თითქმის ყველა ოცნებობს, შვილი განათლებულ, წარმატებულ და ღირსეულ პიროვნებად აღზარდოს. მიზნის მისაღწევად მშობლები ძალასა და ენერგიას არ იშურებენ – არჩევენ საუკეთესო სკოლას, საუკეთესო მასწავლებელს, ხშირად რეპეტიტორებსაც არ აკლებენ ბავშვს, დაჰყავთ მუსიკალურ სკოლაში, ქორეოგრაფიულ სტუდიაში, სპორტულ სექციაში, თუმცა ხდება ისეც, რომ მათი ძალისხმევა უშედეგოდ ჩაივლის. ეს აღიზიანებს მშობლებს. ისინი გაოცებას ვერ მალავენ იმ ბავშვების სასწავლო შედეგებით, რომლებიც მშობლების დაუხმარებლად აღწევენ წარმატებას.

ვინაიდან ბავშვის ქცევა მისი ემოციებით იმართება და წარმატებას ხშირად ინტელექტუალური შესაძლებლობები და დაგროვილი ცოდნა კი არა, ემოციური სტაბილურობა განსაზღვრავს, ვფიქრობ, ბევრისთვის საინტერესო იქნება ინფორმაციის მიღება იმის შესახებ, რა იწვევს ნევროზს, ემოციური არამდგრადობის ყველაზე გავრცელებულ ფორმას, და როგორ ავიცილოთ ის თავიდან.

ნევროზი არის ფსიქიკური მდგომარეობის დარღვევა მატრავმირებელი ზემოქმედების შედეგად. ის არ წარმოადგენს სახიფათო ან მძიმე დაავადებას, აქვს დროებითი ხასიათი და ექვემდებარება მკურნალობას. თუმცა უფროსები, პედაგოგები და მშობლები, ყოველთვის ვერ ახერხებენ მისი ადრეული სიმპტომების ამოცნობას და სათანადოდ ვერ აფასებენ ბავშვის ნევროზული მდგომარეობის სერიოზულობას.

იმისთვის, რომ ნევროზის დასაძლევად საჭირო მუშაობა სწორი მიმართულებით წარიმართოს, აუცილებლად უნდა გავერკვეთ მის მიზეზებში.

გამოყოფენ ბავშვებში ნევროზების გამომწვევი მიზეზების ორ ჯგუფს:

• ფიზიოლოგიური – მემკვიდრეობითი მიდრეკილება, მძიმე ორსულობა, გართულებული მშობიარობა, ადრეულ ასაკში გადატანილი მძიმე დაავადება, ჯანმრთელობის ზოგადი მდგომარეობა, გადაღლა, ტრავმები;
• ფსიქოლოგიური – არაკეთილსასურველი გარემო, დაძაბული ურთიერთობები, არახელსაყრელი ფსიქოლოგიური კლიმატი ოჯახში, მკაცრი აღზრდა, ჰიპერმზრუნველობა, ძლიერი ემოციური განცდები, სტრესი, გადამეტებული ინტელექტუალური დატვირთვა, თავისუფალი დროის დეფიციტი, მოუმზადებელი დავალების ან საკონტროლო სამუშაოში მიღებული არასასურველი შეფასების გამო დასჯის შიში, მშობლის მოლოდინებისა და ბავშვის რეალური შესაძლებლობების შეუსაბამობა, ინდივიდუალური პიროვნული თავისებურებები, ურთიერთობის სირთულეები, კონფლიქტები თანატოლებთან, მასწავლებელთან, შიში, არ გახდეს გარშემო მყოფთა დაცინვის ობიექტი, საკუთარ თავში ჩაკეტილობა, სასწავლო მასალის ათვისების სირთულეები, ემოციური მოუმწიფებლობა (უკანასკნელ ხანს მშობლები ცდილობენ, ბავშვი რაც შეიძლება ადრე შეიყვანონ სკოლაში და ორიენტაციას მის გონებრივ შესაძლებლობებზე იღებენ, მაგრამ ემოციური მოუმწიფებლობის გამო, ბავშვი სასკოლო დატვირთვისთვის მოუმზადებელი აღმოჩნდება ხოლმე, რაც, თავის მხრივ, ნევროზის აღმოცენების მიზეზად იქცევა).

პრობლემის მოსაგვარებლად სასურველია ვიცნობდეთ ნევროზის არა მხოლოდ მიზეზებს, არამედ სიმპტომებსაიც. იმისდა მიხედვით, რითია გამოწვეული, ნევროზის სიმპტომებსაც შეიძლება ჰქონდეს ფიზიოლოგიური ან ფსიქოლოგიური ხასიათი:

• ფიზიოლოგიური სიმპტომები – უძილობა, უმადობა, გულისრევა, პირღებინება, ბულემია, ანორექსია, თავის ტკივილი და თავბრუსხვევა, კუნთების სპაზმური ტკივილები, კრუნჩხვები, მოძრაობითი ფუნქციის დარღვევა, სისუსტე, მოთენთილობა, სწრაფი დაღლა, სიფითრე, კანკალი, ტკივილები გულისა და მუცლის არეში;
• ფსიქოლოგიური სიმპტომები – ემოციური არამდგრადობა, გუნება-განწყობილების ხშირი ცვლილება, გაღიზიანებადობა და აგრესიულობა, დათრგუნულობა, უგუნებობა, ჭირვეულობა, ისტერიკის შეტევები, აპათია, დეპრესია, ნერვული ტიკი.

საინტერესოა, რომ ნევროზს იშვიათად აქვს მონოსიმპტომური ხასიათი. ის, წესისამებრ, ვლინდება ერთდროულად ფიზიოლოგიური და ფსიქოლოგიური სიმპტომებით. მაგალითად, თავის ტკივილმა ან კუნთების სპაზმებმა შესაძლოა, თავის მხრივ, გაღიზიანება და ისტერიკა გამოიწვიოს, უფროსების უზომო სიმკაცრემ კი – შიშები.

რეკომენდაციები ბავშვთა ნევროზების თავიდან ასაცილებლად

• ნევროზის პროფილაქტიკა ჯერ კიდევ ბავშვის დაბადებამდე უნდა დაიწყოს დედისათვის მშვიდი, უსაფრთხო გარემოს შექმნის, სტრესებისთვის თავის არიდების, შიშებისა და შფოთვის გადალახვის, გაურთულებელი მშობიარობისთვის სათანადო განწყობის შექმნის გზით;
• მოგვიანებით საჭირო იქნება ძალისხმევა ბავშვის ნერვული სისტემის განსამტკიცებლად და იმ გამღიზიანებლების თავიდან ასაცილებლად, რომლებიც მის დაძაბვას იწვევს;
• ოჯახში ჯანსაღი ფსიქოლოგიური კლიმატის და ბავშვის ფსიქიკური განვითარებისთვის კეთილსასურველი გარემოს შექმნა;
• მშობლებსა და შვილებს შორის გაუცხოების თავიდან ასაცილებლად ნდობით აღჭურვილი დამოკიდებულების ჩამოყალიბება;
• სწორი დღის რეჟიმის შემუშავება და დაცვა;
• ზომიერი, ბავშვის შესაძლებლობების შესაბამისი გონებრივი და ფიზიკური დატვირთვა;
• მკაცრად ვაკონტროლოთ ჩვენი მოლოდინები – ნუ მოვითხოვთ ბავშვისგან დიდ ცოდნას, რეკორდულ მიღწევებს, ზებუნებრივი უნარების გამომჟღავნებას და მუდმივად მაღალ ქულებს. ასეთი შეფასებების მისაღებად ბრძოლაში ზიანდება ბავშვის ფიზიკური და ფსიქიკური ჯანმრთელობა. ის გამუდმებით ნერვიულობს, უქვეითდება თვითშეფასება, კარგავს საკუთარი თავის რწმენას, იღლება, კარგავენ ინტერესს სკოლისა და სწავლის მიმართ, ურთულდება მეგობრებსა და მშობლებთან ურთიერთობა, ეკარგება მათი ნდობა. ამიგად, აკადემიური მიღწევებისთვის ბრძოლას ბავშვის ფიზიკური და ფსიქიკური ჯანმრთელობის ფასად არავითარი გამართლება არა აქვს.
• ბავშვის მოძრაობითი აქტივობის უზრუნველსაყოფად საჭირო პირობების შექმნა. სკოლებში ამისთვის ნამდვილად არ არის სასურველი გარემო – ბავშვები იძულებულები არიან, რამდენიმე საათის განმავლობაში გაუნძრევლად ისხდნენ, შესვენების დროს მათგან სირბილისა და ზედმეტი მოძრაობისგან თავშეკავებას მოითხოვენ. ფიზკულტურის კვირაში ორი გაკვეთილი კი მეტისმეტად ცოტაა იმისთვის, რომ ბავშვმა მოძრაობითი აქტივობის დეფიციტი შეივსოს. დაგროვილი ენერგიისაგან გასათავისუფლებლად სასურველია, ბავშვი დროდადრო ბუნებაში გავიყვანოთ, აქტიური თამაშის საშუალება მივცეთ, ვავარჯიშოთ, უკიდურეს შემთხვევაში ყოველდღიურად ვატაროთ ფეხით სუფთა ჰაერზე.
• საქმიანობის მონაცვლეობა – თუ ბავშვი ბევრ დროს ატარებს მეცადინეობაში, აუცილებელია, გონებრივ შრომას სეირნობა, მოძრაობითი თამაშები, ვარჯიში, სპორტი, ლაშქრობა შევუნაცვლოთ.
• ვიზრუნოთ, რომ ბავშვს ძილი და დასვენება არ დააკლდეს, რადგან ეს აუცილებელია ფიზიკური და ფსიქიკური ძალების აღსადგენად. სრულფასოვანი ძილი ნევროზის თავიდან აცილების კარგი საშუალებაა.

დაბოლოს, გვახსოვდეს, რომ სასკოლო ასაკის ბავშვებთან ნევროზის თავიდან აცილება გაცილებით ადვილია, ვიდრე მკურნალობა, მაგრამ თუ ბავშვის მდგომარეობა მაინც გაუარესდა, ნევროზის სიმპტომები კი გაძლიერდა, ნუ გადავდებთ ექიმთან ვიზიტს. საჭირო იქნება კომპლექსური მკურნალობა ისეთი სპეციალისტების მონაწილეობით, როგორიცაა ფსიქოლოგი, თერაპევტი, ნევროლოგი, ფსიქოთერაპევტი, მასაჟისტი და სხვა.

დიახ, ნამდვილად ეპატიება საქმეში ჩაუხედავ ადამიანს, როცა იტყვის, ნაცარქექია ზარმაცი პერსონაჟია და ბავშვმა მას არ უნდა მიბაძოსო. აბა, რომელ მშობელს უხარია, თუკი მისი შვილი, წიგნებთან ჯდომის ნაცვლად, მთელ დღეებს ბუხართან გაატარებს?! ახლა არ დამიწყოთ, ზაფხულის ხვატში ბუხართან ვინ ზისო… კი ბატონო, ცხელ დღეებში ბუხარი ჰამაკით შევცვალოთ და ეგ იქნება!

დიახ, მართალია საქმეში ჩახედული ქვეყნის გულშემატკივარი ადამიანიც, როცა კრიტიკული თვალით შეხედავს გაზარმაცებულ გარშემომყოფებს და მათ ნაცარქექიას  შეადარებს, მერე კი, რა მისი ბრალი იქნება, თუკი სიტყვა „ნაცარქექიას“ მეტაფორად გადააქცევენ და ლამის მთელი ერის დასახასიათებლად გამოიყენებენ. აბა, რომელ მოაზროვნე მამულიშვილს უხარია, მისი ქვეყნის შვილები პირდაფჩენილები სხვას როცა შეჰყურებენ ხელებში, მეზობლებს, ნათესავებს, ნაცნობ-მეგობრებს უთვლიან ლუკმას და თავად ხელ-ფეხის განძრევაც არ უნდათ?! ახლა ამაზეც არ დამიწყოთ, ამ ოცდამეერთე საუკუნეში რა დროს ხელ-ფეხის განძრევააო… კი ბატონო, ხელ-ფეხის განძრევა ტვინის განძრევით შევცვალოთ და ეგ იქნება!

დიახ, ყველა ის ადამიანი მართალია, როდესაც ნაცარქექიას კრიტიკულად შეხედავს. რა ჯობია ისეთ კრიტიკას, თუკი ამ კრიტიკას მერე საქმის გამოსწორება მოჰყვება! ან უფრო უკეთესი: მითხარით, რა ჯობია თვითკრიტიკას?! აღმოვაჩინოთ ჩვენს გვერდით, ანდა საკუთარ თავში ნაცარქექია (აქ ამ აბზაცში სიტყვა „ნაცარქექიას“ მეტაფორულად ვიყენებ და სიზარმაცეს ვგულისხმობ), დაუნდობელი ბრძოლა გამოვუცხადოთ მას და ვეცადოთ, გამარჯვება მოვიპოვოთ მასზე. ქვეყანას, რაც ნაკლები ნაცარქექია ეყოლება სარჩენი, მით უკეთესი მისთვის. ოღონდ არ მითხრათ ახლა, ნაცარქექია ხომ მოხერხებული აღმოჩნდა, ნაცრის საჩხრეკი ჩხირით შეიარაღებულმა უსაქმურმა ნაცარში ქექიამ ხომ ყველას დაუმტკიცა, რომ ხერხი ღონეს სჯობიაო? ეგ მეც ვიცი, მაგრამ, თუკი ვინმე რამეს ერჩის ამ საცოდავ ზღაპრის პერსონაჟს ზღაპარშიც და რეალურ ცხოვრებაშიც, ეს მხოლოდ ოჯახში რძლის შემოსვლამდე მისი ამა თუ იმ უნარის ჯეროვნად ვერ წარმოჩენის გამო. თორემ ნაცარქექიას ოჯახში რძლის შემოსვლა რომ გარდამტეხი მომენტი აღმოჩნდება, ეს ვინ აღარ იცის. დიახ, ყველამ იცის, მაგრამ ყველას არ მოეთხოვება, რომ ზღაპარი განსხვავებული პერსპექტივიდან წაიკითხოს და ზღაპრის პროტაგონისტსაც და ანტაგონისტსაც განსხვავებული კუთხიდან შეხედოს. ეს მხოლოდ ზღაპრის მკვლევარს მოეთხოვება. ბავშვები გაიზრდებიან და რომელიღაც აუცილებლად გადაწყვეტს, მეცნიერულად გამოიკვლიოს ზღაპარი. ჯერ სამეცნიერო ლიტერატურას წაიკითხავს და აღმოაჩენს, რომ ხანდახან ზღაპრები იმაზე ბევრს ინახავენ ჩვენი წარსულის შესახებ, ვიდრე წარმოგვიდგენია. ზღაპრის ერთი წაკითხვით არც არაფერი გამოჩნდება, ზღაპარი ბერჯერ და ყველა ასაკში უნდა წავიკითხოთ. ზღაპარს, ისეთივე წაკითხვა უნდა, როგორც სერიოზულ წყაროს. ხშირად ზღაპარი ხომ მრავალი შრისგან შედგება და ამ შრეებში უძველესი შრეების გამოვლენა ისეთივე პროფესიონალურ მიდგომას მოითხოვს, როგორც სხვა ინტელექტუალური ტიპის სამუშაო.

„ნაცარქექიაც“, სხვა ზღაპრების მსგავსად, საკმაოდ ძველ პლასტებს შეიცავს. და სწორედ მთავარი პერსონაჟის მიერ ნაცრის ქექვა პირველი გამაფრთხილებელი სიგნალია, რომ ამ ზღაპარში რაღაც სხვასთან გვაქვს საქმე. მეორე სიგნალი კი ანჩხლი და კაპასი რძლის შეუგუებლობაა ოჯახის, ერთი შეხედვით, უსაქმურ წევრთან. როგორც კი ამ ორ გამაფრთხილებელ სიგნალს მიაქცევენ ყურადღებას, მკვლევრები ბევრ საინტერესოს აღმოაჩენენ.

მიუხედავად იმისა, რომ პოპულარული გამომცემლობები ზღაპრებს ქვეყნების მიხედვით აჯგუფებენ და მკითხველთა ფართო წრე იცნობს ქართულ, გერმანულ, ლატვიურ და სხვა ერების ზღაპრებს, როგორც ვიცით, ფოლკლორისტები უპირატესობას ზღაპრების სხვაგვარ კლასიფიკაცირებას ანიჭებენ. ისინი ზღაპრებს მოტივების მიხედვით აჯგუფებენ, შემდეგ თითოეულ დანაყოფს ქვედანაყოფებად ყოფენ. ზღაპრები ბევრ, თუმცა არა ყველა ერს აქვს. ჩვენ, ქართველები, იმ ბედნიერი მცირე ქვეყნების რიცხვს მივეკუთვნებით, რომლებსაც ზღაპრები აქვთ, მაგრამ ზღაპრების მოტივებად კლასიფიკაციის შემდეგ ვრწმუნდებით, რომ თითქმის ყველა ზღაპრის სიუჟეტი „მოხეტიალეა“ და პერსონაჟები, მანამდე ჩვენი საკუთრება რომ გვეგონა, სხვა ქვეყნების ზღაპრებშიც პოპულარულები არიან. კონკია ჩინურ ზღაპარშიც გვხვდება და იტალიურშიც, ბერძნულშიც და ფრანგულშიც, იმიტომ რომ აქ მთავარი გერ-დედინაცვლის მოტივია და არა ის განსხვავებული ელემენტები, სხვადასხვა ერი რომ ამატებს იმისდა მიხედვით, თუ როგორია გეოგრაფიული გარემო, როგორია ქვეყნის ძირითადი მოსახლეობის გარეგნობის ძირითადი მახასიათებლები, როგორია მათი ჩაცმულობა… აი გერ-დედინაცვლის ქიშპობის ამსხაველი ზღაპრები კი მართლაც ბევრ ქვეყანაში მოიძებნება. გერ-დედინაცვლის მოტივი კი ისე არ უნდა გავიგოთ, რომ ყველა დედინაცვალი ბოროტია, რომ ყველა დედინაცვალი ჩაგრავს გერს, განსაკუთრებით, თუკი მასაც ქალიშვილები ჰყავს და უპირატესობას თავის ქალიშვილებს ანიჭებს. გერ-დედინაცვლის მოტივზე აგებული ზღაპრების ნაწილი გერად მარტო ქალიშვილს არ იცნობს. ხშირად დედინაცვლის მსხვერპლი ბიჭიც ხდება. ამ მოტივის ასახსნელად სხვა რაკურსიდან უნდა შევხედოთ პრობლემას.

კონკიას სახელი, სინდარელა, რომლითაც მას მსოფლიო იცნობს დისნეის მულტფილმების წყალობით, სიტყვა „ნაცარი“-დან მომდინარეობს. ჰოდა, ეს ნიშნავს, რომ ამ ზღაპარშიც პირველი გამაფრთხილებელი სიგნალი ესაა. არ გაგახსენდათ ის პირველი სიგნალი, ზღაპარ „ნაცარქექიაში“ რომ იყო? გახსოვთ მეორე სიგნალი როდის გაისმა „ნაცარქექიაში“? დიახ, კონკიას, ისევე როგორც ქართველ ნაცარქექიას, გარედან შემოსული ქალი ჩაგრავს. დედინაცვალი კონკიასთვისაა დედინაცვალი, თორემ სხვაგვარი წაკითხვით, ოჯახისთვის ის რძალიცაა, უფრო სწორად, რძალიც და დედინაცვალიც გარედან მოსულები არიან. ჰოდა, რა ხდება ასეთ დროს? გარედან მოსული, მით უმეტეს, თუკი გარედან მოსული ქალი შორიდანაა მოსული, სხვა ტრადიციების მატარებელი იქნებოდა კიდეც. ზღაპარი ხომ არც ქვეყნების სახელებს ასახელებს, არც რელიგიებს. ზღაპრისთვის ქვეყანა ხან მეზობელი სახელმწიფოა, ხანაც ცხრა მთისა და ცხრა ზღვის იქით მდებარეობს. რა ვიცით, რომ ცხრა ზღვისა და ცხრა მთის იქიდან თუ არა, უბრალოდ ცოტა შორეული ადგილიდან არ მოვიდნენ ნაცარქექიას რძალიც და კონკიას დედინაცვალიც მათ ოჯახებში? რა ვიცით, რომ მათ სხვა რწმენა-წარმოდგენები არ ჰქონდათ, სხვა ღმერთებს არ ემსახურებოდნენ? მოვიდნენ ახალ ოჯახში და დახვდათ მათთვის უცხო კულტი, მათთვის უცხო ტრადიციები, მათთვის უცხო წესები. დღესაც უჭირთ ახალ ქვეყანაში ჩასულებს ადგილობრივ ტრადიციებთან შეგუება და ცდილობენ, თავიანთი ტრადიციები გააგრძელონ. მაშ რატომ უნდა დავძრახოთ, რატომ უნდა გვიკვირდეს იმ ქალების, რომელთაც სახელითაც არ იხსენიებს ზღაპარი და ხან რძალს, ხანაც დედინაცვალს უწოდებს? თანაც ზღაპარი უფრო შორს მიდის და ამ რძალსაც და დედინაცვალს უარყოფითი ეპითეტებითაც ამკობს. ალბათ, რაც უფრო ენაწყლიანი იქნებოდა მთქმელი, ანუ ის ადამიანი, ვინც ზღაპარს ყვებოდა, მით უფრო მეტ და მრავალფეროვან ეპითეტს მოუგონებდა შორიდან მოსულ ქალს. ასე გახდა რძალიც და დედინაცვალიც ბოროტი, ავი, ანჩხლი, კაპასი. ვისთან ექნებოდა ყველაზე მეტი კონფლიქტი ადგილობრივებისთვის უცხო ტრადიციებზე გაზრდილ ქალს? ცხადია, ტრადიციების ერთგულ მიმდევართან, იმასთან, ვინც ტრადიციებს ოჯახის სხვა წევრებზე მეტად მისდევდა და იცავდა. ამ ორ ზღაპარში კი, ასეთები არიან ნაცარქექია და კონკია, ორივეს სახელიც რომ ნაცარს უკავშირდება, თანაც ორივე რაღაც მიზეზით  და ფორმით ნაცარს რომ ქექავს. უბრალოდ ნაცარქექია ზღაპარში მართლაც ქექავს ნაცარს, კონკია კი სულ რომ ცეცხლთან ტრიალებს, იმიტომაც უხდება ნაცრის ქექვა და მერე ნაცარში ამოგანგლვა. აი სწორედ აქ უნდა დავუბრუნდეთ პირველ გამაფრთხილებელ სიგნალს და დროებით მაინც დავივიწყოთ ზღაპრების ილუსტრაციები, ზღაპრის გვიანი შრეები და კონკიაც და ნაცარქექიაც ბუხართან ჩამომჯდარი ან წამოგორებული, ქვაბშემოდგმულ ღუმელთან მოფუსფუსე კი არ უნდა წარმოვიდგინოთ, არამედ შუაცეცხლის მოდარაჯედ, ცენტრის პატრონად, კერიის ღვთაების მსახურად.

ახლა კი შევაჯამოთ ზემოთქმული. გამოდის, რომ ოდესღაც, უძველეს ხანაში არსებობდა პერსონაჟი, რომელიც ემსახურებოდა ისეთ ღმერთს, რომელიც მოითხოვდა მასთან ასოცირებული ადგილის მუდმივ მოვლას. ეს პერსონაჟი თავის საქმეს მშვენივრად ასრულებდა და, ცხადია, ოჯახის წევრებიც პატივით ეპყრობოდნენ მას, არ მოითხოვდნენ მისგან დამატებითი საქმეების შესრულებას, რათა არ მოეცდინათ და არ გაენაწყენებინათ ღვთაება. მაგრამ შემოვიდა ოჯახში უცხო. ეს უცხო, რა თქმა უნდა, ქალია, რადგან გავრცელებული წესი ასეთი იყო, ქალი რომ თხოვდებოდა, ის მიდიოდა ხოლმე, მამაკაცი კი ოჯახში რჩებოდა. უცხო ქალს, რომელსაც ზღაპარი რძალს ან დედინაცვალს უწოდებს და რომელიც, სავარაუდოდ,  თავის სამშობლოში და თავის ოჯახში სულაც არ იქნებოდა არც ავი და არც კაპასი, არც ბოროტი და ანჩხლი, ახალ ოჯახში ახალი და განსხვავებული ტრადიციები, განსხვავებული წესები ხვდება. ისიც ცდილობს, მისთვის ნაცნობი წესების დამკვიდრებას, არსებულის ჩანაცვლებას იმით, რაც მას უფრო სწორი ჰგონია. აქედან იწყება კონფლიქტი ხან რძალსა და მაზლს, ხან დედინაცვალსა და გერს შორის. ამ კონფლიქტის გაფორმებასაც ყველა მთქმელი თავისებურად ახდენს: ზღაპრისთვის მნიშვნელობა აღარა აქვს, ვისთან შედის კონფლიქტში მოსული ქალი, რომელი სქესისაა მისი კონკურენტი. კონკურენტის სქესი ქვეყნიდან ქვეყანაში იცვლებოდა. ბოლოს კი კონფლიქტის რეალური მიზეზიც დავიწყებას მიეცა და მთქმელის ფანტაზიასაც მეტი გასაქანი მიეცა. ნაცარქექია ერთ უსაქმურ კაცად იქცა, კონკია კი მუხლჩაუხრელად მშრომელ გოგონად. ხომ წარმოგიდგენიათ, რა დღეში უნდა ჰქონოდა ამ გოგოს ხელები, უფლისწულს რომ მისი ხელებისთვის დაეხედა, შესაძლოა, გულიც აცრუებოდა საცოლეზე. მაგრამ არა, ეს ზღაპარს არ აინტერესებს. არ აინტერესებს განა იმიტომ, რომ ბანალურად ბოროტსა სძლიოს კეთილმა, არამედ იმიტომ რომ ის ფარავს, ინახავს უძველეს ჭეშმარიტებას: ურთულესია ძველი ტრადიციის გადაგდება, ახალი რწმენა-წარმოდგენების შემოტანა ნებისმიერ მხარეში, სულ რომ გადასარევი იყოს ეს სიახლე  და ამ მისიას მხოლოდ ერთი ადამიანი არ ეყოფა. ძირძველი ტრადიცია იმარჯვებს და ეს, როგორც ჩანს, გასახარი ამბავია ადგილობრივებისთვის.

საქმე ისაა, რომ ზღაპრის მსგავსად, ხშირად მითებიც ამ მოტივებზეა აგებული. უფრო სწორად, როგორც ზოგიერთი მკვლევარი ამბობს, ჯერ მითი იყო და მერე მითები „გახალხურდა“ და მივიღეთ ზღაპრები. თუკი ეს სიმართლეს შეესაბამება, მაშინ გარედან მოსული ქალის შესახებ ზღაპრების ფესვები მითებშიც უნდა გვხვდებოდეს. მე პასიფაეს და მინოსის მითი მახსენდება ბევრად უფრო დაუნდობელი ელემენტებით (აი, ჰელიოსის ქალიშვილი და კოლხეთის მეფე აიეტის და რომ იყო, ზღვის ღვთაება პოსეიდონს რომ არ მიაგო ჯეროვანი პატივი, ალბათ მზის კულტი იყო მისთვის უფრო ღირებული და ამისთვის დაისაჯა კიდეც, დაუოკებელი ვნება გაუჩნდა ხარის მიმართ, დედალოსის დახმარებით ვნებაც დაიკმაყოფილა და საზარელი მინოტავროსიც გააჩინა). თქვენ?

ეს ჩემი კლასია. ბავშვების წინ ვდგავარ და პიჯაკში A4 ფორმატის ლამინირებულ ნახატს ვმალავ. ბავშვები ინტერესდებიან, თვალები უფართოვდებათ, ერთმანეთს გადახედ-გადმოხედავენ. გაისმის რამდენიმე ცნობისმოყვარე ხმაც: „– მას, რას მალავთ?“; „– გვაჩვენეთ, რა!“; „– ჩვენთვისაა?“ პიჯაკში საგულდაგულოდ შემალულ ფოტოს ნელ-ნელა გარეთ ვაცურებ, შემდეგ ამავე ზომის თავისუფალ ფურცელს ვაფარებ, ჯერ მხოლოდ ერთ კუთხეს ვაჩენ და ბავშვებს ვთხოვ, გამოიცნონ, რა ხატია მასზე. კუთხე ფერადია და ბავშვებს თანდათან ინტერესი იპყრობთ. ზოგი აბსტრაქტულ ტილოს ამოიცნობს, ზოგს შპალერის ნაწილი ჰგონია, ზოგს – ტყის ფოტო, ზოგი ფიქრობს, რომ ნამცხვარია, ზოგიც ასაბუთებს, რომ ხავსია. ერთი სიტყვით, კლასში ხალისიან ცნობისმოყვარეობასთან ერთად ხმაურიც იმატებს და ის დროა, ფურცლის ქვემოდან ფოტოს უფრო მოზრდილი ნაწილი გამოვაცოცო. „– ხომ ვამბობდი, რომ ხავსია!“ – სიხარულით და ამაყად აცხადებს გიგი და მასთან ერთად უკვე სხვებიც ხვდებიან, რომ საქმე ხავსსა და წყალს ეხება. ნახევარი ფოტოს დანახვაზე კი თითქმის უკვე მთელი კლასი ხვდება, რომ დღის „გმირი“ ოკეანის უცნაური ბინდარი – იისფერი ვარსკვლავთევზაა.

კლასი წყნარდება, ჩემი მიზანი ნაწილობრივ მიღწეულია, ამ აქტივობით ბავშვებში ცნობისმოყვარეობის აღძვრას ვახერხებ და შემეცნებით სურვილს – ინტერესს ვიწვევ, ხოლო რაკი ასეა, ვიცი, გაკვეთილზე შემდგომშიც ყველაფერი წყალივით წავა. ფაქტია, ახლა ბავშვები ჩემთან არიან და აინტერესებთ, რატომ შემოვიტანე ვარსკვლავთევზას მშვენიერი სურათი მათთან.

ამ ან სხვა არსების კლასის წინაშე წარდგენას შეიძლება სხვადასხვა მიზანი ჰქონდეს: ქართულისა და უცხო ენის მასწავლებლები მოწაფეებს მათ შესახებ საინფორმაციო ტექსტებს მოვაძიებინებთ, ლექსიკურ მახასიათებლებს დავაჯგუფებინებთ, ცნების რუკას და მხატვრულ ტექსტებს შევადგენინებთ; მათემატიკის მასწავლებლებმა მოსწავლეებს შეიძლება ფოტოზე არსებული საგნების რიცხოვნობის დადგენა-დაანგარიშება, სხვადასხვა მოქმედების გამოყენებით მაგალითების, განტოლებების, ამოცანების შედგენა-ამოხსნა სთხოვონ. ხელოვნების მასწავლებელმა – ფერები, მუსიკისამ კი – მუსიკალური ბგერები შეაწყობინოს და შესაბამისი კომპოზიციებიც შეათხზვევინოს; ისტორიის მასწავლებელმა თითო ქიმზე თითო მნიშვნელოვანი მოვლენა მოაფიქრებინოს და მიაკვრევინოს ბავშვებს, ბიოლოგიის მასწავლებელმა კი შეგრძნებების რუკად გამოიყენოს. თუმცა ვინაიდან დღესდღეობით მეცნიერები არა ხუთ, არამედ რვა შეგრძნებას ასახელებენ, ეს მოდელი მხოლოდ შესადარებლად თუ გამოგვადგება. ამდენად, მხოლოდ ზღვის ვარსკვლავას ფოტოს რვაფეხას ფოტოს ჩვენებასაც ვამჯობინებ და ახლა სწორედ მის მომცრო ნაწილს ვაცურებ ოვალურად ამოჭრილი ფერადი ფურცლის ქვემოდან იმის გასარკვევად, რა ხატია სურათზე. ბავშვები კვლავ ახლოს მოდიან და სურათს კარგად აკვირდებიან.

ამჯერად ისინი სწრაფად გამოიცნობენ, რომ სურათზე რვაფეხას ხელებისა და მისაწოვრების ნაწილი ჩანს. ამრიგად, შედარების დროც დგება და ცნობისმოყვარეობის დასაკმაყოფილებლად წინასწარ მომზადებულ სლაიდს ვთავაზობ. თან ვარსკვლავთევზას თითოეულ ფეხზე მოთავსებული სურათის შესაბამისად სახელდებას ვთხოვ:

ეს სლაიდი მათთვის აღმოჩენაა, რადგან იციან, რომ ადამიანს მხოლოდ 5 შეგრძნების ორგანო აქვს.

მაშასადამე, ერთი მხრივ, გვაქვს ზღვის ვარსკვლავა – ხუთი, მეორე მხრივ კი – „რვაფეხა“ რვა ხელით და რვა შეგრძნებით. ბავშვები, რა თქმა უნდა, უკვე ხვდებიან, რომ რვაფეხა კლასში პირობითად, მხოლოდ თვალსაჩინოებისთვის შემოვიყვანეთ იმის სადემონსტრაციოდ, რომ მას უკლებლივ ყველა გრძნობა აბადია, მათ შორის 400 ჰერცი სიხშირის ბგერების აღქმაც შეუძლია. ზოგი კი ამაოდ მიიჩნევს, რომ ამ გასაოცარ ქმნილებას, სამი გულით და ერთი ადამიანის მეორისაგან გარჩევის უნარით, სმენა არ გააჩნია.

ახლა ჩემი როგორც მასწავლებლის მიზანი შეგრძნებათა რვაფეხას გაცოცხლება და მის მიერ თითოეული მოსწავლის გარემოცვა ან დაპყრობაა, რადგან მშვენივრად მოგვეხსენება, როგორ თანხმდებიან განათლების ფსიქოლოგიის თეორეტიკოსები, რომ საგაკვეთილო პროცესში მოსწავლის სრულფასოვანი ჩართულობის ანუ ინკლუზიის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანი მხარე სწორედ მის შეგრძნებებზე ზემოქმედება და ემოციური მხარის სტიმულირებაა. შეგრძნებები კი სტატიკურთან ერთად კინესთეტიკურიც არსებობს და სასწავლო შედეგები მხოლოდ მაშინაა მაღალი, როცა მიდგომები მულტისენსორულია. ლორენ ლოვილიოს თანახმად, თუ ბავშვს შეუძლია მოძრაობების კონტროლი, ის მინიმალურ დახარჯავს ენერგიას ფიზიკური მანიპულაციების შესასრულებლად, ხოლო მაქსიმალურს – შესაბამისი გონებრივი მანიპულაციისთვის.

მას შემდეგ, რაც რვა შეგრძნების გამოსახატავად რვაფეხას ხატი ამეკვიატა, უფრო ნათლად წარმოვიდგინე სტუდენტობისას ნასწავლი ჟან ჟაკ რუსოს აზრი, რომ ბავშვები ბუნებაში უნდა აღიზარდონ, ბუნების შესაბამისად და ბუნებრივ პირობებში, რადგან ბუნება განაპირობებს ადამიანის ნიჭის განვითარებას გრძნობათა ორგანოების მეშვეობით. აკი იან ამოს კომენსკიც აცხადებს, რომ შემეცნების დასაწყისი ყოველთვის შეგრძნებებიდან გამომდინარეობს. „გონებაში არაფერია ისეთი, რაც პირველად შეგრძნებებში არ ყოფილა; ცოდნის ჭეშმარიტება და სიზუსტე დამოკიდებულია იმაზე, ადასტურებს მას შეგრძნებები თუ არა“. მარია მონტესორიც აქვეა თავისი მოსაზრებით, რომ შეგრძნებათა ერთდროული აქტუალიზაცია წარმოშობს დასწავლის ნაყოფიერ პროცესს.

ამიტომაც არის, რომ დღესდღეობით სწორედ არასაკმარის მოძრაობებს, მოტორულ დაუკმაყოფილებლობას მიიჩნევენ სწავლის დისფუნქციის მიზეზად. მოტორიკა მნიშვნელოვან როლს ასრულებს ბავშვის ფიზიკურ და გონებრივ განვითარებასა თუ ნევროლოგიურ ჩამოყალიბებაში და რადგან „ჩვენი ქუჩები, პატარა ბინები და “ტელევიზორის ყუთი” არ აძლევს ჩვენს პატარებს საშუალებას, შეასრულონ მოძრაობათა მთელი ის გამა, რომელიც სჭირდებათ“, საგაკვეთილო პროცესებიც რვაფეხასავით მაქსიმალურად მოქნილი და აქტიური უნდა იყოს მათთვის, რვავე შეგრძნების მასტიმულირებელი და წამახალისებელი!

ე. ი. კლასში რვაფეხას მოშინაურებაც კი შესაძლებელია,

• თუ მოსწავლეს თვალსაჩინოებით, ვიდეოფილმებით ვასწავლით და მის მხედველობას ვააქტიურებთ.

• თუ მოსწავლეს ხმის ტემბრის მონაცვლეობით სასიამოვნოდ ვესაუბრებით ან ვიდეო- თუ აუდიომასალას ვასმენინებთ და ამით მის სმენას ვააქტიურებთ.

• თუ მოსწავლეს ვთხოვთ, წარმოსახვით სცადოს ნანახის ან მოსმენილის გარკვეულ სუნთან დაკავშირება, ან სურნელებით, არომატებით (ყვავილები, ზღვის ნიჟარები, ხის ქერქი, ფორთოხალი, ვაშლი…) მის ყნოსვას ვააქტიურებთ.

• თუ ვთხოვთ, გაიხსენონ და აღწერონ ესა თუ ის (პირობითად, ზღვის წყლის) გემო და აღწერონ და ამით მათ გემოვნებას ვააქტიურებთ.

• თუ მათ საგაკვეთილო აქტივობისას ტაშის შემოკვრას ვთხოვთ, მხარზე ხელს ვადებთ ან ხელჩაკიდებული ერთი ადგილიდან მეორემდე მიგვყავს და ამით მათში შეხების შეგრძნებას ვააქტიურებთ.

• რაც შეეხება ვესტიბულურ, ანუ წონასწორობის შეგრძნებას, ის სივრცეში ჩვენი სხეულის, განსაკუთრებით – თავის, ორიენტაციის, ასევე ნებისმიერი მიმართულებით მოძრაობის შესახებ ინფორმაციის მიღების საშუალებას გვაძლევს შიგნითა ყურის სითხით სავსე პარკუჭებსა და არხებში მდებარე უხილავი რეცეპტორების, პატარა ბუსუსების წყალობით, რომლებსაც ვერ ვხედავთ. თუ კლასში გვყავს მოსწავლე, რომელსაც თანდაყოლილი ან შეძენილი ტრავმვის შედეგად არ აქვს წონასწორობის შეგრძნება და დეზოროენტირებულია, კლასში გადაადგილებისთვის ჩვენი ან ოკუპაციური თერაპევტის ფიზიკური დახმარება დასჭირდება. მიუხედავად იმისა, რომ მათ თავბრუ ეხვევათ და ხშირად ეცემიან, უნდა გვახსოვდეს: ასეთი ადამიანების უმრავლესობა დროთა განმავლობაში ვიზუალურ მასალაზე დაყრდნობით მაინც ახერხებს ნაკლის კომპენსირებას. თუ ვიზუალური სისტემიდან მომავალი სიგნალები კონფლიქტში არ შევა ვესტიბულური აპარატიდან წამოსულსიგნალებთან, გულისრევაც აღარ იქნება. ხოლო თუ კლასში ფიზიკური შეზღუდვის მქონე ბავშვები არ გვყავს, ვესტიბულური შეგრძნებები შეიძლება გავააქტიუროთ სხვადასხვა „ენერჯაიზერის“ საშუალებით ან თითო-ორწუთიანი თამაშებით: „წერო“, „ხე“, „პეპელა“, „სალუტი მზეს“…

• მიკუთვნებულობას, კოორდინაციას პროპრიოცეპტულ შეგრძნებებს უწოდებენ და მათი როლი გადამწყვეტია ნებისმიერი მოძრაობისა თუ წონასწორობის შენარჩუნებისას. ამდენად, ეს შეგრძნებები კინესთეტიკურ და სტატიკურ (სხეულის მდგომარეობის) შეგრძნებებად იყოფა და მათი რეცეპტორები კუნთებში, მყესებსა და ყურის ვესტიბულურ აპარატში მდებარეობს. პროპრიოცეპტული შეგრძნებების ინტეგრაცია ანიჭებს ბავშვს თვალის გუგების მოძრაობის კონტროლის, საგანზე მზერის დაფიქსირების, მოძრავი საგანისთვის მზერის გაყოლების უნარს, გავლენას ახდენს კუნთების დაძაბულობის მართებულ განაწილებაზე. სიტყვიერი კომუნიკაციის უნარისთვის საჭიროა სტიმული სამი: სენსორული, ვესტიბულარული და სმენითი, – სისტემიდან.

• კლასში ინტეროცეპტული გრძნობების გააქტიურებაც კია შესაძლებელი, თუ მოსწავლეს, სეზონის შესაბამისად, სითბოს ან სიგრილეს დავახვედრებთ; თუ დავანახებთ, რომ გვიყვარს და მასზე მთელი გულით ვზრუნავთ; თუ მათ წყლის დალევის ან არაალერგიული, სურნელოვანი ნივთების დაყნოსვის საშუალებას ვაძლევთ. ეს, რა თქმა უნდა, არ გულისხმობს ADHD სინდრომის შემთხვევას, როდესაც ჰიპერაქტიურობას, ყურადღების დეფიციტს და იმპულსურობას აქვს ადგილი. ამ უკანასკნელის შესამცირებლად ფსიქოლოგები გვირჩევენ, ბავშვისთვის წყლის მიწოდების დროთა შორის მანძილი თანდათან გავზარდოთ, მაგრამ მივცეთ მოძრაობის საშუალება და ჩვენ მიერ მიწოდებული საგაკვეთილო ვიზუალური მასალით მოვახდინოთ მისი ყურადღების კონცენტრირება.

ასეც ვიქცევით.

ამასობაში კი რვაფეხამ, რომელიც უკვე მოვაშინაურეთ, საკლასო ოთახში ერთ-ერთ კედელზე დაიდო ბინა. ამიერიდან ყოველი გაკვეთილის დასასრულს ბავშვების მიერ მის ხელებზე მიკრული ფერადი სახელები მაჩვენებს, ვინ რა შეგრძნების გააქტიურებით შეიძინა დღეს ცოდნა.

მერე ჩვენს სტუმარს პირთან ტეტრაქორდებად დაყოფილი ოქტავაც მივახატეთ და რვიდან თითო ნოტი, თითო ფერით, თითო გრძნობას დავარქვით.

და შეგვიყვარდა ჩვენი მომღერალი ოქტოპუსი, ასეთი საინტერესო, ლაღი და კეთილი!

გამოყენებული რესურსები:

1. Lorraine Loviglio, “Mathematics and The Brain: A Tale of Two Hemespheres,” The Masachusetts Teacher (January –February 1981) pp. 13–14.[1]
2. https://www.growinghandsonkids.com/what-are-the-8-senses.html
3. https://www.pinterest.com/pin/233272455678087388/
4. https://en.wikipedia.org/wiki/Octopus

[1] Lorraine Loviglio, “Mathematics and The Brain: A Tale of Two Hemespheres,” The Masachusetts Teacher (January –February 1981) pp. 13–14.

ბავშვის უფლებების შესახებ მსჯელობა დღეს უკვე აღარ წარმოადგენს იშვიათობას. მედიაში, საგანმანათლებლო დაწესებულებებსა თუ ინტერნეტსივრცეში ბავშვებთან დაკავშირებული საკითხების განხილვა ხშირად (ერთ-ერთი პერსპექტივიდან მაინც) სწორედ მათი უფლებების კონტექსტში ხდება. თუმცა ამ უფლებათა შესახებ წარმოდგენები ხშირად ზედაპირულია და არ ეფუძნება უფლებების მატარებელ სუბიექტად ბავშვის წარმოდგენას. ამის ნათელი მაგალითია შემთხვევა, როდესაც მასწავლებელს მიაჩნია, რომ ბავშვის უფლებები „ზედმეტ თავისუფლებას“ ანიჭებს ბავშვებს, ხელს უშლის მასწავლებელს „ეფექტური“ აღზრდისა და დისციპლინირების პროცესში (მაგ., სხვადასხვა ფორმით ძალადობა ბავშვზე სასურველი ქცევის მიღწევის მიზნით). ასეთ დროს საქმე გვაქვს, ერთი მხრივ, ბავშვის დაკნინებასა და ობიექტივაციასთან („ბავშვის განცდები აწმყოში უმნიშვნელოა, რადგან ის ჯერ არ არის „ჩამოყალიბებული“ ადამიანი“), მეორე მხრივ კი პროფესიული ცოდნის ნაკლებობასთან, ვინაიდან ზემოაღნიშნული დამოკიდებულება ერთმნიშვნელოვნად ეწინააღმდეგება მეცნიერული მტკიცებულებებით გამყარებულ ცოდნას, რომ ბავშვის მიმართ განხორციელებული ნებისმიერი სახის ძალადობა გრძელვადიან და ხშირად შეუქცევად უარყოფით ზეგავლენას ახდენს მის განვითარებაზე, სწავლის უნარზე, ფიზიკურ და ფსიქიკურ ჯანმრთელობაზე.

ბავშვის უფლებების კონვენცია და ძირითადი პრინციპები

ბავშვის უფლებებთან დაკავშირებულ მთავარ საერთაშორისო სამართლებრივ აქტს წარმოადგენს 1989 წელს მიღებული ბავშვის უფლებების კონვენცია, რომლის რატიფიცირება მსოფლიოს თითქმის ყველა ქვეყანამ მოახდინა (აშშ-ის გარდა). საქართველო კონვენციას 1994 წელს შეუერთდა[1]. მიუხედავად იმისა, რომ კონვენციით განსაზღვრული უფლებები განუყოფელია, გამოყოფენ ოთხ პრინციპულ უფლებას, რომელთა გარეშე შეუძლებელია სხვა დანარჩენი უფლებების განხორციელება[2]. ეს უფლებებია:

1. დისკრიმინაციისგან დაცვის უფლება (მუხლი 2);
2. ბავშვის საუკეთესო ინტერესების გათვალისწინება (მუხლი 3);
3. სიცოცხლის, გადარჩენისა და განვითარების უფლება (მუხლი 6);
4. ბავშვის მონაწილეობის უფლება, ბავშვის შეხედულებების პატივისცემა (მუხლი 12).

სწორედ ბავშვის მონაწილეობითი უფლებების აღიარება გვთავაზობს ბავშვის განსხვავებულ ხედვას: ის აღარ წარმოადგენს მხოლოდ ზრუნვის ობიექტს, დაუცველ, სუსტ, არარაციონალურ, არასანდო, გამოუცდელ, არაკომპეტენტურ და განუვითარებელ არსებას[3]. ბავშვი პიროვნებაა, რომლის მოსაზრებების აღიარება, პატივისცემა და გათვალისწინება მისი სხვა უფლებების რეალიზების პროცესის განუყოფელი ნაწილი ხდება. ბავშვის წარმოდგენები და შეხედულებები აღარ აღიქმება როგორც უმწიფარი და ჩამოუყალიბებელი ზრდასრულის წარმოდგენებსა და შეხედულებებთან შედარებით. ისინი აღიქმება როგორც მათგან განსხვავებული. ამ შემთხვევაში ამოსავალ წერტილს წარმოადგენს არა ზრდასრულის „სწორი“ პერსპექტივა, არამედ ბავშვის საუკეთესო ინტერესები. ბავშვთა შეხედულებები ეხმარება ზრდასრულებს უკეთ გაიგონ მათი გამოცდილება.[4]

საგანმანათლებლო დაწესებულება როგორც უფლებების რეალიზების ადგილი

საბავშვო ბაღები და სკოლები, ინსტიტუციური მოწყობითა და ფუნქციური დატვირთვით, ბავშვების სხვადასხვა უფლების რეალიზების უნიკალურ შესაძლებლობას იძლევა. საგანმანათლებლო დაწესებულებებში ბავშვები ცხოვრების მნიშვნელოვან ნაწილს ატარებენ, ხშირად – უფრო მეტს, ვიდრე შინ ან რომელიმე სხვა გარემოში. საქართველოში სკოლამდელი ასაკის ბავშვები საბავშვო ბაღში ყოველდღიურად საშუალოდ 8-9 საათს ატარებენ (კანონი ადრეული და სკოლამდელი აღზრდისა და განათლების შესახებ აწესებს საჯარო სკოლამდელი დაწესებულების მუშაობის 9-საათიან სავალდებულო დროს). ბუნებრივია, ბაღისა თუ სკოლის პირდაპირი ფუნქცია განათლების უფლებას უკავშირდება, რომელიც, კონვენციის 29-ე მუხლის მიხედვით, უნდა ემსახურებოდეს:

• თითოეული ბავშვის პიროვნების, ნიჭის, გონებრივი და ფიზიკური უნარების მაქსიმალურ განვითარებას;
• ბავშვის მიერ ადამიანის უფლებებისა და ძირითადი თავისუფლებების პატივისცემას;
• საკუთარი და განსხვავებული კულტურის, ენის, ფასეულობების პატივისცემას;
• ბავშვის მომზადებას თავისუფალ საზოგადოებაში შეგნებული ცხოვრებისთვის ურთიერთგაგების, თანასწორობის, მშვიდობისა და შემწყნარებლობის სულისკვეთებით;
• გარემოსადმი პატივისცემის გაღვივებას.

საგანმანათლებლო დაწესებულებები, ამასთანავე, ის სივრცეა, სადაც ბუნებრივად ხდება თამაშისა და გართობის უფლების რეალიზება (მუხლი 31)¹. იმავდროულად, განსაკუთრებულ მნიშვნელობას იძენს ბავშვის შეხედულებების გათვალისწინება საგანმანათლებლო დაწესებულების ცხოვრების წარმართვაში (მუხლი 12). ის, თუ რა კუთხით მიიღებენ ამაში აქტიურ მონაწილეობას ბავშვები, დამოკიდებულია მათ „ასაკსა და სიმწიფეზე“. როდესაც ადრეულ ასაკში ბავშვებისთვის აქტუალური მათი უშუალო გარემო და თამაშებია, სკოლის საბაზო და საშუალო საფეხურზე შესაძლოა ისინი სკოლის მართვის აქტიური და ეფექტური თანამონაწილენი იყვნენ. დღეს უკვე არაერთი კვლევა ადასტურებს საბავშვო ბაღებში ბავშვების შეხედულებათა მოსმენის მნიშვნელობას სასწავლო გარემოსა და სწავლების პროცესის გაუმჯობესებისთვის, ვინაიდან ის გვთავაზობს უშუალოდ „განმცდელის“ პერსპექტივას (სიტუაციებზე, გარემოზე, პრობლემებსა და მათი გადაჭრის გზებზე). რა თქმა უნდა, თუ ბავშვს სურს, გააცოცხლოს დინოზავრები, მასწავლებელი და ბაღის ადმინისტრაცია ბევრს ვერაფერს გახდებიან, მაგრამ ცვლილებების განხორციელება ნამდვილად შესაძლებელია, თუ საუბრისას აღმოვაჩენთ, რომ გოგონებს კუბებით თამაშისკენ გული იმიტომ არ მიუწევთ, რომ იქ ბიჭები უხეშად ექცევიან და დასცინიან, ან ზოგიერთი ბავშვი იმიტომ არ ხატავს საღებავებით, რომ ეშინია, დასვრილი ტანსაცმლის გამო მშობლისგან საყვედური არ მიიღოს, ან ვერ იტანს ეზოში გასვლას, რადგან იქ ერთი ქალია, რომელიც სულ ეჩხუბება ბავშვებს.

საბავშვო ბაღში, ყოველდღიური აქტივობებისა და თამაშების გარდა, ბავშვების მონაწილეობის უფლების რეალიზების შესანიშნავი საშუალებაა განსაკუთრებული ღონისძიებები. ისინი შესაძლოა უკავშირდებოდეს რომელიმე დღესასწაულს ან მოვლენას (მაგ., ახალ წელს, საბავშვო ბაღის დასრულების დღეს) ან სპონტანურად დაიგეგმოს ბავშვების რომელიმე ინტერესის გარშემო. მიუხედავად იმისა, რომ ამ ტიპის ღონისძიებები ბავშვების მონაწილეობის, თამაშის და გართობის უფლებების რეალიზებას უნდა ემსახურებოდეს, საქართველოში დამკვიდრებულ პრაქტიკას ხშირად არაფერი აქვს საერთო ზემოაღნიშნულ უფლებებთან.

ზეიმი

საქართველოს სკოლამდელ დაწესებულებში ღონისძიებები „ზეიმების“ სახელით დამკვიდრდა და ერთგვარი ტრადიციული ფორმა მიიღო. ზეიმი უმეტესად ტარდება საახალწლო და საზაფხულო არდადეგების დაწყებამდე. ის, წესისამებრ, მოიაზრებს ხანგრძლივი რეპეტიციების შედეგად ბავშვების მიერ პოეტური, მუსიკალური და საცეკვაო (იშვიათად – დრამატული) ნომრების წარმოდგენას ბაღის თანამშრომლებისა და მშობლების წინაშე. ზეიმის არსი ბავშვების მიერ აღმზრდელის, მუსიკისა თუ ცეკვის მასწავლებლის ან ზოგიერთ შემთხვევაში ადმინისტრაციის წარმომადგენელთა მიერ წინასწარ განსაზღვრული რეპერტუარის დაზეპირებაში მდგომარეობს, რაც იმთავითვე გამორიცხავს ბავშვთა აზრის გათვალისწინებას ზეიმის დაგეგმვისა და მომზადების პროცესში. ვინაიდან დასაზეპირებელი ლექსები, სიმღერები და ცეკვები ხშირად ბავშვებისთვის გაუგებარი, ნაკლებად საინტერესო და ასაკობრივადაც შეუსაბამოა, რეპეტიციები თვეობით მიმდინარეობს და ყოველდღიური თამაშებისა და ღირებული საგანმანათლებლო აქტივობების ადგილს იკავებს. შეიძლება ითქვას, რომ ზეიმს ყველა განსაკუთრებულად ელოდება, გარდა ბავშვებისა. საბავშვო ბაღის ადმინისტრაცია თავს იწონებს „წარმატებული“ და მასშტაბური ზეიმებით მმართველი რგოლების წინაშე. აღმზრდელებისთვის, მუსიკისა და ცეკვის მასწავლებლებისთვის ზეიმი წარმოადგენს მათი თავდაუზოგავი შრომის შედეგის დემონსტრირების საშუალებას. მშობლებს კი მიაჩნიათ, რომ ზეიმზე მათი შვილები აქტიურობას, ნიჭსა და ღირებულ ცოდნას წარმოაჩენენ. თუმცა, სავარაუდოდ, ყველა მშობელი ასე არ ფიქრობს. ბევრისთვის ზეიმი ტვირთია: იმისთვის, რომ მათი შვილები ზეიმის მიღმა არ დარჩნენ, სხვადასხვა ხარჯის გაწევა უწევთ, მაგ., სპეციალური კოსტიუმის შეკერვა (ზეიმების მნიშვნელოვან მახასიათებლად იქცა კოსტიუმირებული შოუ), ზეიმის ფოტო– და ვიდეოგადაღების უზრუნველყოფა, ანიმატორების (სანტა კლაუსი, ფიფქია და ა.შ.) მოწვევა… პოპულარულია ამგვარი ზეიმების ვიდეოჩანაწერების მომზადება და ინტერნეტსივრცეში განთავსება (მათ ადვილად მოიძიებთ ისეთ საიტებზე, როგორიცაა იუთუბი და ფეისბუქი). მიუხედავად ერთმნიშვნელოვანი ნაკლოვანებებისა, ამ ტიპის ზეიმები საზოგადოებაში ჩვეულებრივ მოვლენად მიიჩნევა და მათი პრობლემურად წარმოჩენა თითქმის არ ხდება. მეორე მხრივ, ეს ალბათ არ არის გასაკვირი ქვეყანაში, სადაც მოსახლეობის 60% დასაშვებად მიიჩნევს ბავშვზე ძალადობას და სჯერა, რომ მას დადებითი აღმზრდელობითი ეფექტი აქვს[5].

პოზიტიური დამოკიდებულება ზემოაღნიშნული ტიპის ზეიმების მიმართ მიუთითებს, რომ სკოლამდელი განათლების მიზნები, ბავშვის უფლებები და საბავშვო ბაღში მათი რეალიზების შესაძლებლობები მონაწილე მხარეებს (გარდა ბავშვებისა) სრულიად არ აქვთ გააზრებული.

რა ნაკლოვანებები აქვს დამკვიდრებულ ზეიმებს?

• ზეიმები მთლიანდ უფროსების მიერაა მართული. მათი შინაარსობრივი ნაწილი ბავშვებისთვის ხშირად უინტერესო და გაუგებარია (მაგრამ, პრაქტიკულად, სავალდებულო), აცდენილია ბავშვების რეალურ ინტერესებს და იმ მრავალფეროვან თემებს, რომლებიც ნამდვილად უყვართ და აინტერესებთ (მაგალითად, იშვიათი არ არის ლექსები „მიწიერ სამოთხეზე“, „ძეწნის ალერსზე“ სამშობლოსთვის თავგანწირვაზე და სხვა). სწორედ ამაზე მიუთითებს “წარმატებული” ზეიმების ვიდეოჩანაწერები, რომლებიც ფართოდ ხელმისაწვდომია ინტერნეტსივრცეში. უმრავლეს შემთხვევაში ბავშვები მოვალეობის მოხდის მიზნით უხალისოდ იმეორებენ გაზეპირებულ სიტყვებსა და მოძრაობებს, ხშირად ავიწყდებათ და მასწავლებლების მითითებების მოლოდინში დაბნეულები იყურებიან ირგვლივ.
• ზეიმის ფორმატი – ბავშვების „ცოდნისა“ და „ნიჭიერების“ დემონსტრირება – ეფუძნება სწავლის მცდარ გაგებას, კერძოდ, სწავლა გათანაბრებულია დაზეპირებასთან. ბავშვების რეალური შესაძლებლობები, მათი აზროვნება, შემოქმედებითობა უგულებელყოფილია; ასევე უგულებელყოფილია ყველაზე მნიშვნელოვანი უნარები, რომელთა დაუფლებაც სწორედ ადრეულ ასაკში იწყება და რომლებიც უმნიშვნელოვანესია კრიტიკულად, შემოქმედებითად და მოქალაქეობრივად მოაზროვნე პიროვნების ჩამოყალიბებისთვის.
• წარმოდგენების გამართვა უამრავი ნაცნობი და უცნობი უფროსის წინაშე ბევრი ბავშვისთვის სტრესულია, განსაკუთრებით – მათ მიმართ ხაზგასმული მოლოდინების ფონზე (მასწავლებლებისა და მშობლების მხრივ). ზეიმებზე და მათთვის მოსამზადებელ პერიოდში იშვიათი არ არის ბავშვებში გადაღლა და სტრესი.
• ზეიმი ხშირად გულისხმობს საკმაოდ დიდ ხარჯებს, რაც დამატებითი ტვირთია ბევრი ოჯახისთვის (კოსტიუმების შეკერვა, ანიმატორების დაქირავება და ა.შ.), მაგრამ ამ ტვირთის თავიდან აცილება წარმოუდგენელია მშობლისთვის, რათა ბავშვი არ დარჩეს ბაღისთვის მნიშვნელოვანი ღონისძიების მიღმა.
• ზოგიერთი ბავშვისთვის ზეიმი იმედგაცრუებისა და მტკივნეული გამოცდილების წყაროა. ხშირად ზეიმის ორგანიზატორები გამოარჩევენ „ნიჭიერ“ და „ლამაზ“ ბავშვებს, რომლებსაც წამყვან როლებს მიაკუთვნებენ, ხოლო „ჩუმი“ და „არაფრით გამორჩეული“ ბავშვებისთვის ადგილი მოცეკვავეთა გუნდის მხოლოდ უკანა რიგებში მოიძებნება. ამდენად, ზეიმები ხშირად უსამართლო პრინციპებს ეფუძნება: მასწავლებლების მიერ (ან ობიექტურად) პრივილეგირებული ბავშვების წახალისებას, ხოლო დანარჩენების მიმართ უყურადღებობას.
• ზეიმები არ არის მორგებული ბავშვების ასაკობრივ თავისებურებებსა და ინტერესებს: ერთი მხრივ, დაზეპირებული ნომრების უინტერესოდ შესრულებისას ხელოვნურად ესმება ხაზი ინფანტილიზმსა და ბავშვურ სისუსტეს, მაშინ როდესაც ბავშვებს გაცილებით მეტი შეუძლიათ, ვიდრე შინაარსისგან დაცლილი ტექსტებისა და მოძრაობების დაზეპირებაა; მეორე მხრივ, ზეიმებზე ხშირად ხდება ზრდასრულთა უხერხული იმიტაცია (მაგ., გოგონების მაკიაჟი, ხაზგასმით „დიდური“ კოსტუმები და სხვა).
• ყოველივე ზემოთქმულს მივყავართ დასკვნამდე, რომ ასეთი ზეიმების დროს ბავშვი არ განიხილება როგორც მონაწილე მხარე, როგორც სუბიექტი, რომლის შეხედულებები, გრძნობები და დამოკიდებულებები თანაბარმნიშვნელოვანია ზრდასრულთა შეხედულებებისა. ამ ფორმით დადგმული ზეიმების ერთადერთი მიზანია ბავშვი-ობიექტის წარმოჩენა ზრდასრულთა წარმოდგენების შესაბამისად (როგორი უნდა იყოს ამ ასაკის ბავშვი, რა უნდა შეეძლოს, რა უნდა იცოდეს და ა. შ.). ასეთი დამოკიდებულება უგულებელყოფს ბავშვს როგორც პიროვნებას.

არსებობს სკოლამდელ დაწესებულებებში ღონისძიებების დაგეგმვისა და ჩატარების მრავალი საშუალება და ფორმა, რომლებიც არათუ არ არღვევს ბავშვის უფლებებს, არამედ, პირიქით, მათი რეალიზების წყაროა. საჭიროა რამდენიმე ძირითადი პრინციპის დაცვა:

• ბავშვის ინტერესების გათვალისწინება შინაარსისა თუ ფორმის თვალსაზრისით: სამშობლოსთვის თავგანწირვაზე ლექსები ადრეულ ასაკში გაუგებარი და უინტერესოა; ბავშვებმა შესაძლოა თავად შექმნან ლექსები, რომლებიც გაგაკვირვებთ იუმორით, რითმითა და სიხალასით[6][7][8]. ბავშვებისთვის მასწავლებლის მიერ ნაკარნახევი ზღაპრის დიალოგების დაზეპირებაზე გაცილებით საინტერესო იქნება, თავად გააცოცხლონ საყვარელი ზღაპარი ისეთი ფორმით, როგორითაც სურთ; თავად მოიფიქრონ და შექმნან პერსონაჟის კოსტიუმის დეტალები და ერთად შეთანხმდნენ აუდიტორიაზე უფროსების ჩარევის გარეშე.
• განსაკუთრებული დღე: ღონისძიება განსაკუთრებული და დასამახსოვრებელი უნდა იყოს თითოეული ბავშვისთვის. ამისთვის შესაძლოა ერთი შეხედვით მცირე დეტალის მოფიქრებაც კი საკმარისი აღმოჩნდეს. მაგალითად, 21 დეკემბერს წელიწადში ყველაზე გრძელი ღამის აღსანიშნავად ყველა უცნაურად გამოწყობილი მიდის საბავშვო ბაღში – ღამის პერანგებით! ეთამაშებიან მასწავლებელთან ერთად კვირის განმავლობაში დამზადებულ „დედამიწის“ კონსტრუქციას, რომელსაც კაშკაშა „მზის“ გარშემო ატრიალებენ და ხან თეთრ დათვს აძინებენ ზედ, ხან – ჟირაფს. ბავშვები იხსენებენ თავიანთ საყვარელ სიზმრებს და ემზადებიან მთვარისა და ვარსკვლავების ფორმის ორცხობილების გამოსაცხობად. მალე მშიერი მშობლები მოვლენ, რომლებსაც ერთი სული აქვთ, ორცხობილებით ჩაიტკბარუნონ პირი.
• ბავშვების უნიკალური სააზროვნო და შემოქმედებითი შესაძლებლობების გამოვლენა: ღონისძიებები საშუალებას უნდა აძლევდეს ბავშვებს, გამოხატონ თავიანთი უნიკალური შესაძლებლობები და შეხედულებები მათთვის საინტერესო და სახალისო ფორმით. მაგალითად, ზეიმის დღეს ჯგუფის ოთახი სულ მთლად თეთრია, რადგან იატაკსა და კედლებზე – ყველგან თეთრი ფორმატის ქაღალდი გაუკრავთ. მასწავლებელი აკვირდება ბავშვების რეაქციებს, აღფრთოვანებას, ინტერესს, უსმენს მათ და ეკითხება: რა შეიძლება გააკეთონ ამ უღიმღამო ოთახში? მერე იდეებს შეაჯერებს და მხიარული ზეიმიც იწყება: ბავშვები ერთმანეთს ენაცვლებიან – ზოგი ხელების „აფრიკულად“ მოხატვით გართულა, ზოგს ტამტამი მოუმარჯვებია და ადრე ნასწავლ რიტმს ოსტატურად უწყობს მეგობარს, სხვები კი საღებავებს არჩევენ და იატაკის ფეხებით მოსახატად ემზადებიან.

ჰენრი დარჯერი [9]

[1] კონვენცია ბავშვის უფლებების შესახებ. (1989), https://matsne.gov.ge/ka/document/view/1399901

[2] ნ. ვუჩკოვიჩ ჩაჰოვიჩ, ი.ე. დოეკი, ჟ. ცერმატენი. (2012). ბავშვის უფლებები საერთაშორისო სამართალში. ივანე ჯავახიშვილის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი (ქართული გამოცემა, 2015)

[3] Penn, H. (2005). Understanding early childhood. Issues and controversies. Open University Press: Berkshire.

[4] MacNaughton, G. & K. Smith. (2009). Children’s rights in early childhood – Chapter 10. In An Introduction to childhood studies, Ed. M.J. Kehily. Open University Press

[5] გაეროს ბავშვთა ფონდი, USAID. (2013). ბავშვთა მიმართ ძალადობა საქართველოში. ეროვნული კვლევა არსებული ცოდნის, დამოკიდებულებისა და პრაქტიკის შესახებ. https://unicef.ge/uploads/Unicef_VAC_GEO_Final3_02_09.pdf

[6] Pramling Samuelsson, I., M. Asplund Carlsson, B. Olsson, N. Pramling & C. Wallerstedt. (2009). The art of teaching children the arts: music, dance and poetry with children aged 2 – 8 years old. International Journal of Early Years Education 17 (2), 119-135.  

[7] D. Varga. (2000). Hyperbole and humor in children’s language play. Journal of Research in Childhood Education, 14 (2), 142-151.

[8] E. Loizou. (2004). Humorous bodies and humorous minds: Humor within the social context of an infant child care setting. European Early Childhood Education Research Journal, 12 (1), 15-28.

[9] სურათი – Henry Darger, illustration from The Story of the Vivian Girls, in What is Known as the Realms of the Unreal, of the Glandeco-Angelinian War Storm, Caused by the Child Slave Rebellion. https://greenlanternpress.wordpress.com/tag/henry-darger/