მეოცე საუკუნის ყველაზე სასტიკი ომის   უსამართლობისა და სისასტიკის ბატონობის ფონზე, ციცინათელასავით გაიელვებს მოგონებები იმ პატარ-პატარა სიკეთეებზე, რომლებიც წიგნების თუ ისტორიის ფურცლებს შემორჩა.

,,ჰოლოკოსტი“  ბერძნული სიტყვაა და ,,სრულიად დაწვას“ ნიშნავს. ეს ტერმინი პოლიტოლოგების ლექსიკონში XX სკ-ის 10-იან წლებში გაჩნდა. მას ოსმალეთის იმპერიაში სომეხი მოსახლეობის განადგურებასა და რუსეთის სამოქალაქო ომის დროს ებრაელების მასობრივი დარბევაზე საუბრისას იყენებდნენ. მეორე მსოფლიო ომის წყალობით კი ჰოლოკოსტი ნაცისტების მსხვერპლთა გენოციდის სინონიმად იქცა.

ყველაფერი 1933 წლის 1 აპრილს დაიწყო, როცა ნაცისტებმა ღია ბოიკოტი გამოუცხადეს გერმანიაში ებრაულ საწარმოებს. 1935 წლის 15 სექტემბერს კი მიიღეს „კანონი გერმანული სისხლისა და გერმანული ღირსების დაცვის შესახებ“. ამ კანონის თანახმად, გერმანელებს ჯერ ებრაელებთან ქორწინება, შემდეგ კი მათთან მუშაობაც ეკრძალებოდათ. მალე მათ მოქალაქეობა ჩამოართვეს და გერმანიიდან ებრაული მოსახლეობის მასობრივი გადინება დაიწყო.

ებრაელების გეტოებში იზოლაცია ნიშნავდა „ებრაული საკითხის საბოლოო გადაწყვეტის“ პოლიტიკის გატარებას, რაც, თავის მხრივ,  ევროპის ებრაული მოსახლეობის მასობრივ განადგურებას გულისხმობდა. ჰიტლერმა ზემოაღნიშნული ტერმინი პირველად 1919 წელს გამოიყენა, თუმცა მაშინ ფიურერი ამ სიტყვათშეთანხმებაში ებრაელების, როგორც „რასობრივად არასრულფასოვანი“ ხალხის კანონით შეზღუდვას გულისხმობდა.

ჰოლოკოსტის თემას არაერთი სახელგანთქმული მხატვარი, მუსიკოსი და მწერალი გამოეხმაურა. ალბათ ყველას გახსოვთ პატარა ებრაელი გოგონას, ანა ფრანკის დღიურები, რომელიც მსოფლიოს ყველა ენაზეა თარგმნილი. თანამედროვე ლიტერატურას ებრაელთა გენოციდის თემაზე შექმნილი კიდევ ბევრი თხზულება შეემატა. მათ შორისაა ჯონ ბოილის ,,ბიჭი ზოლიან პიჟამაში“, რომელიც ამას წინათ აღმოვაჩინე და კიდევ ერთხელ ვიგემე ერთი მარცვალი სიკეთის ძალა. თუმცა სანამ წიგნზე ვისაუბრებდე, სჯობს აუშვიცის საკონცენტრაციო ბანაკების შემზარავ ისტორიას გადავხედოთ.

ზემოხსენებული ,,სიკვდილის ბანაკი“ პოლონეთის ტერიტორიაზე მდებარეობდა და ნაცისტური გერმანიის ქვეყანაში შემოჭრის შემდეგ აშენდა.  ოსვენციმთან ახლოს, მიტოვებული ყაზარმები შეარჩიეს. ბანაკს სახელად აუშვიცი-I დაერქვა (გახსნის ოფიციალურ თარიღად 1940 წლის აპრილი სახელდება). მის კარზე ეწერა: ,,შრომა ათავისუფლებს“, თუმცა ზღურბლს გადაბიჯებულებს წინ მხოლოდ ათსაათიანი მძიმე სამუშაო დღეები ელოდათ და მარტო სიკვდილი თუ გაათავისუფლებდა მათ ამ მოვალეობისგან.

ოსვენციმში პირველი ტყვეები (728 პოლონელი) 1940 წლის 14 ივნისს მიიღეს. ბანაკმა 1945 წლამდე იარსება. ამ დროის განმავლობაში აქ უამრავ ადამიანს მოუსწრაფეს სიცოცხლე.

აუშვიცი ერთადერთი საკონცენტრაციო ბანაკია, რომელიც იუნესკოს მიერ მსოფლიო მემკვიდრეობადაა აღიარებული. 1947 წლიდან მის ტერიტორიაზე მუზეუმი ფუნქციონირებს.

საკონცენტრაციო ბანაკების მთავარი მისია შრომით-გამოსასწორებელი გარემოს შექმნა იყო. ამ საკითხზე ზრუნვა ნაცისტებმა ხელისუფლებაში მოსვლისთანავე, 1933 წლიდან დაიწყეს. საკონცენტრაციო ბანაკის პირველი ტყვეები გერმანიის კომუნისტური და სოციალ-დემოკრატიული პარტიის წევრები იყვნენ. ახალი ხელისუფლების მიერ შემოღებული კანონის მიხედვით, ოპოზიციონერობაში ეჭვმიტანილნი, განუსაზღვრელი ვადით დაპატიმრებას ექვემდებარებოდნენ. პოლიტპატიმრების გარდა, სატუსაღოში სისხლის სამართლის დამნაშავეები და ე.წ. დეგრადირებული ინდივიდები – მაწანწალები, ლოთები და სახიჩრები მოჰყავდათ. თუმცა ეროვნული ნიშნით გამორჩეული ებრაელი ტყვეების რიცხვმა ყველა მათგანს გადააჭარბა. მეორე მსოფლიო ომის დაწყებამდე, ებრაელთა მცირე ნაწილმა ტყვეობიდან თავის დაღწევა საემიგრაციო დოკუმენტების წყალობით მოახერხა. თუმცა ომის დაწყებისთანავე ბანაკების სისტემა გაფართოვდა და, პირველ რიგში, ტყვეთა გათავისუფლება აიკრძალა.

1941 წლიდან  ,,სიკვდილის ბანაკების“ მთავარ მიზანს ევროპელი ებრაელების დახოცვა წარმოადგენდა. ასეთი ბანაკები მრავლად ააშენეს აღმოსავლეთ ევროპის ტერიტორიაზე, უმეტესად, პოლონეთში. პატიმართა ზრდასთან ერთად ბანაკიც გაფართოვდა – აშენდა ,,აუშვიცი-II“ და ,,აუშვიცი-III“, რომელსაც, თავის მხრივ, ორმოცამდე ფილიალი ექვემდებარებოდა. ბანაკები შახტების, ფაბრიკების და კომბინატების სიახლოვეს იყო გაშენებული, რათა შრომით-გამოსასწორებელ კოლონიებს თავიანთი სახელი ,,გაემართლებინათ“.

ბანაკებში შესვლისთანავე, ტუსაღებს პარსავდნენ, დეზინფექციას უტარებდნენ, ბანდნენ, არეგისტრირებდნენ და ნომერს ანიჭებდნენ. თავიდან პატიმრებს სურათებსაც უღებდნენ, შემდეგ კი მათი ტატუირება დაიწყეს – აუშვიცის ბინადრებს პირად ნომრებს სხეულზე სვირინგის სახით აწერდნენ. დაკავების მიზეზიდან გამომდინარე, ტყვეებს ტანსაცმელზე სხვადასხვა ფერის სამკუთხედებს აკერებდნენ. პოლიტპატიმრებს წითელსამკუთხედიანი უნიფორმით ამოიცნობდით, ებრაელების ,,სიმბოლო“ კი ყვითელი სამკუთხედებისგან შემდგარი ექვსქიმიანი ვარსკვლავი იყო.

პატიმრები ხშირად შიმშილობდნენ, რადგან საუზმედ – ბალახის ნაყენის ან ,,ყავის“, სადილად – დამპალი ბოსტნეულის წვნიანის, ვახშმად კი – 300 გრამი შავი, წებოვანი პურისა და მცირე დანამატის (30 გრამი ძეხვი, მარგარინი ან ყველი) მეტს ვერაფერს იღებდნენ.

40-50 ადამიანზე გათვლილ შენობებში 200-მდე ტუსაღი ცხოვრობდა. ამას ემატებოდა მალარიული კლიმატი, საშინელი საცხოვრებელი პირობები, ჭუჭყი, ავადმყოფობა, სიცივე, ვირთხები, მწერები… მოკლედ, ბანაკი მასობრივი ეპიდემიების ,,გამოსაჩეკად“ იდეალურ ინკუბატორს წარმოადგენდა და პატიმართა ნაწილს სიცოცხლეს სწორედ ზემოაღნიშნული ფაქტორები უსპობდა. ფაშისტები ,,ანტისაზოგადოებრივი ელემენტების“ გამოჯანმრთელებაზე დროს არ ხარჯავდნენ (თუ ეს დაავადებები ექსპერიმენტის ნაწილს არ წარმოადგენდა) და პერიოდულად სელექციას მიმართავდნენ, ანუ დაუძლურებულ ადამიანებს გაზის კამერებსა და კრემატორიუმებში გზავნიდნენ.

რაც შეეხება აუშვიცში ჩატარებულ ექსპერიმენტებს, ბანაკში ყველაზე ხშირად მამაკაცთა კასტრაციასთან და ქალთა სტერილიზაციასთან დაკავშირებული ოპერაციები ტარდებოდა.  პროფესორი კარლ კლაუბერგი სლავების სწრაფად განადგურების ბიოლოგიური მეთოდს ცდიდა, ექიმი იოზეფ მენგელე (ექიმი-სიკვდილი) კი გენეტიკურ-ანთროპოლოგიური ცდებს ტყუპებზე ან ფიზიკური ნაკლის მქონე ბავშვებზე ატარებდა. ბანაკში ხშირად ინიშნებოდა კანის გადანერგვის საცდელი ოპერაციებიც. გარდა ამისა, ოსვენციმში ცდიდნენ ახალ პრეპარატებს და პატიმრების ორგანიზმში ტოქსიკური ნივთიერებები შეჰყავდათ. ამ ყველაფერს ათასობით ადამიანი ეწირებოდა.

ასეთი საშინელი პირობების მიუხედავად, პატიმრები როგორღაც ახერხებდნენ გარესამყაროსთან დაკავშირებას, საიდანაც ხანდახან პროდუქტებსა და მედიკამენტებს იღებდნენ. ბანაკიდან ასევე ჟონავდა ინფორმაცია ნაცისტების მიერ ჩადენილი დანაშაულებისა და დაპატიმრებულთა ვინაობის შესახებ. ზოგიერთები გაქცევასაც ახერხებდნენ, თუმცა, შესაძლებლობის გამონახვის მიუხედავად, ამ შანსით იშვიათად სარგებლობდნენ, რადგან ერთი ადამიანის გადარჩენა ათობით სხვა სიცოცხლის მოსპობას უდრიდა (სჯიდნენ გაქცეულის ნათესავებს, მეგობრებსა და ნაცნობებს). თან, აჯანყების და გაქცევის მცდელობების აღმოსაფხვრელად, ბანაკის ტერიტორიაზე ადამიანებზე დაგეშილი ძაღლების გამოყენებაც დაიწყეს.

ჰოლოკოსტის მსხვერპლთა სრული სია დღემდე არ არსებობს. ოფიციალური მონაცემებით, გენოციდის შედეგად დაღუპული ებრაელების რაოდენობა 6 მილიონს აჭარბებს, თუმცა

ვარაუდობენ, რომ ის გაცილებით მეტი უნდა იყოს. საქმეს ის გარემოება ართულებს, რომ ომის მიწურულს გერმანელი ნაცისტები სიკვდილის ბანაკების კვალის განადგურებას ცდილობდნენ  (არ არეგისტრირებდნენ ტყვეებს, წვავდნენ გვამებს და ა.შ.).

ებრაელთა გენოციდზე გადაღებული ფილმებიდან ყველაზე დიდი გამოხმაურება წილად ხვდა სტივენ სპილბერგის „შინდლერის სიას“, რომან პოლანსკის „მუსიკოსს“ და რობერტო ბენინის ნამუშევარს – „ცხოვრება მშვენიერია“. თანამედროვე კინოს ისტორიაში ასევე მნიშვნელოვანი ადგილი დაიჭირა მარკ ჰერმანის მიერ, 2008 წელს, ჯონ ბოინის წიგნის მიხედვით გადაღებულმა ბრუნოსა და შმუელის მეგობრობის ამბავმა.

ჩემი აზრით, მომავალმა თაობამ კარგად უნდა შეისწავლოს მსოფლიო ისტორია. მოსწავლეებს აუშვიცის შესახებ ჯერ ვერ მოვუყვები, თუმცა წიგნის წაკითხვას კი ვურჩევ. თუნდაც ძალიან ეტკინოთ, ბოლომდე უნდა მიჰყვნენ პატარა გამომძიებლების კვალს, რათა მათ მომავალში ვეღარასდროს შეაღწიოს გასული საუკუნის ორმოციანი წლებისთვის კარგად ნაცნობმა ისტერიამ, რომლის მიხედვითაც, განსხვავებულობა ნიშნავს სიკვდილს, ადამიანური თვისებების გამოვლენა კი – სისუსტეს.

ჯონ ბოინი ირლანდიელი მწერალია, რომელსაც ნოველამ ,,ბიჭი ზოლიან პიჟამაში“ მსოფლიო აღიარება მოუტანა. პრესტიჟული ლიტერატურული პრემიების მოპოვების გარდა, წიგნი მის სამშობლოში ერთი წლის განმავლობაში არ თმობდა ბესტსელერის ტიტულს და ირლანდიის საზღვრებს მიღმაც დიდი პოპულარობით სარგებლობდა.

,,ხაზები გვყოფენ, მაგრამ იმედი გვაერთიანებს.“ – ეს სლოგანი ზუსტად ასახავს ნოველაში განვითარებულ მოვლენებს. მავთულხლართს მიღმა პატარა ებრაელ ბიჭს მომავლის იმედი ელოდება, კომენდანტის ვაჟისთვის კი ჯერ კიდევ უცნობია ,,ებრაელთა საკითხის საბოლოოდ გადაწყვეტის“ პოლიტიკის მნიშვნელობა. ბრუნოს მხოლოდ საუკეთესო მეგობართან ყოფნა სურს და მოულოდნელ დასასრულსაც მასთან ერთად ეგებება.

გაცემა ,,ვეფხისტყაოსნის“ სამყაროს უმნიშვნელოვანესი მახასიათებელია, ღირსებაა,რასაც ნაწარმოების ყოველი პერსონაჟი თავის უპირველეს მოვალეობად თვლის. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია იგი როსტევანის სახელმწიფოებრივი აზროვნებისთვის. ამ ღირებულებებით ზრდის იგი თავის ქალიშვილს, არაბეთის მომავალ მეფეს: „უხვი ახსნილსა დააბამს..“_ მოძღვრავს როსტევანი გვირგვინოსან თინათინს და მეფედ კურთხევის დღესვე ეს სწავლება რეალობად იქცევა, უხვ წყალობად მოევლინება არაბეთს.

მოწყალების გაცემის შედეგი იმედითა და სიხარულით სავსე მოსახლეობაა, მეფის სიმდიდრესა და ძლიერებაში დარწმუნებული . მოსახლეობა, რომელიც მომავალს რწმენით შეხედავს, აღიარებს მონარქის ავტორიტეტს, სიკეთეს. მაგრამ გაცემას უფრო ღირებული სახე შეიძლება ჰქონდეს და აქვს კიდეც. ესაა სიყვარულის გაცემა, თანადგომა, მოზარეობა: „ხამს გასრულება მოყვრისა სიყვარულისა მტკიცისა“… რაც ვლინდება ნაწარმოებში პირველივე თავებიდან.

დაიჯერა თუ არა როსტევანმა უცხო მოყმის უჩინარობა, უხორცობა სინამდვილეში? _ეს კითხვა დავსვით მოსწავლეებთან ერთად, როცა შევისწავლეთ  ,,ვეფხისტყაოსნის“ თავი: „უცხო მოყმის ნახვა“. გადავწყვიტეთ, დავკვირვებოდით მოვლენების განვითარებას, პასუხი მაშინვე არ გაგვეცა ამ კითხვაზე. თუმცა,  იგი თითქოს მალევე გაჩნდა_ თინათინმა ურჩია მამას, დაევალებინა ყმებისთვის  უცხო რაინდის მოძებნა. ერთი წლის ძებნის შემდეგ როსტევანის მონები დაბრუნდნენ და მეფეს მოახსენეს, ჩვენ მისი ამბის მსმენელიც ვერ ვნახეთო. როსტევანმაც დაიჯერა უცხო რაინდის ეშმაკეულობა და „თამაშობა ადიადა“_ამას გვეუბნება ტექსტი. თუმცა ცოტა ხანში აღმოჩნდება, რომ თინათინს არ სჯერა ეს, მიუხედავად იმისა, რომ მისი იდეა იყო უცხოს მოძებნა. თინათინმა მამას არ უთხრა, მაგრამ ავთანდილს გაუმხილა თავისი ეჭვი და სთხოვა, მოეძებნა  იდუმალი მოყმე. ტექსტიდან ჩანს, რომ არც ავთანდილს დაუჯერებია  უცხო რაინდის უხორცობა, (მან საკუთარი თვალით იხილა ტარიელის მეომრობა)  იგი თანხმდება თინათინს, რომ მოძებნის მას.

და ისევ ისმის კითხვა: ნამდვილად დაიჯერა როსტევანმა უცხო რაინდის უჩინარობა?- ავთანდილის უცხო მოყმის საძებრად წასვლის შესახებ საუბრისას  ისევ ვსვამთ ამ კითხვას კლასში. ჯერ განსხვავებული პასუხი არა გვაქვს, რადგან ვხედავთ, როსტევანმა იცის, რომ სულ სხვა მისიით მიდის ავთანდილი სახელმწიფოდან.,,მე წავიდე, მოვიარო, ვილაშქრო და ვინაპირო, თინათინის ხელმწიფობა მტერთა თქვენთა გულსა ვგმირო“.    სპასპეტის არაბეთში დაბრუნების შემდეგ  კი , როდესაც ავთანდილისაგან გამოგზავნილი შერმადინი მოახსენებს  მეფეს თავისი პატრონის სიტყვებს: ,,მის ყმისა ვერას ვერ მცნობი ვუხმობდი თავსა ფლიდობით, აწ ვცან და გაცნევ ყველასა, მოვალ შვებით და მშვიდობით“, ტექსტში ჩნდება როსტევანის სიტყვები :  „ბრძანა: ,,ვცან ჩემი ღმრთისაგან  სააჯო და სათხოველი“ . მოსწავლეებს ვთხოვ, იფიქრონ, როგორ შეიძლება, ახსნან ეს სიტყვები. რა ,,სააჯო და სათხოველი“ ჰქონდა როსტევანს ღმერთთან ამ სამი წლის მანძილზე, რაც არ ასვენებდა, რასაც გამუდმებით სთხოვდა უფალს…

შეიძლება დავიჯეროთ, რომ როსტევანისნაირი ბრძენი,  მეომარი უებრო, რაციონალური ადამიანი ეჭვის გარეშე დაიჯერებდა, რომ არაბეთის საუკეთესო  რაინდები მოჩვენებამ დახოცა, გაანადგურა? მოსწავლეების დიდი ნაწილის მსჯელობა მიდის იქით, რომ „უცხოსთან“ სამარცხვინოდ დამარცხებულ როსტევანს მეტი გამოსავალი არ ჰქონდა, უნდა ეღიარებინა, რომ მხოლოდ უხორცო ძალას, რასაც ადამიანი ვერ მოერეოდა, შეეძლო გაენადგურებინა არაბეთის უძლეველი ლაშქრის რჩეული მეომრები.

მასას, საზოგადოებას, ზოგჯერ სჭირდება ასეთი ტყუილი, თუნდაც იმიტომ, რომ სასოწარკვეთილებაში არ ჩავარდეს. მხოლოდ შინაგანად ძლიერ ადამიანს თუ შეუძლია დამარცხება შემდგომი გამარჯვებისთვის საკუთარ მოტივაციად აქციოს, ძალები მოიკრიბოს, სიმართლეს თვალებში შეხედოს. ჟამი აქვს ყველაფერს, იქნებ სწორედ ამ ჟამს ელოდებოდა როსტევანი?!

თუმცა მოსწავლეების ნაწილს მეორე პასუხიც აქვს კითხვაზე-  რა ჰქონდა სამი წლის განმავლობაში,, სააჯო და სათხოველი“ როსტევანს?- ავთანდილის მშვიდობიანად დაბრუნება სახელმწიფოში. ესეც დამაჯერებელი არგუმენტია, რადგან მეფეს შვილივით უყვარდა თავისი გაზრდილი და, რა თქმა უნდა, იდარდება მასთან განშორებას.

მივყვეთ მოვლენებს, ავთანდილი ისევ უნდა წავიდეს, იცის, როსტევანი  აღარ გაუშვებს, ამიტომ იპარება. მეფე ბრაზდება ვაზირ სოგრატზე, მაგრამ ავთანდილის   ანდერძის წაკითხვის შემდეგ ცრემლიანი თვალებით სთხოვს დარბაზს, აქედან დაეხმარონ ავთანდილს (ამლოცველონ ობოლნი, ქვრივნი, დავრდომილნი).

საინტერესოა… როსტევანი არ გაბრაზებულა, როცა ავთანდილი პირველი წასვლის შემდეგ დაბრუნდა და უცხო მოყმის ამბავი მოიტანა, თუმცა გამოჩნდა, რომ სპასპეტმა მეფე მოატყუა (წასვლის ნამდვილი მიზეზი დაუმალა).  არც გაპარვის შემდეგ გაბრაზებულა სპასპეტზე_ საქმე, სახელმწიფო როგორ მიატოვაო.

მოსწავლეებთან ერთად განვიხილავთ ანდერძის ყოველ სტრიქონს… „არა ვიქმ, ცოდნა რას მარგებს ფილოსოფოსთა ბრძნობისა!“_ მიმართავს გაზრდილი გამზრდელს. ანდერძის კითხვისას გვრჩება შთაბეჭდილება, რომ ავთანდილთან ერთად როსტევანიც საუბრობს, რადგან თავად ანდერძის ავტორი თანამოაზრედ, გამგებად,  ამ სიბრძნის მასწავლებლად როსტევანს ასახელებს. თითქოს ყოველ სტრიქონში ეუბნება, რომ მან ასწავლა: „სიცრუე და ორპირობა ავნებს ხორცსა, მერმე სულსა“…   „სიყვარული აღგვამაღლებს“ … „სჯობს სიცოცხლესა ნაძრახსა“… „კაცი ბრძენი ვერ გასწირავს“…

მან იცის, რომ აღმზრდელი არ დაუგმობს განზრახვას, რადგან ავთანდილი ასრულებს ღვთის ნებას,ხვდება, რომ ტარიელი მისი საძებარია:  ,,ჰე,მეფეო,გავიპარვი, ძებნად ჩემგან საძებრისად“.  ავთანდილი დარწმუნებულია, რომ როსტევანი თავად აუხსნის საზოგადოებას  მისი წასვლის მთავარ მიზანს, ამიტომაც იმასაც სთხოვს, მისი არდაბრუნების შემთხვევაში  იზრუნოს მის სულზე.

ვფიქრობთ, პასუხს ვპოულობთ ჩვენს კითხვაზე. ავთანდილის ანდერძმა, სპასპეტის წასვლამ როსტევანი მიახვედრა, რომ მისი გაზრდილი ცდილობს არაბეთს მოყვარედ, ძმად დაუბრუნოს ადამიანი, რომელიც მტრად მოიკიდეს, გადაემტერნენ, რომელმაც ამის გამო საყვედურიც კი უთხრა ავთანდილს პირისპირ შეხვედრისას: „რა გინდოდათ?  რას მერჩოდით? ერთმანეთსა რითა ვგვანდით?“

ავთანდილი ცდილობს სიყვარული, მეგობრობა, თავგანწირვა გასცეს, მტრობის, შუღლის, უსამართლო დამოკიდებულების სანაცვლოდ.  ცდილობს სიცოცხლის(ნესტანის)  დაბრუნებაში დაეხმაროს ტარიელს. სიყვარული გადოს ურთიერთობის   „გზად და ხიდად“  და მტრად  მოკიდებული უცხო რაინდი, მეგობრად დააბრუნოს არაბეთში. ეს არის გაცემის ყველაზე ღრმა, დიდებული არსი. ეს არის ,,ვეფხისტყაოსნის“ ყველაზე დიდი სიბრძნე, სათქმელი, რომ სიყვარული აერთებს, აღადგენს გაუგებარ, შემცდარ ურთიერთობებს. ადამიანებს აძლევს საშუალებას, დაუბრუნდნენ საკუთარ თავს, თვალი გაუსწორონ სიმართლეს, არ იცხოვრონ სიცრუეში, არ მოიტყუონ თავი.

ავთანდილი ასწორებს როსტევანის შეცდომას. მისი გზა და მოძრაობა ნაწარმოების მთავარი ხაზია. ამ გზით იწყება ნაწარმოები  და ამ პერსონაჟის სიკეთისათვის მოძრაობითაც მთავრდება ის. ეს გზა და მოძრაობა არსად არ წყდება ნაწარმოებში, მას უერთდება  სხვა მოძრაობები, სხვა გზები( პერსონაჟები) და საინტერესოა, რომ თითქმის ყველასთან იგი სიყვარულს გასცემს, აკავშირებს მათ ერთამანეთთან, აღმოაჩენს სიყვარულის დაკარგულ გზებს(მიდის ფრიდონთან და ტარიელისთვის თავიდან აამოძრავებს, მიდის ფატმანთან და ნესტანის გადასარჩენად თავიდან აღძრავს მას.) ავთანდილი პოულობს და ერთმანეთთან აკავშირებს სიყვარულის გაცემისათვის მზა სულებს, რადგან იცის, „უხვად გასცემდი, ზღვასაცა შესდის და გაედინების“ და თავადაც იღებს სიყვარულს, მეგობრობას. ესაა  მისი მისია_ შეკრება

სიკეთისათვის თავგანწირულებისა  სიყვარულის გადასარჩენად, რადგანაც ,,რაც მტრობას დაუნგრევია სიყვარულს უშენებია“.

24 მაისის საღამოს ახალციხეში აღმოვჩნდი. ხანგრძლივი მგზავრობის შემდეგ მე და ჩემი თანამგზავრები ახალი შთაბეჭდილებებისთვის, ნანახ-გაგონილის გაანალიზებისთვის მზად არ ვიყავით. ჩვენი ფიქრები ისევ აჭარის მთების თოვლშერჩენილ ფერდობებს დასტრიალებდა. რაბათის კომპლექსის დათვალიერება მომდევნო დღისთვის გადავდეთ.

– რა სევდიანი ქალაქია! – თქვა ანემ, როცა რესტორანს ვეძებდით.

ცხრა საათი იქნებოდა. წვიმდა.  ცუდად განათებულ ქუჩებში არავინ ჩანდა.

როცა სასტუმროში ვბრუნდებოდით – ასე, თორმეტის ნახევრისთვის – ერთიანად სველი, ენაარეული, უკვე ყვირილზე გადასული, 17-18 წლის მთვრალი ბიჭები დავინახეთ. სადაცაა, გაწევ-გამოწევა დაიწყება-მეთქი, – გავიფიქრე. იქვე რამდენიმე გოგოც ჩანდა, სხვების დაწყნარებას კივილით რომ ცდილობდნენ. ხმამაღალი შეძახილებიდან და დიალოგების ნაწყვეტებიდან შევიტყვე, რომ წინასაბანკეტო  საორგანიზაციო შეკრების დასასრულს შევესწარით. რაღაც აირია. უხილავი ჯაჭვი ხმაურით გაწყდა.

– რა ხდება? – მკითხეს თანამგზავრებმა.

– არაფერი, – ვუპასუხე. – ზედმეტი დალიეს და უაზროდ კამათობენ.

დილით რაბათის კომპლექსის ის ნაწილი, სადაც ჩვენი სასტუმრო იყო, საზეიმოდ მორთული დამხვდა. ეზოში თეთრპერანგიან გოგო-ბიჭებს, მასწავლებლებსა და საერთო სიხარულის გამზიარებელ კეთილისმსურველებს მოეყარათ თავი. ხმამაღალი მუსიკა. ფერადი ბუშტები. კაცი ვიდეოკამერით. მიკროფონთან ერთმანეთს ცვლიდნენ სკოლის ადმინისტრაციის წარმომადგენლები, კლასის დამრიგებლები, სხვადასხვა საგნის მასწავლებლები. მათი სიტყვების გამოცნობა სულ მცირე სირთულესაც კი არ წარმოადგენდა – ტრადიციული ქართული სადღეგრძელოებისა და წლების მანძილზე გაზეპირებული პროფესიული შეგონებების ნაზავი გახლდათ. სკოლადამთავრებულები რიგრიგობით მღეროდნენ ბავშვობის ტკბილ წლებზე, ონავრობასა და პატარ-პატარა უსაქციელობებზე, მასწავლებლების დიდ გულსა და მათგან ნასწავლ სამშობლოს სიყვარულზე, ბრწყინვალე მომავლისკენ გადადგმულ ნაბიჯებზე, იმედების გამართლებაზე.

ვცდილობდი, ყური არ დამეგდო. ვცდილობდი, მთელი ყურადღება ახმედიეს მეჩეთის ოქროსფრად მოელვარე გუმბათისთვის მიმეპყრო, მაგრამ არ გამომდიოდა.

– ახლა მისმინეთ: სანამ არ გეტყვით, ფეხს არ მოიცვლით! სანამ პატრული არ მოვა, ასე იდგებით, როგორც დგახართ!

ვიფიქრე, მომესმა-მეთქი. თუმცა მალევე შევნიშნე ფორმიანი წესრიგის დამცველები. წინადახედულ მასწავლებლებს ყველაფერი გაეთვალისწინებინათ. მათი გამართლება ვცადე: ისევ სიფრთხილე სჯობს, ხომ შეიძლება თავისუფლებით თავბრუდახვეულმა ამ საყვარელმა გოგოებმა და ბიჭებმა აურიონ, რაღაც გამოუსწორებელი ჩაიდინონ, ყველას დიდი თავსატეხი გაუჩინონ-მეთქი (საბჭოთა სკოლის შვილი ვარ – ეს ფრაზები თავისით ჩნდებოდა გონებაში; ზაფხულის მწერებივით რიალებდნენ და თავს არ მანებებდნენ). მაგრამ, მეორე მხრივ, მთელი ეს აურზაური, მღელვარება, აზრგამოცლილი ზეიმი, აბსურდამდე დასული დღესასწაული სასაცილოდაც მეჩვენებოდა და შემზარავადაც.

თეთრპერანგიანები უკვე ჭრელპერანგიანებად ქცეულიყვნენ.

ყველა დაძაბული ჩანდა – ამ დღის სერიოზულობას ბოლომდე აცნობიერებდნენ და სურდათ, თითოეული  რიტუალი წესისამებრ შეესრულებინათ.

ბოლოს მანქანებში გადანაწილდნენ და თავაწყვეტილი რბოლაც დაიწყო. როგორც ჩანს, წესრიგის დამცველების მოვალეობა მხოლოდ დათქმულ დროს გამოჩენა და საზოგადოებისთვის მოქუფრული სახეების ჩვენება იყო. მანქანების ჩაწეული ფანჯრებიდან გაშლილი ხელები გამოჩნდა, იმწამს გახსნილი ცქრიალა ღვინის ბოთლებით. თეთრი ქაფი. მზის შუქზე აციმციმებული ნაკადული.

– თქვენთან როგორ აღნიშნავენ სკოლის დამთავრებას? – ვკითხე ავსტრიელ და გერმანელ თანამგზავრებს.

მხრები აიჩეჩეს – საერთოდ არ აღნიშნავენო.

განა სკოლაში, სკოლის ეზოში ყველაზე ბუნებრივი არ იქნებოდა დამშვიდობება? უბრალოდ, უპრეტენზიოდ. წარმოვიდგინე, როგორ სხედან ბალახზე და ძველ ამბებს იხსენებენ, ან მომავალზე საუბრობენ – რაც ენაზე მოადგებათ, იმას ამბობენ. თავს არავინ დასტრიალებთ ვიდეოკამერით – ჰოდა, არავინ ზრუნავს იმაზე, რომ უფრო მიმზიდველად გამოჩნდეს, უფრო გულის ამაჩუყებლად ილაპარაკოს. მეგობრობა გაგრძელდება. რაც ნამდვილია, დროს გაუძლებს.

დანარჩენი გაქრება. და ეს სწორია, სამართლიანია.

ბანკეტი – ამ სიტყვის გაგონებაც კი მკლავს. არადა, ბევრჯერ გავიგონე 25 მაისს, ახალციხელი ახალგაზრდების „ბოლო ზარზე“. დაძაბულობის წყარო ესეცაა – სწორად შერჩეული ტანსაცმელი და ფეხსაცმელი უნდა გეცვას; თუ გოგო ხარ, იდეალური ბარბი უნდა იყო, თუ ბიჭი ხარ – მამის ასლად უნდა იქცე და ზუსტად ისე უნდა მოიქცე, როგორც ის იქცეოდა 20-25 წლის წინ. გაზეპირებული სადღეგრძელოები. მასწავლებლების თვალწინ დაღვრილი ცრემლი. რესტორნის ხელოვნური განათების ფონზე ახსნილი სიყვარული.

საბედნიეროდ, სულ უფრო ხშირად მესმის, რომ გოგოები და ბიჭები უარს ამბობენ სკოლის დამთავრების პომპეზურად აღნიშვნაზე, გულის ხმას მიჰყვებიან და არა – ეგზალტირებული მრჩევლებისას. ისინი მალე გაიგებენ ნამდვილი თავისუფლების გემოს – ვინც გულის მოსმენა ისწავლა, უაზრო ხმაურს ყური არ შეაჩვია.

გულჰანეს ბაღის უზარმაზარ შესასვლელიდანვე იგრძნობა, შიგნით სხვანაირი ნიავი და ჰაერია. რაღაცნაირი სუფთა და არომატით სავსე. ეს ვარდების არომატია და ბაღსაც ვარდების ჰქვია. თუმცა, ვარდის სურნელი შემწვარი წაბლის სუნსაც ერევა და თუ შეუჩვეველი ხარ, შეიძლება თავიდან თავბრუც კი დაგეხვეს.

სიგრილეა, მაგრამ ყველაფერი შედარებითი გახლავთ და სტამბულის უძველესი წყალგაყვანილობის მიწისქვეშა სისტემასთან შედარებით, აქ ნამდვილად ცხელა. ე.წ. „Yerebatan Sarnıcı“ ანუ ბაზილიკის წყალსაცავზე ვსაუბრობ, სადაც ცნობილი მედუზას ორი თავი გახლავთ დაცული. უფრო სწორედ, თავი ორი უზარმაზარი სვეტის საყრდენს წარმოადგენს. სვეტი სულ სამი ყოფილა, თუმცა, მესამე იქვე ახლოს მდებარე არქეოლოგიურ მუზეუმში გადაუტანიათ.

საერთოდ, ეს კონსტანტინეპოლის დროინდელი,  ერთ-ერთი ყველაზე დიდი და კარგად შენახული მიწისქვეშა წყალსაცავია. აქ სასმელი წყლის მარაგი იმ შემთხვევისთვის ინახებოდა, თუ ქალაქს გვალვა ან მტერი დაატყდებოდა თავს. წყალი მილებში აქვადუქების მეშვეობით მიემართებოდა და ერთ-ერთი უდიდესი აქვადუქი  კონსტანტინეპოლის ვალენტას აქვადუქი გახლავთ. ეს სწორედ ის ადგილია, რომლის მოსანახულებლადაც საზაფხულო სკოლის მთელი შემადგენლობა  წავედით, მაგრამ გზის დაკეტვის გამო ტყე-ტყე მოგვიწია სიარული და გზად გადაყრილმა მოპიკნიკეების ერთმა ჯგუფმა, ჩვენს დანახვაზე ჰაერში  სროლა ატეხა. მოგვიანებით თქვეს, ვიხუმრეთო, მაგრამ ჩვენ სახუმაროდ ნამდვილად არ გვქონია საქმე.

წყალსაცავის მშენებლობა ბერძნებმა იმპერატორ კონსტანტინეს დროს დაიწყეს და 532 წელს, იმპერატორ იუსტინიანეს მმართველობისას დაასრულეს. 80 000მ³ წყალს იტევს და 336 სვეტია განლაგებული. სვეტების უმეტესი ნაწილი ანტიკური ტაძრებიდან არის აღებული, ამიტომაც ერთმანეთისგან მარმარილოს ხარისხით და დამუშავებით განსხვავდებიან. ზემოთაც დავწერე, რომ ორი სვეტის საფუძველს მედუზა გორგონას თავი წარმოადგენს. ერთი თავით ქვევით იყურება, მეორე გვერდზეა მიბრუნებული. არავინ იცის, საიდან მოიტანეს და ადრე რომელ ძველ ნაგებობას ამშვენებდა.

თავად მედუზა გორგონა დებ გორგონებში ერთ-ერთი გახლდათ. სახე – ქალის, თმის ნაცვლად კი გველები ჰქონდა. პერსევსმა გამოასალმა სიცოცხლეს. პერსევსსაც შეგახსენებთ, ძველი ბერძნული მითოლოგიის გმირია, ზევსის და დანაის ვაჟი. მედუზა გორგონაზე გამარჯვებული და დედოფალ ანდრომედას მხსნელი. ერთი სიტყვით, კარგი და მართალი კაცი. ლეგენდის თანახმად, პერსევსი მედუზას გამანადგურებელ მზერას უჩინმაჩინის ქუდით გადაურჩა. გახსოვთ ხომ, მედუზა ვისაც შეხედავდა, ქვად გადააქცევდა. ჩვენ წყალსაცავში მედუზას თვალებში შევხედეთ, მაგრამ გადავრჩით. დაღლილია უკვე, თან იქ ყოველდღე მილეთის ხალხი დადის და მათი ყურების თავიც აღარ აქვს. მის გვერდით „სურვილების აუზია“. სურვილების, რომ იყო, ეგ მერეღა გავიგე, ამიტომ ხუმრობით ვიტყვი, უეჭველი მისაბრუნებელი ვარ, სურვილი, რომ ჩავიფიქრო. კონსტანტინეპოლის დაპყრობამდე წყალსაცავი აქტიური იყო, შემდეგ მიატოვეს და ძლიერ დაბინძურდა. მხოლოდ 1987 წლიდან გაწმინდეს და მუზეუმად გადააკეთეს.

ჰოდა, თხრობას ზუსტად იმ ადგილიდან ვიწყებ, წყალსაცავიდან გამოსული კვლავ გულჰანეს ბაღში, რომ შევდივარ, სადაც თითქოს გრილა, მაგრამ წყალსაცავთან შედარებით ცხელა.

ბაღში სეირნობის დრო არ არის, საზაფხულო სკოლის მორიგი ლექცია იწყება. საუბარი სწორედ მედუზას თავზეა, უფრო სწორედ, იმ შადრევნებზე, რომლებსაც მედუზას თავი ამშვენებს. პრეზენტაციის სლაიდებში ალ-ჯაზარის მიერ გაკეთებული მედუზას თავის ჩანახატებიც გვაჩვენეს და იქვე აღნიშნეს, რომ ცნობილი ინჟინერი იყო (ისლამური ძველი პერიოდის ცნობილი ინჟინერი იყო და ოთხმოცამდე შადრევანი დააპროექტა). ხატვისას თურმე, ძირითადად გალისგან (ალეპოს მუხის კაკალსაც ეძახიან) დამზადებულ მელანს იყენებდა.  ისლამური ალქიმიის პერიოდში მელნის დამზადების უამრავი რეცეპტი არსებობდა, თუმცა ხელნაწერებში ერთ-ერთი პოპულარული რეცეპტი ხის კორძის, იგივე გალისგან დამზადებული მელანია. უფრო მეტიც მეხუთე საუკუნიდან დაწყებული, მთელი მეცხრამეტე საუკუნე გამოიყენებოდა.

მელნის შესახებ ქართული მატერიალური კულტურის ეთნოგრაფიულ ლექსიკონში ვკითხულობთ: უძველესი საწერი საშუალება. ერთგვარი სითხე, რომელიც მზადდებოდა სხვადასხვა ტიპის ორგანული და არაორგანული ნივთიერებებისგან. ადამიანები ფლობდნენ მელნის დამზადების სხვადასხვა ხერხს. მელანს დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა ხელნაწერთა დაცვა-შენარჩუნებისთვის, ამიტომ ისეთი მელნის დამზადებას ცდილობდნენ, რომელიც დროსაც და ბუნებრივ პირობებსაც კარგად გაუძლებდა. საგულისხმოა, რომ მცხეთაში აღმოჩენილ იქნა ელინისტური ხანის სამელნე და საწერკალმები, რაც იბერიის სამწერლობო საქმიანობის უეჭველ დადასტურებას წარმოადგენს.

აქაც და იქაც მელნის დამზადების ერთი გავრცელებული ხერხი ყოფილა.

იმდროინდელი მელანი ძირითადად ტანინის მჟავას და რკინის (II) სულფატის ურთიერთქმედებით მზადდება, თუმცა რკინის სხვა მარილებიც გამოიყენება. ტანინის მჟავა პოლიფენოლი გახლავთ, გლუკოზის პოლიგალოლების ნაშთს შეიცავს და   ფორმულაა C₇₆H₅₂O₄₆. ის ყვითლიდან ყავისფერში გადასულ ამორფულ ფხვნილს წარმოადგენს, 2850 გრამი იხსნება ერთ ლიტრ წყალში (1,7 მოლი). თავად მჟავას ხის კორძისგან, გალისგან (კაკლისგან) გამოყოფენ და ზოგჯერ ჰალის მჟავათიც მოიხსენიებენ. მედიცინაში კი პერუს ბალზამის სახელით შეხვდებით და ძირითადად სხვადასხვა მალამოებს ამზადებენ. ტანინის მჟავის და რკინის (II) სულფატის ურთიერთქმედებით რკინის ტანატის კომპლექს-ნაერთი წარმოიქმნება.  გაფილტვრის შედეგად  რუხიდან შავ ფერში გადასულ (კონცენტრაციის მიხედვით) სითხეს ვღებულობთ, რომელიც მელანს წარმოადგენს და სხვა მელნისგან განსხვავებით (მაგ. ინდური მელანი) მდგრადია. წყალში ხსნადობის გამო შეუძლია ქაღალდის ზედაპირში შეაღწიოს და მისი წაშლა რთული ხდება. რკინა-ტანინის პიგმენტი ცელულოზას ბოჭკოებთან არ წარმოქმნის ქიმიურ ბმებს. ის მჭიდროდ ეკვრის ქაღალდს, ოღონდ უფრო მექანიკურად. ეს უფრო გაშრობის შემდეგ ხდება, როცა პიგმენტი ფაქტობრივად ცელულოზას ბოჭკოებში „იხლართება“.

ჟანგბადის თანაობისას რკინის ტანატის პიგმენტი წარმოიქმნება, ეს უკვე წყალში უხსნადი გახლავთ და ასეთი მელნით დაწერილი ტექსტი ან შესრულებული ჩანახატი წყლითაც ვერ ჩამოირეცხება.

დაწერილი ტექსტი ნელ-ნელა მუქდება, რადგან ჰაერის ჟანგბადის მეშვეობით Fe⁺² Fe⁺³-მდე იჟანგება. სხვათა შორის, ეს ერთ-ერთი მიზეზია, რის გამოც ჭურჭელი, სადაც  მელანი ინახება, კარგად უნდა იყოს თავდაცობილი. რადგან, თუ ჭურჭელში ჰაერი შეიპარა, წარმოქმნილი Fe⁺³ იონი დროთა განმავლობაში მელანში არსებულ ტანინის მჟავას ან მის წარმოებულებს პოლიმერულ ორგანო-მეტალურ ნაერთებად გარდაქმნის.

ჰალის მჟავა, იგივე ტანინის მჟავა ახლა იყიდება გამზადებული, თორემ ისლამური ალქიმიის დროს სად იყო. ამიტომ, მელნის დამზადებამდე სწორედ ჰალის მჟავა უნდა მიეღოთ. ამას, ჰალის გალებისგან/კაკლებისგან აკეთებდნენ. კარგად დანაყავდნენ და შემდეგ 4-5 კვირის განმავლობაში 26 გრადუსზე აშრობდნენ. შედეგად, წარმოიქმნებოდა ობნარევი მასა, რომელსაც პრესავდნენ და მდუღარე წყალში ათავსებდნენ. გარკვეული ხნის დუღილის და აორთქლების შემდეგ, ღებულობდნენ შესაბამის მჟავას. ზოგიერთ წყაროში რკინის მარილების ნაცვლად სპილენძის მარილების დამატებაზეა საუბარი.

მაიკლ დე ჩამპნორმა და მ. მალეპეიერმა 1862  „ქიმიის ლექსიკონში“ შემდეგი რეცეპტი გამოაქვეყნეს:

ალეპოს მუხის გალები/ კაკლები (დაჩეჩქვილი) – 8 უნცია (226.796 გრამი);

შავი სანდალოზის ხის ქერქი – 4 უნცია;

რკინის სულფატი – 4 უნცია;

აკაციის ფისი – გუმი არაბიკუსი – 3 უნცია;

სპილენძის სულფატი – 1 უნცია;

კრისტალური შაქარი – 1 უნცია.

ჰალის კაკლები ადუღეთ 5 ლიტრ წყალში ერთი საათის განმავლობაში. ან, სანამ წყლის ნახევარი არ აორთქლდება. მიღებული ხსნარი გავფილტროთ და ფილტრატს დავამატოთ დანარჩენი ინგრედიენტები, სანამ ბლანტ სითხეს არ მივიღებთ. დავტოვოთ 24 საათის განმავლობაში, შემდეგ მუქ ჭურჭელში ჩავასხათ, კარგად მოვარგოთ სახურავი და შევინახოთ.

ვინმე ჯოზეფ ჰორსლი შემდეგ რეცეპტს გვთავაზობს (Chemicalo News; 1862):

ფაიფურის როდინში გასრისეთ 36 ცალი კაკალი, ჩადეთ ჭურჭელში, სადაც იმავე ხის ქერქის ნაყენია სამი ლიტრი და დაამატეთ ერთი უნცია (1უნცია=28.3495გრ.) კონცენტრირებული ამიაკი. შემდეგ, ერთი უნცია რკინის სულფატი გახსენით ერთ ნახევარ უნცია გამოხდილ წყალში (შეიძლება გათბობა დაგჭირდეთ), კარგად მოურიეთ და უკვე დამზადებულ ნარევს შეურიეთ. მცირე ხნით დააყოვნეთ და თქვენი მელანი მზად იქნება. ამგვარად დამზადებული მელანი გამჭირვალეა, ნალექის და შესქელების გარეშე. ოღონდ, ცხიმიან ქაღალდზე საწერად არ გამოდგება.

კიდევ ერთი რეცეპტი შემდეგნაირია: ფაიფურის როდინში გასრისეთ 4 უნცია (1უნცია=28.3495გრ.) ალეპოს მუხის კაკალი (გალები), დაამატეთ ერთი უნცია იმავე ხის დამტვრეული ქერქი და დაასხით 3 პინტა ( pints; 1 პინტა-1.41953ლ.) რბილი წყალი. ნელა ადუღეთ, სანამ არ განახევრდება. შემდეგ,  დაამატეთ რკინის სულფატის 2 უნცია, შაბიამანი ან სპილენძის კარბონატის (ეს უკანასკნელი უკეთესია) 1/2 უნცია,  აკაციის ფისი/გუმი არაბიკუსი 2 უნცია და ყავისფერი შაქარი, ასევე, 2 უნცია. კარგად შეანჯღრიეთ და დატოვეთ ერთი კვირით. შემდეგ გაფილტრეთ და ოდნავ სპირტი დაუმატეთ, მელანი მზად არის.

ალ-ჯაზარის მედუზას თავიან შადრევნებზე საუბრის შემდეგ ერთ-ერთი შადრევნის იმიტაცია უნდა გვაჩვენონ. მეცნიერების ისტორიის სპეციალობის პირველი კურსის სტუდენტებს დაუმზადებიათ და აგერ ახლა ბორბლებზე ამხედრებული მაკეტი, საგანგებოდ ჩვენთვის შემოაგორეს. პირველი კურსის საინჟინრო ფაკულტეტის სტუდენტები რომ ყოფილიყვნენ, ვიტყოდი, ასეთი მაკეტი არ გეკადრებათ-მეთქი. თუმცა, მეცნიერების ისტორიის სტუდენტებისთვის, ურიგო სულაც არ არის, მედუზაც ადგილზეა და წყალიც ჩუხჩუხებს.

ჰო, მაკეტზე ალ ჯაზარის ამოჩემებული ფრაზაც წერია:

უკეთესი დღეები წინ არის!

ახალი მასალებისა და რესურსების  ძიება, განსაკუთრებით კი ინტერნეტრესურსების, რომელთა გამოყენებაც შესაძლებელია გაკვეთილზე  ერთ-ერთი რთული პრობლემაა, რომელსაც გეოგრაფიის მასწავლებლები აწყდებიან. არადა, საგანმანათლებლო ტექნოლოგიების ბაზარზე გეოგრაფიული შინაარსის  ბევრი კარგი თამაში და რესურსი არსებობს და მათი გამოყენება გეოგრაფიის გაკვეთილზე თავისუფლად შეიძლება. ზოგიერთი მათგანი კარგი თვალსაჩინოებაა, ზოგი  კარგი მასალაა ახალი ინფორმაციის მისაწოდებლად, ზოგი მოტივაციის გასაძლიერებლად და  ზოგიც განვლილი მასალის განსამტკიცებლად.  განვიხილოთ ზოგიერთი მათგანი.

GOOGLE EARTH ყველაზე გავრცელებული და მოხმარებადი საიტია.  იგი მომხმარებელს  საშუალებას აძლევს ვირტუალურად იმოგზაუროს არა მარტო ჩვენი პლანეტის გარშემო, არამედ მის ფარგლებს გარეთაც. GOOGLE ტექნოლოგიის გამოყენებით შესაძლებელია  გამოვიკვლიოთ ისტორიული ობიექტები, მეგაპოლისების ცხოვრება, სხვადასხვა კლიმატური სარტყლის ლანდშაფტები, თავი ამოყოთ ჯუნგლებში, ოკეანის ფსკერზე და ღია კოსმოსშიც კი. ამის  გაკეთება კი სულ მარტივად  შეიძლება: საკმარისია მხოლოდ რუკის მასშტაბის გადიდება ან  თქვენთვის საინტერესო გეოგრაფიული ადგილის ჩაწერა ძიების ველში, რომ აღმოჩენებიც დაიწყება.    https://www.google.com/earth/

EARTHVIEWER უფასო საიტია, რომლის დახმარებითაც შესაძლებელია დავადგინოთ, როგორ გამოიყურებოდა ჩვენი პლანეტა მილიარდი წლის წინ. ეს ნამდვილი დროის მანქანაა, რომელიც პატარა მკვლევრებს იმ დროში გადაიყვანს, როცა გრენლანდიის ვულკანების ფორმირება ხდებოდა; აჩვენებს როგორ იცვლებოდა კლიმატი და ლანდშაფტი ან როგორ  წარმოიქმნა და  განვითარდა  თანამედროვე ქალაქები. რუკაზე აღნიშნული თითოეული ობიექტი  ისტორიულ და გეოლოგიურ ცნობას შეიცავს. საიტი ინგლისურენოვანია.   https://www.hhmi.org/biointeractive/earthviewer-online-and-downloadable-version

National Geographic-ის მსოფლიო ატლასი  – NATIONAL GEOGRAPHIC WORLD ATLAS არაჩვეულებრივი, დაწვრილებითი და ინტერაქტიური საშუალებაა, რომელსაც მთლიანად შეუძლია შეცვალოს ქაღალდის რუკა. რუკებს აქვს გრადუსთა ბადე, რაც საშუალებას იძლევა  ნებისმიერი გეოგრაფიული ობიექტის ზუსტი ადგილმდებარეობა განისაზღვროს.  ასევე  შესაძლებელია ნებისმიერი ობიექტის  დათვალიერება თანამგზავრიდან. თითოეულ ქვეყანას  თან ახლავს დეტალური ინფორმაცია მოსახლეობის, ისტორიის, კლიმატის, ეკონომიკის  შესახებ. NATIONAL GEOGRAPHIC WORLD ATLAS მსოფლიოს მთავარი გეოგრაფიული ბიუროს ოფიციალური ატლასია. https://kids.nationalgeographic.com/world/.

GEOMASTER PLUS საიტია, რომელიც  ძალიან დინამიკურ თამაშს გვთავაზობს ქვეყნების, დედაქალაქების,  მათი ძირითადი ღირშესანიშნაობების და დროშების შესახებ.  საიტი  იძლევა რომელიმე გეოგრაფიული ობიექტის დასახელებას,  რომელიც მოსწავლემ მოცემულ რუკაზე უნდა მოძებნოს  და პირობითი ნიშნით აღნიშნოს. ამისათვის მას  გარკვეული დროის რეჟიმი აქვს მიცემული. ვიქტორინის შემდეგ დონეზე გადასასვლელად საჭიროა ქულების დაგროვება. ასეთი თამაშ-ვიქტორინა ხელს უწყობს მოსწავლეთა ცოდნის განმტკიცებას.

საიტი WHERE IS THAT წარმოადგენს მეტად აქტიურ ვიქტორინას, სადაც თამაში რამდენიმე მომხმარებელს  ერთდროულად შეუძლია. თამაშისას მთავარი ამოცანაა, რაც შეიძლება მცირე დროში, რუკაზე აჩვენოთ დასახელებული გეოგრაფიული ობიექტი. ობიექტი კი შეიძლება იყოს, როგორც რომელიმე სახელმწიფო, ისე  დედაქალაქი, ცნობილი ცათამბჯენი ან ქედი.  თითოეული ეს ობიექტი მიბმულია ვიკიპედიის შესაბამის სტატიასთან, რაც ცოდნის მიღების  კარგი და მარტივი  საშუალებაა. https://itunes.apple.com/us/app/what-is-there-learn-geography/id660164295?mt=8

საიტი GEOGRAPHY LEARNING GAME გთავაზობთ თამაშ-ვიქტორინას, რომელიც  გეოგრაფიული ობიექტების ფართო სპექტრს მოიცავს: მდინარეებს, მთებს, ტბებს ზღვებს, კუნძულებს, ყურეებს, არხებს, უდაბნოებს და სხვ. ფიზიკური რუკის შესწავლის გარდა, ამ საიტზე ასევე შესაძლებელია პოლიტიკურ რუკაზეც მუშაობა და ქვეყნების, მათი დედაქალაქებისა და დროშების შესწავლა. თამაშის პრინციპია გეოგრაფიული ობიექტის ზუსტი ადგილმდებარეობის განსაზღვრით ქულების დაგროვება და შემდეგ დონეზე გადასვლა. https://world-geography-games.com/

დაწყებითი კლასების მოსწავლეებისთვის საიტი ANSEL & CLAIR’S ADVENTURES IN AFRICA ერთ-ერთი საუკეთესო საგანმანათლებლო საიტია, სადაც ისინი მხიარულ და მეგობრულ გალაქტიკათა შორის ფოტოგრაფ ანსელთან და ვირტუოზების პლანეტის რობოტ კლერთან ერთად  ეცნობიან და სწავლობენ გეოგრაფიული და ისტორიული მეცნიერების საფუძვლებს.  ეს შემეცნებითი თამაში ინგლისურენოვანია, რაც მოსწავლეებს ამ ენის უკეთ შესწავლაშიც დაეხმარება.   https://www.commonsensemedia.org/app-reviews/ansel-and-clairs-adventures-in-africa

STACK THE COUNTRIES ასევე ინგლისურენოვანი საიტია, სადაც ფლეშ-ბარათის საშუალებით  მოსწავლეები ადვილად იმახსოვრებენ კონტინენტების, ქვეყნებისა და დედაქალაქების  სახელწოდებებს. ბარათებზე მუშაობის შემდეგ  მათ შეუძლიათ აირჩიონ სამიდან ერთი თამაში: Stack the Countries (ტეტრისის მსგავსი თამაში, სადაც რომელიმე ქვეყნის ფორმის მსგავსი აგურები ადგილზე მხოლოდ სწორი პასუხის შემთხვევაში დგებიან), Map It (სადაც რომელიმე გეოგრაფიული ობიექტი უნდა მოძებნონ რუკაზე), и Pile Up (თამაში რეაქციაზე ტაიმერით).  მასწავლებელს შეუძლია  შესასწავლი თემები დამოუკიდებლად დააყენოს და შემდეგ თვალყური ადევნოს მოსწავლეების  წარმატებებს. https://www.commonsensemedia.org/app-reviews/stack-the-countries

საიტი GEOGUESSR 2013 წელს ძალიან პოპულარული გახდა. საიტის  ჩანაფიქრი მარტივია: მოსწავლე ხედავს ადგილმდებარეობის სურათს, რომელიც გადაღებულია Google Street View-ის ტექნოლოგიის დახმარებით. საიტის გამოყენებით მოსწავლეს შეუძლია აღმოჩნდეს იქ, სადაც მოესურვება: ევროპის პატარა ქალაქში ან ყაზახეთის უდაბნოს გზაზე და ცოტა იხეტიალოს კიდეც.  მთავარია, მან გამოიცნოს, პლანეტის რომელ წერტილში იმყოფება. ორიენტირებად კი მას გამოადგება პეიზაჟის თავისებურებები, საგზაო ნიშნები, შორიდან დანახული  ღირშესანიშნაობები, კადრში მოხვედრილი ცხოველები, ადამიანები ან ავტომობილები. რაც უფრო ზუსტად გამოიცნობს ადგილს, მით მეტ ქულას აგროვებს. საიტი არაჩვეულებრივი რესურსია  წინარე ცოდნის გასააქტიურებლად და ახალი ინფორმაციის მისაღებად. https://geoguessr.com/

(ნაწილი მეორე)

„გარდატეხის ასაკი“- „კრიტიკული ასაკი“, როგორც გენებოთ ისე დაუძახეთ. სიმართლე გითხრათ, ამას არ აქვს პრინციპული მნიშვნელობა. ვფიქრობ, მთავარია გავერკვეთ მოვლენის არსში. სტატიის პირველ ნაწილში უკვე აღვნიშნე, რომ უფროსებს აკისრიათ პასუხისმგებლობა, გააცნობიერონ მოვლენის მექანიზმი. მშობლები/აღმზრდელები უნდა შეეცადონ იმის გარკვევას, რატომ იცვლება მათი შვილების/აღსაზრდელების ქცევა გარკვეულ ასაკში და, რაც მთავარია, როგორ უნდა შეიცვალოს თავად უფროსების დამოკიდებულება და ქცევა ამ მოვლენასთან მიმართებაში.

მოდით, ვცადოთ, გავარკვიოთ „ვინ არის დამნაშავე“ და „რა უნდა მოვიმოქმედოთ უფროსებმა“.

მინდა მოკლედ აღვწერო, ე.წ. ფიზიოლოგიური ფაქტორების გავლენა ამ მოვლენაზე: გოგონები დაახლოებით 10-13, ბიჭები კი – 12-15 წლის ასაკში სქესობრივ მომწიფებას იწყებენ. საყოველთაოდ არის ცნობილი, რომ ამ დროს ვლინდება სერიოზული ცვლილებები ენდოკრინულ სისტემაში. მოზარდები მატულობენ სიმაღლეში, ზოგ შემთხვევაში მატულობს სხეულის წონაც, ჩნდება მეორადი სასქესო ნიშნები. ამ პერიოდში შეიმჩნევა საყრდენ-მამოძრავებელი აპარატის ერთგვარი გარდაქმნაც, მოზარდების მოძრაობა შესაძლებელია მცირედ დაირღვეს, ანუ ბავშვები თითქოს ხდებიან  „მოუხერხებლები“. ექიმები გვიხსნიან, რომ სიმაღლეში სწრაფი ზრდა შესაძლებელია გულის მუშაობის სერიოზული დატვირთვის მიზეზად იქცეს. მოზარდებს ეწყებათ გულის აჩქარება, არტერიული წნევის მატება, თავბრუსხვევები, გადაღლილობის შეგრძნება. ნერვულ და ენდოკრინულ სისტემებს შორის ირღვევა ბალანსი, რადგან ეს უკანასკნელი სქესობრივი მომწიფების პერიოდში მნიშვნელოვან ცვლილებებს განიცდის. ეს ყველაფერი ერთად კი აისახება მოზარდის შინაგან მდგომარეობაზე, მის ხასიათსა და გუნება-განწყობაზე. ხშირად, მოზარდები სწრაფად ღიზიანდებიან, აღგზნებული ან აპათიური ხდებიან.

კიდევ ერთხელ იმიტომ დამჭირდა მოზარდების ამ მძიმე მდგომარეობის შეხსენება მშობლებისა და აღმზრდელებისათვის, რომ ამ პერიოდში მოზარდებს სჭირდებათ უფროსებისაგან ამ მდგომარეობის ახსნა-განმარტება მათთვის გასაგებ ენაზე.

„კრიზისულ ასაკში“ მოზარდებში იწყება საკუთარი „მეს“ გადაფასება. მათ ეწყებათ, ასე ვთქვათ, „დიდიობის პერიოდი“ .

• „ბავშვი კი აღარ ვარ, რომ სულ ჭკუას მასწავლით“;
• „მე თვითონ შემიძლია გადავწყვიტო რა ვჭამო და რა ჩავიცვა“;
• „ძალიან გთხოვთ, ხშირად ნუ დამირეკავთ. რამდენჯერ უნდა შემახსენოთ, რომ სახლში დაბრუნების დროა?“
• „მე უკვე დიდი ვარ და ძალიან გთხოვთ, გამუდმებით ნუ მიმეორებთ, რა ვაკეთო და რა – არა, დავიღალე უკვე ამდენი შენიშვნებისაგან“;
• „და საერთოდ, ნუ ერევით ჩემს საქმეებში“.

მსგავსი ფრაზები თქვენც მოგისმენიათ? რა თქმა უნდა, თქვენ ხომ მოზარდის მშობელი ხართ.

მას უნდა, რომ თანასწორივით მოექცეთ, რადგან „გრძნობს, რომ უკვე დიდია და ამას იმსახურებს“. ჩემი პრაქტიკიდან გამომდინარე, შემიძლია გითხრათ, რომ მშობლების უმეტესობას უჭირს შეცვალოს საკუთარი დამოკიდებულება უცაბედად, მათთვის მოულოდნელად „გაზრდილი“ შვილის მიმართ. ნამდვილად არ არის ადვილი მშობლისათვის, რომელსაც მიჩნია, რომ მისი შვილი ჯერ ისევ პატარა ბავშვია და მასზე უნდა იზრუნოს, შეეგუოს იმას, რომ შვილმა გადაწყვეტილებები დამოუკიდებლად უნდა მიიღოს. ხშირ შემთხვევაში სწორედ ეს რეალობა იწვევს კონფლიქტს მოზარდსა და უფროსებს შორის.

მოდით, ახლა ერთ-ერთი პრაქტიკოსი ფსიქოლოგის, ირინა მილიუტინას განსხვავებულ მოსაზრებას გავეცნოთ:

„მე საერთოდ არ მივიჩნევ ამას პრობლემად. ეს ცხოვრებაა. უბრალოდ ბავშები რაღაც გამოსავალს პოულობენ სიტუაციიდან. უფროსებთან თანამშრომლობაზე უარის თქმა, სწავლისადმი ინტერესის დაკარგვა, სახლიდან წასვლა, ალკოჰოლის ან ნარკოტიკების გამოყენება (ესეც სახლიდან წასვლის ერთგვარი სახეცვლილებაა) – ეს ყველაფერი მოზარდების რეაგირების, პროტესტის ფორმაა მათთვის თავსმოხვეული თამაშის წესების წინააღმდეგ. როდესაც ბავშვები ცუდად იქცევიან, მათ სურთ, ყურადღება მიიქციონ. 12-14 წლის ასაკის ჩვენი შვილები სიმაღლეში თითქმის უტოლდებიან საკუთრ მშობლებს, რაც მათ აფიქრებინებს, რომ უფროსებთან ურთიერთობაში უკვე თანასწორი უნდა იყვნენ. მშობლები კი ვერაფრით აღწევენ თავს სტერეოტიპებს. ისინი მოზარდს ისევ პატარა ბავშვივით ექცევიან. სინამდვილეში, თუ უფროსებს არ სურთ, გააღვივონ კონფლიქტი, აუცილებელია ესმოდეთ მოზარდის მდგომარეობა და შეეცადონ დაეხმარონ მას წარმოქმნილი სიძნელეების დაძლევაში.

თუ მოზარდი გრძნობს, რომ მას სიყვარულით და მზრუნველობით ექცევიან, მაშინ მისი თვითშეფასება  რეალობის ადეკვატური იქნება. ის ოჯახში თავს კომფორტულად იგრძნობს და არ ექნება, ე.წ. „გარდატეხის ასაკის“ პრობლემები. იქ, სადაც თავს იჩენს ასაკობრივი პრობლემები, ნიშნავს, რომ რაღაც არ არის წესრიგში, ამიტომ მშობლებმა უნდა სცადონ შვილის მიმართ დამოკიდებულების შეცვლა. ბავშვის აღზრდის პროცესი – საკუთარი თვიდან უნდა დავიწყოთ“.

„გარდატეხის ასაკი“, ვფიქრობ, ყველაზე მეტად მოზარდების სწავლისადმი ინტერესის დაქვეითების და ზოგ შემთხვევაში, პრაქტიკულად სრულად დაკარგვის გამო იქცევა ყველაზე მძიმე პერიოდად მშობლების ცხოვრებაში. მშობლებისათვის ხომ ძალიან მნიშვნელოვანია, როგორ სწავლობს მათი შვილი, დღეს ყველა აცნობიერებს, რომ სწორედ სწავლაზეა დამოკიდებული მისი შვილის მომავალი წარმატებული ცხოვრება და მშობლის „მშვიდი სიბერე“.

ეს კრიტიკული ასაკი სწორედ აქ იჩენს თავს და აძლიერებს მოზარდებსა და უფროსებს შორის „ღირებულებით“ კონფლიქტს. მოზარდისათვის მნიშვნელოვანია სწავლის პროცესში მისი პირადი შეხედულება და უფროსების ვერავითარი გადარწმუნება მომავალი სასურველი პროფესიის უპირატესობებზე ვერ იქონიებს გავლენას მასზე.

„გარდატეხის ასაკზე“ საუბრისას, გვერდს ვერ ავუვლით პედაგოგიურ შეცდომებზე საუბარს. „ცოდვა გამხელილი სჯობსო“ – უთქვამთ ჩვენს წინაპრებს და მართლაც არავისთვის არ არის სიახლე, რომ მასწავლებლები ზოგ შემთხვევაში არასწორად ექცევიან კრიტიკულ ასაკში მყოფ აღსაზრდელებს. მნიშვნელოვანია, უფროსები გაერკვნენ, საიდან მოდის მოზარდის „ცუდი ქცევა“. პედაგოგებმა კარგად იციან ამ „საზიზღარი ასაკის“ შესახებ და ხელიდან არ უშვებენ მომენტს, ყველაფერი მას გადააბრალონ.

• „ყოველთვის ასეა ამ ასაკში. სწავლა აღარ უნდათ, აგრესიულები და უზრდელები ხდებიან“;
• „იმდენ ბავშვს გაუვლია ჩემს ხელში, არაფერი განსაკუთრებული არ ხდება“;
• „არა უშავს, გაიზრდებიან და გადაუვლით ყველაფერი. საჭირო არ არის ზედმეტი ყურადღება, უფრო აუვარდება თავში, ამ ასაკში ბავშვებს ისედაც ყველა ანებივრებს“;
• „ეგენი ბევრნი არიან, მე კიდევ ერთი და რამდენს უნდა გავწვდე? თანაც ყველას აქვს ეგ ასაკი და ყველა თავისებურად გამოხატავს“;
• „რა ვიცი, ჩვენც ვიყავით მაგ ასაკში და არაფერი ზედმეტი არ გაგვიბედავს და ვერც გავბედავდით“.

ვფიქრობ, საკმარისი მაგალითები მოვიყვანე და მკითხველი მიხვდა, რის თქმაც მსურს. მოზარდებს ყველა მხრიდან „ვერგაგების“ კედელი ხვდებათ და ამიტომაც არ უნდა გაგიკვირდეთ, რომ საკუთრი ქცევით შესაძლებელია „შურისძიების აქტს“ ახორციელებენ.

მასწავლებლებს უმჯობესია ესმოდეთ, რომ საჭიროა მკვეთრი საზღვრები დააწესონ საკუთარ პრობლემებსა და მოზარდების პრობლემებს შორის, რათა არცერთი მხარის ინტერესები არ დაზარალდეს.

არსებობს ისეთი ცნება, როგორიც არის: „მშობლის რეაქცია შვილის ქცევაზე“.

• „მაცადე, ხომ ხედავ საქმე მაქვს, შენ კი მაწყვეტინებ, არ შეგიძლია მერე მითხრა, რაც გინდა?“
• მე არ შემიძლია ყოველთვის, როცა შენ მოინდომებ, მაშინვე შევასრულო შენი მოთხოვნები. დიდი ხარ უკვე და ამდენი უნდა გესმოდეს“.

ეს ის მაგალითებია, რომლებიც გვეუბნება, რომ არ ღირს მოზარდს იმედი გაუცრუოთ, განსაკუთრებით მაშინ, თუ ის მისთვის მნიშვნელოვან თემაზე აპირებდა საუბარს. ამ ასაკში ბავშვები ხომ ძალიან მგრძნობიარეები არიან, მათ ისედაც უჭირთ უფროსებისათვის საკუთარი განცდების გაზიარება და ასეთი შემთხვევები კიდევ უფრო აშორებს მოზარდებს უფროსებისაგან. თუ ბავშვი სახლში თავს ცუდად გრძნობს, ის ვერც გარეთ მოახერხებს საკუთარი თავისათვის „კომფორტის შექმნას“.

დასასრულ მინდა მეოცე საუკუნის გამოჩენილი კანადელი პედაგოგის პიტერ ლოურენსის ძალიან გონებამახვილური სიტყვები შეგახსენოთ:

„როდესაც ბოლოს და ბოლოს მიხვდები, რომ შენი მშობლები სიმართლეს გეუბნებოდნენ, აღმოაჩენ, რომ თავად ხარ მოზარდი შვილის მშობელი, რომელიც დარწმუნებულია, რომ მისი მშობლები მუდამ ცდებიან“.

ქეთევან კობალაძე