არიან მასწავლებლები, რომლებიც შთაგვაგონებენ, გვმუხტავენ განუმეორებელი ენერგიით, რომელსაც თვითშემეცნებისკენ მივყავართ. სწორედ ასეთი მასწავლებელი იყო და არის აკადემიკოსი გუჩა კვარაცხელია ჩემთვის, მრავალმხრივი ნიჭისა და უნარის ადამიანი; სწორედ ამ თვისებების გამო იყო, როდესაც მეცნიერ-ხელმძღვანელს ვეძებდი, არჩევანი მასზე გავაკეთე. მანამდე ენათმეცნიერება მხოლოდ ფონეტიკა, მორფოლოგია და სინტაქსი მეგონა (როგორც სკოლაში გვასწავლიდნენ), გუჩა კვარაცხელიას ლექციების შემდეგ აღმოვაჩინე, რამდენი განზომილება ჰქონია ენას, რა ღრმაა მისი წარმოშობის კანონები, რამდენი თეორია არსებობს და როგორი საინტერესოა, ამ თეორიებში ჩაძირვა… ისეთი დრო იყო მაშინ, როდესაც მეცნიერ-ხელძღვანელს კათედრები განსაზღვრავდნენ ხოლმე, მე კი სხვა არავინ მინდოდა და პირდაპირ მასთან მივედი და ვთხოვე, ასპირანტად ავეყვანე. მე მისი პირველი ასპირანტი ვიყავი.
გუჩა კვარაცხელიას ყოველი საუბარი, ლექცია, ლექსი თუ ნახატი ჩემთვის ინსპირაციის წყარო იყო; ქართულ ენას კი აი, ასე აღწერდა:
“ენა ერის სულიერ ღირებულებათა არა მარტო საგანძურია, არამედ ამ ღირებულებათა წარმომქმნელიც, როგორც ამბობენ – გენერატორიც. ეს კი იმას ნიშნავს, რომ ენას აქვს უნარი, არა მარტო აღნიშნოს, აღწეროს სინამდვილე, არამედ თვითონაც შექმნას იგი, იყოს არა მარტო საშუალება, იარაღი, რომელსაც ადამიანი იყენებს, არამედ თავად წარმოშვას ადამიანის აზრები და შეგრძნებები, ააგოს კონცეპტები, რომლებშიც კონცენტრირებულია მთელი ერის ისტორიულ-კულტურული და ფსიქიკურ-მენტალური გამოცდილება. რომ არა “ვეფხისტყაოსანი”, ქართველი ხალხი ის არ იქნებოდა, რადაც იქცა (“ჩემო სამშობლოვ, ჩემო მთა-ველო, რა იქნებოდი ურუსთაველო?“ – გ. ლეონიძე), ისევე როგორც უჰომეროსოდ არც ბერძნები იქნებოდნენ ის, რაც გახდნენ. ენის ობიექტურ შინაარსს ის რეალური სინამდვილე შეადგენს, რომელშიც ეს ენა შეუმჩნევლად ცხოვრობდა თავის შემქმნელ ხალხთან ერთად. “ენის შინაარსობრივი ფენის ზემოქმედებითი ძალა ყველგანაა და ამიტომ შეუმჩნეველი” (გ. რამიშვილი), შეუმჩნეველი ყველგანმსუფევი ჰაერივით, მხოლოდ მაშინ რომ ვგრძნობთ მის არსებობას, როცა ჟანგბადი გვაკლდება და სული გვეხუთება” (გუჩა კვარაცხელია, „ენის ენერგია ერის სულიერი ენერგიაა“).
რამდენი მიფიქრია მის ყოველ სტატიაზე… თუნდაც ზემომოყვანილ ფრაგმენტზე – როგორ მოქმედებს დაწერილი ტექსტი ერის განვითარებაზე…და რამხელა პასუხისმგებლობაა, – იყო მწერალი.
სწორედ ამ კითხვით ვიწყებ გუჩა კავარცხეკლიასთან ერთ ძველ ინტერვიუს, რომელიც მასწავლბლებისთვისაც სასარგებლო რესურსი იქნება:
-ქალბატონო გუჩა თქვენი ერთ-ერთი სამეცნიერო სტატიიდან („ენობრივი თვითშეგნება და სალიტერატურო ნორმა, როგორც ღირებულება“) ამოვიღე შემდეგი თეზისი: „ინდივიდის (საზოგადოების) ენობრივი თვითშეგნება იცვლება ენის გამოყენების შედეგად, ხოლო ენა იცვლება ენის მიმართ ინდივიდის (საზოგადოების) ენობრივი თვითშეგნების აქტუალიზაციის შედეგად…“ თუ შეიძლება უფრო კონკრეტულად ამ საკითხის შესახებ, და კიდევ: თანამედროვე ქართულის სალიტერატურო ნორმისა და მეტყველების კულტურის ურთიერთმიმართებაზე…
-ეგ მოსაზრება მე ჩამოვაყალიბე იმ მოვლენასთან დაკავშირებით, რასაც ენის ნორმალიზაცია ჰქვია. შევეცადე ამეხსნა, როგორ მოხდებოდა ენის სტიქიური რეგლამენტაციიდან არასტიქიურზე გადასვლა. ამისათვის დამჭირდა „ენობრივი ცნობიერებისა“ და „ენობრივი თვითშეგნების“ ცნებები. ენობრივი ცნობიერება ფართოვდება აზროვნებისა და ენობრივი პრაქტიკის, ანუ ენის გამოყენების შედეგად.განვითარების გარკვეულ დონეზე ენა თავად ხდება აზრისა და რეფლექსიის საგანი: ადამიანი იწყებს საკუთარი ენობრივი ქცევის შემეცნებას და შეფასებას. გააზრება იმისა, რაზე, სად, ვისთან, როგორ ვლაპარაკობ, არის მომენტი (როგორც კაცობრიობის, ისე კერძო ადამიანის ცხოვრებაში), როცა უკვე შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ენობრივი თვითშეგნება ჩამოყალიბდა. ამ ეტაპსავე აუცილებლობით უკავშირდება ნათქვამზე პასუხისმგებლობისა და კონტროლის მოთხოვნის გაჩენა. ასე, რომ ენობრივი თვითშეგნება ენობრივი ცნობიერების განვითარების შედეგიცაა და ამავე დროს, განვითარების ერთ-ერთი ფაქტორიც. ეს პარადოქსი არ არის. ბანალური დიალექტიკაა. „ბანალურს“ უარყოფითი შეფასებით არ ვხმარობ. ყველაზე ბანალური მხოლოდ ჭეშმარიტებაა.
რაც შეეხება ნორმისა და მეტყველების კულტურის ურთიერთმიმართებას, პირველი მეორისათვის აუცილებელი, მაგრამ არასაკმარისი პირობაა. მეტყველების კულტურა მეტყველების ხარისხს წარმოადგენს, რასაც თავისი შინაარსობრივ-მეტყველებითი კრიტერიუმი აქვს: სიზუსტე, ლოგიკურობა, სიცხადე, გასაგებობა, სიწმინდე, გამომსახველობა, მიზანშეწონილობა და სხვ. და სხვ. მეტყველების მაღალი კულტურა მაღალ ზოგად კულტურასაც გულისხმობს. ის გულისხმობს, სხვათაშორის, ენის სიყვარულსაც.
ნორმა კი, როგორც ენის თავდაპირველი ატრიბუტი, განსაზღვრულია ენის სტრუქტურით და საკმაოდ მკაცრად მოქმედებს. უნდა ითქვას, რომ წმინდა ენობრივი ნორმა უფრო ნაკლებადაც ირღვევა. ქართულის მცოდნე არ იტყვის, „კაცმა შესცივდა“ ან „ხელები დაახამხამა“, დიდი-დიდი თემის ნიშნები აერიოს – „ადგავს“ თქვას, ნაცვლად „ადგამს“, ან დიალექტური ფორმა წამოსცდეს იქ, სადაც სალიტერატურო ენის გამოყენება ჰმართებს. დედაენის გრამატიკული და სემანტიკური წესების ცოდნა ბუნებრივი და უმეტესად ქვეცნობიერია. მაგრამ მარტო ამ „ბუნებრიობით“ ფონს იქ ვეღარ გავალთ, სადაც, ამასთან ერთად, სხვა სტრუქტურებით სულაც არ არის შეპირობებული და ნაკარნახები. აი, ისინი ირღვევა უმეტესად და შედეგად ვიღებთ გამოხატვის უზუსტობას, ალოგიკურობას, სიტყვის უადგილოდ ხმარებას, ბარბარიზმებს, ჟარგონიზმებს. არჩილ მეფეს აქვს ნათქვამი:
ეგ ნუ გგონიათ, სხვა ენა მეც არ ვიცოდე სხვასავით,
მაგრამ ცუდია გარევა ქართულ ენაში სხვას ავით
-თქვენი პოემიდან („მარადისობის მძევლები ვართ“) ერთი ფრაზა გამახსენდა : „მისჩანჩალებენ გრძნობებს კუდში ჩრდილებივით ჩვენი სიტყვები …“ გარდა იმისა, რომ მშვენიერი მხატვრული სახეა მხოლოდ ემოციას არ იწვევს, მასში დიდი სიბრძნეცაა. შემთხვევითი არ არის, რომ ცნობილი ფრანგი სემიოლოგის – როლანდ ბარტის სიტყვებიც გახმიანდა ჩემში: „საიდუმლო“ გახსნილი და ეს ისაა, რომ არავითარი უშუალობის გამოთქმა არ შეიძლება ენის მეშვეობით, რადგან თავისი ბუნებით ენე ყოველთვის გამაშუალებელ როლს თამაშობსო… როგორ ფიქრობთ, ძალიან კატეგორიულია ბარტი?.. თუ „სიტყვა- გრძნობის ჩრდილია“, რატომღა ესწრაფვის შემოქმედი სიტყვით რეალიზებას?
-მე სიბრძნე კი არა, ფაქტის აღნიშვნა მგონია, რასაც იმავე პოემაში სხვაგანაც მივმართავ:
არ ითარგმნება სიზმრის სევდა,
და ის სიტყვები,
რომელთაც ძალუძთ
გამოღეჭონ ბოლომდე გრძნობა,
არ იპოვება.
შეიძლება მეტ-ნაკლებად მიუახლოვდე გრძნობის გამოთქმას (ამას ცდილობენ პოეტები), შეძლება ადეკვატურობის ილუზიაც შეგექმნას, მაგრამ სინამდვილეში მიუღწეველი მგონია სიტყვებით ემოციის სრულად გამოხატვა. მით უმეტეს თუ ეს დასაწერია. ზეპირი მეტყველებისას ყველაფერი გეხმარება: თვალები, ხმის მოდულაცია, მიმიკა, ჟესტი… წერისას მარტო სიტყვის ამარა რჩები, თანაც მაშინვე რეფლექსია ერთვება და განცდის უშუალობა იკარგება. გრძნობის გამოთქმა რომ ადვილი იყოს, მაგალითად, „სიყვარულის“ ენაშიც მეტი სინონიმი ექნებოდა, რომ უფრო ზუსტად, ყველა ელფერის გათვალისწინებით დახასიათებულიყო ეს გრძნობა. ამის ნაცვლად გვაქვს მეტაფორული გამოთქმები: „ცეცხლი მედება“, „გულ-ღვიძლი მეწვის“, „გული მეწურება“, „თვალებში მიბნელდება“, „ფეხებში ღონე მერთმევა“, „გონება მეკეტება“, „ვგიჟდები“ და სხვ. ასეთი, სომატური, ფრაზეოლოგია ჩვენს სულიერ მდგომარეობას მიახლოებით თუ გამოხატავს. არსებობს კანიაბალური გამონათქვამებიც: „მინდა ჩაგყლაპო“, „მინდა შეგჭამო“ (შდრ. ს. ფრომის „მესაკუთრეობრივი ეგზისტენციური არსი“ – სიყვარული როგორც ფლობა), „მინდა არ იყო“ და ყველაზე სასოწარკვეთილი: „მინდა მოვკვდე!“ (შდრ. პ. ჟ. პრუდონის: სიყვარული სიკვდილია; ნ. ბერდიაევის: სიყვარულსა და სიკდილს შორის ღრმა კავშირია). არა აქვს მნიშვნელობა, ვისზე თუ რაზეა მიმართული ეს გრძნობა – ადამიანზე, სამშობლოზე, იდეაზე – მთავარი მისი სიმძაფრე და უსაზღვროებაა:
სჯობს აღარ გქონდეს სულაც, სამშობლო,
ან და არ იყოს ასე ლამაზი!
როცა ვ. ჟუკოვსკი ამბობს: Невыразимое подвластно ль выраженью, ან თ. ტიუტჩევი: Мысль изреченная есть ложь, ხოლო ა. ფეტი ოცნებობს: О если б без слова / Сказаться душой было можно – სამივენი იმავე აზრს გამოხატავენ, ოღონდ ამ ფრაზებით ვერ გვიადვილებენ „იდუმალთან“ მისვლას.
პრინციპულად უფრო ადვილია აზრის გამოხატვა. გრძნობისგან განსხვავებიტ, აზრი სიტყვებში ყალიბდება და სიტყვებითვე მისი გამოთქმა ძნელი აღარ უნდა იყოს, სიძნელეს ჩამოუყალიბებელი აზრების გამოთქმა ქმნის. თუმცა საპირისპირო მოვლენებიც არის ცნობილი ენათა ისტორიიდან: როცა კონკრეტული ენა არ ყოფილა მზად რაღაცა აზრის გამოსათქმელად. ეს ვითარება ხელშესახები ხდება ერთი ენიდან მეორეზე თარგმნისას ანდა უძველესი ტექსტების შესწავლის დროს. საინტერესო დაკვირვებები აქვს ამ თვალსაზრისით უ. გათრის, რომელიც ანტიკური ხანის ბერძენი ფილოსოფოსების ნააზრევზე მსჯელობისას არაერთხელ აღნიშნავს, რომ ამა თუ იმ კონკრეტული აზრის გამოსათქმელად საკმარისი ენობრივი რესურსი არ იყო, იმდენად ჯერ ვერ ფლობდნენ ენასო.
რატომღა ესწრაფვის შემოქმედი სიტყვით რეალიზებას, თუ „სიტყვა გრძნობის ჩრდილია“, ამაზე ოქტავიო პასის გამონათქვამით გიპასუხებთ: პოეტისთვის სხვა გამოსავალი არ არის – უნდა სარგებლობდეს სიტყვებით.
ამ აზრის საპირისპიროა რ. ბარტის სიტყვები, ის, რომ „ენა სარგებლობს ჩვენით“, პირდაპირ უკავშირდება ბარტის კონცეფციას „ავტორის“ დესაკრალიზაციის შესახებ, რასაც კიდევ უფრო უტრირებულად თვითონ „ავტორის სიკვდილს“ უწოდებს. საინტერესოა,. რომ აქ ის მალარმეს პოეტიკას მიიჩნევს თავის წინამორბედად. ამ პოეტიკის არსი კი მდგომარეობს „ავტორის“ გაუქმებასა და „წერით“ მის შეცვლაში: ლაპარაკობს არა ავტორი, არამედ ენაო. ცოტა მოგვიანებით, ი. ბროდსკი გამოთქვამდა ანალოგიურ აზრს ენის დიდაქტიკის შესახებ: პოეტი ლექსს იმიტომ წერს, რომ მას ენა ჰკარნახობს მომდევნო ტაეპსო. საყურადღებოა, რომ ძველი დროიდან მოყოლებული, მეოცე საუკუნემდე პოეტებს, როგორც თვითონ აღნიშნავდნენ, ღმერთი შთააგონებდათ ლექსების წერას. ესე იგი, ან ღმერთი ან ენა (სიტყვა, ლოგოსი) უნდა იყოს მოკარნახე. მაგრამ დიზიუნქცია (ან-ან) მოიხსნება და იგივეობის ნიშნით შეიცვლება, თუ იოანეს სახარებიდან გავიხსენებთ: პირველითგან იყო სიტყუაი და სიტყუაი იყო ღმერთისა თანა, და ღმერთი იყო სიტყუაი იგი.
ახლა ენა აღარ არის „გამაშუალებელი“. გამაშუალებელი ავტორია, რომელსაც ენა ქმნის. სწორედ ამ აზრს გამოხატავს პ. ვალერის Creatur est celui qui fait cree. მსგავს პრინციპს ავლენს ტ. ტაბიძის „ლექსი მეწყერი“: „მე არ ვწერ ლექსებს… ლექსი თვითონ მწერს“. აზრობრივად და ლექსიკურადაც თითქმის ემთხვევა ამ სტრიქონს მ. ოლივიეს Jeen n’ecris pas. Jeen suis ecrit. საინტერესო ის არის, რომ ყოველივე ეს, ყოველგვარი ძალდატანების გარეშე, თავსდება ჰუმანიტარულად ორიენტირებული სინერგეტიკის პარადიგმაში, რომელიც არცთუ დიდი ხანია ჩამოყალიბდა და დამიანის ცნობიერებას, მის შემოქმედებით საქმიანობას ახალი კუთხით განიხილავს.
-თქვენი ბოლო პიესები: „ჩვენ ძილში გაპარულები“ და „პარასკევს, ხუთშაბათის წინ“ – უაღრესად თანამედროვეა თვისი პრობლემატიკით. ორივე პიესაში დღევანდელობის მხატვრული ინტერპრეტაციაა წარმოდგენილი, უწყინარი და დაბნეული პერსონაჟების მიღმა ღრმა ტკივილი იკითხება, რომელიც ასე გადამდებია მკითხველისთვის… თქვენ, როგორც ავტორი, ადამიანის სულის ფსკერში ჩადიხართ და უფლებას არ აძლევთ მას, დაავიწყდეს თავისი მშვენიერი, არარეალიზებული „მე“. ორი სამყარო კვეთს თუ ეჯახება ერთმანეთს – რეალობა თავისი მკაცრი კანონებით – დამთრგუნველი სოციალური გარემო და ადამიანის განუხორციელებელი სული, რომელიც ვეღარ იბრძვის და ამიტომ გარბის „მოძალადე“ ყოველდღიურობიდან. ერთმანეთს ენაცვლება ყოფიერება და „გაფრენა“, ყოფიერება და „სიზმარი“…
ქალბატონო გუჩა სად „ამგზავრებთ“ თქვენს პერსონაჟებს? თუმცა „ფიორას ხმა“ რომ მოვიშველიოთ: „… იქ ვეღარავინ დააკავებს უსაზღვრო თავისუფლებასა და უსასრულო სიყვარულისკენ ჩვენს სწრაფვას, რომელიც ნათესაობის, ძმობის და სიყვარულის ძაფით დაგვაკავშირებს ყველა დროსთან, ყველა სივრცესთან და ამ სივრცეში მონანავე სამყაროებთან…“
არის თუ არა რეალურ ცხოვრებაში გამოსავალი? „იქ“ კი არა, „აქ“ თუ შეიძლება ადამიანის თავისუფლებისა და სიყვარულისკენ სწრაფვა არ შეაკავოს მკაცრმა რეალობამ?
-იმ კატეგორიის ადამიანებისათვის, რომელთა დახატვა ვცადე, ტანჯვის წყაროს მართლა წარმოადგენს რეალობა (არა მაინცდამაინც ჩვენი და არა მაინცდამაინც ახლანდელი), საერთოდ რეალური სმაყარო, რომლის აგებულება მთლიანად იერარქიულია, იერარქიულია იდეებიც. სხვაგვარად „წესრიგის დამყარება“, ცხოვრება კაცობრიობამ ჯერ ვერ ისწავლა. საუკეთესო შემთხვევაშიც კი იერარქია მცირე დესპოტიზმსა და გარკვეული დოზით მონობასაც გულისხმობს. სამყარო, რომელშიც ჩვენ ვცხოვრობთ, დეტერმინაციის სამყაროა და მისი გარღვევის ყოველი მცდელობა მისივე მხრიდან სასტიკ წინააღმდეგობას იწვევს. ჩემი პერსონაჟების დრამას (უფრო ტრაგედიას) მეტაფიზიკური წყაროც აქვს, რაც მათთვისაც და მათი ავტორისთვისაც სრულიად დაუძლეველია. „უსაზღვრო თავისუფლება და უსაზღვრო სიყვარული“, საითკენაც ისინი ისწრაფვიან, ერთიცა და მეორეც ისევ უღელი და მონობაა. ამ მხრივ ნიშანდობლივია სიტყვები:
დავბადებულვარ, რომ ვიყო მონა
და სიყვარულის მედგას უღელი
ამ ვითარებას კი არავითარი კავშირი აღარ აქვს იმასთან, მკაცრი იქნება, თუ არ იქნება რეალობა, დამთრგუნველი თუ ხელშემწყობი აღმოჩნდება სოციალური გარემო.
გაორებული რეალობა, რომლითაც პიესის პერსონაჟები ცხოვრობენ, მსოფლიო ლიტერატურაში დიდი ხნიდან, თუნდაც სერვანტესის დროიდანაა ცნობილი. ის სხვადასხვა დროს და სხვადასხვაგვარად ბევრჯერ ყოფილა გამოყენებული, ბევრი ფანტასტიკური თუ დეტექტიური ნაწარმოების საფუძველიც გამხდარა და ალბათ მომავალშიც გახდება. საქმე ისაა, რომ რეალობის გაორება სინამდვილეშიც არსებობს, იგი ცხოვრებიდან გადადის ლიტერატურაში.
თავისთავად დამთრგუნველიც რომ არ იყოს, მაინც ვერ ავსებს ადამიანის არსებობას სადაგი, ჩვეულებრივი ყოფა. ძალიან ორდინარული კაციც კი ყოველთვის ეძებს რაღაცას, რითაც იქნებ დროებით გაერიდოს მომაბეზრებელ ყოველდღიურობას, წუთიერად მაინც გადაინაცვლოს უფრო „მაღალ რეგისტრში” და ამით გახადოს გასაძლისი საკუთარი ყოფა, რომელსაც აუცილებლობით ისევ უნდა დაუბრუნდეს. ეს „გარიდება” შეიძლება იყოს თრობა, პოეზია, მუსიკა, თამაში… და სხვა, რაც მიწიერი რეალობიდან იქ გასვლის მცდელობაა, სადაც ადამიანი უფრო ღირსეულად და უფრო კარგად გრძნობს თავს. ამას დროდადრო კიდევაც შვრება კაცი, რითაც არღვევს ზღვარს ორ რეალობას შორის, პატარ-პატარა ზეიმებს უმართავს საკუთარ თავს, რაც სავსებით ნორმალურად ითვლება. მაგრამ არსებობს გაორებული რეალობით ცხოვრების სხვა რეჟიმიც, როცა მეოცნებე და არაპრაქტიკულ ადამიანებს არ სურთ, ან არ ძალუძთ მიიღონ ყოფის რეალურობა, მისი „მკაცრი კანონები~ და ემიჯნებიან სამყაროს დანარჩენ ნაწილს, როგორც კედლით გაემიჯნენ პიესის პერსონაჟები მედპერსონალს, რომელიც ყოველი ძალით ამაოდ ცდილობს მათთან შეღწევას. ვითარება კრიტიკული ხდება და მედპერსონალი იძულებულია კარი შეამტვრიოს. აღმოჩნდება, რომ ოთახში არავინაა, ფანჯარა გაუნგრევიათ და გაფრენილან.
გაფრინდნენ იქ, სადაც აღარ იქნებიან დამამცირებელ მონობაში. გაარღვიეს ობიექტივაციის სამყარო, რომელიც ძალიან დადაბლდა მათთვის, ქვემოთ მოიტოვეს ყოველდღიურობა თავისი უზნეო და ფარისევლური ლოზუნგებით და იმ გალაქტიკას მიაშურეს, სადაც სხვადასხვა დროისა და სხვადასხვა ქვეყნის, მაგრამ ერთი მოდგმის ადამიანები სახლობენ, რომელთა არსებობა ასულდგმულებს იმ რწმენას, რომ მშვენიერია ადამიანი.
–თქვენი ლექსების წიგნი „მართალთა და უღმრთოთა გზები” თქვენივე ნახატებითაა გაფორმებული. საზოგადოებამ გუჩა კვარაცხელია კიდევ ერთი ახალი კუთხით გაიცნო. ჩემთვის შთამბეჭდავია თქვენი ნახატების პერსონაჟთა მზერა. ამბობენ, „თვალები სულის სარკეაო”… ეს „მზერები” ძალზე გამჭოლია… ადამიანის სულის სიღრმეში აღწევენ და ფიქრებს აღძრავენ. „მზერა არს რა შორით ხედვიდეს“, – განმარტავს საბა.
თქვენ თუ გიფიქრიათ თქვენი პერსონაჟების მზერაზე?
– თუ დამთანხმდებით, მაგ კითხვაზე ჩემი ერთი ძველი პოემის პასაჟით გიპასუხებთ:
სულთა შეხება
თვალებით ხდება,
განრიდებაც თვალებითაა;
წარმოსათქმელ სიტყვასაც
ისინი ამზეურებენ
და წარმოუთქმელსაც.
ამისთვისაა
სისველის ორი გუბე
და არა ცხვირის გარდიგარდმო
ფოსოების ამოსავსებად;
მათი სილამაზეც პირობითია,
არც ლამაზია ისინი და
არც ულამაზო;
მათი ოვალის კონტურები
გაგრძნობინებენ –
ყველაფერი იქ არის,
იმ პატარა ეზო–ყურეში
მომწყვდეული და დასაზღვრული,
სხვაგან ნუ ეძებ!
ყველაფერი იქ არის –
აღზევებაც და დაცემაც შენი.
ეს ნახატებში როგორ ჩანს, არ ვიცი. საკუთარ „მხატვრობას” სერიოზულად არ ვუყურებ. წიგნშიც ხუმრობით ჩავრთე, ვარაუდი გამიმართლდა: ყველანი მხოლოდ მხატვრობაზე მელაპარაკებიან.
– პოეზიაში თქვენთვის ვერლიბრია დამახასიათებელი, თუმცა ისეთი მშვენიერი რითმიანი სტრიქონების ავტორიც ბრძანდებით, როგორიცაა:
მე თუ ათასჯერ მოგენდე,
შენ ათასერთხელ მიგანე,
შენი კვანტით და მოგვერდით
ჩემი რად გერქვას მოკეთე,
სიცოცხლევ? ანდა, სიკვდილო,
შენ არ მიყვარდე რატოღა,
თუ ერთადერთი ამქვეყნად
ნაღდი და უღალატო ხარ.
(„უღალატო“)
რას გვეტყვით პოეზიაში გამოხატვის ამ ორი ფორმის — ტრადიციული და არატრადიციული ლექსის შესახებ?
-თავისუფალ ლექსს ქართულ პოეზიაში ბევრად უფრო ხანგრძლივი ტრადიცია აქვს, ვიდრე იმ ლექსს, რომელსაც ტრადიციულს უწოდებენ. ამას მოწმობს ბიბლიის ძველქართული ვერსიები, ფსალმუნთა წიგნის საგალობლები, ძველი ქართული ფოლკლორული წარმოშობის ტექსტები ლეონტი მროველის თხზულებაში, ჩვენი ჰიმნოგრაფია და სხვ. იმავე ლეონტი მროველის წიგნში (VIII ს.) რითმიანი თექვსმეტმარცვლოვანი დაბალი შაირიც გვხვდება, სწორედ ისეთი, რუსთაველმა უმაღლეს სრულყოფამდე რომ აიყვანა. ატენის სიონის კედელზეც შემონახულა რითმიანი პოეზიის ორი უძველესი ნიმუში. რითმა, რიტმული საზომის დანაწევრების ხაზგასმისთვის შექმნილი თავდაპირველად, და ამდენად, მეორადი _ რიტმის მიმართ, შემდგომში ლექსის კანონზომიერი ატრიბუტი ხდება. მართალია, დღემდე დაწერილი რითმიანი ლექსი ბევრად მეტია, ვიდრე ურითმო, გასაგები მიზეზის გამო უხვად დოკუმენტირებულიც ისაა, მაგრამ ქართული წყობილსიტყვაობის ადრინდელი სახეობა _ ძველი ქართული უმარცვლედო ლექსი, რომელიც სათავეს არქაულ ანტიკურ ხანაში იღებს, სრულ თანხმობაში იყო და არის ქართული ენის ბუნებრივ პროსოდიასთან.
როცა ილია გრიგოლ ორბელიანის „მუშა ბოქულაძეს“ აფასებდა, ამბობდა, რომ იგი „საუცხოო და შეუდარებელი მაგალითია ქართული ურითმო ლექსისა…” და რომ გრიგოლ ორბელიანმა „ამით გვაჩვენა, რომ ქართულადაც შესაძლოა ურითმო ლექსი, ეგრეთწოდებული „თეთრი ლექსთწყობა”, რომელიც ხმოვანებით და მუსიკით არანაკლებია რითმიანი ლექსისა”. შექსპირის დიდებული მაჩაბლისეული თარგმანების შემდგომაც კიდევ მთელი საუკუნე დასჭირდა იმას, რომ ურითმო ლექსი ქართულ მწერლობაში პოეზიად ეცნოთ. ამ გაუგებრობას შეიძლება ახსნა ჰქონდეს, მაგრამ გამართლება – არა.
საქმე ისაა, რომ პოეზიის არსი სრულებითაც არ არის დაკავშირებული იმ სამოსელთან, რომლითაც მას მოსავენ და რომელიც ხმარებით ცვდება. მისი განახლება ვერც ცვლის და ვერც აჩენს პოეზიის არსს. მომხდარა ისე, რომ, ერთი მხრივ, ვირტუოზული ვერსიფიკაციები ვერსიფიკატორულ ვარჯიშობებს ვერ გასცდენია, ხოლო, მეორე მხრივ, პოეზიის ნიმუშები, რომელთა რითმულ-რიტმული „მოუწესრიგებლობა” ავტორის სიზარმაცისა თუ უუნარობის შედეგად, თვითონ ლექსი კი მოუფიქრებელ და ალალბედზე შეკოწიწებულ ფრაზებად ჩაუთვლიათ და ამიტომ არც ლექსად მიუჩნევიათ, შემდგომში შედევრები გამომდგარა. რაც კიდევ ერთხელ მოწმობს იმას, რომ პოეზიას ძალიან ცოტა ადამიანი ცნობს და გრძნობს, მიუხედავად იმისა, რომ ეს გრძნობა უძველესია, რადგან თვით პოეზიის არსია უძველესი. ის რაღაც თვითკმარი, ყველგან მსუფევი არსია, რომელიც გვეძლევა, ან არ გვეძლევა. პოეტური არსი არათუ სალექსო ზომასთან, სიტყვასთანაც არ არის აუცილებლობით დაკავშირებული (ხომ არსებობს მუსიკის, მხატვრობის, ქანდაკების, ქორეოგრაფიის, ხუროთმოძღვრების პოეზია, რომელიც არასიტყვიერია?)… ეს არსი არ იცვლება: არც ძველდება და არც პროგრესს განიცდის. მისი მხოლოდ ინდივიდუალური აღმოჩენა ხდება.
როცა უძველეს პოეტებს, მაგალითად, საფოს ვკითხულობ, ისეთი გრძნობა მეუფლება, თითქოს ათასწლეულებს არ გაუვლია და ვარსებობ 26 საუკუნის წინ:
ვისთვისაც მხოლოდ სიკეთე მსურდა,
მათ უმეტესი მწუხარებით აღმივსეს სული.
(თარგმნა ნანა ტონიამ)
ასევე პირადულია ჩემთვის ნესტან-დარეჯანის მოთქმა მამის სიკვდილის გამო:
მოვკვე მამაო, მე შენთვის შვილი ყოველთა უარე.
ვერცა გმსახურე ასულმან, ვერცა რა შეგაგუარე…
ჩემთვის ბნელქმნილო მამაო, ნათელო თვალთა ჩემთაო,
ჩემთა რა გათნევს ტკივილთა, გულისა მონაცემთაო.
არა მგონია, რომ მრავალი საუკუნის შემდეგ ჩემსა და ნესტანს შორის განხორციელებულ ამ შეხვედრას მაინცდამაინც თექვსმეტმარცვლიანი დაბალი შაირი განაპირობებდეს.
ასე რომ, ჩემი აზრით, სიტყვიერი პოეზიისათვის დომინანტური არ უნდა იყოს რიტმი, რითმა, მელოდიურობა – ეს მუსიკის სპეციფიკაა. სხვადასხვანაირი შრიფტით ერთი და იმავე სალექსო ტექსტის აწყობა ან სიტყვებით, როგორც აგურაკებით, ნაირგვარი კონფიგურაციების აგება დიზაინისა და მხატვრობის სფეროა. ამიტომ სიტყვიერი პოეზიისათვის ორივე პერიფერიული მოვლენაა. როცა მალარმემ, მგონი პირველმა ახალ პოეზიაში, სხვადასხვა შრიფტი გამოიყენა, ხოლო მის მომდევნოდ აპოლინერმა ლექსი ვიზუალური ფიგურების ფორმებით წარმოადგინა, ამით ვერც ერთმა ვერაფერი შესძინა თვით პოეზიას, ვერც ერთი ახალი წახნაგი ვერ აღმოუჩინა სიტყვას, გარეგნულმა ინოვაციებმა ეს ვერ შეძლო. „კალიგრამების” (ეს სახელწოდება აქვს აპოლინერის აღნიშნულ კონფიგურაციულ ლექსებს) ავანგარდული ესთეტიკა ამან კი არ განაპირობა, არამედ თავისებურმა, გამარტივებულმა სინტაქსმა, თემებმა, ლექსიკამ, სიტყვათა უჩვეულო დაკავშირებამ, არანაცად მოვლენებში პოეზიის აღმოჩენამ, მისი არსის მყოფობის დადასტურებამ იქ, სადაც სხვას ჯერ არავის დაედასტურებინა. კონფიგურაციები ამაში მას არ დახმარებია. პირიქით, ამ კონფიგურაციების გამო იყო, რომ „კალიგრამების” ციკლი, რაც ფაქტობრივად ახალი სიტყვა გახლდათ მსოფლიო პოეზიაში, ზოგიერთმა ექსპერიმენტატორის კურიოზად და მარცხადაც მონათლა. არ გამოვრიცხავ, რომ ლექსის უცნაური გამოხატვა, როგორც მიგნება, თვითონ აპოლინერისთვის შესაძლოა გარკვეული იმპულსი იყო საკუთრივ პოეტური სიახლის შესაქმნელად, მით უფრო, რომ მას მხატვრობა ძალიან უყვარდა. შემოქმედების იმპულსისადმი გულგრილი ვერ ვიქნებით, მაგრამ ახლა ჩვენ მაინც პოეზიის არსზე ვმსჯელობთ და მინდა აზრი გავაგრძელო, კერძოდ, მინდა ვთქვა, რომ ყურს, თვალს, გონებას თავ-თავიანთი კატეგორიები და წარმოსახვის თავ-თავიანთი ლოგიკა აქვთ. ამიტომ არის, რომ მუსიკალური ნაწარმოები მაინც ყოველთვის უფრო მუსიკალური იქნება, ვიდრე რაგინდარა ვირტუოზული რიტმულ-რითმული სტრუქტურის მქონე ლექსი; ფერწერული თუ გრაფიკული ნახატი თვალს ყოველთვის უფრო გაახარებს, ვიდრე სხვადასხვა შრიფტით აჭრელებული ტექსტი. მთავარი კი მაინც ის არის, რომ მუსიკაცა და მხატვრობაც ჯერ გრძნობით ასოციაციებს იწვევენ (იწვევენ უშუალოდ!) და მხოლოდ შემდეგ მოქმედებენ ცნობიერებაზე, ხოლო სიტყვიერებამ ჯერ თუ ცნობიერებაზე არ იმოქმედა, ისე გრძნობით ასოციაციებს ვერ აღძრავს. ამდენად, აქ მთავარია სიტყვა და სიტყვათა შეკავშირება თავისი სემანტიკითა და სემანტიკური ასოციაციებით, მხოლოდ მათი საშუალებით შეიძლება გამოიხატოს პოეზია ლიტერატურაში. შინაგანი სემანტიკური „რიტმები” და „რითმებია” სიტყვიერი პოეზიის აუცილებელი და საკმარისი პირობა და არა ლექსის გარეგნული რიტმულ-რითმული ფორმალური ორგანიზაცია. სალექსო ფორმების ტრაფარეტი არც აუცილებელია და, მით უმეტეს, არც საკმარისი: ლექსად დაწერილი სამოძღვრო და ფილოსოფიური თხზულებები, მეცნიერული ტრაქტატები, რომლებიც მრავლადაა ცნობილი, პოეზიის ნიმუშად არასოდეს გამომდგარა.
ვაღიარებ, არ ვიყავი კორექტული, როცა ერთ სიბრტყეზე დავაყენე ვერსიფიკაციული, ფორმალური ძიებები და მალარმესა და აპოლინერის გრაფემატული ექსპერიმენტები, მეორე მხრივ, გავაერთმნიშვნელოვნე ლექსის მიმართებები მუსიკასა და მხატვრობასთან. ამით უგულებელვყავი ის საერთო, რაც მეტყველებას მუსიკასთან აქვს, მაგრამ არა აქვს მხატვრობასთან. დავიწყებ იმით, რომ სიტყვას სემანტიკურ – გრამატიკულ სტრუქტურასთან ერთად, ფონეტიკური სტრუქტურაც აქვს, რომელიც მის ბგერით გარსს ქმნის. სიტყვის ისეთი მახასიათებლები, როგორიცაა პაუზა სიტყვის წინ და სიტყვის შემდეგ, მახვილი, მარცვალთა სიგრძე და რაოდენობა, ხმოვანთა ჰარმონია, ტონის ცვალებადობა და სხვ. მას მუსიკასთან აახლოებს; მსგავსი და თანაზომიერი ერთეულების რეგულარული გამეორება ორივეგან რიტმს ქმნის. მეტყველების რიტმულობა ბუნების ერთ – ერთი ფუნდამენტური კანონზომიერების გამოვლენაა და წარმოთქმისათვის იგი ისევე აუცილებელია, როგორც სუნთქვა. ამასთანავე, ის აქაც, როგორც მუსიკაში, ექსპრესიულ – ემოციურ ფუნქციასაც ასრულებს. საყურადღებოა კიდევ ერთი საერთო ნიშანი: მეტყველებაცა და მუსიკაც დროში ხორციელდება, ორივეგან ბგერის წარმოქმნის პროცესი მისი აღქმის პროცესს ემთხვევა, რაც არა გვაქვს მხატვრობაში. ამით იმის თქმა მინდა, რომ აქვს ობიექტური საფუძველი ლექსის მუსიკალობაზე ლაპარაკს. მეტყველების ბუნებრივი რიტმი და მელოდიკა პოეტის ხელში ესთეტიზებული ხდება. ქართულ პოეზიაში ამ თვალსაზრისითაც გამოირჩევა გალაკტიონი, ფრანგულში – ვერლენი, რუსულში – ბალმონტი და სხვ. ჟან კოქტო „პროფესიულ საიდუმლოებაში“ მსჯელობს იმის შესახებ, როგორი სიამაყით აცხადებს პოლ ვალერი, რომ იგი გამუდმებით ვარჯიშობს ვერსიფიკაციაში. მით უკეთესი ჩვენთვის, თუ ის პოეტიაო – დასძენს კოქტო. არა მარტო ფორმალური, არამედ შინაარსობრივ-თემატური და სხვა ხასიათის სხვაობის მიუხედავად, კონვენციურ ლექსსაც და ვერლიბრსაც შეფასების ერთი კრიტერიუმი წაეყენება: არის თუ არა შიგ პოეზია. ერთი კი უნდა ითქვას: პოეზიის დეფიციტი რითმებსა და მეტრებში უკეთ იფუთება, თავისუფალ ლექსში კი აბსოლუტურად შიშველია და ძალიან ყვირის.
დასასრულ, ტრადიციული ლექსი და ვერლიბრი ერთმანეთის კონკურენტები არ არიან. ტრადიციულ ლექსს ისევ ტრადიციული ლექსი თუ აჯობებს. ვერლიბრზე უკეთესიც მხოლოდ ვერლიბრი შეიძლება იყოს. მე ორივე მიყვარს. ასეთია ჩემი დამოკიდებულება. ამ დამოკიდებულებას ერთი ნიუანსიც აქვს, რაც ადრე ლექსში გამოვხატე:
ნელთბილად ნაქმნარ–ნაღვაწი,
ეპიგონურად ნახვეწი
ლექსი შორს იჭერს თავს:
იყო და არის ფერცივად,
ვერც ამას ვამჩნევ, ვერც იმას,
ლამაზ მანეკენს ჰგავს,
როცა ასხივებს სუსხს.
მიფორიაქებს სისხლს
ის –
ტრიოლეტის კორსეტით
სული რომ არ ეხუთება –
გაურანდავი სტრიქონი
გამორბის, ჩამეხუტება.
-ქალბატონო გუჩა, თქვენ არამხოლოდ პოეტი, სიტყვის მკვლევარიც ბრძანდებით. 1994 წლიდან ხელმძღვანელობთ არნოლდ ჩიქობავას სახელობის ენათმეცნიერების ინსტიტუტს. ქართულ ენათმეცნიერებაში თქვენ, პირველმა, დაიწყეთ ახალი დარგის -ფუნქციური სტილისტიკის კვლევა, ცალკე მონოგრაფიად გამოეცით „მხატვრული ენის შესწავლის ლინგვისტიკური ასპექტები”, ამ მხრივ, ჯერ კიდევ ბევრია გასაკეთებელი… საზღვარგარეთის ენათმეცნიერებამ, როგორც მკვლევრები მიუთითებენ, ზოგადი ორიენტაცია კარგა ხანია, შეიცვალა – ენის ფორმალური სისტემის შესწავლიდან ფუნქციური კვლევებისკენ გადაინაცვლა… რას იტყვით ქართული ენათმეცნიერების დღევანდელ ორიენტაციაზე?
-მე ვერ ვიტყვი, რომ ქართულმა ენათმეცნიერებამ ორიენტაცია შეიცვალა ან, რომ ამის საჭიროება იყო. უფრო ზუსტი ვიქნებით, თუ ვილაპარაკებთ ლინგვისტურ კვლევათა არის გაფართოებაზე. ასეთი რამ მართლაც ხდება მსოფლიოშიც და ჩვენთანაც. ქართული ენათმეცნიერება ყოველთვის იდგა და ახლაც დგას თანამედროვე მსოფლიო მიღწევების დონეზე. ეს არის მეოცე საუკუნეში მოღვაწე სახელგანთქმული და ევროპულად მოაზროვნე ქართველ მეცნიერთა – აკაკი შანიძის, გიორგი ახვლედიანის, არნოლდ ჩიქობავასა და სხვათა დამსახურება. მათ მიერ დასახული გზა და ორიენტაცია ისტორიამ გაამართლა.
რაც შეეხება ფორმალურსა და ფუნქციურ კვლევებს, ამაზე კონკრეტულად ასე შემიძლია გიპასუხოთ: არნოლდ ჩიქობავა თავის წიგნში „მარტივი წინადადების პრობლემა ქართულში~ (1928), რომელიც ერთ-ერთი პირველი და ბრწყინვალე სტრუქტურალისტური ნაშრომი იყო მსოფლიოში, ენის მეცნიერული შესწავლისათვის აუცილებლად მიიჩნევდა როგორც სტრუქტურის, ისე ფუნქციის შესწავლას. იგი თვლიდა, რომ ენობრივ მოვლენას „უნდა მოეძებნოს შინაგანი, მისთვის იმანენტური საზომი, იგი უნდა იქნეს აღწერილი მის შინაყოფაში… ეს აუცილებელია, მაგრამ როდია საკმარისი. მეტყველება სასიცოცხლო ძალას დაკარგავს, ენათმეცნიერება გადაიქცევა მოძღვრებად მკვდარ ბგერათა შესახებ, თუ ყურადღების გარეშე დავტოვებთ საკითხს, რა მიმართებაშია მეტყველება იმასთან, რაც მისი საშუალებით გადმოიცემა. აქ ორი რამ არის ნაგულისხმევი: 1. სპეციფიკური თვისებები ამა თუ იმ ენისა და 2. ფუნქციები ენობრივი მონაცემებისა“. ეს სტრიქონები 75 წლის წინათ დაიწერა. ფუნქციონალური კვლევების აუცილებლობა მაშინაც ისევე ნათლად იცოდნენ ჩვენში, როგორც დღეს იციან მსოფლიოში. მაგრამ მეცნიერების ეს ეტაპი ყველგან ცოდნის
დაგროვებით და თანდათან მზადდებოდა. ახალი მეცნიერული პარადიგმების წარმოშობა მეცნიერებაში შემდგომადობის პრინციპის გამოხატულება უფრო მგონია, ვიდრე ორიენტაციის შეცვლა. ლინგვისტური შესწავლის სფეროს დღევანდელი გაფართოება, მეცნიერებათაშორისი კვლევების გავრცელება მაშინვე განჭვრეტილი ჰქონდათ ჩვენი მეცნიერების კორიფეებს. არნოლდ ჩიქობავა ამბობდა: ენათმეცნიერება ისევე ვერ ამოწურავს ენის ყოველმხრივ ანალიზს, როგორც შეუძლებელია დედამიწის შემსწავლელი მეცნიერებები დავიყვანოთ მხოლოდ გეოლოგიამდე ან მხოლოდ გეოგრაფიამდეო.
-ვიცი, რომ კარგად იცნობთ თანამედროვე ქართულ მწერლობას, თუ შეიძლება შეაფასეთ, როგორც მკვლევარმა…
-მკვლევრის თვალით შეფასება გამიჭირდება. არ მიკვლევია და იმიტომ. როგორც ერთი მკითხველის ზოგადი შთაბეჭდილება კი შემიძლია გაგიზიაროთ. ამ ამპლუაში სუბიექტურიც შემიძლია ვიყო. მიუხედავად გამუდმებული ლაპარაკისა, რომ რაღაც მაჭრდება და რაღაც ახალი მოდის ამ დუღილის შედეგად, მე ლიტერატურული პროცესი დაგუბებული მეჩვენება. იმის გადამღერება, რაც წარსულში უკეთესად იყო შესრულებული, მოძრაობა, ყოველ შემთხვევაში წინ, ეს მაინც არ არის. ახალ ავტორთაგან ზოგიერთი მართლაც საინტერესოა, ზოგი – სრულიად უინტერესო. ჩვენში, როგორც ყველგან, მკითხველთა დიდი უმრავლესობა ან კონსერვატორია, ან სნობი. უჭირს, ერთი მხრივ, განასხვავოს კლასიკა, რომელიც მარადიულია, გუშინდელი დღის ლიტერატურისაგან და მეორე მხრივ, ნოვატორობა -ეპატაჟისგან. ეპატაჟი რაღაც დოზით დიდ სიახლეებს ყოველთვის ახლდა, მაგრამ ეს იმას არ ნიშნავს, რომ ეპატაჟს ყოველთვის რაიმე ღირებული ახლავს.
შეიძლება მხატვრობის მაგალითი გავიხსენოთ: ფრანგულ იმპრესიონიზმში რაღაც ეპატაჟური იყო აკადემიურ მხატვრობასთან დაპირისპირებაში. შემდგომ – სეზანის პეიზაჟის ფერწერული სიბრტყეების მოძრაობაში, ტანსაცმლის ნაკეცებში, სახის, ხელებისა თუ სხეულის სხვა ნაწილთა ფორმებში სივრცის სტერეომეტრიული ხედვის მისწრაფება იგრძნობოდა. ამ მისწრაფებამ ბრაკი და პიკასო კუბიზმამდე მიიყვანა. კუბისტებში თანდათან საგნობრიობის ნგრევა დაიწყეს – ახლა მხოლოდ მოცულობის და ფორმის მოძრაობას გამოხატავდნენ სივრცეში, აქედან კი სულ ერთი ნაბიჯი იყო დარჩენილი არაგამომსახველობითი პლასტიკის კიდევ უფრო ახალ სახემდე – აბსტრაქციონიზმამდე. აბსტრაქციონიზმის ანტითეზაც გაჩნდა – სუპერრეალიზმი. საყოველთაოდ აღიარებული ნორმებისა და წესების ნგრევა, თუ მას რეტროსპექტულად განვიხილავთ, აღმოჩნდება, რომ ობიექტურად არც ისეთი ძლიერი ყოფილა, მაგრამ თუ მას მოჰყოლია ახალი ესთეტიკური რეალობის შექმნა, ის ყოველთვის ღირებული იქნება.
სრულიად ახალ ღირებულებებს ამკვიდრებდა მოდერნიზმი ევროპულ ლიტერატურაში (ჯოისი, კაფკა, ელიოტი…). მას ხუან რამონ ხიმენესმა, ესპანური მოდერნიზმის მამამთავარმა, „დიადი განმათავისუფლებელი მოძრაობა“ უწოდა.
ჩვენი განთავისუფლება ჯერჯერობით ზედაპირული და არასიღრმისეულია. ამგვარი, გარეგნული თავისუფლება, შინაგანი ასკეზის გარეშე, დეჰუმანიზაციას იწვევს, რაც შეიმჩნევა კიდეც დღევანდელი მწერლობის ახალგაზრდულ, შეიძლება ითქვას, ყველაზე ახალგაზრდულ ფრთაში. რა თქმა უნდა, ეს უიმედობის საფუძველს არ უნდა იძლეოდეს – ერთი და ორი ათეული წელი შეიძლება კერძო ადამიანური ცხოვრებისთვის იყოს მნიშვნელოვანი, თორემ ერის ისტორიისთვის, თუნდაც მრავალსაუკუნოვანი ქართული მწერლობისთვის დროის მცირედი გაელვებაა.
-ქალბატონო გუჩა, სტუდენტობიდან აღფრთოვანებული ვიყავი თქვენით (მხოლოდ მე არა, მთელი სტუდენტობა), თქვენი ყოველი ლექცია, თქვენთან ნებისმიერი ურთიერთობა იყო რაღაც „ახალი სიცოცხლე”, ყოველთვის კითხვებით, საფიქრალით, განსჯით გვავსებდით და არა მზა პასუხებით. პასუხები არ გიყვარდათ… „იფიქრეთ… არ ვიცი…”, სამყაროსთან თქვენი მიმართებაც განსაკუთრებულია – ეს ყველაფერში ჩანს: შემოქმედებაში, მეცნიერებაში, ყოველდღიურ ცხოვრებაში… ათასი კაცი რომ გაბრაზდეს, შეიძლება თქვენ წარბიც არ ასწიოთ და პირიქით, ისეთმა დეტალმა შეიძლება გამოიწვიოს თქვენი რეაქცია, სხვები რომ ვერც შენიშნავენ… ღრმად იხედებით ადამიანის სულში, ხშირად ერთი მიმიკით, ერთი გამოხედვით ამბობთ ყველაფერს… იქნებ ამიტომ იქეცით საზოგადოებისათვის – სამართლიანი, სანდო, მოწყალე, ერთგული ადამიანის სინონიმად. ამას თქვენი საზოგადოებრივი სამსახურებიც მოწმობს: შეწყალების კომისია, ანტიკორუფციული საბჭო… სულ ახლახან, მეცნიერებათა აკადემიის წევრ–კორესპონდენტად აგირჩიეს, – ესეც დიდი აღიარება იყო…
…და მაინც… ვინ არის გუჩა კვარაცხელია? რა არის მისი ცხოვრების აზრი და მიზანი?
-ვინა ვარ? ო, ეგ ჯერ არ ვიცი. სიცოცხლე შემეცნებაა. ალბათ ბოლოს მეცოდინება.
ცხოვრებას მხოლოდ ის აზრი აქვს, რასაც მასში ჩადებ და ის მიზანი, რასაც მას დაუსახავ. აბა, სიცოცხლის ფუნქცია სიკვდილია! ადამიანი ამას ოდესმე შეეგუება? (გაზეთი „ჩვენი მწერლობა“, 10-17 მაისი, 2002წელი).
