გაიზიარებს თუ არა საქართველო ნარკოპოლიტიკის პორტუგალიურ  მოდელის ლიბერალურ ელემენტებს, პარლამენტის საშემოდგომო სესიის მერე გამოჩნდება. თუმცა, სახელმწიფოს, პარალელურ რეჟიმში, საკანონმდებლო ცვილებების გარდა, რომელიც უმეტესად ზემკაცრი სადამსჯელო მიდგომების გაბათილებას მოიაზრებს, სხვადასხვა ტიპის პროგრამების გამართვა ჯანდაცვის კუთხითაც მოუწევს – ფსიქო-სოციალური რეაბილიტაციის ცენტრების გახსნა, ზიანის შემცირების სერვისების გამრავალფეროვნება და მათზე ხელმისაწვდომის გაზრდა, წამალდამოკიდებულთა რესოციალიზაციაზე, მათ დასაქმებაზე ზრუნვა და იმ ახალი სტრუქტურული ერთეულების შექმნა, რომელიც წამალდამოკიდებულთა ისტორიების შესწავლასა და ჯანმრთელი მომავლის შექმნაზე იქნებიან მომართული (სპეცკომისიები). სახელმწიფო ვერც პრევენციული ღონისძიებების ვალდებულებებს აცდება და სკოლა-უნივერსიტეტებში საგანმანათლებლო პროგრამების დანერგვა მოუწევს.

ეს გზა პორტუგალიამ 16 წლის წინ უკვე გაიარა, როდესაც ნარკოპოლიტიკის ჰუმანიზაციის შედეგად ქვეყანაში მკვეთრად შემცირდა აივ/შიდისისა და ნარკოტიკებით ზედოზირების კატასტროფული მაჩვენებლები. პორტუგალიის ხელისუფლებამ დარწმუნდა, რომ საკუთარი მოქალაქეების დასჯა და ციხეში გამწესება ნარკოტიკების მოხმარების გამო მათივე მკურნალობაზე გაცილებით ძვირი უჯდებოდა,

თუ საქართველო პორტუგალიის გამოცდილებას გაიზიარებს, უახლოეს წლებში ხელისუფლებას გლობალური სამუშაო ელის, თუმცა ამ სამუშაოს წარმატებით დაგვირგვინების შემთხვევაში, ქვეყანა ამოისუნთქავს – შემცირდება არაერთი ინფექციური დაავადების გავრცელების ტემპი (შიდსი, ჰეპეტიტები), გაუმჯობესდება ათასობით ადამიანის და მათი ოჯახის წევრების სოციალური მდგომარეობა.

ქართული არასამთავრობოები, რომლებიც მსგავსი ცვლილებებისთვის ხშირად ერთიანი ფრონტით გამოდიან, მცირემასშტაბური პროექტების სახით, ნებით თუ უნებლიედ, ქმნიან იმ მინიმოდელებს, რომელიც მომავალში სახელმწიფოსაც წაადგება, დაუზოგავს დროს და ფინანსებს. ბოლო პერიოდის ამის საუკეთესო მაგალითად „თანადგომის“ მიერ გრემში გახსნილ ფსიქო-სოციალური რეაბილიტაციის პირველ ქალაქგარეთა ცენტრია. ცენტრი განსხვავებული დამოკიდებულების (ალკოჰოლი, ნარკომანია) და ასაკის ბენეფიციარების მომსახურებაში პირველ ნაბიჯებს დგამს. ექსწპერტთა აზრით, ეს განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია მაშინ, როდესაც ქვეყანაში სოციალური რეაბილიტაციის სერვისი ჯერ ისევ განსავითარებელია, მათ შორის წამალდამოკიდებულ ადამიანთა პრობლემების  მიმართულებით.

„ცხადია, აუცილებელია ნარკოტიკების მომხმარებელთა სოციალური რეაბილიტაციის სახელმწიფო სისტემის შექმნა, ასევე აუცილებელია რემისიის პერიოდში მყოფი ადამიანების დასაქმების მექანიზმების შემუშავება. ამით არა მხოლოდ არასამთავრობოები უნდა იყვნენ დაკავებული. ჩვენ მოვახერხეთ გრემში ფსიქო-სოციალური რეაბილიტაციის ცენტრის გახსნა, მაგრამ ის ასობით რეაბილიტაციის მსურველ ადამიანს ვერ მიიღებს. რაც შეეხება ბენეფიციარების დასაქმებას, ორგანიზაციის ბაზაზე პატარა სოციალურ საამქროს ვამუშავებთ, სადაც ამჟამად ხუთი ადამიანი დავასაქმეთ. ვაპირებთ კერამიკის საამქროს გახსნას როგორც აქ, ასევე ერთ-ერთი ციხის ტერიტორიაზე. დამოკიდებული ადამიანებისთვის დასაქმების თემა ყოველთვის მტკივნეული იყო. დამსაქმებელი ხშირად შეგნებულად არიდებს თავს მათ სამსახურში მიღებას,“ – აზუსტებს „თანადგომის“ წარმომადგენელი ვაჟა კასრელიშვილი.

ამ პრობლემას ვერც სახელმწიფო ერევა. არსებულ დასაქმების პროგრამებში წამალდამოკიდებულთათვის კვოტები არასოდეს ყოფილა. სახელმწიფო სამსახურებში მომუშავე სოცმუშაკებსაც  ყოველთვის არ შეუძლიათ შესთავაზონ დამოკიდებულ ადამიანს დასაქმების ან პროფესიული მომზადების რეალური პერსპექტივა.

„საქართველოში ერთ-ერთ არასამთავრობო ორგანიზაციაში ვმუშაობდი. რადგან ნარკოტიკების მოხმარების გამო ნასამართლეობა მქონდა, სამსახურის პოვნა ჩემთვის სერიოზულ პრობლემას წარმოადგენდა. აქ, საფრანგეთში, იმისათვის, რომ მშენებელობაზე იმუშავო, ნარკოლოგიურიდან ცნობას არავინ მოგთხოვს. შესაძლოა, რაღაც დოზით, აქაც იყოს  დამოკიდებულ ადამიანთა დისკრიმინაცია, მაგრამ არა ასე თვალშისაცემად, როგორც საქართველოში. გამწვანების სამსახურში, სავაჭრო ობიექტებში დამხმარე პერსონალად, მღებავებად, სახურავის შემკეთებლებად მუშაობას ნამდვილად შეძლებ. თუ განათლება გაქვს, ენა იცი და ამბიციებიც გამოძრავებს, სხვა სიმაღლეებსაც მიაღწევ. შენი წარსულის გამოძიებას არავინ დაიწყებს. ბევრ ლტოლვილს დასაქმების პრობლემა არც უგრძვნია,“ – გვიყვება ემიგრანტი, გიორგი მ.

„ყველამ ვიცით, რომ ნარკომანია უფრო ფსიქიკური დამოკიდებულებაა, ავადმყოფობა, რომელსაც მხარდაჭერა ცხოვრების ბოლომდე სჭირდება. არ აქვს მნიშვნელობა რამდენწლიანი რემისია გაქვს- ერთწლიანი თუ ოცწლიანი. გამოჯანმრთელებული  ადამიანებიც კი დასაქმების პრობლემების გამო საკუთარი თავის რეალიზაციას ვერ ახდენენ. თუმცა, ბოლო პერიოდში, დადებითი ტენდენციებიც შეიმჩნევა. ადრე ყველა ბენეფიციარს კაბინეტში დაჯდომა და მაღალი ხელფასი უნდოდა, ახლა კი უბრალოდ რომ  დასაქმებულები იყვნენ, თუნდაც მარტივი ხელფასით, ამაზეც თანახმა არიან.  გვყავდა კლიენტი, რომელიც სოციალურ საწამოში სიმბოლური ანაზღაურებით ავიყვანეთ, მაგრამ ამით იმდენად ბედნიერი იყო, რომ მისმა 8 წლის შვილმა აღიარა – მამა ფოტოზე პირველად ვნახე გაღიმებულიო,“- ყვება „თანადგომის“ სოციალური ბიუროს თანამშრომელი თეა ჭახრაკია.

სოციალური ბიურო სპეციალიზირებული სოციალური სამსახურია, რომელიც დამოკიდებულ ადამიანებს სამედიცინო, სოციალური, ფსიქოლოგიური და იურიდიული დახმარების მიღებაში ეხმარება. ბიუროს თანამშრომლებს – შემთხვევის მენეჯერებს, კრიტიკული მდგომარეობიდან უამრავი წამალდამოკიდებული ადამიანი გამოუყვანიათ. 2012 წლიდან დღემდე ბიუროში 2 ათასზე მეტმა პირმა მიიღო სხვადასხვა სახის დახმარება.

საინტერესოა, რომ „თანადგომის“ პარტნიორი ორგანიზაციები სწორედ სახელმწიფო უწყებები არიან – სამდიცინო დაწესებულებები, პრობაციის ბიურო, იუსტიციის სახლი და სხვა, სადაც დამოკიდებულ ადამიანებს შემთხვევის მენეჯერების თანადგომით კომფორტული წვდომა აქვთ სხვადასხვა სოციალეურ თუ სამედიცინო სერვისებზე. „თანადგომაში“ ამაყობენ დამოკიდებულ ადამიანთა ცხოვრების ხარისხის გაუმჯობესებითა და გამოჯანმრთელების ისტორიებით, იმ ნდობით, რომელიც ორგანიზაციამ წლების განმავლობაში ადგილზე, საველე თუ სასჯელაღსრულების დაწესებულებებში მუშაობით დაიმსახურა.

„ბევრი წარმატებული ისტორია გვახსოვს, თუმცა ამ ადამიანებს მოულოდნელი „ჩავარდნებიც“ ახასიათებს, რასაც ძალიან განვიცდით, მაგალითად, როდესაც კუსტარული ნარკოტიკების მომხმარებელი რეაბილიტაციის მერე ალკოჰოლს მიეძალება… მათ ჯანმრთელობა ისედაც შერყეული აქვთ და ნებისმიერი „ჩავარდნა“ საფრთხეს უქმნის… ჩვენ არაგანსჯადი მიდგომით ვმუშაობთ. დამოკიდებულები ძნელი გამოსაჯანმრთელებლები არიან და მათი ცხოვრების წესი ერთი ხელის მოსმით ვერ შეიცვლება. ამ პროცესს არა მხოლოდ კლიენტის სურვილი, არამედ დიდი დრო, მოთმინება, პროფესიონალური მიდგომა, ოჯახის წევრების და საზოგადოების მობილიზება სჭირდება,“ – ამბობს თეა, რომელიც ასეთ ადამიანებთან მუშაობის შვეიცარიულ გამოცდილებასაც გვიზიარებს.

შვეიცარიაში, პორტუგალიის მსგავსად, რეაბილიტაციის პროცესის დროს სახელმწიფო უამრავ ალტერნატივას გთავაზობს – თავშესაფარს, ჩანაცვლების თერაპიის სერვისებს, სოციალურ დახმარებას, სამსახურს სპეციალურ საწარმოებში, მაგალითად ძველი ველოსიპედების შესაკეთებელ საამქროში, მინის ქარხანაში, სანტექნიკური მასალების რესტავრაციაის მიმართულებით და სხვ. ეს არ არის ყოველდღიური რუტინული სამსახური, რომელსაც წამალდამოკიდებული და ჯანმრთელობადასუსტებული ადამიანი ვერ მოერევა. ის ჯერ კვირაში ორჯერ მიდის სამსახურში, ხელფასს კი გამომუშავების მიხედვით იღებს. შემდეგ მოტივაცია ეზრდება და ნელი ნაბიჯებით საზოგადოებას უბრუნდება.

„ჩვენც ექსპერიმენტებში ვართ. უცხოური გამოცდილების მოდელი ყოველთვის არ ჭრის.  ფილმებში რომ გვინახავს, წრეში ჯდომა და პირადი ისტორიების გულწრფელად მოყოლა, აქ არ მუშაობს. იქ ადამიანები სხვანაირად არიან „გახსნილები. საქართველოში კი ყოველთვაის გყავს ვიღაც – დედა, მამიდა, მეზობელი, მეგობარი, ვისაც შენს ამბავს გაუზიარებ. საქართველოში ავადმყოფები ერთმანეთთან არ „იხსნებიან“, თუმცა კი ერთმანეთისგან მართლაც კარგ რჩევებს მიიღებდნენ. თანამედროვე სამყაროში რეაბილიტაციის ბევრი მეთოდია აპრობირებული და უნდა შევარჩიოთ ისეთი, რომელიც ჩვენს რეალობასთან იქნება ადაპტირებული, მაგრამ ერთი ორგანიზაციის რესურსით ბევრ პრობლემას ვერ გაუმკლავდები. ამიტომ სახელმწიფო პოლიტიკი ისე უნდა იყოს გაწერილი, რომ დამოკიდებული ადამიანებისთვის ალტერნატივები არსებობდეს,“ – მიაჩნია თეას.

რაც შეეხება პორტუგალიის მაგალითს, „პირადი მოხმარებისთვის“ ნარკოტიკული ნივთიერების აღმოჩენის შემთხვევაში მოქალაქეს არ აჯარიმებენ. ის ჯანდაცვის დეპერტამენტში უნდა დაფიქსირდეს, სადაც მის პრობლემებს სპეციალისტები აღრიცხავენ, გამოიკვლევენ და მკურნალობა-რეაბილიტაციის სხვადასხვა ვარიანტებს შესთავაზებენ. ცენტრალიზებული სახელმწიფო სისტემის წყალობით, წამალდამოკიდებულების პრობლემა პორტუგალიაში კონტროლირებადი და მართვადია, ნარკოპოლიტიკა – სამართლებრივად ლიბერალური და საზოგადიებრივ ჯანდაცვაზე ორიენტირებული.

ბავშვის დაბადება, როგორც წესი, ყოველთვის დიდ სიხარულს უკავშირდება. ტყუპების დაბადება და მათი მშობლობა კი ორმაგად სასიხარულოა. თუმცა, ორმაგი სიხარული ორმაგი პასუხისმგებლობაცაა. ტყუპების აღზრდა, ნებისმერი ოჯახისთვის, ორმაგ შრომას მოითხოვს. ამიტომ, ძალიან მნიშვნელოვანია, რომ მშობლები კარგად ერკვეოდნენ მათი აღზრდის თავისებურებებში. მართალია, ტყუპი ბავშვების ფსიქიკური განვითარება ექვემდებარება იმავე კანონებს, რასაც სხვა ბავშვების განვითარება, თუმცა მას რიგი სპეციფიკური ნიშნები მაინც ახასიათებს, რაც აუცილებლად საჭიროებს გათვალისწინებას ტყუპების აღზრდის და მათი პიროვნების ფორმირების პროცესში.

ტყუპები, როგორც წესი, უმრავლეს შემთხვევაში გაჭრილი ვაშლივით ჰგვანან ერთმანეთს. თუმცა, ეს მსგავსება მხოლოდ გარეგნულია. მათ ჩვეულებრივ განსხვავებული ხასიათი და ინტერესები აქვთ. ის ფაქტი, რომ მუცლადყოფნის პერიოდიდან მოყოლებული ტყუპები სულ ერთად არიან, ისმენენ ერთმანეთის გულისცემას, ინსტიქტურად „ზრუნავენ“ ერთმანეთზე, ეჩვევიან მშვიდობიან თანაარსებობას – მნიშვნელოვნად განსაზღვრავს მათ განვითარებას. გარკვეული მიზეზების გამო, სიცოცხლის პირველ წლებში, ტყუპების კოგნიტური და ფსიქიკური ფუნქციების განვითარება, საშუალოდ 6-10 თვით ჩამორჩება ჩვეულებრივი ბავშვის განვითარებას აღნიშნული მიმართულებით. ტყუპები უფრო გვიან იწყებენ საკუთარი თავის ცნობას სარკეში, გვიან ეუფლებიან მეტყველებას, გვიან სწავლობენ აბსტრაქტულ აზროვნებას და ა.შ. თუმცა, გასათვალისწინებელია ისიც, რომ ტყუპების და ჩვეულებრივი ბავშვების განვითარების ტემპის შედარება დაუშვებელია. ბუნებრივია, ყველაფერი სხვანაირად ხდება, როდესაც გვერდით ტყუპისცალი გყავს. კონკრეტულად, „შეფერხება“ შემეცნებითი უნარების დაუფლებაში აიხსნება იმით, რომ გარკვეულ პერიოდამდე, ტყუპები საკუთარ თავს დამოუკიდებელ პიროვნებად ვერ აღიქვამენ. აქედან გამომდინარე, ისინი ისე აქტიურად ვერ ურთიერთქმედებენ გარემომცველ სამყაროსთან, როგორც ერთმანეთთან. ტყუპებს შორის ყოველთვის არსებობს მჭიდრო ემოციური კავშირი. ისინი ძალიან კარგად გრძნობენ ერთმანეთს და ესმით ერთმანეთის. ადრეულ ბავშვობაში, თითოეული მათგანი საკუთარ თავს ერთი მთლიანის ნაწილად აღიქვამს. ერთმანეთთან ასეთ ძლიერ მიჯაჭვულობას საფუძველი ჯერ კიდევ მათ დაბადებამდე, მუცლადყოფნის პერიოდში  ეყრება. როდესაც ბავშვი ერთია, ის ორიენტირებულია დედაზე,  ესმის მისი გულისცემა, სწავლობს მის ემოციებზე გამოხმაურებას. დაბადების შემდეგ ეს ყოველივე ეხმარება ორივეს, უკეთესად შეიგრძნონ ერთმანეთი. ტყუპების შემთხვევაში კი სულ სხვა სიტუაციაა. ადრეულ ბავშვობაში ტყუპისცალი იდეალური პარტნიორია თამაშისა და ურთიერთობის პროცესში, როგორც მისი მეორე, განუყოფელი ნაწილი. ეს არა მხოლოდ სრულიად ბუნებრივია, არამედ აუცილებელიცაა გადასარჩენად. საინტერესოა ის ფაქტი, რომ, როგორც წესი, მშობლებიც ისე ეპყრობიან ტყუპებს, როგორც ერთ მთლიანს და ასევე მოიხსენებენ ყოველდღიურ ურთიერთობაში, მაგ: „ტყუპებს სძინავთ“, „ტყუპები სასეირნოდ უნდა წავიყვანო“, „ტყუპები თამაშობენ“ და ა.შ. მშობლების ასეთი დამოკიდებულება ტყუპების მიმართ ფსიქოლოგიურად გაუმართლებელია. თუ იმ ოჯახებში, სადაც ჩვეულებრივი და-ძმა იზრდება, საჭირო ხდება ბავშვების ემოციურად დაახლოება, ტყუპებთან პირიქით არის: ბავშვების ფსიქიკური წონასწორობა დამოკიდებულია მათ განცალკევებაზე. ტყუპებს ძალიან უჭირთ ცხოვრება, როგორც ორ განსხვავებულ არსებას. თითოეული მათგანი გვერდით ხედავს ადამიანს, რომელიც ფიზიკურად ძალიან ჰგავს მას და რომელსაც იგივე პრობლემები აქვს, რაც მას. ასეთ ბავშვებს აუცილებლად ესაჭიროებათ ერთმანეთისაგან განსხვავების სწავლება. რაც უფრო ადრე დაიწყებენ მშობლები ამის გაკეთებას, მით უფრო ადვილად გადალახავენ ტყუპები ერთმანეთზე ფსიქოლოგიურ დამოკიდებულებას და პრობლემებსაც ნაკლებად შევხვდებთ მათი აღზრდის პროცესში.

რეკომენდაციები  სირთულეების თავიდან ასაცილებლად ტყუპების აღზრდის პროცესში:

• შევეცადოთ განუხრელად დავიცვათ აღზრდის ძირითადი პრინციპი – ბავშვის დამოუკიდებლობისა და ინდივიდუალურობის წახალისება. ყოველი ბავშვი ინდივიდუალურია საკუთარი ფიზიკური, ემოციური და ზნეობრივი მახასიათებლებით. საჭიროა ტყუპისცალში დავინახოთ დამოუკიდებელი ადამიანი და არა მთელის ნახევარი. ტყუპების ერთნაირობაზე მუდმივად ხაზგასმამ შეიძლება უარყოფითი გავლენა იქონიოს მათ განვითარებაზე. თითოეული ტყუპისცალის პიროვნების უნიკალურობის აღიარება აუცილებელი პირობაა მათი ნორმალური ფსიქიკური განვითარების უზრუნველსაყოფად;
• ვუყიდოთ ბავშვებს განსხვავებული ტანსაცმელი, სათამაშოები, პირადი ნივთები. ნუ ჩავაცმევთ მათ ერთმანეთის ტანსაცმელს. თითოეულის ნივთები შევინახოთ კარადის სხვადასხვა თაროზე;
• გავითვალისწინოთ თითოეულის გემოვნება, ინტერესები. ვატაროთ სხვადასხვა სპორტულ სექციაზე და სხვადასხვა წრეზე. ვუყიდოთ სხვადასხვა საჩუქარი. მოვერიდოთ ორისთვის ერთი საჩუქრის ყიდვას. თითოეული ტყუპისცალისთვის სასიამოვნოა მშობლების ყურადღების საკუთარი წილის მიღება;
• მაღაზიებში ვიზიტის დროს ნება მივცეთ ბავშვებს, დამოუკიდებლად შეარჩიონ თავიანთთვის რაიმე ნივთი ან სათამაშო. თუ ისინი ერთნაირ სათამაშოებს შეარჩევენ, კომენტარს ნუ გავუკეთებთ მათ არჩევანს და ვუყიდოთ შერჩეული ნივთი. მაგრამ, თუ განსხვავებულ სათამაშოებს შეარჩევენ, შევაქოთ მათი არჩევანი;
• მივმართოთ თითოეულ ბავშვს სახელით და არა უბრალოდ „ბავშვებო“ ან „ტყუპებო“;
• სახლში ნება მივცეთ თითოეულ ბავშვს, შეარჩიოს მისთვის საყვარელი ადგილი მაგიდასთან, საყვარელი თეფში ან ფინჯანი;
• კარგი იქნება, თუ ოჯახური ფოტოების პარალელურად თითოეულს საკუთარი ფოტოსურათების ალბომი ექნება;
• შევეცადოთ, როგორც ერთ, ისე მეორე ტყუპისცალს მოვუწყოთ საკუთარი კუთხე, სადაც ის დროის მარტო გატარებას შეძლებს;
• შევეცადოთ არ დავყოთ ბავშვები პრინციპით „ცუდი-კარგი“, „ჭირვეული-დამჯერი“ და ა. შ. მითუმეტეს ნუ გავაკეთებთ ამას მათი თანდასწრებით. იარლიყების მიკერებამ შეიძლება ბავშვში კომპლექსების ჩამოყალიბებამდე მიგვიყვანოს. აღვნიშნოთ თითოეული ბავშვის დადებითი თვისებები და ნუ შევადარებთ მას ტყუპისცალს;
• ხშირად ტყუპები იწყებენ მეტოქეობას ერთმანეთში მშობლების ყურადღების მოსაპოვებლად. კარგი იქნება, თუ აღვკვეთავთ ეჭვიანობის ნიადაგზე ასეთ დაპირისპირებას მათ შორის. კონფლიქტური სიტუაციის შეფასებისას ვიყოთ ობიექტური და ნუ დავიცავთ ღიად ერთ-ერთი ტყუპისცალის პოზიციას. ვასწავლოთ ბავშვებს, დამოუკიდებლად გაარკვიონ ურთიერთობები, გამოხატონ თავიანთი გრძნობები და ემოციები „მე“-შეტყობინების ფორმით: მაგ. „მე ძალიან გულნატკენი ვარ, რომ შენ დააზიანე ჩემი ნახატი“;
• ვასწავლოთ ბავშვებს ერთმანეთის გარეშე გაართვან თავი პრობლემას, ვინაიდან ისინი ვერ შეძლებენ მომავალში მუდმივად ერთად ყოფნას;
• თითოეულ ტყუპისცალს აუცილებლად ესაჭიროება საკუთარი დრო მშობლებთან და მეგობრებთან ურთიერთობისათვის. ეს დაეხმარება ბავშვს, შეიგრძნოს თავისი ინდივიდუალურობა;
• თითოეულ ბავშვთან დროის ცალკე გატარებისას ვესაუბროთ მას მის პირად პრობლემებზე, გამოვკითხოთ მეგობრებზე; მხარი დავუჭიროთ, თუ მათ სურვილი აქვთ დაკავდნენ განსხვავებული საქმიანობით, მაგ. ერთი ხატავდეს, მეორე ტელევიზორს უყურებდეს. რაც უფრო ადრე გავამახვილებთ ყურადღებას ტყუპების განსხვავებულ ინტერესებსა და მიდრეკილებებზე, მით ნაკლებ პრობლემებს შევხვდებით მათთან ურთიერთობისას.

ბევრი მშობლისთვის ტყუპების ერთნაირებად აღზრდის პროცესში ერთნაირი სტრატეგიებისა და მეთოდების გამოყენება გაცილებით იოლი და მოსახერხებელია. თუმცა, ამ გზამ შეიძლება ჩიხში შეგვიყვანოს. ამიტომ, უმჯობესია დავეხმაროთ თითოეულ ბავშვს, იგრძნოს და გააცნობიეროს საკუთარი უნიკალურობა, განავითაროს საკუთარი უნარები და მიდრეკილებები, მოახდინოს საკუთარი შესაძლებლობების და მისწრაფებების რეალიზება და იპოვოს საკუთარი  ადგილი ცხოვრებაში.

პოლ ვალერი ჩვეული მახვილგონივრულობით ასე მიმართავს მწერალს:

„ _ თქვენ გსურდათ დაგეწერათ წიგნი?

დაწერეთ?

კი, მაგრამ, რას მიელტვოდით? რომელიღაც მაღალ იდეალს თუ რეალურ სარფას და სარგებელს_ სახელისა თუ ფულის მოხვეჭას? ეგებ სხვა რასმე ისახავდით მიზნად: თქვენს რამდენიმე ნაცნობს მიმართავდით, ან იქნებ, მხოლოდ ერთადერთ ნაცნობს, ვისი ყურადღების მიპყრობაც გსურდათ და ამიტომაც გადაწყვიტეთ გამოგექვეყნებინათ თქვენი თხზულება? ვისი გართობა გსურდათ? ვისი მოხიბლვა, ვისთან გატოლება, ვისი შურით აღვსება და თვალის დავსება, ვისი გაოგნება, ვისთვის _ გატეხა ძილის? გვითხარით, ბატონო ავტორო, ვის მსახურებდით _ მამონას, დემოსს, კეისარს თუ მამაზეციერს? იქნება, ვენერას, ან იქნებ _ ცოტ-ცოტა ყველას?“ „დაუფიქრდით, რაა საჭირო იმისთვის, რომ თავი მოაწონო სამ მილიონ მკითხველს. პარადოქსი:  საჭიროა გაცილებით ნაკლები, ვიდრე იმისთვის, რომ თავი მოაწონო მხოლოდ და მხოლოდ ასიოდე კაცს.   მაგრამ, ის, ვინც მილიონებს მოსწონს, ყოველთვის კმაყოფილია თავისი თავით, მაშინ, როდესაც ის, ვინც მხოლოდ ასიოდე კაცს მოსწონს, თავისი თავით მეტწილად  უკმაყოფილოა“.

ყველა მწერალი თავის მკითხველზე ოცნებობს, ერთზე ან მრავალზე, თანადროულსა თუ მომავლის მკითხველზე. ამ ოცნების გარეშე არ დაიწერებოდა არცერთი მხატვრული ნაწარმოები. მწერლისა და მკითხველის  შეხვედრიდან კი იბადება ის, რასაც მხატვრული ტექსტის გაგება, გააზრება, ინტერპრეტაცია ჰქვია.

გოეთე წერდა: „სამი სახის მკითხველი არსებობს: ერთი, რომელიც განსჯის გარეშე ტკბება, მეორე, რომელიც ტკბობის გარეშე მსჯელობს და საშუალო, რომელიც ტკბობისას მსჯელობს და მსჯელობისას ტკბება“. „იცით, როგორ მკითხველს ვინატრებდი? ისეთს, რომელიც მეც, თავის თავსაც და მთელ სამყაროსაც დაივიწყებდა და მხოლოდ ჩემს წიგნში იცოცხლებდა“ (რეზო ყალაშვილის წერილიდან: „მხატვრული ნაწარმოების აღქმა“).

„მე მკითხველის რა მოდელზე ვფიქრობდი, როცა ვწერდი? ცხადია, თანამზრახველზე, რომელიც თამაშში ამყვებოდა… ჩემი მსხვერპლი, ანუ ტექსტის მსხვერპლი, გახდებოდა, დარწმუნებული იქნებოდა, რომ მხოლოდ ის უნდოდა, რასაც ჩემი ტექსტი სთავაზობდა და სხვა არაფერი.“, __წერს უმბერტო ეკო თავისი რომანის, „ვარდის სახელისთვის“ დაწერილ ბოლოთქმაში.

დიდი მწერლები ცდილობდნენ თავიანთი მკითხველის შექმნას. ეს მათი ნაღვაწისთვის უკდავებისკენ გასაკვალავი გზის ერთგვარი სტრატეგია იყო.

ილია ჭავჭავაძემ იცოდა რა, რა ტიპის მკითხველთან ექნებოდა საქმე, როცა „კაცია-ადამიანს?!“ წერდა, ყოველგვარი პირმოთნეობის გარეშე, ჩვეული პირდაპირობით მიმართავდა, თანაც,  კითხვის პროცესში. ვთქვათ, დაიწყებდა რომელიმე მოწყენილი მკითხველი მთქნარებას და უცებ წაიკითხავდა: „მკითხველო, ხომ არ მოგეწყინა? რასაკვირველია, მოგეწყინა: აქ არ არის არც სიყვარულის ეშმაკობა, არც კაცის-კვლა, არც უიმედო ქალის ოხვრა, არც წყალში გადავარდნა, ერთის სიტყვით — რაც აშვენებს გასართველად დაწერილს მოთხრობასა — ის აქ არაფერი არ არის. მაშ მოგეწყინება, ამას რაღა თქმა უნდა. მაგრამ ეს უნდა იცოდე შენ, მკითხველო, რომ მე ამისა ქვემორე ხელის მომწერელი მკითხველის გასართველად არ ვწერ ამ უხეირო მოთხრობასა. მე მინდა ამ მოთხრობამ ჩააფიქროს მკითხველი და, თუ მოიწყენს, ამის გამო მოიწყინოს; იმიტომ რომ ფიქრი და მოწყენა გაუყრელნი და-ძმანი არიან. მე მინდა, რომ მკითხველმა იმიტომ კი არ მოიწყინოს, რომ გასართველი არ არი, არამედ იმიტომ, რომ ჩამაფიქრებელია. თუ ამოდენა იხერხა და შესძლო ამ უხეირო წერილმა, მე ამის მეტი არა მინდა-რა და არც მდომებია, ჩემო მოწყენილო მკითხველო! თუ ვერ იხერხა, რა ვუყო? ამით ვინუგეშებ, რომ „ცუდად ჯდომას ცუდად შრომა სჯობია”.

რეალურად,  მეცხრამეტე საუკუნის სამოციანელთა თაობა თავის მკითხველს ქმნიდა და შექმნა კიდეც, რომლისთვისაც შემდგომ სრულიად მიუღებელი აღმოჩნდა მეოცე საუკუნის მოდერნისტული ლიტერატურა.

„რიტმი, სუნთქვა, განწმენდა… ვისთვის, ჩემთვის? არა, რა თქმა უნდა, მკითხველისთვის. წერისას ავტორი მკითხველზე ფიქრობს ისევე, როგორც მხატვარი – მაყურებელზე“, _ წერს უმბერტო ეკო. მისი აზრით, შეიძლება ავტორი წერისას გარკვეული ტიპის, წარმოსახვით მკითხველზე ფიქრობდეს, როგორც, მაგალითად, თანამედროვე რომანის ფუძემდებლები: რიჩარდსონი, ფილდინგი, დეფო, რომლებიც ვაჭრებისა და მათი ცოლებისთვის წერდნენ. თუმცა მკითხველისთვის წერს ჯოისიც, რომელიც იდეალური უძილობით შეპყრობილი იდეალური მკითხველითაა შთაგონებული. ორივე შემთხვევაში – მნიშვნელობა არ აქვს, იქვე, ახლოს მყოფ, საფულემომარჯვებულ მკითხველზე ფიქრობს ავტორი თუ მომავალ მკითხველზე – წერა ნიშნავს, ტექსტის საშუალებით შექმნა მკითხველის საკუთარი მოდელი. რაც ნიშნავს, იფიქრო მკითხველზე, რომელსაც შეუძლია, გადალახოს პირველი ასი გვერდის „განმწმენდი“ ზღურბლი. სწორედ ამას: დაწერო ასი გვერდი იმ მიზნით, რომ შექმნა მკითხველი, რომელიც მომდევნო გვერდებს წაიკითხავს.“

უმბერტო ეკო ასეთ საინტერესო კითხვებსაც უპასუხებს:

„არსებობს თუ არა მწერალი, რომელიც მხოლოდ მომავალი მკითხველისთვის წერს?

არა,თუნდაც თავად დაჟინებით ამტკიცებდეს ამას. მწერალი ნოსტრადამუსი არ არის, ვერაფრით წარმოიდგენს მომავალ თაობებს იმის მიხედვით, რაც თანამედროვეთა შესახებ იცის.

არის ავტორი, რომელიც მკითხველთა ვიწრო წრისთვის წერს?

კი, თუ ავტორი იმას გულისხმობს, რომ მის მიერ წარმოდგენილი მკითხველის მოდელთან ბევრი ვერ გაიგივდება. მაგრამ ამ შემთხვევაშიც მწერალი იმ იმედით წერს (და ეს იმედი საკმაოდ ნათელია), რომ სწორედ მისი წიგნი შექმნის ბევრ ისეთ სასურველ მკითხველს, რომელსაც ის ასე გულმოდგინედ ეძებს და ამხნევებს თავისი ტექსტით“.

უმბერტო ეკო მთავარ განსხვავებას იმაში ხედავს, რომ „ზოგ მწერალს სურს ახალი მკითხველი შექმნას, მეორეს კი – უკვე არსებული მკითხველის მოთხოვნებს უპასუხოს“.

რა თქმა უნდა, ბევრად იოლია წერო უკვე არსებული მკითხველის ნაცნობი გემოვნების მიხედვით, მაგრამ კარგი მწერალი სხვა გზას ირჩევს. სწორედ ამაზე მსჯელობს უმბერტო ეკო:  „ავტორი ბაზრის ერთგვარ კვლევას ატარებს და მას ერგება. ერთი შეხედვითაც ჩანს, რომ მას ყველაფერი გათვლილი აქვს: ასეთი ავტორის სხვადასხვა რომანს თუ გავაანალიზებთ, შევამჩნევთ, რომ ისინი, სახელების, ადგილების, სახეების ცვლილებით, ერთსა და იმავე ამბავს გვიყვებიან, იმას, რასაც მკითხველი წინასწარვე ითხოვდა.

მაგრამ, როცა მწერალი სიახლეს გეგმავს და განსხვავებული მკითხველის შექმნას აპირებს, სურს, ბაზრის ანალიტიკოსი კი არ იყოს, რომელიც წინასწარ ცნობილი მოთხოვნების ჩამონათვალს ადგენს, არამედ – იყოს ფილოსოფოსი, რომელიც ინტუიციით გრძნობს. სურს, თავის მკითხველს ის გაუმხილოს, რაც მკითხველს უნდა უნდოდეს, თუმცა თავადაც არ იცის ეს. ასეთ ავტორს სურს, საკუთარი თავი აღმოაჩენინოს მკითხველს“. მისი აზრით, „ავტორი უნდა მოკვდეს ნაწარმოების დასრულების შემდეგ. ტექსტის სვლა რომ არ დააბრკოლოს.“

ყველაფერი მაინც მწერლის ნიჭზეა დამოკიდებული. მაგალითად, ედგარ პომ დაწვრილებით აღწერა თავის წერილში „კომპოზიციის ხელოვნება“ როგორ დაგეგმა „ყორნის“ შექმნის ყოველი დეტალი. მან არსებული მკითხველის გემოვნება, ინტერესები გაითვალისწინა, მაგრამ, საბოლოო ჯამში, ისეთი რამ შექმნა, რომელმაც დაგეგმილ მოლოდინს გადააჭარბა და ახალი ტიპის მკითხველი დაბადა.

“მოცლილო მკითხველო”, _ ასე მიმართავს მკითხველს “დონ კიხოტის” დასაწყისში სერვანტესი. მანაც ახალი მკითხველი შექმნა, რომელსაც, ძველი რაინდული რომანების კითხვით გაბრუებულს, ახალი „სულიერი რაინდი“ უნდა დაენახა.  „თუ დრო არა გაქვს, ნუ დაიწყებ კითხვას, _ ასე მიმართავს გოდერძი ჩოხელი „ადამიანთა სევდის“ დასაწყისში მკითხველს და უფრო უბიძგებს წასაკითხავად. ბესიკ ხარანაული რომან „მთავარი გამთამაშებლის“ სადღაც, შუაგულში ასე მიმართავს მკითხველს : „რაც მიყრია, იმას ვფქვავ, სულ არ ვცდილობ, რული არ მოგგვაროთ“. ესეც ერთგვარი პოზაა, ისევ და ისევ მკითხველის „გადასაბირებლად“.

მწერლები ხანდახან ძალიან მკაცრებიც არიან მკითხველებთან. მოდერნისტები ცდილობდნენ მკითხველთა თავიანთი წრის შექმნას. სიმბოლისტი სანდრო ცირეკიძე წერილში „პოეტი და მკითხველი“ საგანგებოდ განიხილავს  ამ საკითხს. მისი აზრით, „კულტურა კონუსით შენდება; მეტი მაღალი მეტი ვიწროა და მწვერვალებზე დგომა  შეუძლიათ მარტო ერთეულებს“… ხელოვნება ხომ თქმაა_ თქმას მსმენელი უნდა. მსმენელები მრავლადაა კონუსის დაბლა ფენებში. მსმენელები ჯოგად მიჰყვებიან ეპიგონებს უკვე მიღწეულ სიმაღლეზე. კონუსი წვრილდება და ვიწროვდება რკალი მკითხველების. ევოლუცია ნელია და თანდათანი.  ევოლუციას ადვილად მიჰყვება ფართო აუდიტორია, მაგრამ რევოლუციონერს_ გულივერის დიდი ნაბიჯებით რომ ადის მაღლა ახალი ცის დასანახავად_ ბრბო ვერ გაჰყვება, ბრო გატკეცილი გზით მიდის. ოსტატ გენიოსს სჭირდება მკითხველი გენიოსი, რომელიც მისი თანაბარი იქნება.  პოეტ გენიოსს უნდა შეხვდეს მკითხველი გენიოსი“.

შარლ ბოდლერს აქვს მინიატურა „ძაღლი და ფლაკონი“, რომელშიც აღწერს, გოშიამ როგორ ატეხა ყეფა, როცა პატრონმა  სურნელოვანი ნელსაცხებელი დააყნოსვინა: „ჩემი ნაღვლიანი ცხოვრების უკუღმართო მეგობარი,  შენ ბრბოს ჰგავხარ, რომელსაც სათუთი არომატები როდი უნდა მიართვა, რაც მას აღიზიანებს, არამედ კარგად შერჩეული უწმინდურება“.  ამიტომაც იყო, რომ  შტეფან გეორგე, გერმანელი სიმბოლისტი, სხვადასხვა გზით აბრკოლებდა შემთხვევით მკითხველს, საგანგებო შრიფტს არჩევდა, მცირე ტირაჟით გამოსცემდა, მაღაზიებში არ გაჰქონდა გასაყიდად, ნაცნობ-მეგობრებს თვითონ ურიგებდა დანომრილს. „მისი რწმენით, უმეცარნი და პოეზიის გრძნობას მოკლებულნი რყვნიან და ბილწავენ ხელოვნებას, თვით უბრალო შეხებითაც კი“ (ნოდარ კაკაბაძის წერილიდან  „სიმბოლოზმი და გალაკტიონი“).

თანამედროვე პოსტმოდერნისტი მწერლისთვის, გივი მარგველაშვილისთვის, კი მკითხველი იმდენად მნიშვნელოვანია, რომ მას მხატვრულ ტექსტში „უშვებს“ და მოვლენებსაც კი აცვლევინებს. მაგლითად, მინიატურაში „წიგნის გმირების დროული გადასახლება“ მკითხველებს ჰეროდეს რისხვისაგან გადასარჩენად ყრმები მათეს სახარებიდან ლუკას სახარებაში გადაჰყავთ, რომელშიც არ არის აღწერილი ჩვილების დახოცვის ამბავი. მწერლის აზრით,  სამყაროსაც ჰყავს თავისი მკითხველები _ ღმერთი და ეშმაკი. მისთვის მკითხველთან ურთიერთობა მარადიული სიცოცხლის პირობაა, ამიტომაც წერს:

“მე წიგნის გმირი ვარ.

ჩემს წიგნში_

მე მას ჩემს ბიოგრაფიულ რუკასაც ვუწოდებ,

ზუსტად მიწერია ჩემი ბედისწერა.

იქ მატარებელივით მივიწევ წინ.

ჩემი ცხოვრების ხაზი

ამ წიგნის ყველა თავში უცვლელი რჩება.

დღე, როდესაც მავანი მკითხველი

ამ მარშრუტს აირჩევს,

ჩემი დაბადების დღეა”.

მკითხველის ტექსტში  „მოხვედრის“ საინტერესო ვარიაციები აქვს ვუდი ალენსაც, მაგალითად, ვგულისხმოთ მის მოთხრობას „კუგელმასის შემთხვევა“ ან ფილმს „შუაღამე პარიზში“.

ოთარ ჩხეიძე მკითხველის დონის მიხედვით განსაზღვრავდა მწერლობასაც: ,,მწერალი მკითხველი გახლავთ, ანუ მკითხველი განსაზღვრავს მწერლობის დონესა, მკითხველის მოთხოვნილება, მკითხველის გემოვნება, მკითხველის ერუდიცია განსაზღვრავს, ან თუ ასეც რო შეიძლება ითქვას, რის ღირსიცაა ხალხი, მწერლობაც ისეთი გააჩნია”.

ანატოლ ფრანსის აზრითაც, ლიტერატურულ შედევრებს მხოლოდ მკითხველები უხანგრძლივებენ სიცოცხლეს:  „ამჟამად „ილიადისა“ თუ „ღვთაებრივი კომედიის“ არცერთი ლექსი არ გვესმის ისე, როგორც ესმოდა ის მათ შემოქმედთ. სიცოცხლე ნიშნავს სახეცვლილებას, და ჩვენი აზრების სიკვდილშემდგომი სიცოცხლეც ამავე კანონს ემორჩილება: ისინი არსებობას აგრძელებენ მხოლოდ იმის წყალობით, რომ მიწყივ იცვლებიან და სულ უფრო და უფრო შორდებიან თავიანთ პირველსახეს, რომლითაც ჩვენს სულში იშვნენ. ის, რითაც ჩვენ განვაცვიფრებთ მომავალს, სავსებით უცხო იქნება ჩვენთვის“ (ანატოლ ფრანსი „ბატონ ჟერომ კუანიარის აზრები“).

მწერლისა და მკითხველისა ურთიერთობა რთული და მრავალწახნაგოვანი ფენომენია, ამ წერილში ჩვენ მხოლოდ რამდენიმე შტრიხი წარმოვაჩინეთ.

წაგიკითხავთ ზაირა არსენიშვილის წიგნები? ამ მწერლის სახელიც კი არ გამეგონა, სანამ მეგობარმა არ მირჩია „ვა, სოფელო“ რამდენიმე წლის წინ. თუ ეროვნული ბიბლიოთეკის ბიოგრაფიულ ლექსიკონს ვენდობით, ოთხი წიგნის ავტორი უნდა იყოს, რომელთაგან ერთიც არ გამოუცია მეტ-ნაკლებად ცნობილ გამომცემლობას. დღეს წიგნის მაღაზიებში მათი ძებნა ამაო გარჯაა – საკუთარი ხარჯითა თუ ნაცნობ-მეგობართა დახმარებით გამოცემული წიგნები საპრეზენტაციო სივრცეებიდან მალევე ინაცვლებს მწერლის გულშემატკივართა თაროებზე. ვინც ავტორს იცნობდა და მის ხელიდან გამოსულ ახალ ტექსტს ელოდა, მოგებული რჩება – თაროები მნიშვნელოვანი შენაძენით გაამდიდრა, კარგმა ლიტერატურამ სიამოვნება კიდევ ერთხელ განაცდევინა.

ვიდეოჩანაწერებდან ნაცნობი სახე შემომყურებს. არ ვიცი, სად მინახავს – კავკასიურ სახლში? რომელიმე წიგნის პრეზენტაციაზე? „წითელი ზონაში“? საბჭოთა წარსულის კვლევის ლაბორატორიის მიერ მომზადებული ეს ჩანაწერები, საბედნიეროდ, ყველასთვის ხელმისაწვდომია. დიდი ხალისითა და შთაგონებით მოსაუბრე ამ ქალის გულშიჩამწვდომი მონათხრობის დავიწყება წარმოუდგენლად მეჩვენება. მეტისმეტად მკაფიო სურათებია, ცოცხალი გმირებით. წარსული – ხელის გაწვდენაზე.

„რეკვიემი ბანის, სოპრანოსა და შვიდი ინსტრუმენტისათვის, ანუ ახალგაზრდა მთხზველის პორტრეტი“ – ზაირა არსენიშვილის ეს წიგნი ორი დღის წინ დავამთავრე და ცხელ გულზევე მივწერე მეგობარს, რომელმაც მისი წაკითხვა მირჩია, ქართულ ლიტერატურას ასეთი წიგნები ძალიან აკლია-მეთქი. არ მახსენდება ქართული რომანი, რომელმაც საბჭოთა საქართველოს ყველაზე მძიმე წლებში დატრიალებული საშინელება მსგავსი სიმძაფრით განმაცდევინა. რეპრესირებულთა მოგონებებს, თვითმხილველთა მონაყოლს, დოკუმეტურ მასალას ნამდვილი ლიტერატურა ჩაენაცვლა, სწორედ იმ ძალით, რომელიც გაიძულებს, ფეხდაფეხ მიჰყვე გმირებს და მათი განსაცდელი შენს განსაცდელად აქციო, გვერდით დაუდგე სრული სასოწარკვეთისა თუ აღმაფრენის წუთებში.

წიგნის მთავარი გმირები მუსიკოსები არიან, განსხვავებული ეროვნების, რწმენისა და მსოფლმხედველობის ადამიანები, რომლებმაც მრავალნაირ ტანჯვა-წამებას გაუძლეს, საბჭოთა ქვეყნის არაერთი საშინელება საკუთარი თვალით იხილეს და საკუთარ ტყავზე გამოსცადეს, თუმცა კი ცხოვრებას აგრძელებენ – ეძებენ და პოულობენ, შრომობენ და ერთობიან. რაც უნდა უცნაური იყოს, ბევრსაც იცინიან. მიუხედავად იმისა, რომ მსუბუქი საკითხავი არ ეთქმის, ზაირა არსენიშვილის ამ წიგნში დიდი სილაღე და სიმსუბუქეა – დროდადრო გახუმრებას თვით სასიკვდილო სარეცელზე მიჯაჭვულიც კი ახერხებს. ავტორი შორს არის მომაკვდინებელი სერიოზულობისაგან, სწორხაზოვანი განსჯისა და სხვების ერთმნიშვნელოვნად დადანაშაულების ვნებისაგან.

ახალგაზრდა მთხზველი ავტოპორტრეტს გვიხატავს – ცდილობს, ბევრიც არაფერი შეალამაზოს, იმაზე მიმზიდველი ან გონებამახვილი რომ არ გამოჩნდეს, ვიდრე სინამდვილეშია. მკითხველისთვის თავის მოწონება მისი მიზანი ნამდვილად არ გახლავთ, არც სრულყოფილად გამართული ტექსტის შეთავაზება, მიზეზშედეგობრივი ბმებით და ლოგიკური გადასვლებით. მისი წიგნი ჯაზური კომპოზიციასავით იქმნება, აუცილებლობად ქცეული შემთხვევითობებით, სიუჟეტის წიაღში შობილი იმპროვიზაციული ჩიხებით, სხვადასხვაგვარი ვარიაციებით. ყველაზე ხშირად სწორედ მას ვხედავთ – მთხრობელს, რომელსაც სიტყვები არასდროს ელევა. პირიქით, თითქოს ყველაფრის ერთბაშად თქმა სურს, დასაწყისისა და დასასრულის ერთდროულად ჩვენება.

გასტრონომში შებოლილ ნოტოტენიას ყიდულობს. თავიდან სამასი გრამის ყიდვას აპირებს, მაგრამ სანამ რიგი მოუწევს, საბჭოთა ადამიანის სიხარბე და მომავლისადმი უნდობლობა თავისას იზამს – თევზის მოზრდილ ნაჭერს შეიძენს, კილოგრამსა და ორას გრამს რომ იწონის. ასე დადის ლენინგრადის ქუჩებში, ამ თევზიანად მიადგება უცნობ სახლს და უცნობ ქალს – ბლოკადაგამოვლილს, ერთიანად ჩამრგვალებულს, რომელიც მალევე აღიარებს: „სულ იმას ვფიქრობ, თუ ისევ შიმშილობა ჩამოვარდა, მსუქანი მაინც ვიყო, რომ აქლემივით საკუთარმა ქონმა მიშველოს-მეთქი. ჰოდა, რასაც მოვიხელთებ, მაშინვე პირისკენ უნდა გავაქანო“. ახალგაზრდა მთხრობელი მის დამშვიდებას ცდილობს, ამაში დასაძრახი არაფერიაო: „ჩვენ ყველა ხომ ერთ კალოზე ვილეწებოდით და ვილეწებით, ჩვენ ყველას ერთად დაგვატყდა, როგორც თქვენ იტყოდით, ღვთის წყრომა…“

კარგად მახსოვს საბჭოთა გასტრონომებიც და თევზის კონსერვების პირამიდებიც, ომგამოვლილთა თაობაც და მათი მოყოლილი თითქმის დაუჯერებელი ამბებიც. მაშინ ვფიქრობდი, რომ ყველაფერს აზვიადებდნენ – რასაც შიმშილობაზე ამბობდნენ, დევნასა და უმნიშვნელო მიზეზით დასჯაზე, დაპატიმრებისა და გადასახლების მუდმივ შიშზე, საყოველთაო უნდობლობაზე. გასული საუკუნის 80-იან წლებს უკვე ზღაპრად ექცია ყველაზე შემზარავი წლების სინამდვილე – წარსულის სიმახინჯეს გაზარმაცებული თვალი ვეღარ აღიქვამდა. ღვთის წყრომა სწორედ ეს გულგრილობა იყო, უმეცრება და თბილ ქვეშაგებში განაბვა.

ზაირა არსენიშვილის წიგნმა იმ წარსულში დამაბრუნა, რომელშიც არ მიცხოვრია; იმ ქალაქში, რომელიც თვალით არ მიხილავს; იმ ადამიანებთან, ვისი ბოლომდე გაგებაც შევძელი.

საქართველოში მევენახეობას ძირითადად ღვინის დასაყენებლად მისდევდნენ. მაგალითად, სამცხეში არსებობდა ყურძნის ჯიში, რომელსაც საღვინე ეწოდებოდა; აჭარაში კი შემორჩენილია ჯიში, რომელსაც საწური ჰქვია. თუმცა ყურძენს საქართველოში მარტო ღვინის დასაყენებლად არ წურავენ, დაწურული ყურძნის წვენს მაჭრადაც სვამენ. ყურძნის ასეთ ჯიშებს სამაჭრე ჰქვია. გურიაში არის ყურძნის ერთი ჯიში, რომელსაც ბადაგი ჰქვია. არის საჭმელად განკუთვნილი ყურძნის ჯიშები. ყურძნის ასეთ ჯიშებს სათვალოს უწოდებენ. ყურძნის ბევრი ჯიშის სახელწოდება მისი სადაურობის მაუწყებელია, მაგალითად, წობანური, ქიშური, არაგვისპირული დიღმური, ოცხანური, ცოლიკოური და სხვა.

ვაზის ნაყოფის გამოყენება უკვე იმ დროიდან იწყებოდა, როდესაც ყურძენი ჯერ კიდევ სრულიად უწიფარი იყო. ამ ხნისა და თვისების ყურძენს ისრიმი ეწოდება. წელიწადის იმ ხანას, როდესაც ვაზის ნაყოფის დაკრეფა შეიძლებოდა, ძველად სთველი ერქვა, რომელიც დღემდე რთვლად ქცეულა. ყურძნის დაკრეფის დრო, რა თქმა უნდა, ჯიშსა და ამინდთან იყო დაკავშირებული. კახეთში რთველი ყველგან ენკენისთვის პირველ ნახევარში იწყებოდა და 5-8 ოქტომბრამდე გასტანდა ხოლმე, მაგრამ ჩვეულებრივ ყურძნის დაკრეფა და დაწურვა საქართველოში ოქტომბერში ყოფილა.

საქართველოში რთვლის ტექნიკური საშუალებები სხვადასხვა თემში სხვადასხვაა. მტევანს ხელით ან დანით წყვეტენ, ყურძნის ჩასაწყობად კი შემდეგ ჭურჭელს  ხმარობენ: საყურძნე გოდოლი, კალათა, გიდელი, ძარი, ხოკი და ჩაჭრილო, ოწილარი თოკი. ზოგან საწნახელი და მარანი ვენახში იყო. მოკრეფილ  ყურძენს  უპირველესად  ფერისდა მიხედვით გადაარჩევდნენ, რადგან თეთრი ან მწვანე და შავ-წითელი ყურძენი ცალ-ცალკე უნდა დაწურულიყო, რომ ღვინოს სათანადო ფერი ჰქონოდა. გარდა ამისა, მაღლარი და დაბლარი ვაზის ყურძენიც ცალ-ცალკე იწურებოდა. პირველად  სწორედ საბაბილო ჭურს ავსებდნენ, ანუ მაღლარი ვაზის ყურძნისგან დაწურული ტკბილით.

ყურძნის დაწურვასა და ღვინის დაყენებას განსაკუთრებული ყურადღება ექცეოდა, რადგან ღვინოს დიდი ფასი ჰქონდა და სოფლის მეურნის შემოსავლის მნიშვნელოვან წყაროს წარმოადგენდა. კარგი ღვინის დასაყენებლად ერთ-ერთ მთავარ პირობას სისუფთავის დაცვა შეადგენდა. ამიტომ ყურძნის დასაწურად განსაკუთრებული ნაგებობაც არსებობდა და ტექნიკური საშუალებანიც გააჩნდათ. ყურძნის დაჭყლეტისთვის განკუთვნილ ადგილს და მოწყობილობას სასაწნახელეს და საწნახელს უწოდებენ.

რთვლის პროცესი საქართველოში ყოველთვის ზეიმი იყო, და ახლაც ასეა. რთვლის დროს ოჯახის წევრები და მათი ახლობლები იყრიან თავს. იყო დრო, როდესაც კაცს რთველი ჰქონდა, ეპატიჟებოდა ნათესაობას, ყველა მონაწილეობდა ყურძნის კრეფაში. შემდეგ ჯერზე მეორე ნათესავთან იყრიდნენ თავს და ერთმანეთს ეხმარებოდნენ საკმაოდ მძიმე შრომაში.

ადგილზევე იკვლებოდა საკლავი, ციკანი, ცხვარი, ვის რისი საშუალებაც ჰქონდა. მზადდებოდა კერძები. ზოგი რამ შინიდან მიჰქონდათ. რთვლის შემდეგ იშლებოდა პურ-მარილი. ხორცისგან აკეთებდნენ პამიდვრის ჩახრაკულს, წვავდნენ მწვადს და ხარშავდნენ ხაშლამას. სუფრას ამშვენებდა მწნილეული, გუდის ყველი და ღვინო.

რთველში ტრადიციულად კომშისა და ციკნის ჩაშუშულს ამზადებდნენ. ადგილზე კეთდებოდა ისეთი კერძები, რომელთა მომზადებაც საველე პირობებში დიდ ძალისხმევას არ მოითხოვდა. შინიდან მოჰქონდათ ხემსი – ყველი, მწვანილი, მწნილეული, კიტრი და პომიდორი. წესი ასეთი იყო – სტუმრებს აუცილებლად ატანდნენ შინ ყურძენს და შრომას ამით უფასებდნენ. ეს ტრადიციები გარკვეულწილად დღემდეა შემორჩენილი.

ხაშლამისათვის მზადებას ძველ ტრადიციულ ოჯახებში წინა დღით იწყებდნენ. მსუქანი ძროხის მკერდს ჭრიდნენ საშუალო ზომის ნაჭრებად და მთელი ღამით გამოატარებდნენ ცივ წყალში, რათა უკეთ გასუფავებულიყო. საპატიო სტუმრებისათვის მოსახარშად ამზადებდნენ მოხრილ ნაჭრებს –  მთელ სიგრძეზე ჩაჭრილი მკერდის ძვალს თავისი ხორცით, რომელსაც სუფრაზე მიტანის შემდეგ დანით თხლად აჭრიდნენ.

მეორე დღეს, ანუ რთველზე, სახაშლამე ხორცს ამოწურავდნენ, ჩაყრიდნენ ცივ წყალში და დგამდნენ ძლიერ ცეცხლზე. როგორც კი ნახარშს მოქაფავდნენ, ცეცხლს უკლებდნენ და ნელ ცეცხლზე ხარშავდნენ. მოხარშვამდე ცოტა ხნით ადრე ბულიონს მარილი ემატებოდა.  დღესდღეობით ხაშლამას დაფნის ფოთლით, ხახვით, მწვანილით, სუნელებით ხარშავდნენ  და მიტანისას ნიახურსა და ოხრახუშს აყრიდნენ.

როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, რთველში აუცილებლად იკვლებოდა ციკანი ან ცხვარი, უფრო მეტად თოხლი. ცხვრის ყაურმას ბლომად ხახვში შუშავდნენ. გულ-ღვიძლს ემატებოდა მკერდისა და კისრისაგან გამორჩეული ნაჭრები და თეთრი ღვინო. ხერხემლისა და კისრის ნაჭრებს მდუღარე მარილწყალში ხარშავდნენ. ცხვარს ხრაკავდნენ ხახვთან და პომიდორთან ერთად. რთველში ყველაზე ხშირად მაინც ციკანი იკვლება.

ციკანს შუშავენ როგორც პომიდორში, ასევე კომშთან ერთად. ხორცი ჯერ იხრაკება ხახვთან ერთად, შემდეგ ემატება გათლილი და გულამოცლილი კომშის ნაჭრები, ამის შემდეგ კი დაჭყლეტილი პომიდორი და ერთად იშუშება. მომზადებამდე 1-2 წუთით ადრე კერძს აყრიან მწვანე ან წითელ ცხარე წიწაკას, დაკეპილ ნიორს და დაჭრილ მწვანილს (ქინძი, ოხრახუში, სულ ცოტა ნედლი პიტნის ფოთლები და ცოტაოდენი რეჰანი). რთვლის სალათა – ეს არის კიტრი და პომიდორი ბლომად ხახვით, ოხრახუშით, რეჰანით, ძმრითა და ახალგამოხდილი კახური ზეთით; ასევე წინასწარ მოწალმული მწვანე ტკბილი წიწაკის სალათა ნიგვზით, ნივრით, ქინძითა და რეჰანით.

ის არნახული ნახტომი, რომელსაც ჩვენი თაობა მოესწრო და რომლის შედეგადაც დედამიწის მოსახლეობამ 7 მილიარდს გადააჭარბა, დიდ გავლენას მოახდენს განათლებასა და სამუშაო ძალაზე და მნიშვნელოვნად განსაზღვრავს ახალგაზრდა თაობების შესაძლებლობებს.

დღევანდელი დემოგრაფიული ტენდენცია – კლებადი მოკვდავობისა და კლებადი შობადობის გლობალური კომბინაცია – ქვეყნებს უზრუნველყოფს იმ ახალგაზრდების მზარდი რაოდენობით, რომლებმაც შეიძლება განათლება მიიღონ და შემდგომში დასაქმდნენ.

სახელმწიფოს ეფექტური პოლიტიკისა და ინვესტიციების მეშვეობით ეს ტენდენცია შესაძლოა ეკონომიკური ზრდის ძრავად გადაიქცეს.

ინდივიდუალურ დონეზე, განათლება, დასაქმება და ქალთა ფერტილობა (ნაყოფიერების კოეფიციენტი) ასევე კავშირშია ერთმანეთთან – ოჯახის სიმცირე ხელს უწყობს გოგონების მიერ განათლების მიღებას. განათლებულ ქალებს, მსოფლიო ბანკის სტატისტიკის თანახმად, უფრო პატარა ოჯახები აქვთ და უფრო ჯანმრთელი შვილები ჰყავთ.

იქ, სადაც ოჯახის დაგეგმვის სერვისები ხელმიუწვდომელია, ადრეულ ორსულობას შეუძლია შეამციროს ქალის განათლების შესაძლებლობები და მისი ეკონომიკური პოტენციალი.

განათლება და დასაქმება

განათლება აუცილებელია ეროვნული ეკონომიკური ზრდისთვის, რადგან იგი ხელს უწყობს ადამიანური კაპიტალის ზრდას ინდივიდების ცოდნისა და უნარების გაძლიერებით.

იმ ქვეყნებში, რომლებშიც ახალგაზრდები მთლიანი მოსახლეობის დიდ ნაწილს შეადგენენ, უნივერსალური პირველადი განათლება და მეორე საფეხურის (იგულისხმება დასავლური სასკოლო სიტემის მე-9-12 კლასები, ე.წ. ჰაი-სქული,  – ლ.ა.) ხელმისაწვდომი განათლება შეიძლება მნიშვნელოვანი ეკონომიკური ზრდის საფუძველი გახდეს.

ასეთ ქვეყნებში, თუ მოხერხდება, რომ მოსახლეობის დაახლოებით ნახევარს რაიმე სახის მეორე საფეხურის განათლება ჰქონდეს, ეს შესაძლოა საფუძვლად დაედოს წლიური ეკონომიკური ზრდის გაორმაგებას.

1960-იან წლებში სამხრეთ კორეის მოსახლეობაში განათლების ფართო გავრცელებამ დიდი როლი შეასრულა ზრდის იმ არნახული ტემპის მიღწევაში, რომელსაც ვერავინ იწინასწარმეტყველებდა.

საზოგადოდ, მსოფლიო მასშტაბით, ახლაგაზრდებს შორის უმუშევრობის წილი სამჯერ უფრო მაღალია, ვიდრე მოწიფული ასაკის პირებს შორის. ბოლო წლებში უმუშევრობის პროპორციამ ახალგაზრდებში კვლავ იმატა. რეგიონულად ამ წილმა ყველაზე მეტად (20%-ით) მოიმატა ახლო აღმოსავლეთსა და ჩრდილოეთ აფრიკაში, რაც დაუყოვნებლივ გამოიხატა ამ რეგიონებიდან ევროპის მდიდარი ქვეყნებისკენ მიგრაციის უკონტროლო ზრდით.

ახალგაზრდებს შორის უმუშევრობას რამდენიმე ფუნდამენტური მიზეზი აქვს: იმ ქვეყნებს, რომლებსაც ჭარბი ახალგაზრდა მოსახლეობა ჰყავთ, არ შეუძლიათ სამუშაოს მძებნელთა რაოდენობის დაკმაყოფილება. როგორც წესი, ახალგაზრდები დროებით ან არასრულ სამუშაოზე აჰყავთ და მათ ჯერ არ აქვთ ის ცოდნა და უნარები, რომლებიც დამქირავებლებს სჭირდებათ. გარდა ამისა, პერსონალის შემცირებისას დამსაქმებელი ახალგაზრდებს უფრო ხშირად ათავისუფლებს, ვიდრე უფრო ასაკოვან და გამოცდილ თანამშრომლებს.

გარდა, საზოგადოდ, ახალგაზრდების დასაქმებისა, დღეს არსებულმა განათლების ინფრასტრუქტურამ უკვე გააჩინა მუშაობის შესაძლებლობლობა ქალებისთვის, რომელთა გარეშე დასაქმების ბაზრის სურათი არასრული იქნება. 2008 წლისთვის ქალები უკვე იკავებდნენ მსოფლიოს სამუშაო ადგილების 40%-ს. ამავე დროს, ისინი მსოფლიოს სამუშაო ასაკში მყოფი მოსახლეობის 49%-ს წარმოადგენდნენ.

თუმცა სამუშაო ასაკში მყოფი მომუშავე ქალების წილი ყველგან საგრძნობლად ჩამორჩება მამაკაცებისას. მსოფლიოს მასშტაბით მამაკაცების დასაქმება ქალებისას 25%-ით აჭარბებს.

ახლო აღმოსავლეთსა და ჩრდილოეთ აფრიკაში ეს მაჩვენებელი კიდევ უფრო დაბალია – დასაქმებულია სამუშაო ასაკში მყოფი ქალების მხოლოდ მეოთხედი, მაშინ როცა სამუშაო ასაკში მყოფ მამაკაცებს შორის დასაქმება თითქმის 75%-ს შეადგენს. სქესობრივი განსხვავება დასაქმებაში (დასაქმება შედარებული მოსახლეობის რაოდენობასთან) ყველაზე მცირეა აღმოსავლეთ აზიაში.

კავშირი მოსახლეობასა და დასაქმებას შორის

უკანასკნელ ათწლეულებში მსოფლიოს არაერთ ქვეყანაში მოხერხდა მაღალი მოკვდავობისა და მაღალი შობადობის კოეფიციენტების შეცვლა და სიკვდილიანობის კლებასთან ერთად, მოგვიანებით შემცირდა ოჯახების ზომაც.

ამ ტენდენციის საწყის და ბოლო ეტაპებზე მოსახლეობის რაოდენობა სტაბილური იყო, რადგან სიკვდილიანობისა და შობადობის მაღალი/შემცირებული მაჩვენებლები ერთმანეთს ასწონასწორებდა, მაგრამ ამ ტენდენციის ადრეულ ეტაპებზე, სიკვდილიანობის წილის შემცირების მიუხედავად, კვლავ მაღალი რჩებოდა შობადობა, რამაც საბოლოოდ, ამ პერიოდის მაღალი დემოგრაფიული აღწარმოების გამო, გამოიწვია ახალგაზრდების რაოდენობისა და წილის ზრდა მთელ მოსახლეობასთან შედარებით.

მოგვიანებით, როდესაც შობადობის მაჩვენებლებმა კლება იწყო, გაჩნდა მოკლე, ე.წ. „შესაძლებლობის ფანჯარა“, როდესაც მთლიან მოსახლეობაში ჭარბია სამუშაო ასაკის ადამიანთა რაოდენობა და მცირეა ბავშვებისა და მოხუცთა, ანუ სხვებზე დამოკიდებულთა წილი.

სამუშაო ასაკში მყოფი მოსახლეობის სიჭარბესა და „დამოკიდებულთა“ სიმცირეს შეეძლო გამოეწვია დანაზოგებისა და ეკონომიკური მაჩვენებლების ზრდა, მაგრამ ეს რომ რეალობად იქცეს, აუცილებელია განათლება და დასაქმების სტაბილურად ხელმისაწვდომი შესაძლებლობები.

ამ სცენარისთვის აუცილებელია სხვა, არადემოგრაფიული ფაქტორები, როგორებიცაა მრავალფეროვანი ეკონომიკა, ინვესტიციები და კრედიტის ხელმისაწვდომობა.

ამავე დროს, გარდამავალი პერიოდის დასაწყისში და დასასრულს მაღალი იყო იმ ახალგაზრდებისა და მოხუცების რაოდენობა, რომლებიც დამოკიდებულნი იყვნენ სამუშაო ასაკში მყოფ თითოეულ ადამიანზე.

ოჯახში სხვაზე დამოკიდებული ადამიანების დიდ რაოდენობას შეუძლია შეამციროს ოჯახის კეთილდღეობა, განსაკუთრებით – ღარიბებში, რადგან საოჯახო შემოსავლიდან დიდი სახსრები იხარჯება ბავშვებისა და მოხუცების უზრუნველყოფაზე.

როდესაც დასაქმების ბაზარს არ შეუძლია დააკმაყოფილოს სამუშაო ასაკში მყოფი მოსახლეობის მზარდი რაოდენობა დემოგრაფიული ცვლილების ადრეულ ეტაპებზე, უმუშევრობა შესაძლოა სერიოზულ პრობლემად იქცეს.

მაგალითად, თუ ნაყოფიერების კოეფიციენტი უგანდაში ერთ ქალზე ექვს ბავშვი ან მეტი იქნება, 2037 წლისათვის უგანდის ეკონომიკას ყოველწლიურად 1.5 მილიონზე მეტი სამუშაო ადგილი დასჭირდება, თუმცა 2009 წელს ამ ქვეყნის ეკონომიკაში მხოლოდ 100 000 სამუშაო ადგილი იყო ხელმისაწვდომი.

ერთ-ერთი ფაქტორი, რომელიც ქალების მცირე დასაქმებას იწვევს, არის ოჯახის დაგეგმვის არარსებობა.

დაუგეგმავ ორსულობათა პრევენციას, ქალებისთვის ოჯახის დაგეგმვის ხელმისაწვდომობას, შეუძლია გაზარდოს მათი განათლების შესაძლებლობა და შემდგომ – დასაქმება, რაც, თავის მხრივ, გაზრდის მათ ფინანსურ მონაწილეობას ოჯახისა და თემის ეკონომიკაში.

სამუშაო ბაზარზე ქალების სრულყოფილ მონაწილეობას შეუძლია მათი გაზრდა და განვითარება: ქალს, რომელსაც თავისი შემოსავალი აქვს და ხელი მიუწვდება კრედიტზე, უფრო მეტი ეთქმის საოჯახო გადაწყვეტილებების მიღებისას, აქვს მეტი აქტივი და გამოცდილება, ეს ყველაფერი კი შესამჩნევად ამცირებს ოჯახური ძალადობის შესაძლებლობას.

კავშირი მოსახლეობის რაოდენობასა და განათლებას შორის

ოჯახის მცირე ზომა მეტი ბავშვის განათლების საშუალებას იძლევა და ხელს უწყობს გოგონების განათლებას.

ოჯახის ზომას დიდი გავლენა აქვს განათლების მიღების შესაძლებლობაზე ისეთ ოჯახებში, რომლებისთვისაც სასკოლო განათლება ხელმისაწვდომია, მაგრამ ძვირი.

კავშირი სიღარიბესა და განათლებას შორის განსაკუთრებით თვალსაჩინოა გოგონებისთვის. გოგონებს შეზღუდული რესურსების მქონე დიდი ოჯახებიდან სასკოლო განათლების მიღების განსაკუთრებით მცირე შანსი აქვთ. ამავე დროს, ფაქტია ისიც, რომ განათლებულ ქალებს, როგორც წესი, ცოტა შვილი ჰყავთ.

წყვილებს განათლება ეხმარება, ჰქონდეთ სასურველი ზომის ოჯახი, გამოიყენონ კონტრაცეპტივები და უკეთესად იზრუნონ ოჯახის წევრების ჯანმრთელობაზე.

განათლებული დედა, დიდი ალბათობით, შვილებს სკოლაში გაგზავნის სასწავლად. გარდა ამისა, განათლებულ ქალებს უმეტესწილად სამუშაოც აქვთ, რაც ნიშნავს მეტ რესურსს, რომლის ინვესტირებაც შესაძლებელია განათლებაში.

როდესაც ახალგაზრდა ქალს ხელი არ მიუწვდება სქესობრივ ინფორმაციაზე ან ოჯახის დაგეგმვის წესებზე, მეტი ალბათობით, ადრე დაორსულდება და შედეგად, ასევე დიდი ალბათობით, მიატოვებს სწავლას. აღწერილი სიტუაცია რეალობასთან ახლოსაა აფრიკასა და ლათინურ ამერიკაში, სადაც ბევრ ქვეყანაში 20-დან 24 წლამდე ასაკის ქალების თითქმის 10% თავს ანებებს სწავლას, ძირითადად – ორსულობის მიზეზით.

კვლევები მოწმობს, რომ განათლების არმქონე ქალებს უფრო დიდი ოჯახის ყოლის სურვილი აქვთ, ვიდრე ქალების განათლებულ ნაწილს.

კენიასა და უგანდაში, მაგალითად, განათლების არმქონე ქალებს ურჩევნიათ, ორი ან სამი შვილით მეტი ჰყავდეთ, ვიდრე ქალებს, რომლებმაც მეორე საფეხურის განათლება მიიღეს.

მოსაზრებები განათლების პოლიტიკისა და დემოგრაფიის შესახებ

ახალგაზრდა თაობა, რომელიც დასაქმების ბაზარზე შედის, შეიძლება განხილულ იქნეს როგორც ეკონომიკის მძლავრი აქტივი ან, ღარიბი ქვეყნებისთვის, მზარდი უმუშევრობის მიზეზი.

განათლების პოლიტიკის სპეციალისტებმა უნდა უზრუნველყონ განათლების ისეთი სისტემა, რომელიც ახლგაზრდებს ადეკვატურად მოამზადებს დასაქმების ბაზრისთვის, ხოლო ოჯახის დაგეგმვის მიმართულება ხელს უნდა უწყობდეს უფრო მცირე ზომის ოჯახების შექმნას.

ახლგაზრდა ქალებისთვის ოჯახის დაგეგმვის ხელმისაწვდომობა ხელს უწყობს მათ სკოლაში დარჩენას და გლობალური დასაქმების ბაზარზე კონკურენტუნარიანობას.

ოჯახის დაგეგმვის სერვისები, სხვა ღონისძიებებთან ერთად, ხელს უწყობს სქესთა უთანასწორობის შემცირებას და უზრუნველყოფს გოგონებისა და ახალგაზრდა ქალებისთვის განათლებისა და დასაქმების ისეთსავე ხელმისაწვდომობას, როგორიც ბიჭებისა და ახალგაზრდა მამაკაცებისთვის არსებობს.

ასევე მნიშვნელოვანია ოჯახში პატარა ბავშვებისა და მოხუცთა მომვლელების ტვირთის შემსუბუქება, რომლებიც ძირითადად ახალგაზრდა ქალები არიან.  ეს ნიშნავს იმას, რომ იმ ქალებისა და ახალგაზრდებისთვის, რომლებიც უმეტესწილად ბავშვებსა და მოხუცებულ ნათესავებზე ზრუნვით არიან დაკავებულნი, არსებობდეს ხელმისაწვდომი, მაღალი ხარისხის მზრუნველობის სერვისები, რათა მათაც შეძლონ იმ შესაძლებლობების გამოყენება-მოხმარება, რომლებსაც ადამიანს განათლება და დასაქმება სთავაზობს.

ახალგაზრდა, განათლებულ მოსახლეობას, როგორც წესი, განსაკუთრებით კონკურენტული პოზიცია აქვს ახალი ტექნოლოგიებისა და ახალი ტიპის წარმოებისთვის საჭირო დასაქმების ბაზრებზე, თუმცა ამის განსახორციელებლად სჭირდება მთავრობის მხარდაჭერა, განათლებაში ინვესტიციებისა და აუცილებელი გადამზადება-ტრეინინგების სახით.

ვინაიდან კლებადი შობადობის გამო პირველი საფეხურის განათლებაზე მოთხოვნა ეტაპობრივად იკლებს, პოლიტიკის შემქმნელებს შეუძლიათ, გამოთავისუფლებული სახსრები მეორე და მესამე საფეხურის განათლებისკენ მიმართონ და ხელი შეუწყონ უკეთ განათლებული და ნასწავლი შრომითი ძალის შექმნას.

როდესაც მოსახლეობის დიდი რაოდენობა მიაღწევს საპენსიო ასაკს, პოლიტიკის სპეციალისტებმა უნდა გაითვალისწინონ შემცირებული შრომითი რესურსების რაოდენობა და ხანდაზმული მოსახლეობის წილის ზრდა, რაც, თავის მხრივ, მეტ თანხებს მოითხოვს ადეკვატური პენსიებისა და ჯანმრთელობის დაცვის ღონისძიებებისათვის.

მოსახლეობის საშუალო ასაკის მატება გლობალური მასშტაბით, შემცირებული შობადობისა და ნაყოფიერების კოეფიციენტების ფონზე, მთავრობებისგან დიდ ყურადღებასა და ძალისხმევას მოითხოვს.

ამ დიდი მასშტაბის პრობლემის შესამსუბუქებლად შეთავაზებულ იქნა რამდენიმე პოლიტიკის კურსი, როგორებიც იყო საპენსიო ასაკის გაზრდა, უცხოური ძალის მოზიდვა იმიგრაციის მეშვეობით, დაბალი შობადობის მიზეზებთან ბრძოლა და ჯანდაცვისა და სოციალური მხარდაჭერის სისტემების მოდიფიცირება–რეფორმირება.

მაგრამ, როგორც ჩანს, ასეთი რეაქცია და შეთავაზება არასაკმარისია. შემცირებული და დაბალი შობადობის პირობებში არსებული პოლიტიკა და ნორმები ქალებს საშუალებას არ აძლევენ, დააბალანსონ კარიერა და საოჯახო პასუხისმგებლობა, რაც იწვევს მათ გამოთიშვას განათლებისა და დასაქმების სისტემებიდან.

წყარო: Population Action International: https://pai.org/wp-content/uploads/2012/02/PAI-1293-EDUCATION_compressed.pdf

ოდესმე დაინტერესებულხართ, რატომ იძირება ზოგჯერ ფოთოლი, ქვა კი ზედაპირზე მიცურავს?  არ შეგინიშნავთ? მდინარეში კი არა, ცხოვრებაში… ადამიანი წვალობს, შრომობს, ნიჭიც და ცოდნაც მოსდევს და არაფერი… სრულიად არაფერი… ფოთოლივით იძირება… აი, ვიღაც მავანი კი, რომელიც არც არაფრით გამოირჩევა, ტალღებზე ყოჩაღად ტივტივებს, ამისთვის ხელსაც კი არ აპარტყუნებს და, რაც მთავარია, ნელ-ნელა იფერებს ზედაპირზე ყურყუმელაობას.

მე ბევრჯერ მინახავს… ეტყობა, იაპონელებმა ჩემზე ადრე შენიშნეს და ანდაზაც  შეთხზეს: ზოგჯერ ფოთოლი იძირება, ქვა კი მიცურავსო.

სხვა ანდაზაც აქვთ – მოღიმარ  სახეს ძნელია ისარი ესროლოო… ანუ, თუ ადამიანი იღიმის და კეთილგანწყობას გიჩვენებს, როგორ უნდა მოგიტრიალდეს ხელი ისრის სასროლადო?

ღიმილი რამდენიმენაირია. ერთი მართლაც გულწრფელია და ეს ანდაზაც ალბათ, სწორედ მასზეა. ასე ბავშვები, დედები  და ცხოველები იღიმებიან, კიდევ სუფთა გულის ადამიანები, რომლებიც ძალიან ცოტანი არიან, მაგრამ – ხომ არიან.

სხვა ღიმილი ყალბია, სერიიდან „თეთრი კბილი და შავი გული“, თუმცა, ამ შემთხვევაში „თეთრ კბილზეც“ მადლობლები უნდა ვიყოთ და ჰქონდეთ „შავი გული“. მთავარია, ეს „სიშავე“ გარეთ არ გამოიპაროს და მოქმედებაში არ მოვიდეს.

ხელოვნური, ე.წ. დაყენებული ღიმილიც არსებობს. ამ შემთხვევაში არავითარი შავი გული არ არის, გულში არც არის იმ ადამიანის ადგილი, ვისაც უღიმიან. უბრალოდ, გზად შეხვდათ, ხელოვნურად, მექანიკურად გაუღიმეს, გზა განაგრძეს და უკვე გადაავიწყდათ, ვინ შეხვდათ ან ვის გაუღიმეს. ასეთ ღიმილებს  უცხოელების სემინარებზე შეხვდებით. ერთხელ ამერიკელმა ტრენერებმა დანახვისთანავე  ხელები გამიშალეს, მთელი სახე ღიმილად აქციეს და ჩემს გულში ჩაკვრას არაფერი დააკლდათ. კინაღამ ვიფიქრე, ჩემი ნახვით ცხოვრების ყველაზე დიდი ოცნება აიხდინეს-მეთქი.

თუმცა, ღიმილებს დავუბრუნდეთ.

ზოგჯერ ადამიანი ღიმილით ან სიცილით რაიმეს დამალვას ცდილობს, მაგალითად, ცუდი განწყობის, დარდის ან თუნდაც დანაკარგის. ამიტომ, ყოველ ჯერზე შეიძლება გაღიმებულს კი არა, მოკისკისესაც გადააწყდე. ამაზე ფსიქოლოგები ამბობენ, რომ ათიდან რვას სულაც არ ეცინება, დარჩენილ ორს კი შეიძლება მართლაც სასაცილოდ ჰქონდეს საქმე.

ასეა თუ ისე, სიცილი ტირილს ყოველთვის სჯობს. დაე, სულ გაცინებულ ადამიანებს შევხვდეთ, სიცილის ხარისხი კი თავადვე განვსაზღვროთ და, შესაბამისად, მოვიქცეთ, ანუ ჩვენც გავუცინოთ.

ღიმილზე, სიცილზე და მათ დახარისხებაზე ტყუილად არ დამიწყია საუბარი. როგორც ისტორიკოსები ამბობენ, ესპანეთის მეფე ფილიპე მეორე ღიმილის დიდოსტატი ყოფილა. მის  დახარისხებასაც კარგად ფლობდა და პრაქტიკაშიც წარმატებით იყენებდა. ეს კაცი ვინ იყო და რა უნდოდა, ადრე სტატიაში დავწერე  (იხ. ტერმინალში დაწერილი ამბავი https://mastsavlebeli.ge/?p=3950). აქ უბრალოდ, კვლავ გავიმეორებ, რომ მეფე იყო, ალქიმია აინტერესებდა, დიდი ალქიმიური აკადემია შექმნა და მსოფლიოს ყველა კუთხიდან იწვევდა ალქიმიკოსებს, რათა ოქრო და ელექსირი მიეღოთ. ცდებს თავადაც აკეთებდა და უპირველეს ელექსირად გამოხდილი წყალი მიაჩნდა. სიცილ-ღიმილის დიდოსტატი იყო-მეთქი და ერთ-ერთი კატეგორიის ღიმილით თავის გასაჭირსაც  მალავდა.

პოდაგრა სტანჯავდა, რაც შეეძლო ებრძოდა და მთელი იმედები ვარდის ფურცლებჩაყრილი გამოხდილი წყლის სმაზე ჰქონდა დამყარებული. მისი აზრით, ეს იყო ელექსირი. ვერ უშველა…

სახელწოდება „პოდაგრა“ წარმოსდგება ბერძნული სიტყვებიდან: pous-ფეხი,  agrios – მკაცრი, საშინელი. დაავადება უძველესი დროიდან ცნობილია. მის განვითარებას უკავშირებენ კვების გარკვეული პირობების შედეგად პურინნუკლეოტიდების მოშლას. მიიჩნევდნენ, რომ პოდაგრას იწვევდა დიდი ხნის განმავლობაში ისეთი საკვების მიღება, რომელიც პურინის შემცველი ნუკლეოტიდებით არის მდიდარი (ნუკლეინის მჟავების დაშლის შედეგად წარმოიქმნებიან). ასეთ საკვებად მიაჩნდათ ხორცეული, ღვიძლი, თირკმელი, პომიდორი, ბადრიჯანი და სხვა. ამჟამად, კვებითი ფაქტორი არ შეიძლება ჩაითვალოს პოდაგრის გამომწვევ მიზეზად. იგი მხოლოდ მიდრეკილების შემთხვევაში მის გამოვლინებას უწყობს ხელს. პოდაგრა X ქრომოსომასთან შეჭიდული რეცესიული ტიპის მემკვიდრეობითი დაავადებაა, რომლის მიზეზია პურინნუკლეოტიდების მეტაბოლიზმში მონაწილე ფერმენტების გენეტიკური დეფექტი, რის გამოც ადგილი აქვს პურინნუკლეოტიდების de novo (ხელახალი) სინთეზის გაძლიერებას.

საკვებზე ჩამოვარდა სიტყვა, „კილკა“, „ანჩოუსი“, იგივე ქაფშია, პურინების შემცველობის მწვერვალია. ამიტომ მისი გადაჭარბებული მიღება, პოდაგრის გამოვლინებასაც ხელს შეუწყობს და ზედმეტი პურინებისგან წარმოქმნილი შარდმჟავას კრისტალების სახსრებში დაგროვებით მათ ტკივილსაც გამოიწვევს. ჩვეულებრივ, სისხლში შარდმჟავას კონცენტრაციაა 0,18-0,24 მმოლი/ლ (3-4მგ %), პოდაგრის დროს კი-0,36 მმოლი/ლ (6 მგ %). სახსრებში დაგროვილი კრისტალების გარშემო ანთებითი პროცესები მიდის და, ე.წ. პოდაგრული კვანძები წარმოიქმნება. აღსანიშნავია, რომ პოდაგრული შეტევის დროს შარდში შარდმჟავას რაოდენობა ნორმალური რჩება და მხოლოდ შეტევის შემდეგ მატულობს. შარდმჟავას მარილების დაგროვება თირკმელებშიც ხდება, რაც კენჭების წარმოქმნას იწვევს.

სახსრების, ტკივილისა და საკვების თემას თუ გავაგრძელებთ, თურმე, მზესუმზირის ზედმეტი კნატუნიც სახიფათო  ყოფილა.

მზესუმზირა ცუდი სულაც არ არის და მის 100 გრამში E ვიტამინის სამი დღის ნორმის მარაგი შედის. თუმცა… მზესუმზირის 100 გრამი ასევე შეიცავს ომეგა 6 ცხიმოვანი მჟავას 75 მგ-ს, ის კი სახსრების ზედაპირზე  ლაგდება და მათ ანთებას, შესაბამისად, ტკივილს იწვევს.

ტერმინმა „ომეგა“, არ დაგაბნიოთ. ომეგა-3 მჟავები ძალიან გვჭირდება, რასაც ვერ ვიტყვით ომეგა-6-ზე. ის პოლიუჯერი მჟავების კლასს წარმოადგენს, სადაც ათი სხვადასხვა მჟავა შედის. მათგან უფრო მნიშვნელოვანი ლინოლენ და არაქიდონმჟავებია და ომეგა-3 მჟავებთან ერთად ეფექტურად მოქმედებენ.  ომეგა-3 და ომეგა-6 ორგანიზმში საკვებთან ერთად ხვდება. მათი მეშვეობით რეგულირდება ქოლესტეროლის დონე სისხლში, რაც ათეროსკლეროზს აგვარიდებს. აუმჯობესებენ კანისა და თმების მდგომარეობასა და გარეგნულ იერს. მონაწილეობენ ქსოვილების რეგენერაციაში. თუმცა ეს ყველაფერი მეტწილად ომეგა-3-ზე უფრო ითქმის. ის კი არა, 2009 წელს გამოიცა რობერტ ბრაუნის წიგნი, რომელსაც ავტორმა კითხვის შემცველი სათაური დაარქვა- „ომეგა-6 – ეშმაკეული მჟავა?“.

თუმცა, აქ დასკვნა ერთია და ის ჯერ კიდევ ავიცენამ დაწერა თავის „სამედიცინო ტრაქტატში“ – აკრძალული საკვები არ არსებობს, მხოლოდ ნორმის დაცვაა აუცილებელი. ჰოდა, ჩვენც გადაბმულად ნუ გავაკნატუნებთ მზესუმზირას, დოზირებულად მივირთვათ.

კვლევების თანახმად, კიდევ ერთი პროდუქტი,  რომელიც სახსრების ტკივილის პროვოცირებას იწვევს, ყველი „პარმიზანი“ ყოფილა. ამ ტიპის ყველში ყველაზე დიდი რაოდენობითაა კალციუმის იონები, რომლებიც ნორმაში სასიცოცხლოდ აუცილებელია, გადამეტებული რაოდენობით კი – სახსრებში ლაგდება. ზოგადად, ის კუნთის შეკუმშვაში მონაწილეობს, მაგრამ გადაჭარბებული კონცენტრაციისას მის სპაზმს იწვევს. სხვათა შორის, ლობიოსა და პარკოსნებშიც ასევე მომატებული რაოდენობითაა.

პირადად მე პარმიზანს არ გეახლებით, უფრო მეტიც, არც კი გამისინჯავს. თუმცა დავინტერესდი და ვიცი, რომ მისი წარმოება ყოველწლიურად პირველ აპრილს იწყება და სადღაც 11 ნოემბერს სრულდება. ამის შემდეგ, ყველი 12-36 თვე მწიფდება და როგორც მწარმოებლები ირწმუნებიან, ტყის კაკლის სურნელი ახლავს თან. 1 კგ ყველის დასამზადებლად 16ლ რძე ყოფილა საჭირო. ერთი თავი ყველის საწარმოებლად კი – 550 ლიტრი რძე. თავად რძეს იტალიის პროვინცია პარმაში აწარმოებენ. ყველი მომწიფდა თუ არა, ამას სპეციალური „ყურის“ მქონე ადამიანები ამოწმებენ. ვერცხლის პატარა ჩაქუჩებით ყველის თავს დაუკაკუნებენ და მიაყურადებენ. თუ ხმა მოეწონებათ, ყველიც მომწიფებულად ჩაითვლება. თუმცა, ამის შემდეგ, ყველი კიდევ ერთი წელი არ უნდა გაიჭრას. პარმიზანზე ინფორმაციის კითხვისას, გავიგე, რომ მოლიერს ჰყვარებია ძალიან და დიდი რაოდენობით მიირთმევდა. მაშინვე დავინტერესდი, სახსრები თუ აწუხებდა, მაგრამ ამ ამბავს ვეღარსად  მივაგენი და ძებნისთვის აღარ გადამიდია თავი.

ბავშვობაში დედასთან ერთად ლიკანში დავდიოდი. მაშინდელი ლიკანი სხვა იყო, კამკამა ჰაერით და სუფთა წყლით… სანატორიუმიდან  მუდმივად  ექსკურსიები იმართებოდა. ჩვენც სულ დავდიოდით და ხან საფარისკენ გვქონდა გეზი, ხან ვარძიისკენ, ერთხელ ქუთაისსაც ვესტუმრეთ. სანატორიუმს თავისი ფოტოგრაფი ჰყავდა – სახელად ვიტალი. ბულგარელი იყო, მაგრამ ოჯახთან ერთად საქართველოში ბავშვი ჩამოსულა და ასეც შემორჩენილა ჩვენთან. ყველა ექსკურსიას თან დაჰყვებოდა და სულ იცინოდა. სიცილი ოდნავ დაყენებული ექნებოდა. აბა, დაბღვერილი ფოტოგრაფი ვის რად უნდოდა. თავადაც „უშნოდ“ იცოდა გადაკიდება:

• „აბა, გავიცინოთ, გავიცინოთ. გოგო, შენ მაინც გაიღიმე…“, შეუტევდა ვინმე სერიოზული გამომეტყველების მქონეს.

ჰო, ვიტალი ფოტოებს ყველას გვიღებდა. შემდეგ მას, ბუნებრივია, ვყიდულობდით. ეს ახლა ვაჩხაკუნებთ  დაუზარებლად ტელეფონ-პლანშეტ-ფოტო აპარატებს, თორემ მაშინ, ფოტოებს მხოლოდ ვიტალი იღებდა.

ერთხელ, ვარძიაში ყოფნისას ერთ ქალბატონს წელი ასტკივდა, ოხრავდა, ამდენმა მოხრილმა სიარულმა მომსპოო (ვარძიის გამოქვაბულებში სიარულს გულისხმობდა). ჯერი ჯგუფურ სურათზე მიდგა და ვიტალიც აყვირდა:

• „ვიღიმებით, ვიცინიით, ყველანი ვიცინიით“.

ეტყობა, ეს ქალი სერიოზული სახით იდგა და ვიტალიმაც არ დააყოვნა:

• „ქალბატონო, ყველაფერს გაფიცებთ, ძალიანაც, რომ გტკიოდეთ ეგ წელი, ახლავე გაიცინეთო“…

ჰოდა, ვიტალის პერიფრაზს გავაკეთებ:

• „ამდენი მზესუმზირის კნაწუნით, სახსრებიც, რომ გტკიოდეთ, ყველაფერს გაფიცებთ, გაიცინეთ!“