ყველანი ვთანხმდებით, რომ საინტერესო დროში ვცხოვრობთ. ეს საინტერესოობა კი, უპირველეს ყოვლისა, ეპოქალურ კატაკლიზმებს, კატასტროფებს და დროის დრამატულ დინამიკას გულისხმობს და არა საკაცობრიო პროგრესისკენ ლაღ და უკანმოუხედავ სწრაფვას.
ამ დრამატულ დინამიკაში გიგანტური სახელმწიფოები და იმპერიები იძვრიან, როგორც ვეშაპები თვალუწვდენელ ოკეანეში. ადამიანი კი, ვისთვისაც ეს სამყაროა დაკანონებული, ხშირად ქრება თვალთახედვიდან. თითქოს ყველაფერი მისგან, ან მის გამო არ ხდებოდეს. თითქოს ვიღაც მასზე აღმატებული, კვლავ რაღაც სამუდამო ჩანაფიქრისთვის ამზადებდეს.
ამ გიგანტურ მოვლენებში კი, სადაც დრო და სივრცე სამივე განზომილებით ახალ კონტურებს ხატავს, ბუნებრივად ჩნდება კითხვა: სად დგას ლიტერატურა, რა ძალა აქვს მას, რა საშუალებები, აღწეროს და გაიაზროს პროცესი, როგორც შემეცნების ტექსტი, ან იქნებ აღარც შეუძლია ეს და მრავალფეროვანი გამომსახველობითი ფორმების, ახალი ტენდენციების, ჟანრების მიუხედავად, ისიც მხოლოდ კულტურის კუთვნილებად რჩება, ანუ ერთგვარი გამოცდილების, მოწესრიგებული ყოფის პროდუქტად, რომელსაც ამ თავზეხელაღებული დინამიკის შეცვლა (ცხადია სასიკეთოდ) კი არა, მცირედი რყევაც აღარ შეუძლია?
მე ასეთ კითხვებს ყოველთვის ვარიდებ თავს, რადგან გაუნელებლად მჯერა ლიტერატურის (სიტყვის!) ყოვლისშემძლეობის თუ არა, მრავლისშემძლეობის მაინც. თუმცა, კითხვებს აქვთ არსებობის უფლება და ეს უკეთესიც კია პროგრესული რეფლექსიისთვის, სიფხიზლისთვის, მოკლედ რომ ვთქვათ – მაცოცხლებელი კონფლიქტისათვის.
ყველაზე სკეპტიკოსებისთვის კი, ბევრი წიგნის დასახელება შეიძლება, სადაც მისი უდიდებულესობა ლიტერატურა საკუთარ თავზე მეტია, მით უმეტეს, თუ ის ამ „აღმატებულობით“ არათუ შორდება ცხოვრებას, არამედ, პირიქით – წარმოადგენს კიდეც მას.
ვისაც წაუკითხავს სვეტლანა ალექსიევიჩის წიგნები, ამ აზრის გასამყარებლად სწორედ ისინი მოაგონდება. ამ მწერლის შემოქმედებაა დღეს თანამედროვე ლიტერატურულ სივრცეში იმის დადასტურება, „თუ რა შეუძლია ლიტერატურას“.
სვეტლანა ალექსიევიჩი ბელარუსი რუსულენოვანი მწერალია, რომელსაც ნობელის პრემია მიენიჭა 2015 წელს ლიტერატურის დარგში. ქართველმა მკითხველმა ალექსიევიჩი ნობელამდე გაიცნო რომანით „ჩერნობილის ლოცვა“ და კარგადაც დაიმახსოვრა. არც ამ წიგნმა, და არც დანარჩენებმა, რაც კი ჯერჯერობით ჩვენს მშობლიურ ენაზე ითარგმნა, აუღელვებელი არავინ დატოვა. ესენია – „ომს არ აქვს ქალის სახე“ (მთარგმნელი თამარ კოტრიკაძე) და „სექენდ ჰენდის დრო“ (მთარგმნელი ნინო ბექიშვილი. ნინოს თარგმნილია ასევე „ჩერნობილის ლოცვა“). საგანგებოდ მწერლის თბილისში ვიზიტისათვის გამოიცემა „ცინკის ბიჭები“ (მთარგმნელი: ზურაბ ქუთათელაძე). ყველა მათგანი გამომცემლობებმა „ინტელექტმა“ და „არტანუჯმა“ დასტამბეს, ცოტათი თეატრალურად რომ ვთქვათ, სწორედ მათ შემოიყვანეს სვეტლანა ალექსიევიჩი ჩვენს სააზროვნო-სალიტერატურო სცენაზე, თან ძალიან დროულად და დახვეწილი, მაღალი რანგის თარგმანებით.
ჩემს სამუშაო მაგიდაზე სამი წიგნი დევს – ისინი ნაღმებს გვანან, რომლებიც ერთხელ უკვე აფეთქდა. ამიტომიცი, რომ აღარ არიან სიცოცხლისთვის საშიში, თუმცა მით უფრო შემაძრწუნებელნი და საბედისწეროდ კოდირებულნი – ისინი ამ აფეთქების ისტორიას ინახავენ, როგორც ნამდვილ მითს და არა როგორც მშრალ ინფორმაციას.
ეს წიგნები სვეტლანა ალექსიევიჩის ხუთტომეული ციკლიდანაა. ციკლს მწერალმა „უტოპიის ხმები“ უწოდა და ისინი „წითელი ეპოქის“ საგაა – მე-20 საუკუნის რუსული იმპერიის – საბჭოთა ეპოქის შემზარავი რეტროსპექტივა.
ასე მასშტაბურად, ასეთი მკაფიო აქცენტებით, საგულისხმო პასაჟებით ეს ჟამი (რა კარგია ქართული ენა, „ჟამს“ ვამბობ და ვგულისხმობ დროსაც და მახსენდება ისიც, რომ „ჟამი“ ერქვა მასობრივ სახადს, ინფექციურ დაავადებებს შუა საუკუნეებში, რამაც ათასობით ადამიანის სიცოცხლე შეიწირა), ასე ფართოდ არავის გაუაზრებია მწერლობაში. უფრო სწორად, არავის დაუნახავს, ჩაუწერია და გაუვრცელებია.
დანახვა, ჩაწერა, გავრცელება – ე.წ. ჟურნალისტური ზმნებია. პირველ ყოვლისა, სწორედ ჟურნალისტს ევალება აღწეროს თანამყოფი გარემო, აწმყო, მოძებნოს ხედვის რაკურსები, საიდანაც ეს ყოველივე კარგად ჩანს. აი, მწერალი კი, ამ აწმყოდან, წინასწარმეტყველის გუმანით ამოზიდავს წარსულს და მომავალს და ერთ მთლიან სურათს ქმნის, რომელიც ეპოქის ბეჭდადაც შეიძლება იქცეს.
სვეტლანა ალექსიევიჩმაც ჟურნალისტობით დაიწყო და მწერლობად აქცია ის, რაც მას, როგორც ადამიანს, მოქალაქეს, ყველაზე მეტად აინტერესებდა და აწუხებდა. მის წიგნებში გამუდმებით ხაზგასმულია – წარსული და მომავალი, სწორედ ეს ორი კატეგორია, როგორც ყველაზე მკაფიო და ხელშესახები მოცემულობა. აი, აწმყო კი…
სწორედ აწმყოა ის რეფლექსია, ის გაბმული ქორო, რაც „უტოპიის ხმებად“ ჩაესმის მწერალს, რისგანაც, როგორც სიზმრისგან – ცხადს, ისე ქმნის ახალ ლიტერატურას.
თითოეული ეს წიგნი ზეპირი ისტორიების, უამრავი ინტერვიუს, ჩანაწერის მიხედვითაა შექმნილი. ხელუხლებლადაა (ხმების შესანარჩუნებლად!) მოცემული მასალა, რომელიც ოცი წლის განმავლობაში აგროვა მწერალმა საბჭოეთის თუ პოსტსაბჭოეთის სხვადასხვა ქვეყანაში. „მეუბნებიან: ჰო, კარგი, მოგონებები – ეს ხომ არც ისტორიაა, არც ლიტერატურა, უბრალოდ ცხოვრებაა დანაგვიანებული და ხელოვანის გულით გაუწმენდელი. მეტყველების ნედლი მასალა… ჩემთვის კი ყველაფერი სხვაგვარადაა… სწორედ იქ, ადამიანის თბილ ხმაში, წარსულის ცოცხალ ანარეკლშია ჩამალული პირველქმნილი სიხარული, იქაა გაშიშვლებული სიცოცხლის წარუშლელი ტრაგიზმი… ეს – დედნებია“ – ასე პასუხობს ალექსიევიჩი მათ, ვინც მუდმივად ორჭოფობს – არის თუ არა ეს ლიტერატურა, ან რა ჟანრია, ან რა კანონები აქვს.
ამ ხუთწიგნეულით კი, თავად მწერალმა სრულიად განსაკუთრებული, ერთგვარად საავტორო ჟანრი შექმნა, ეს არც მხოლოდ მხატვრულ-დოკუმენტური პროზაა, ე.წ.ნონფიქშენი, რაც ასე პოპულარულია დღეს ევროპაშიც და ამერიკაშიც, არც პუბლიცისტიკა, არც წმინდა წყლის მხატვრული პროზა.
ეს ალექსიევიჩის აწმყოს რეჩიტატივია – გაბმული, უხვსიტყვიანი, ექსპრესიული „მისამღერი“ წარსულისა და მომავლის ხმებს (ხილვებს) შორის.
„უტოპიის ხმების“ პირველი წიგნი („ომს არ აქვს ქალის სახე“) ქალებზეა – მეორე მსოფლიო ომის მონაწილე ქალებზე. ისინი ომში ყველა იმ პროფესიას დაეუფლნენ, რაც ცალსახად კაცის საქმედ მიიჩნეოდა – იყვნენ მედესანტეები, ტანკისტები, სნაიპერები, მეკავშირეები, რომ აღარაფერი ვთქვათ „ქალურ“ საქმეებზე – მზარეულებზე, მრეცხავებზე, მედდებზე… ეს წიგნი ქალების ომზე მოგვითხრობს, უფრო სწორად, ქალის თვალით დანახულ ყველაზე დიდ უსამართლობაზე, სისასტიკეზე. რესპოდენტები ყოფილ საბჭოთა ქვეყნებში მცხოვრები ვეტერანები არიან, ისინი გულწრფელად და შეულამაზებლად ჰყვებიან საკუთარი ომის შესახებ…
და, ამ წიგნის მთავარი გასაღებიც სწორედ ესაა – ქალის თვალით დანახული სინამდვილე. „ომის შესახებ ქალის მეხსიერებას გრძნობითი მუხტისა და ტკივილის თვალსაზრისით ყველაზე უფრო დიდი „ოპტიკური“ ძალა აქვს. ამასაც კი ვიტყოდი: „ქალის“ ომი „მამაკაცისაზე“ უფრო საშინელია“, – წერს ალექსიევიჩი.
წიგნიც ასეთი გამოვიდა – საშინელი. სწორედ ამ „გრძნობითი მუხტის“ სიმძლავრის გამო, იმის გამოც, რომ ამ წიგნით ფარდა ბევრ სიმართლეს, ბევრ ტაბუს აეხადა. აღმოჩნდა, რომ ომის შემდეგ თითოეულ მის მონაწილე ქალს ძალიან გაუჭირდა ცხოვრების გაგრძელება, კაცებისგან განსხვავებით, რომლებიც უპირობო გმირების და ვაჟკაცების სახელით მრავალი წლის განმავლობაში სარგებლობდნენ. ეს ქალები თითქოს მოკვეთეს კიდეც საზოგადოების ფემინური ნაწილისგან, როგორც საშიში ელემენტები, რომლებმაც რაღაც ისეთი ნახეს, რაც მომავალში „ჯანსაღი“ მემკვიდრეობის დატოვებაში ხელს შეუშლიდათ. არადა, ესენი არიან ქალები, რომლებმაც ყველაზე მკაფიოდ თქვეს, რისთვისაც იბრძოდნენ – ისინი ომს კლავდნენ! რაიხსტაგზე ასეც მიაწერა ერთ-ერთმა: „მე, სოფია კუნცევიჩი, აქ ომის მოსაკლავად მოვედი“. ამ ქალებმა ომში სილამაზეს გააძლებინეს, რომანტიზმს, როგორც ადამიანური სულის სიფაქიზეს, იდეალისკენ სწრაფვის უნარს და დიდ პარადოქსს ისეთ ექსტრემალურ სიტუაციაში, როგორიც ომია. მათ იცოდნენ, რას ნიშნავს საქორწილო კაბის ერთ ღამეში შეკერვა დარჩენილი ბინტებისგან, ან გერმანული პარაშუტისგან; რას ნიშნავს დაჭრილისთვის უკანასკნელი კოცნის გატანება შორეულ, შეუცნობელ სიკვდილის გზაზე; რას ნიშნავს ბედნიერება – როცა „სიძულვილი არ შეგიძლია…“
ამ ქალებს, ვეტერანებს, წლების მანძილზე დაატარებდნენ გამარჯვების დღისადმი მიძღვნილ აღლუმებზე, სასკოლო შეხვედრებსა და ღონისძიებებზე, როგორც ექსპონატებს; ისინი ჰყვებოდნენ მხოლოდ „საჭირო“ ამბებს – სტერილურს, იდეოლოგიისთვის გამზადებულს, პათეტიკურს. შესაბამისად, ყველამ ვიცით მეორე მსოფლიო ომის საბჭოთა ვერსია. ალექსიევიჩის წიგნში კი ეს ქალები სულ სხვა, ამ პათოსისგან თავისუფალ და შემზარავ ადამიანურ ისტორიებს იხსენებენ.
სწორედ ამიტომაც, 1983 წელს დაწერილი წიგნი მხოლოდ 1995 წელს გამოიცა კუპიურებით, სრული სახით კი ბოლო წლების გამოცემებში შევიდა.
ადამიანური ისტორიების სრულიად სხვა, განსაკუთრებული ვერსიაა გადმოცემული სვეტლანა ალექსიევიჩის მომდევნო წიგნებშიც. მწერლისთვის მთავარი სწორედ ადამიანია, ასე ჩაკარგული, ჩალექილი დროის დინამიკაში. წიგნში „სექენდ ჰენდის დრო“ საბჭოთა კავშირის დაშლა რეალური ადამიანების ბედის და ტრაგედიის ჭრილიდანაა ნაჩვენები. მათ გამოიარეს ლამის მთელი მე-20 საუკუნე – რევოლუცია, ომი, პერესტროიკა. ეს კი იმ სიმძლავრის რყევებია, რომელსაც ადამიანური ფსიქიკა და ცნობიერება გაუბზარავად ვერ უძლებს. ამ ბზარებზე ჰყვებიან ისინი – თითქმის ყველა სოციალური ფენისა და პროფესიის ადამიანები, მოხუცებიც და ახალგაზრდებიც. ჰყვებიან თავიანთ დროზე, თავიანთ ქვეყანაზე, იმედებზე ან მათ მსხვრევაზე… საბოლოოდ კი იქმნება გიგანტური ტილო, სადაც მე-20 საუკუნის ეს დიდი მოვლენა – იმპერიის ნგრევა თავისი ნიუანსებით იკითხება. რევოლუციის თაობიდან „პეპსის“ თაობამდე – აი მასშტაბი, რომელშიც ყველას თავის წილი ტკივილი და სიხარული აქვს.
ეს წიგნი თავს უყრის ყველა იმ გარდამტეხ მოვლენას, რაც მწერლის ამ ციკლის სხვა რომანებში სკრუპულოზულადაა გაშლილი. აქ საბჭოთა და პოსტსაბჭოთა ადამიანები საუბრობენ. პირადად ჩემთვის ერთ-ერთი ყველაზე მგრძნობიარე ეპიზოდი რუსი გოგოს მიერ მონათხრობი აფხაზეთის ომია. ამ თხრობაში იგრძნობა რესპოდენტის აშკარა სიმპათია აფხაზური მხარის მიმართ, მაგრამ შეიძლება ითქვას, რომ ის მაინც ინარჩუნებს რაღაცნაირ წონასწორობას, დანანებით ყვება იქაურ მეზობლებზე, მათ შორის ქართველებზე, რომლებიც, სხვებთან ერთად, ამ დიდი სისასტიკის მსხვერპლნი აღმოჩნდნენ… საინტერესოა ამ გოგოს ისტორიის ფინალი რუსეთში – ინტერვიუს ჩაწერიდან ექვს თვეში ის მონასტერში წავიდა(!).
საერთოდ, იმის მიუხედავად, რომ სვეტლანა ალექსიევიჩი სრულიად მიუკერძოებლად, პირუთვნელად და შემაძრწუნებელი ადამიანური სიმართლით გვთავაზობს მთელ ამ ისტორიულ რეტროსპექტივას (რომელშიც საქართველოც ერთ მნიშვნელოვან ადგილს იკავებდა და იკავებს), ყველაზე ნაკლებად (თითქმის არსად) მის რესპოდენტებს შორის ქართველებს შეხვდებით. აფხაზეთის ომიც, როგორც რუსული იმპერიალისტური ომის ეპიზოდი, მხოლოდ ამ ერთი ისტორიით შემოიფარგლება. მე პირადად ძალიან მაინტერესებს მისი ხედვა ჩვენი ქვეყნისა და რუსული იმპერიის დამოკიდებულების მიმართ, ოკუპაციის მიმართ; სიამოვნებით მოვისმენდი მის აზრს კავკასიურ თემებზე, მოვუსმენდი მის რესპოდენტებს, თუკი ისინი ამ თემებზე, როგორც მონაწილეები და თვითმხილველები, ისაუბრებდნენ…
ისევ და ისევ ვფურცლავ მის წიგნებს, ამ უთვალავ ამბავს დიდ ბოროტებასა და დიდ სიკეთეებზე და ვფიქრობ – სადაა თავად ავტორი? სად ისმის მისი პირადი ხმა უტოპიის ხმების წყვდიადში? სად ჩანს მისი პოზიცია – როგორც მოქალაქის, ადამიანის, მწერლის? ის თითქოს ყველა თავისი პერსონაჟის მიღმაა, თითოეულ მათგანს თანაუგრძნობს (თუნდაც კატეგორიულად არ ეთანხმებოდეს); იქნებ მისი ამოცანა მხოლოდ კითხვების დასმა, ხმების შეგროვებაა, ხოლო ამ ყველაფრის გააზრება და ანალიზი კი – მკითხველის საქმეა?
მაგრამ, აი „ჩერნობილის ლოცვა“, – და ყველაფერი ნათქვამია. ამ ხუთტომეულ ციკლში ცენტრალური წიგნი სწორედ ეს მგონია. ამბავი, რომელმაც გადაფარა ყველა სხვა მოვლენა, რომლისგანაც დრომაც და სივრცემაც ახალი ათვლა დაიწყო. „ჩერნობილს შევესწარი, მეოცე საუკუნის ყველაზე მთავარ მოვლენას, მთავარს, მიუხედავად იმისა, რომ ეს საუკუნე საშინელი ომებითა და რევოლუციებითაა აღბეჭდილი. კატასტროფიდან უკვე ოცი წელი გავიდა და დღემდე მაწვალებს კითხვა – რისი მოწმე ვარ– წარსულის თუ მომავლის? აქ იოლია ბანალობაში გადავარდნა. საშინელების ბანალობაში… მაგრამ მე ვუყურებ ჩერნობილს, როგორც ახალი ისტორიის დასაწყისს. ეს არა მხოლოდ ცოდნაა, არამედ რაღაც მეტი, რადგან ადამიანი უკვე ვეღარ ენდობა იმ წარმოდგენებს, რომელიც საკუთარი თავისა და სამყაროს შესახებ აქამდე ჰქონდა“.
შემთხვევითი სულაც არაა, რომ „უტოპიის ხმების“ ციკლის პირველი წიგნი ქალებზეა. „აწმყოს რეჩიტატივის“ ამ ვრცელ რეტროსპექტივას კამერტონი სწორედ ქალის თემამ მისცა. ქალი – როგორც გაძლიერებული გრძნობითი მუხტის და ტკივილის მატარებელი, რომელსაც უფრო „საშინელი“ ისტორია აქვს, ვიდრე მამაკაცს. ამ წიგნების ავტორი ქალია, ზუსტად ამ „საშინელი“ უპირატესობით, შესაბამისად, უკვე განსაზღვრულია მისი პოზიციაც. ის ვერაფრის მიმართ ვერ იქნება გულგრილი, ის გაწვდის სამყაროს ისეთს, როგორიც ის სინამდვილეშია, ესე იგი – დამაბრმავებელი, შემზარავი თავისი შუქით და წყვდიადით.
„ახლა უკვე სხვა თვალით ვუყურებ სამყაროს. მიწაზე პატარა ჭიანჭველა მიცოცავს და ის უკვე გაცილებით ახლოსაა ჩემთან, ვიდრე ადრე. ცაში რომ ჩიტი ფრენს, ისიც ახლოსაა. ჩემსა და მათ შორის მანძილი შემცირდა. აღარაა უფსკრული. ეს ყველაფერი – სიცოცხლეა“.
სინამდვილე საკუთარ თავთან გაახლოებს, სამყაროს გულთან, ღმერთთან. ეს სვეტლანა ალექსიევიჩის მიერ დანახული და მოყოლილი სინამდვილეა – მყისიერი ეფექტით – ამ წიგნების წაკითხვის შემდეგ ვეღარ იქნები ის, რაც მანამდე იყავი.
არჩევანი კი შენზეა.
ჩვენ სიცოცხლეს ვირჩევთ.
P.S. ამ წერილს აგვისტოს ცხელ დღეებში ვწერდი. აგვისტო – ჩვენი ქვეყნისთვის საბედისწერო თვეა – 1991 წლის 14 აგვისტოს – აფხაზეთის ომი, 2008 წლის 8 აგვისტოს – სამაჩაბლო… ეს ისედაც მძიმე დღეები (რომელსაც, დარწმუნებული ვარ, ყველა ქართველი უნებურად განიცდის ხოლმე) კიდევ უფრო დაამძიმა სვეტლანა ალექსიევიჩის წიგნებმა, რომლებიც თავიანთი შინაარსით, სათქმელით, ისტორიით უკიდურესად ახლობელია ჩვენთვის. ეს ხომ, ბოლოს და ბოლოს, „საერთო“ ისტორიაა – საბჭოთა და პოსტსაბჭოთა, ამ დრომ განსაზღვრა ჩვენი ეროვნული ყოფაც და ცნობიერებაც.
ამ წიგნების კითხვისას კი რამდენჯერმე გამახსენდა ჩვენი თანამედროვე მწერლები – გურამ ოდიშარია და შორენა ლებანიძე, მათი მხატვრულ-დოკუმენტური რომანები, რომლებშიც ჩვენი უახლესი წარსული, რეალური ისტორიები, ომის დისკურსი – შთამბეჭდავად და ექსპრესიულად იკითხება (გურამ ოდიშარიას „პრეზიდენტის კატა“, „სოხუმში დაბრუნება“, შორენა ლებანიძის „საშვი კონფლიქტის ზონაში“, „მანანა ანუა – ტყვეობის 52 დღე“).
ჩვენ ვცხოვრობთ ისეთ დროში და ისეთ ქვეყანაში, სადაც, როგორც იტყვიან, თემები რიყის ქვებივით ყრია, შენ ოღონდ დაინახე, შეეხე, ამოატრიალე, წაიკითხე…დაწერე. ვისურვებდი, ჩვენმა მწერლობამ არ დაკარგოს „აწმყოს წაკითხვის“ ინტერესი და თვითმყოფადი, მოულოდნელი, ცინცხალი პრიზმიდან დაანახოს და მოუთხროს ის დანარჩენ მსოფლიოს.
ბოლოს და ბოლოს, მწერლობა ხომ საკუთარ თავთან დიალოგიცაა, რომელიც გცვლის და განვითარებს, მით უფრო, თუ ამ საკუთარ თავში, შენივე ვეებერთელა ისტორიული და კულტურული გამოცდილებით, მთელ კაცობრიობასაც გულისხმობ…
აგვისტო, 2017
