სხვა საუბრის თემა მგონია. სამივე ინიციატივისთვის თვალის დევნება Facebook-ზე შეგიძლიათ.

დანარჩენი ჩვენზეა. ცალკეული ინიციატივები კარგია, მაგრამ არასაკმარისი.

სამი კომპონენტისგან შექმნილი წრე და შუაში – მოსწავლე, – ასე იქმნება პიროვნების ფორმირების არე, რომელშიც ზღვრებისა და კომპეტენციების გამიჯვნა რთული პროცესია. რა ართულებს ცენტრში მდგომ პატარა ადამიანზე მზრუნველ და, ერთი შეხედვით, საერთო ინტერესით გაერთიანებულ სუბიექტებს შორის ურთიერთობას?

რა გამოცდილება არსებობს მსოფლიოში სკოლის ადმინისტრაციას, მასწავლებელსა და მშობელს შორის მჭიდრო, ეფექტური ურთიერთობის კუთხით?

იქ, სადაც განათლების სისტემა უკვე წარმატებულია, ამ სუბიექტებს შორის მტკიცე, მკაფიოდ გაწერილი და ბავშვის განათლებასა და პიროვნულ განვითარებაზე ორიენტირებული ურთიერთობაა. იმთავითვე არსებობდა ერთიანობის აუცილებლობის შეგნება თუ წარმატებულმა განათლების სისტემამ მოიტანა თანამშრომლობისა და შეთანხმებული ურთიერთობის ჩამოყალიბება?

ქართული რეალობისაგან განსხვავებით, ევროპის ქვეყნების უმეტესობაში სასკოლო ცხოვრებაში მშობლების ჩართულობა ძალიან მაღალია. ისინი მონაწილეობენ პრაქტიკულად ყველა საკვანძო – საფინანსოთი დაწყებული, გასვლითი გაკვეთილებით დამთავრებული – საკითხის გადაჭრაში, სკოლის ადმინისტრირებისა და მენეჯმენტის საკითხების რეგულირებაში, ჩვენი მშობლები კი, საუკეთესო შემთხვევაში, შორიდან აკვირდებიან სასწავლო პროცესს, თუმცა შვილის ინტერესების დაცვას და პედაგოგთა პროფესიონალიზმს წარმატებული საგანმანათლებლო სისტემის მქონე ქვეყნების მშობლების მსგავსად ითხოვს. განსხვავება ქართველ და უცხოელ მშობლებს შორის საგანმანათლებლო დაწესებულების მიმართ პასუხისმგებლობის ხარისხშია. მაგალითად, ბრიტანული სკოლის მოსწავლის მშობელს შვილის სასკოლო ასაკის დადგომასთან ერთად უჩნდება სკოლის მიმართ ურთიერთთანამშრომლობითი დამოკიდებულების განცდა – იღებს განსაზღვრულ პასუხისმგებლობას, მონაწილეობს სასკოლო ცხოვრების დაგეგმვაში, თუ შეუძლია, ფიზიკურად და ფინანსურადაც ეხმარება სკოლას, რათა მისი შვილის განათლება ზედმიწევნით იყოს უზრუნველყოფილი. სახელმწიფო უქმნის მშობელს თანაბარი ჩართულობის ხელშემწყობ პირობებს და წაახალისებს მას. ასე იქმნება ერთიანი, საერთო საქმეზე ორიენტირებული წარმატებული საგანმანათლებლო სისტემის ერთი ფრთა, რომელიც, სხვა საგანმანათლებლო სტრატეგიებთან ერთად, ხელს უწყობს მოზარდს, მიიღოს საუკეთესო განათლება.

ჩვენს ქვეყანაშიც არის მცდელობა, მშობლები სასკოლო ცხოვრებაში, კერძოდ, სამეურვეო საბჭოების მუშაობაში ჩაერთონ. კანონის თანახმად, სამეურვეო საბჭო განიხილავს, წყვეტს და ამტკიცებს სკოლისათვის მნიშვნელოვან ყველა საკითხს, აკონტროლებს და ზედამხედველობს უმნიშვნელოვანეს სტრატეგიულ გადაწყვეტილებათა შესრულებას, თუმცა სადავო აღარ არის, რომ საგანმანათლებლო სისტემის ეს რგოლი ჯერჯერობით სრულიად უეფექტოა. მშობლების როლი სამეურვეო საბჭოების მუშაობაში, სამწუხაროდ, მხოლოდ დირექტორთა არჩევნების დროს იზრდება. განა მხოლოდ სკოლის დირექტორის არჩევნები განსაზღვრავს სკოლის მუშაობის ეფექტურობას? რატომ მიაჩნია ქართველ მშობელთა უმეტესობას, რომ სკოლა მხოლოდ სახელმწიფოს საზრუნავია? რამდენი პრობლემის მოგვარებას შეძლებდა სკოლა მშობლების მეტი ჩართულობის პირობებში! საკუთარი როლისა და შესაძლებლობების გააზრება მშობლისთვისაც და მოსწავლისთვისაც გაცილებით წარმატებულს გახდიდა სასწავლო პროცესს. ხშირად ისმის მშობლების პრეტენზიები მასწავლებლის კომპეტენციის, სკოლის ადმინისტრაციის ან სასკოლო გეგმის მიმართ. უკმაყოფილება და წუწუნი საქმეს ვერ უშველის – მეტი ჩართულობა და გადაწყვეტილების მიღებაა საჭირო. მაგრამ ამ ყველაფერს სურვილი სჭირდება. მშობელთა უმეტესობა უდროობას უჩივის, მაგრამ ყოველთვის არის კი ეს პრობლემა? ან წარმატებული ევროპული ქვეყნების მოსწავლეთა მშობლები არ მუშაობენ? ადამიანის ქმედებას მოტივაცია განსაზღვრავს, მაშასადამე, სურვილი და პასუხისმგებლობა რომ მეტი იყოს, მდგომარეობაც უკეთესი იქნებოდა…

ჯერჯერობით კი, სამწუხაროდ, მასწავლებლებს მშობლებისგან მხოლოდ ეს სიტყვები ესმით: „რა ნიშანი ჰყავს ჩემს შვილს?“, „ჩემი შვილი არავიზე ნაკლები არ არის!“, „თქვენ არაობიექტურად შეაფასეთ ჩემი შვილი“… მსგავსი პრეტენზიები უკავშირდება მხოლოდ შეფასებას, რომელიც, სიმართლე რომ ითქვას, დღეს მხოლოდ მშობლისთვისაა საინტერესო, მოსწავლეთა უმეტესობას დიდი ხანია აღარ აინტერესებს, როგორ შეაფასებენ – მთავარია, ატესტატი მიიღოს და შეძლოს სწავლის გაგრძელება უმაღლეს სასწავლებელში, სადაც ყველაფერი თავიდან იწყება – მშობელი ისევ გარე დამკვირვებლის როლშია!

სკოლამ უნდა შეძლოს:

1. მშობლისთვის მიმზიდველი გახადოს სასკოლო ცხოვრება. მაგალითად, ამა თუ იმ ფორმით ჩართოს ის შვილის კლასის ყოველდღიურობაში. ინოვაციები განსაზღვრულ საფეხურზე თუ სკოლის მასშტაბით სასკოლო გეგმაში გაიწეროს მხოლოდ მშობელთა საერთო უმრავლესობისა და პედსაბჭოს გადაწყვეტილების საფუძველზე. მაგალითად, რომელი საგნობრივი მიმართულებები უნდა იყოს სკოლისთვის პრიორიტეტული ან რომელი წრეების გახსნა სურთ მოსწავლეებს და ა.შ.
2. წაახალისოს მშობლის ფიზიკური თუ მორალური თანადგომა. მაგალითად, სასწავლო წლის ბოლოს თითოეული კლასის ყველაზე დაინტერესებულ მშობლებს საჯაროდ გადასცეს სიგელი ან სიმბოლური საჩუქარი; შესაძლოა, დააწესოს განსაკუთრებული ყოველწლიური პრიზიც სასკოლო ცხოვრებაში ყველაზე ეფექტური მონაწილეობისთვის.
3. გაზარდოს მშობლის ინფორმირებულობა. მაგალითად, სკოლაში მიმდინარე ყველა პროცესთან დაკავშირებით მოეწყოს ღია კარის დღე, აგრეთვე – სასკოლო ღონისძიებები. ეფექტური იქნება, თუ კლასის დამრიგებლები სასწავლო წლის დასაწყისშივე განსაზღვრავენ, რა ტიპის საქმიანობაში ჩართავენ მშობლებს, როგორი გამჭვირვალე და კომფორტული იქნება მათი ურთიერთობა მოსწავლეთა მშობლებთან.

ასეთი ღია და უშუალო ურთიერთობა ყველაზე უკეთ ბავშვზე აისახება როგორც აკადემიური, ისე პიროვნული ზრდის თვალსაზრისითაც; პრეტენზიების ნაცვლად თანამშრომლობისა და პრობლემათა ერთად მოგვარების სურვილი გაჩნდება. მშობლის მხრივ მეტი პასუხისმგებლობის გამომჟღავნება არც მასწავლებელს, არც სკოლის ადმინისტრაციას არ მისცემს მოდუნების საშუალებას, რაც პირდაპირპროპორციულად აამაღლებს სწავლა-სწავლების ხარისხს.

თამარ ქუთათელაძე

თბილისის 128–ე საჯარო სკოლის ქართული ენისა და ლიტერატურის მასწავლებელი

ნორვეგია მსოფლიოში პირველი ქვეყანა გახდა, რომელმაც ტყის ჩეხვის ნულოვან მაჩვენებელზე დაყვანის რეგულაციას მიაღწია.

ის მთელი მსოფლიოს მასშტაბით აფინანსებს ტყის კონსერვაციის პროექტებს და მხარს უჭერს სატყეო საზოგადოებათა უფლებების პროგრამებს.

ნორვეგიის წვიმის ტყეების პოლიტიკისა და კამპანიის ფონდის ხელმძღვანელის, ნილს ჰერმან რანუმის განცხადებით, „ეს მნიშნელოვანი გამარჯვებაა წვიმის ტყეების დაცვისათვის ბრძოლის საქმეში. ბოლო რამდენიმე წლის განმავლობაში ზოგიერთმა კომპანიამ პირობა დადო, რომ შეწყვეტდა ისეთი პროდუქციის წარმოებას, რომლებიც პირდაპირ კავშირშია წვიმის ტყეების განადგურებასთან;

დღევანდელ დღემდე მთავრობისგან მსგავსი დაპირება არ არსებობდა. ახლა კი, მისასალმებელია, რომ მთავრობამაც ანალოგიური გადაწყვეტილება მიღო“.

ნორვეგიის წვიმის ტყეების ფონდი მრავალი წლის განმავლობაში ატარებდა კამპანიას, რომ ნორვეგიის მთავრობას ტყის ჩეხვის ნულოვანი მაჩვენებლის რეგულაცია მიეღო.

ქვეყნის პარლამენტმა მთავრობას ასევე დაავალა, რომ დაიცვას ქვეყნის ბიომრავალფეროვნება და ამ მიზნით განხორციელოს ცალკეული პროექტები ნორვეგიის ბანკიდან ინვესტირების გზით.

2014 წელს ნორვეგია ნიუ-იორკში, გაერო-ის კლიმატის სამიტზე, გერმანიასთან და გაერთიანებულ სამეფოსთან ერთად შეუერთდა დეკლარაციას, რომლის თანახმადაც მან აიღო ვალდებულება, „რომ უზრუნველეყო ეროვნული საზოგადოების მხარდაჭერა ნულოვანი დეფორესტაციის პირობებში ქვეყნის რესურსებით მომარაგების მისაღწევად; მათ შორის, შეექმნა საზოგადოების უზრუნველყოფის პოლიტიკა ისეთი პროდუქტების მდგრადი წყაროსათვის, როგორებიცაა პალმის ზეთი, სოია, ძროხის ხორცი და ხე-ტყე.

Climate Action-ის მონაცემების თანახმად, 2000-2011 წლებში სწორედ ძროხის ხორცი, პალმის ზეთი, სოია და ხის პროდუქტები იყო პასუხისმგებელი სრული ტროპიკული დეფორესტაციის 40%-სა და ნახშირორჟანგის გამოყოფის 44-%-ზე მსოფლიოს იმ შვიდ ქვეყანაში, სადაც ტყის ჩეხვის ყველაზე მაღალი მაჩვენებელია.

გეოგრაფიის გაკვეთილზე უამრავი თემის განხილვაა შესაძლებელი. ერთი მათგანია სამხედრო გეოგრაფია. ეს კომპლექსური მეცნიერებაა, რომელიც გეოგრაფიის სამხედრო ასპექტებს და სამხედრო საქმეში მათი გამოყენების შესაძლებლობებს შეისწავლის.

ამ თემის განხილვისას შეიძლება მისი ინტეგრირება ისტორიასა და სამოქალაქო განათლებასთან, ასევე – რამდენიმე კომპეტენციის განვითარებაც, მათ შორის – სემიოტიკური (სამხედრო გეოგრაფია იყენებს რუკებს), რაოდენობრივი (რელიეფის ჰიფსომეტრიული მახასიათებლების გამოთვლა), ეკოლოგიური (ტერიტორიის ათვისება მდგრადი განვითარების პრინციპების გათვალისწინებით), სოციალური და სამოქალაქო (პასუხისმგებლობის გრძნობის გაღვივება და გადაწყვეტილების მიღების უნარის გამომუშავება), შემოქმედებითი და კრიტიკული აზროვნებისა (საშუალებას აძლევს ადამიანს, დაინახოს საგანი თუ მოვლენა ახალი კუთხით).

სამხედრო გეოგრაფია სამხედრო მეცნიერებისა და გეოგრაფიის მიჯნაზე მდებარეობს. ის გეოგრაფიის წიაღში აღმოცენდა და განვითარდა, მაგრამ XX ს-ის დასაწყისიდან, როგორც მეცნიერება და სასწავლო დისციპლინა, ჩამოსცილდა გეოგრაფიას და სამხედრო მეცნიერებების წიაღში ჩაიკეტა.

სამხედრო გეოგრაფია რამდენიმე ქვედარგად იყოფა. ესენია: ზოგადი საფუძვლები, სამხედრო ქვეყანათმცოდნეობა და საომარ მოქმედებათა შესწავლა. მას მჭიდრო კავშირი აქვს ისეთ მეცნიერებებთან, როგორიც არის, ზოგადად, გეოგრაფია თავისი მიმართულებებით (გეომორფოლოგია, მეტეოროლოგია, ჰიდროლოგია, ნიადაგთმცოდნეობა, ლანდშაფტთმცოდნეობა და სხვა), კარტოგრაფია, გეოლოგია, ბოტანიკა და სხვა.

სამხედრო გეოგრაფიის ჩასახვა პირველყოფილი ადამიანის სოციალურ წყობაზე გადასვლის პერიოდს ემთხვევა. უძველეს (ჩვ. წელთაღრიცხვამდე VI ს–ის დასასრული და V ს–ის დასაწყისი) სამხედრო-გეოგრაფიულ ნაშრომს წარმოადგენს ჩინელი მხედართმთავრის სუნ-ძის ტრაქტატი სამხედრო ხელოვნების შესახებ. მასში განხილულია სხვადასხვა ტიპის ადგილმდებარეობის გავლენა საბრძოლო მოქმედებების წარმოებაზე.

სამხედრო საქმისთვის გეოგრაფიული ობიექტების ცოდნის პრაქტიკულ მნიშვნელობაზე მონაცემებს VI-XVI საუკუნეებშიც ვხვდებით. იტალიელმა სამხედრო თეორეტიკოსმა ნიკოლო მაკიაველიმ (1469-1527 წ.წ.) შექმნა ფუნდამენტური ნაშრომი ‒ „სამხედრო ხელოვნების შესახებ“.

ტერმინი „სამხედრო გეოგრაფია“ პირველად რუსმა მეცნიერმა მ. ლომონოსოვმა გამოიყენა მე-18 ს-ში. 1832 წელს რუსეთში ა. ჟომინის წინადადებით დაარსებულ სამხედრო აკადემიაში სამხედრო გეოგრაფიის კათედრა ამოქმედდა.

საქართველოში სამხედრო-გეოგრაფიული მონაცემების მიზნობრივი გამოყენება დაახლოებით ჩვენს წელთაღრიცხვამდე IV-III საუკუნეების მიჯნაზე დაიწყო. ქართულმა სამხედრო ხელოვნებამ შეიმუშავა საკუთარი პრინციპები, რომლებიც თაობიდან თაობას გადაეცემოდა და სულ უფრო ვითარდებოდა. ვახუშტი ბატონიშვილის მიერ XVIII საუკუნეში შედგენილი რუკები სამხედრო თვალსაზრისით საინტერესო ინფორმაციას იძლევა.

1999 წელს საქართველოს გეოგრაფიულ საზოგადოებაში ჩამოყალიბდა სამხედრო გეოგრაფიიის განყოფილება. 2004 წელს დავით აღმაშენებლის სახელობის თავდაცვის ეროვნულ აკადემიაში დაიწყო სამხედრო გეოგრაფიის სწავლება.

2011-2013 წლებში საქართველოს შეიარაღებული ძალების გენერალური შტაბის ჯარების ლოგისტიკური უზრუნველყოფის ტოპოგრაფიულ სამართველოში მომზადდა და დაიბეჭდა ოფიცრის ატლასი, რომლის ერთი ბლოკიც მთლიანად საბრძოლო ოპერაციების კარტოგრაფირებას ეძღვნება.

მსოფლიო ომების ისტორია მდიდარია მაგალითებით, სადაც საბრძოლო ოპერაციების ბედი მნიშვნელოვანწილად გეოგრაფიული ფაქტორის გონივრულ გამოყენებაზე იყო დამოკიდებული. ქართული სამხედრო ხელოვნება უკავშირდება იმ პრინციპებსა და შესაძლებლობებს, რომლებიც ხელს უწყობდა შეტევითი და თავდაცვითი ბრძოლების წარმოების სრულყოფას, რაც იმითაც გამოიხატებოდა, რომ ქართველი მხედართმთავრები საზრიანად და ეფექტურად იყენებდნენ რთულ, მაგრამ მათთვის კარგად ნაცნობ გეოგრაფიულ პირობებს.

ქართველთა მუდმივი ბრძოლა დასახლებათა და სტრატეგიულ მიმართულებათა ხასიათზეც აისახა. მსხვილი დასახლებული პუნქტები შენდებოდა ბორცვებსა და შემაღლებულ ადგილებზე, რომლებსაც გარს ერტყა დიდი ლოდებისგან ნაგები კედლები, გალავნები, სპეციალური თხრილები.

განსაკუთრებული ყურადღება ექცეოდა სტრატეგიულ მიმართულებებს, რომლებსაც ბევრგან დარაჯობდა და კეტავდა საგანგებოდ აშენებული ციხესიმაგრეები. ამასთან, რელიეფს ეფექტურად იყენებდნენ ინფორმაციის გასავრცელებლად, რაც ციხესიმაგრეებისა და სათვალთვალო კოშკების ქსელის მეშვეობით ხერხდებოდა.

საქართველოს ისტორიიდან ცნობილია რამდენიმე მნიშვნელოვანი ბრძოლა (დიდგორისა, შამქორისა, ტაშისკარისა), სადაც ომის ბედი, პრაქტიკულად, გეოგრაფიული ფაქტორების რაციონალურმა და ეფექტურმა გამოყენებამ გადაწყვიტა.

სამხედრო-გეოგრაფიული ფაქტორები (რელიეფი, ნიადაგ-გრუნტი, მცენარეული საფარი, ჰიდროქსელი, სტიქიურ-დამანგრეველი პროცესები, კომუნიკაციები და სხვა) დამოუკიდებლად ან ერთობლივად, პირდაპირ ან ირიბად, პოზიტიურ თუ ნეგატიურ გავლენას ახდენს სამხედრო მოქმედებათა მომზადებასა და მსვლელობაზე. ისინი შეიძლება იყოს ბუნებრივი, ეკოლოგიური, პოლიტიკური, ეკონომიკური, სოციალური, დემოგრაფიული და სხვა ხასიათის.

საბრძოლო ოპერაციებზე მოქმედი მოვლენების ან პროცესების და სამხედრო-გეოგრაფიული ობიექტების გამოვლენა, ანალიზი, სინთეზი და შეფასება შეიძლება შემდეგი თანმიმდევრობით განხორციელდეს:

სამხედრო-გეოგრაფიული ფაქტორების ანალიზის ზოგადი სქემა

სამხედრო საქმეში გეოგრაფიული გარემოს შეფასება ხდება ქვეყნის ტერიტორიის ოპერატიული მოწყობის, ჯარების მართვის, მათი მოქმედებისადმი დაკვირვების, შენიღბვის, გადაადგილების, ცეცხლის გახსნის, კავშირგაბმულობისა და გამავლობის უნარის მიხედვით. გეოგრაფიული გარემოს ოპერატიულ-ტაქტიკური თვისებების შესახებ არსებული ინფორმაცის საიმედოობის ხარისხი განსაზღვრავს კონკრეტულ ტერიტორიაზე არსებული სამხედრო ვითარების მართვის, სამხედრო მოქმედებათა განხორციელებისას სამხედრო-გეოგრაფიული მონაცემების რაციონალური, ოპტიმალური გამოყენების თავისებურებებს. აქედან გამომდინარე, გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს სამხედრო-გეოგრაფიული ფაქტორების შესახებ არსებული ინფორმაციის ოპტიმალურ შეგროვებას, დამუშავებას და ანალიზს.

განვიხილოთ გეოგრაფიული ფაქტორები: რელიეფი, კლიმატური მახასიათებლები, ჰიდროლოგიური ობიექტები, მცენარეული საფარი, მოსახლეობა და დასახლებული პუნქტები.

რელიეფს უკავშირდება როგორც სამხედრო სტრატეგიული, ისე ტაქტიკური და ოპერატიული დაგეგმარება. რელიეფს და გეოლოგიურ აგებულებას შესაძლოა ქონდეს როგორც დამცავი, ისე ხელის შემშლელი თვისებები. ის გავლენას ახდენს გარემოს ძირითად ტაქტიკურ თვისებებზე: თავდაცვის პირობებზე, გამავლობაზე, შენიღბვაზე, დაკვირვებაზე, ორიენტირებასა და ცეცხლის წარმოებაზე. მისი ხასიათი და თვისებები განისაზღვრება ძირითადი მორფოლოგიური მახასიათებლებით (ადგილის აბსოლუტური სიმაღლე, ვერტიკალური და ჰორიზონტალური დანაწევრება, ფერდობების დახრილობა).

ყოველ 100 მ-ზე ასვლისას ჰაერის ტემპერატურა 0.5-0,6 გრადუსით მცირდება, ატმოსფერული წნევა ‒ 8-10 მმ-ით, ჰაერის სიმკვრივე კი – 1,2%-ით. იცვლება წყლის დუღილის ტემპერატურაც. ამასთან, მცირდება მანქანის ძრავის სიმძლავრე, გადაადგილების სიჩქარე და იზრდება საწვავ-საპოხი მასალების ხარჯი. უარესდება პირადი შემადგენლობის ჯანმრთელობაც. 3000 მ-ზე ზევით მხოლოდ სპეციალურად მომზადებულ ქვედანაყოფებს შეუძლიათ მოქმედება.

რელიეფის ვერტიკალური დანაწევრება უკავშირდება შეფარდებით სიმაღლეს და წარმოდგენილია რელიეფის დადებითი და უარყოფითი ფორმებით. რაც უფრო მაღალმთიანია ტერიტორია, მით მაღალია დანაწევრების ხარისხი. მის ხასიათზე დამოკიდებულია გამავლობის, რადიოკავშირის, დაკვირვების, ორიენტირების, შენიღბვის და სხვა თავისებურებანი. ვერტიკალური დანაწევრების ზრდასთან ერთად იმატებს შენიღბვის შესაძლებლობები.

რელიეფის ჰორიზონტალური დანაწევრება გავლენას ახდენს საგზაო ქსელის ხასიათსა და გამავლობაზე. მაღალი სიხშირის ჰორიზონტალური დანაწევრებისას სატრანსპორტო კომუნიკაციები გამოირჩევა კლაკნილობით, დახრილობით, მიწაყრილებისა და ჩაღრმავებების, ხიდების, მილებისა და სხვა დამხმარე ნაგებობების სიმრავლით. ფერდობების დახრილობა განაპირობებს როგორც თავდაცვით თვისებებს, ისე გამავლობას. რაც უფრო მაღალია მთები, მით მეტია ფერდობების დახრილობა

მთებისთვის დამახასიათებელია: მკაცრი კლიმატური პირობები, გზების შეზღუდული რაოდენობა და გადაადგილების სირთულე, ორიენტირების, დაკვირვებისა და ცეცხლის წარმოების შეზღუდვა, კავშირის დამყარებისა და საინჟინრო მოწყობასთან დაკავშირებულ სამუშაოთა სირთულე და სხვა.

მთებში საბრძოლო ტექნიკის ტვირთამწეობა 1/4-ით მცირდება, ხოლო მოძრაობის სიჩქარე – თითქმის 2-ჯერ. 5-100-იანი დახრილობის საავტომობილო კოლონის სიჩქარე 15-20 კმ/სმ–ს არ აღემატება. იზრდება საწვავ-საპოხი მასალის ხარჯი. იმატებს სამხედრო მოსამსახურეთა დაღლილობაც. თანამედროვე სანავიგაციო საშუალებების მიუხედავად, მთებში ორიენტირება გართულებულია.

ამავე დროს, მთები თავდაცვის საუკეთესო საშუალებაა. ქედები, ვიწრო ხეობები, ვიწრო გასასვლელები და სხვა ხელს უწყობს ცეცხლის მრავალიარუსიანი სისტემისა და მყარი წრიული თავდაცვის ორგანიზებას. მთიანი რელიეფი ხელსაყრელ პირობებს ქმნის ჯარების შენიღბვისთვის, რაც მოქმედების მოულოდნელობას უზრუნველყოფს.

კლიმატური მახასიათებლები (ჰაერის ტემპერატურა, ნალექები, ღრუბლიანობა, ქარის მიმართულება და სიძლიერე, მზის ნათების ინტენსივობა, თოვლის საფარი და მისი ხანგრძლივობა, ჰაერის სინოტივე და სხვა) გავლენას ახდენს როგორც საჯარისო ფორმირებებზე, ისე სამხედრო ტექნიკაზე.

ჰაერის მაღალი ტემპერატურა სამხედრო მოსამსახურეებში იწვევს იმ უარყოფითი სიმპტომების პირველ ნიშნებს, რომლებიც 30 გრადუსის ზევით გადადის ყურადღების მოდუნებაში, დაღლილობაში, რეაქციის შენელებაში, მოძრაობის კოორდინაციის დარღვევაში, ოფლიანობის მომატებაში, წყურვილის გაძლიერებაში და სხვა. დაბალი (10 გრადუსზე ნაკლები) ტემპერატურის დროს სამხედრო მოსამსახურეებისთვის აუცილებელია სპეციალური, დათბუნებული უნიფორმა, რომელიც, თავის მხრივ, ზღუდავს მოქმედების თავისუფლებას და ამძიმებს ეკიპირებას. გარდა ამისა, უარყოფითი ტემპერატურის დროს მცირდება ცეცხლსასროლი იარაღიდან სროლისას ტყვიის ფრენის სიშორე, უარესდება ტექნიკის საბრძოლო-საექსპლუატაციო მახასიათებლები და სხვა. ქარის სიჩქარე გავლენას ახდენს ყველა სახის იარაღიდან სროლის სიზუსტეზე და მის კორექტირებას განაპირობებს.

ჰაერის (90%-ზე მეტი) მაღალი სინოტივე ორგანიზმიდან ოფლის დიდი რაოდენობით გამოყოფის მიზეზი ხდება. დაბალმა (30%-ზე ნაკლებმა) ტენიანობამ შესაძლოა ორგანიზმის გადაცივება გამოიწვიოს. ჭარბმა ნალექმა შესაძლოა რამდენადმე შეაფერხოს სამხედრო მოსამსახურეთა გადაადგილება.

ჰიდროლოგიური ობიექტები ძირითად ფაქტორებთან ერთად არსებითად განსაზღვრავს ამა თუ იმ ობიექტის სამხედრო თვალსაზრისით გამოყენების შესაძლებლობებს. სამხედრო მოქმედებისას საჯარისო დანაყოფებს უწევთ მდინარეთა გადალახვა და საინჟინრო კომუნიკაციების მოწყობა. სამხედრო მოსამსახურეებს და ინფრასტრუქტურას წყალი სჭირდებათ როგორც საყოფაცხოვრებო მიზნით, ისე პროფილაქტიკური სამუშაოებისთვის.

სამხედრო მოქმედებების დროს მნიშვნელოვანია მდინარეთა სიხშირის, ნაპირის თავისებურებების, წყალდიდობისას დაფარვის ზონების, სიღრმის, ფარვატერის, ვარდნის, ხარჯის, სიჩქარის, ტემპერატურის, ყინულის საფარის, ჭორომებისა და თავთხელების, ფსკერის გეოლოგიური აგებულების, სანაპირო ზოლის ხასიათის, გზებისა და მისასვლელობის ხარისხის, ჰიდროსაინჟინრო ნაგებობების, სატრანსპორტო და კავშირგაბმულობის კომუნიკაციების და სხვათა ცოდნა.

ჰიდროქსელის გეოგრაფიულ თავისებურებათა ცოდნა მნიშვნელოვანია საომარი მოქმედებების დროს. ისინი, საბოლოო ჯამში, შემაფერხებელ ფაქტორს წარმოადგენენ როგორც თავდაცვითი, ისე შეტევითი ოპერაციებისთვის. დინების ხელსაყრელი სიჩქარე არ აღემატება 2 მ/წმ–ს. მდინარის სიღრმე მაქსიმალურია მის ცენტრალურ ნაწილში. ძალიან მნიშვნელოვანი მონაცემია მდინარეთა ქსელის სიხშირე (კმ/კმ²-ზე). ხეობისა და კალაპოტის აგებულების, მოძრაობის ხასიათისა და რეჟიმის მიხედვით მდინარეები იყოფა მთისა და ვაკის მდინარეებად. მთის მდინარეთა ღრმად ჩაჭრილი (1000-1500 მ) ხეობები კარგ თავშესაფარს წარმოადგენს. ვაკე მდინარის ხეობები წლის მშრალ პერიოდში ადვილი მისადგომია სამხედრო ტექნიკისთვის.

მცენარეულობას გადამწყვეტი როლი უთამაშია გარდასული ეპოქების საბრძოლო მოქმედებათა შედეგებში. ქართველთა სამხედრო ისტორიაშიც ტყის ეფექტური გამოყენების არაერთი ფაქტია ცნობილი.

საბრძოლო ტექნიკისა და ავიაციის განვითარებასთან ერთად მცენარეულობის როლი საბრძოლო მოქმედებებში მინიმუმამდე შემცირდა, თუმცა ცნობილია ისიც, რამდენად დაუძლეველ წინააღმდეგობად იქცა ტყეები ადგილობრივი მოსახლეობის წინააღმდეგ ბრძოლისას ვიეტნამში, ცენტრალური აფრიკის ქვეყნებში, ჩეჩნეთში და სხვა.

სამხედრო-გეოგრაფიული თვალსაზრისით საინტერესოა ნიადაგის სიმძლავრე და მექანიკური შედგენილობა და დემოგრაფიული და სოციალურ-ეკონომიკური თავისებურებები.

ნიადაგის მექანიკური შედგენილობა მასში თიხისა და ქვიშის რაოდენობას უკავშირდება. რაც უფრო თიხნარია ნიადაგი, მით უფრო მეტი წყლის შეკავების უნარი აქვს მას და მით უფრო რთული ხდება მაღალი სინოტივის შემთხვევაში მასზე გადაადგილება. ინტენსიური წვიმების დროს მასში დიდი რაოდენობით გროვდება წყალი და წარმოქმნილი ტალახი ხელს უშლის როგორც ადამიანების, ისე ტექნიკის გადაადგილებასაც. ქვიშნარი ნიადაგი საპირისპირო მახასიათებლებით გამოირჩევა. მასში წყალი პრაქტიკულად არ ჩერდება და ის ძირითადად მშრალია. სიმშრალის გამო ქვიშნარი ნიადაგები ქარის დროს მტვრის პირველი წყაროა და ხშირად ხელს უშლის ხილვადობას. ქვიშნარ ნიადაგზე გავლისას საბრძოლო ტრანსპორტი ღრმად ჯდება გრუნტში, რის გამოც მისი გადაადგილება პრაქტიკულად შეუძლებელი ხდება. თიხნარი ნიადაგი კი, პირიქით, ღრმა კვლების წარმოქმნას, საბურავების ან მუხლუხების გაპოხვას, ტრანსპორტის მოცურებას, სიჩქარის შემცირებას და მართვის დაკარგვას უწყობს ხელს.

მოსახლეობა და დასახლებული პუნქტები. ომში დასახლებული პუნქტების დაუფლებას დიდი მნიშვნელობა აქვს. ხშირად ისინი წარმოადგენდნენ როგორც საბრძოლო მოქმედებების, ისე სტრატეგიული ოპერაციების ძირითად მიზანს. დასახლებულ პუნქტებში საბრძოლო მოქმედებების წარმოება განსაკუთრებულ გარემოებად ითვლება.

დასახლებული პუნქტები გამოირჩევა მკვეთრად განსხვავებული ოპერატიულ-ტაქტიკური თვისებებით. აქ საცხოვრებელი შენობები და სხვადასხვა ტიპის ნაგებობები მრავალრიცხოვან წინაღობას ქმნის.

საგზაო ქსელი განსაზღვრავს ტერიტორიის გამავლობას. რაც უფრო დიდია გზების სიხშირე და მაღალია ხარისხი, მით უფრო მოხერხებულია ის სამხედრო მოქმედებებისთვის. დანიშნულების მიხედვით გზები იყოფა ძირითად (სამოძრაო, მანევრის, მიზიდვის და ევაკუაციის) და დამხმარე (შესასვლელები, შემოვლითი და სათადარიგო) გზებად.

გეოგრაფიული გარემო და მისი ფაქტორები მნიშნელოვან გავლენას ახდენს ცალკეული ბრძოლებისა თუ მთლიანად ომის ბედზე.

ამდენად, სამხედრო გეოგრაფიის განვითარება აქტუალური საკითხია.

გამოყენებული ინტერნეტსაიტები:

https://www.militarium.org/samxedro-geografia/ ; https://www.gtu.ge