კომპლექსური დავალება დიდი თავსატეხია, როგორც მასწავლებლებისთვის, ასევე მოსწავლეებისა და მშობლებისთვისაც კი. აუცილებელია საუბარი იმის შესახებ, რის კეთებაც გვიძნელდება. მასწავლებლობას მუდმივი სტრესი და შფოთვა გასდევს ფონად. შინაგან მღელვარებას მრავალმხრივი პასუხისმგებლობა იწვევს. სიახლეების მიმღებლობაც გვიჭირს, როცა საკუთარ შიშებზე საუბარს გავურბივართ. სწავლა-სწავლებისას ვალდებულების მოხდის მიზნით ქმედება კი უფსკრულისკენ მიგვაქანებს. ასეთ დროს ბალანსის შენარჩუნებაში საქმისადმი გულისხმიერი დამოკიდებულება და კრიტიკული აზროვნება გვეხმარება – ვალდებულებების მიმოხილვა და ისე კეთება, როგორც თავად ჩავთვლით საჭიროდ.

კომპლექსური დავალება თავდაპირველად საინტერესო, თუმცა, საკმაოდ რთული მომეჩვენა. ვფიქრობდი, რომ ამ ყველაფერს ხომ ისედაც ვაკეთებდი, მაგრამ საერთო ფერხულის ჩამორჩენის გამო შფოთვა მოსვენებას არ მაძლევდა. სწორედ ამიტომ, გადავწყვიტე, მესაუბრა იმაზე, რის გაკეთება არის ჩემთვის რთული და როგორ უნდა დავძლიო ეს გამოწვევა.

დავუკავშირდი ჩვენი სკოლის ქოუჩს და ჩემი მოსაზრებები გავუზიარე. საინტერესო უკუკავშირი მივიღე. მასწავლებლებს გვჭირდება საკუთარ საქმიანობაზე საუბარი, გამოცდილების გაზიარება, რჩევები და დახმარება. უფრო მეტიც, ჩვენ ხომ ქცევის მოდელი საკლასო ოთახში გადაგვაქვს, ამიტომ თანადგომასა და ემპათიას, მოსწავლეების მსგავსად, მასწავლებლებიც ველით.

ვფიქრობ, სიტყვა „კომპლექსური“ მესამეკლასელი მოსწავლეებისთვის რთული და გაუგებარია. ამიტომ მისი შინაარსის აღსაქმელად შეგვიძლია შევთავაზოთ „მთავარი დავალება“.

მესამე კლასის სახელმძღვანელოში (ავტორები: ნინო გორდელაძე, თინათინ კუხიანიძე) შეტანილია რევაზ ინანიშვილის მოთხრობა „ფუღურო“. რადგანაც კომპლექსური დავალების მატრიცა თავგზას მიბნევდა და მუშაობას მირთულებდა, ამიტომ ცალკე ჩამოვწერე ტექსტის დასამუშავებლად საჭირო აქტივობების ნუსხა. აქტივობების შერჩევისას ვიხელმძღვანელე ახალი სკოლის მოდელის ანბანის შემდგომი საფეხურისთვის განკუთვნილი გზამკვლევის მიხედვით, რომელიც მესამე თაობის ეროვნული გეგმის მოთხოვნებს ითვალისწინებს.

ახალი სიტყვები, გაწაფული კითხვა, გაგება-გააზრება, თხრობა, ინტერპრეტაცია, წერა, გრამატიკული საკითხები – ამ ძირითადი მიმართულებების გათვალისწინებით, შემდეგი აქტივობები შევარჩიე:

1. კითხვა გაგრძელებებით – სასვენ ნიშნებზე, ინტონაციაზე მუშაობა.
2. სიტყვის ლოტო – ტექსტის ლექსიკური ერთეულების შესწავლა;
3. სიტყვის რუკა;
4. პერსონაჟის რუკა;
5. ვარაუდის გამოთქმა – როგორ გაგრძელდება მოთხრობა? მოკლე ჩანაწერი.
6. წერითი დავალება – გააგრძელე მოთხრობის პირველი ნაწილი;
7. გააგრძელე მოთხრობის მეორე ნაწილი;
8. თხრობა მთხრობლის შეცვლით;
9. დაწერე თავისუფალი თემა „ჩემი სახლი“;
10. შექმენი კომიქსი – ალაპარაკე ობობა და არწივი ერთმანეთთან;
11. კლასის საერთო ხელნაკეთი წიგნი – ობობას ახალი ცხოვრება;
12. გრამატიკული საკითხები – წინადადების განვრცობა, სიტყვის მრავლობით ფორმაში ჩასმა, კითხვების – ვინ? რა? – მიზნობრივად გამოყენება.

ყოველი დღე ჩემ მიერ შედგენილ მატრიცაზე დაკვირვებით იწყებოდა. აქტივობის მიხედვით ვქმნიდი სასწავლო რესურსებს და სკოლაში წასვლას მოუთმენლად ველოდი. გარდა იმისა, რომ აქტივობების ამორჩევა ძალიან საინტერესო და სასიამოვნო პროცესი აღმოჩნდა, ამავე დროს, წინასწარ მოფიქრებული სტრატეგიები და მიზნები ყოველდღიურობას მიმსუბუქებდა. შფოთვა თავდაჯერებულობამ ჩაანაცვლა. ეს კი მასწავლებლისთვის დიდი კომფორტია.

როგორც მესამე კლასისთვის ვუწოდე, კომპლექსურ მთავარ დავალებად, დიორამა გავთვალე, თუმცა, სამი კვირის შემდეგ სულ სხვა საჭიროება დავინახე და დიორამა ხელნაკეთი წიგნით ჩავანაცვლე. მოსწავლეების მიერ დამზადებული ხელნაკეთი წიგნების წარდგენა დისტანციურ გაკვეთილზე მოგვიწია. ჩემთვის, მოსწავლეებისთვის და მშობლებისთვისაც ეს იყო დაუვიწყარი დღე – ვუსმენდით თითოეული მოსწავლის მიერ მოფიქრებულ სათაურს, ობობას ახალ თავგადასავალს, წიგნის ყდის აღწერილობას, გამომცემლობის, ილუსტრატორის, ავტორის სახელებსა და გვარებს და უკუკავშირისას საქებარი სიტყვები მელეოდა.

ამ შედეგამდე ნაბიჯ-ნაბიჯ ჩაშლილმა საკლასო და საშინაო დავალებებმა მიგვიყვანა. სტიმულის მიმცემი კი ერთობლივად დამზადებული ხელნაკეთი დიდი წიგნი აღმოჩნდა. ყდა მე დავამზადე და სათაურიც თავად შევთავაზე. ერთი გაკვეთილი დასჭირდა მოთხრობის მოფიქრებას, სათითაოდ ამბობდნენ ერთ წინადადებას და სიუჟეტური ხაზიც წამდაუწუმ იცვლებოდა. შემდეგ გაკვეთილზე დიდი ფურცლები დავურიგე, წინადადებები დავნომრეთ და ერთი გვერდის გაფორმება (წინადადების გადატანა, ილუსტრაცია) მოუწიათ. კლასის მიერ დამზადებული ხელნაკეთი წიგნის წაკითხვა უმცროსკლასელებისთვის ჩავიფიქრეთ, მაგრამ მეორე დღეს დისტანციურ რეჟიმზე მოგვიწვია გადასვლა.

მთავარი დავალების პირობა ამგვარი იყო:

შექმენი ხელნაკეთი წიგნი, ამისთვის:

• მოიფიქრე სათაური და დაწერე მოთხრობის გაგრძელება;
• დაასახლე ობობა ახალ ადგილას;
• ამეგობრე სხვებთან;
• ყდაზე დაწერე სათაური, ავტორის, ილუსტრატორის სახელი და გვარი, გამომცემლობის სახელიც არ დაივიწყო;
• ყდა გააფორმე მოთხრობის შესაბამისი ილუსტრაციით.

მეტაკოგნიტურ კითხვებს ხელნაკეთი წიგნის წარდგენის შემდეგ ვუსვამდი: წიგნი მარტომ დაამზადე, თუ ვინმე დაგეხმარა? შენი აზრით, რა იყო რთული ან რატომ გაგიადვილდა ხელნაკეთი წიგნის დამზადება? როგორ მოიფიქრე სათაური? კიდევ გსურს, სხვა ხელნაკეთი წიგნის შექმნა? დროის სიმცირის გამო, თითოეულ ბავშვისთვის ერთი კითხვა საკმარისად ჩავთვალე.

მოთხრობაზე მუშაობისას საკვანძო თემად საკუთარი სახლის მნიშვნელობაზე დაფიქრება შევარჩიე, თუმცა, ბევრი სხვა თემაც გამოიკვეთა, მაგალითად, პრობლემის გადაჭრის გზების ძიება, მეგობრობა, ხასიათის მართვა, სხვისი საკუთრების მითვისება, გმირის თავგადასავალი.

ხელნაკეთი წიგნების წარდგენისას კიდევ ერთი იდეა დამებადა – ხელნაკეთი წიგნების გამოფენა-გაყიდვის მოწყობა ჩვენი უბნის რომელიმე პარკში. მოვადუღებთ გლინტვაინს, ჩავრთავთ მუსიკას, ბავშვები და მშობლები მონაცვლეობით წაიკითხავენ ხელნაკეთ წიგნებს, სტუმრებიცა და მონაწილეებიც იქვე მოვიფიქრებთ თითო წინადადებას და იმ დღის მოთხრობას შევქმნით ან დღის ჩანაწერისთვის წინადადებებს მოვაგროვებთ. შეგროვილი თანხით კი კლასისთვის რომელიმე წიგნს ვიყიდით, მაგალითად, ილუსტრირებულ ქართულ მითებს.

ასე რომ, ბევრი აქტივობა შევარჩიე. მიუხედავად იმისა, რომ მატრიცის შაბლონის ყველა ნაბიჯი არ გავითვალისწინე, მიზანს ნამდვილად მივაღწიე. ჩემი მატრიცა დამაბნევლად არ გამოიყურება და ზოგჯერ შემოქმედებითი პროცესი მის შინაარსობრივ მხარეს ცვლიდა.

მთავარია, სიახლეების დანერგვისას, მიმღებლობასთან ერთად, ჩვენ გამოცდილებაზე დაყრდნობით ვიმოქმედოთ და ჩარჩოებში არ მოვექცეთ. ამას არც არავინ ითხოვს. აქვე აღვნიშნავ იმასაც, რომ ერთ ტექსტზე სამი კვირის განმავლობაში მუშაობა დაწყებით საფეხურზე გაწაფულ კითხვას აფერხებს, რადგან ბავშვების უმრავლესობა მხოლოდ მასწავლებლის დავალებით კითხულობს. სწორედ ამიტომ, კვირაში ერთ დღეს კლასის წიგნს (ამჯერად, ტუვე იანსონის „ჯადოქრის ქუდს“) ვკითხულობდით.

სტატიას თან ვურთავ ორ სქემას, რომელიც ბავშვებმა დიდი ხალისით შეავსეს.

საყოველთაოდ ცნობილია, პუნქტუაცია და მასთან დაკავშირებული პრობლემები ქართული მართლწერის ერთ-ერთი პრობლემური საკითხია. იმისთვის, რომ ბავშვებს განვუვითაროთ პუნქტუაციის გამოყენების უნარები, მუშაობა პირველივე კლასში იწყება. სტრატეგია მარტივია – გვჭირდება მოქმედება (ზმნა-შემასმენელი) და გვჭირდება საგანი (ქვემდებარე, რომელიც სხვადასხვა მეტყველების ნაწილით შეიძლება იყოს გამოხატული), რომელიც მოქმედებს. ეს წყვილი უკვე ქმნის დასრულებულ აზრს და მათი დახმარებით ვასწავლით წინადადების რაობას, რომელთანაც უშუალოდაა დაკავშირებული წერტილის, ძახილის, კითხვის თუ კითხვით-ძახილის ნიშნის გამოყენება.

აქ მნიშვნელოვანია, რომ სხვადასხვა ტიპის სავარჯიშოთი მოწაფეებს დავანახოთ მოქმედებისა და მათ ენაზე „საგნის“ უსასრულო რაოდენობა. ამისათვის რეკომენდებულია სავარჯიშოები, რომელთა ფარგლებშიც კონკრეტულ საგნისთვის ჩამოვათვლევინებთ ყველა შესაძლო მოქმედებას. მაგალითად: ზღარბი წევს, ჭამს, ეძებს, ფიქრობს, სძინავს, იბადება კვდება და ა. შ. ასევეა პირიქითაც, მაგალითად, ვინ შეიძლება აშენებდეს? შეიძლება აშენებდეს მშენებელი, მუშა, ქალი, კაცი, ბავშვი, ფუტკარი, მერცხალი და ა. შ.

ამ სავარჯიშოებს თავისუფლად შეგვიძლია, მივცეთ სხვადასხვა ფორმა: როგორც გონებრივი იერიშისას, დაფაზე ჩამოვწეროთ ყველა ვარიანტი, რომლებიც მოიფიქრეს პირველ 3 წუთში, მივამატოთ მეორე რიგად სიტყვები, რომლებიც მოიფიქრეს შემდეგ სამ წუთში და ა. შ.

ასევე შეგვიძლია კლასი დავყოთ ჯგუფებად და გამოვაცხადოთ შეჯიბრი, რომელი ჯგუფი მოიფიქრებს მეტს.

არ უნდა დაგვავიწყდეს თამაშისას, რომ შიგადაშიგ გავუმეორეთ მთავარი მიზანი, ისინი ამით შეისწავლიან წინადადების არსს და შეძლებენ სწორად დასვან თავიანთ ნაწერებში როგორც წერტილი, ასევე სხვა სასვენი ნიშნები.

ამრიგად, პირველ ეტაპზე ჩვენ გამოვიყენებთ როგორც გარეგან მოტივაციას (თამაშში გამარჯვებული), ასევე შევეცდებით გავუღვივოთ შინაგანი მოტივაცია (კარგად შეძლებ წერას).

როდესაც მოსწავლეები თავისუფლად ასახელებენ მოქმედებებსა და საგნებს, რომლებიც ამ მოქმედებას ასრულებს, შეგვიძლია გადავიდეთ სწავლების შემდეგ ეტაპზე და მათ წინადადებას მივუმატოთ განსაზღვრება (როგორც დაწყებით საფეხურზე სწავლობენ, საგნის თვისება).

როდესაც უკვე თავად ადგენენ მარტივ ორსიტყვიან წინადადებას (მაგალითად: ზღარბი ჭამს.), მარტივია დავსვათ კითხვა და მოვაფიქრებინოთ, როგორი ზღარბი ჭამს? პატარებს განსაკუთრებით ეხალისებათ თვისებების მოფიქრება. შემდეგ ნელ-ნელა შეგვიძლია შემოვიტანოთ გარემოების, პირდაპირი, ირიბი და უბრალო დამატების კითხვები, ისე, რომ ნელ-ნელა აღიქვან, რომ ეს ერთი წინადადებაა, ეს ერთი მოქმედების ირგვლივ თავმოყრილი სიტყვებია, რომლებიც ერთ საერთო აზრს ქმნის. მაგალითად:

ზღარბი ჭამს.

დავუმატოთ კითხვა: როგორი ზღარბი?

მშიერი ზღარბი ჭამს.

დავუმატოთ კითხვა: როგორ ჭამს ზღარბი?

მშიერი ზღარბი ხარბად ჭამს.

დავუმატოთ კითხვა: სად ჭამს ზღარბი?

მშიერი ზღარბი სოროში ხარბად ჭამას.

დავუმატოთ კითხვა: რას ჭამს ზღარბი?

მშიერი ზღარბი სოროში ვაშლს ხარბად ჭამს.

წინადადებაში თითოეული წევრის ჩამატებისას შეგვიძლია ვიმსჯელოთ, რა ადგილი მოუხდება ამა თუ იმ სიტყვას. მართალია, მიზეზების ახსნა არ მოხერხდება, მაგრამ თავისთავად იმის ჩვენებაც, რომ თითოეულ სიტყვას რაღაც ადგილი აქვს, უკვე მნიშვნელოვანია.

ილუსტრაციისათვის შეგვიძლია მოვიყვანოთ თავად კლასი, რომელიც გაერთიანებულია მასწავლებლის ირგვლივ და მიუხედავად ბავშვებს შორის განსხვავებისა, ქმნის ერთობას, კლასს. ასევე სიტყვები, რომლებიც ფუნქციითა თუ ჟღერადობით ძალიან განსხვავდება ერთმანეთისგან, ქმნის ერთიანობას – წინადადებას.

პუნქტუაციის საფუძველი სწორედ ესაა, წინადადების რაობის გააზრება. როდესაც დაწყებითი საფეხურიდანვე ვუვითარებთ ამის აღქმას, მოზრდილ ასაკში ისინი მარტივად გამოყოფენ რთული წინადადების საზღვრებს და საჭირო მძიმეს სწორ ადგილას სვამენ.

თავისთავად ცხადია, იმისთვის, რომ მოსწავლემ შეძლოს მძიმეების სწორად დასმა, საჭიროა, იცოდეს სინტაქსი – იცოდეს წინადადება აგებულების მიხედვით, იცოდეს განკერძოების სახეები. თუმცა ხშირად მხოლოდ თეორიული ცოდნა საკმარისი არ აღმოჩნდება ხოლმე.

აქაც ძალიან მნიშვნელოვანია პრაქტიკულ სავარჯიშოებთან ერთად, სადაც კონკრეტულად სასვენი ნიშნებია ჩასამატებელი, გარკვეულ სინტაქსურ საკითხებთან დაკავშირებით ვავარჯიშოთ, თავად შექმნან წინადადებები და ამ გზით გაიაზრონ, მაგალითად, განსხვავება განსაზღვრებით დამოკიდებულ წინადადებასა და განკერძოებულ განსაზღვრებას შორის. პრინციპი აქაც იგივეა, რაც დაწყებით საფეხურზე. უბრალოდ ჩვენი მოთხოვნები უკვე შევსებულია შესაბამისი ლექსიკით. ვთხოვთ, დაასახელონ ნებისმიერი ქვემდებარე და შემასმენელი. შემდეგ ვთხოვთ, შეავსონ ადგილისა და ვითარების გარემოებით. მაგალითად:

ხე სწრაფად იზრდება ეზოში.

შემდეგ ვთხოვოთ განსაზღვრონ ხე. მათ შეიძლება შემოგვთავაზონ წიწვოვანი ხე ან რამე ამდაგვარი.

მაშინ გამოგვივა:

წიწვოვანი ხე სწრაფად იზრდება ეზოში.

შემდეგ ვთხოვოთ, წინადადება ხესთან გახლიჩონ და ჩაამატონ განსაზღვრებითი წინადადება. შეიძლება გამოუვიდეთ:

წიწვოვანი ხე, რომელიც პაპამ დარგო, იზრდება ეზოში.

შემდეგ შევთავაზოთ, დამოკიდებული წინადადების შემასმენელი აქციონ მიმღეობად. მიიღებენ წინადადებას:

წიწვოვანი ხე, პაპას დარგული, იზრდება ეზოში.

ამ წინადადებაში უკვე „პაპას დარგული“ განკერძოებული განსაზღვრებაა. შევთავაზოთ, მოიფიქრონ ამ წინადადების წყობა, ისე, რომ არ შეცვალონ სიტყვები და განსაზღვრება განკერძოების ნაცვლად ჩვეულებრივ განსაზღვრებად აქციონ:

პაპას დარგული წიწვოვანი ხე იზრდება ეზოში.

შემდეგ ვთხოვოთ, იმავე სიტყვებით განკერძოების სხვა შემთხვევას მიაგნონ:

პაპას დარგული, იზრდება ეზოში წიწვოვანი ხე.

ან

ეზოში იზრდება წიწვოვანი ხე, პაპას დარგული.

როდესაც მოსწავლეები იძულებული ხდებიან თავად შეადგინონ წინადადებები, შემდეგ ისინი ყველაზე კარგად იაზრებენ ამ წინადადებებში სასვენი ნიშნების, ყველაზე ხშირად კი კონკრეტულად მძიმის საჭიროებას.

ასევე შეგვიძლია მივაწოდოთ წინადადებების გარკვეული რაოდენობა, გავახსენოთ განკერძოებათა სახეობები, და მოვუწყოთ კონკურსი, ჩვენ მიერ შეთავაზებულ წინადადებებს – ვინ უფრო მეტ განკერძოებას მიამატებს.

საილუსტრაციოდ ავიღოთ „ოთარაანთ ქვრივიდან“ ერთი წინადადება:

ოთარაანთ ქვრივს სოფლის ნაპირას ერთი კაი ფიცრული ედგა.

მოცემულ წინადადებას შეიძლება დაემატოს პრაქტიკულად ყველა სახის განკერძოება და საჭირო კითხვებით, ვფიქრობ, ყველა პედაგოგი შეძლებს კლასის სასურველ პასუხებამდე მიყვანას.

მაგალითად: ჩავამატოთ დანართი:

ოთარაანთ ქვრივს, მოთხრობის მთავარ პერსონაჟს, სოფლის ნაპირას ერთი კაი ფიცრული ედგა.

ჩავამატოთ განკერძოებული გარემოება:

ოთარაანთ ქვრივს სოფლის ნაპირას, ტყიანი ფერდობის ძირში, ერთი კაი ფიცრული ედგა.

ჩავამატოთ განკერძოებული განსაზღვრება:

ოთარაანთ ქვრივს სოფლის ნაპირას ერთი კაი ფიცრული ედგა, კარგად მორთულ-მოკაზმული.

ჩავამატოთ ჩართული:

საბედნიეროდ, ოთარაანთ ქვრივს სოფლის ნაპირას ერთი კაი ფიცრული ედგა.

ჩავამატოთ „მიუხედავად“ თანდებულიანი გამოთქმა:

ოთარაანთ ქვრივს, მიუხედავად იმ დროის სიდუხჭირისა, სოფლის ნაპირას ერთი კაი ფიცრული ედგა.

ჩავამატოთ „გარდა“ თანდებულიანი გამოთქმა:

ოთარაანთ ქვრივს, გარდა თავისი ვენახებისა, სოფლის ნაპირას ერთი კაი ფიცრული ედგა.

იმას, რომ მოსწავლეებმა თავად მოიფიქრონ განკერძოების სახეები თავიდან აუცილებლად სჭირდება მასწავლებლის დამხმარე კითხვები, მაგ, როგორ შეგვიძლია შევავსოთ „სოფლის ნაპირას“ ისე, რომ მივიღოთ განკერძოებული გარემოება, რა შეგვიძლია მოვიფიქროთ დამატებით ფიცრულის ადგილმდებარეობის შესახებ და ა. შ. ამას, რა თქმა უნდა, გარკვეული საგაკვეთილო დრო მიაქვს, არაა სწრაფი პროცესი, მაგრამ ამ ტიპის სავარჯიშოები, როდესაც მოსწავლე იძულებულია, თვითონ შექმნას ნიმუში ამა თუ იმ წინადადების ტიპისა, ამ საკითხის ღრმად გააზრებას უზრუნველყოფს და მომავალში პუნქტუაციური შეცდომებიც საგრძნობლად იკლებს.

წლების წინ, სატელევიზიო ინტერვიუში, კრიტიკოსმა თამაზ ვასაძემ თქვა, რომ აკაკი წერეთელი იღიმება „გამზრდელის“ ეპიგრაფში; მართლაც, „ვუძღვნი ჩემს პედაგოგებს“ ვერაფრით იქნება სერიოზული მიძღვნა – ვისაც აკაკის „ჩემი თავგადასავალი“ წაუკითხავს, ქუთაისის გიმნაზიის აღმზრდელებისთვის მიძღვნილ ამ სიტყვებს მხოლოდ ირონიულად თუ აღიქვამს. აკაკი აღიარებდა ერთ პედაგოგს – პოლონელ კაზიმირ რუდზიევიჩს (და ცოტათი ალბათ მუსიე ტურესსაც, ფრანგს, ფრანგულის მასწავლებელს, რომლის საუბარი მათემატიკოს რუდზიევიჩთან „შობს“ აკაკი წერეთლის ევროპული ტიპის ნაციონალიზმს), ხოლო სასწავლებელში გატარებულ დროს „მტანჯავს, დამჩაგვრელსა და გამაუკუღმართებელს“ უწოდებდა.

ეპიგრაფში გაღვრილი ირონია, ერთი შეხედვით,  გაუგებარი იქნებოდა, მკითხველმა აკაკი წერეთლის სხვა ტექსტი რომ არ იცოდეს. კარგად ვერ გაიგებდა მას ბავშვიც, რომელსაც „გამზრდელს“ XI კლასში ასწავლიან: აქ ბავშვს ირონიის განმმარტებლად ევლინება მასწავლებელი; ის მოკლედ მაინც აუხსნის, განათლების რა პრინციპებს აღიარებდა რუსეთის იმპერია XIX საუკუნის შუახანებში.

ახლა კი წარმოვიდგინოთ, რომ არ ვიცნობთ „ჩემს თავგადასავალს“, არ ვიცით აკაკი წერეთლის სასტიკი და არცთუ გონიერი  მასწავლებლების ამბავი. რას ვაქნევთ ირონიულ ეპიგრაფს? ირონიის გარეშე აღვიქვამთ? და ამ სერიოზულ აღქმას ვიახლებთ კითხვის დასრულებამდე? თუ ჩავუღრმავდებით ტექსტს და იქ ვიპოვით „თხელ“ ირონიულ პლასტს, რომელიც ეპიგრაფის ნამდვილ შინაარსსაც მიგვახვედრებს?

…ბათუს წარდგენა ყველას გვახსოვს:

რთულ ცხოვრების უარმყოფი,

მცირედითაც კმაყოფილი.

აქ არსებითია არა ლტოლვა აუტკივარი თავით ცხოვრებისაკენ, არამედ ის, რომ ბათუმ ცნობიერი ძალისხმევა გაიღო ცხოვრების წესის ასარჩევად. სად და როგორ ცხოვრობს ბათუ – მისი „კონცეპტუალური“ გადაწყვეტილებაა და არა შემთხვევითობის შედეგი. ბათუ არ არის ნაფოტი, რომელიც ცხოვრების ტალღებმა მაღლა მთაში გარიყა და არც მთაში ცხოვრებაა იოლი არჩევანი. ავტორი ამით გვეუბნება, რომ პერსონაჟად შემოჰყავს ჩამოყალიბებული, პასუხისმგებლობის მქონე კაცი, რომელსაც ეს მახასიათებელი მოქმედების ბოლომდე გაჰყვება.

ახლა გავიხსენოთ, როგორ შედის და იქცევა ბათუს სახლში საფარ-ბეგი:

“ხმას არ იღებს ჯერ სტუმარი,

ნაბდის თასმებს ნელა იხსნის…

თავ-პირი აქვს შებუდნული

ყაბალახით და იცინის!…

ჯერ ნაბადი მიაყუდა,

ბნელ კუთხისკენ მიდგა წყნარად

და, ბაშლიყი რომ გადიძრო,

მოტრიალდა უკან ჩქარა:

“მასპინძელო! სიცილით სთქვა –

წახდა ჩემი ხუმრობაო!…

ვერ მიცანი, თუ გეწყინა

ეს უდროვო სტუმრობაო?”

რა თქმა უნდა, ასეთი ქცევა შეიძლება და უნდა მივიჩნიოთ  მეგობრული სილაღის გამოვლენად, ერთგვარ შეთამაშებად, რამაც მასპინძელიც უნდა გაახალისოს. კი ბატონო. ოღონდ, მეორე მხრივ, ამგვარი შეხუმრება მიგვანიშნებს, რომ, მიუხედავად დაახლოებით ერთი ასაკისა, ბათუსთან შედარებით საფარ-ბეგს აკლია სიმწიფე, სიმყარე, სერიოზულობა, ის თითქოს ბოლომდე არ „გამოსულა“ მოზარდობიდან. ცალკე ამბავია, რომ ყაბალახიანი,  შებურული სახით შემოსვლა და მცირე დაყოვნების შემდეგ ბაშლიყის გადაძრობა –  მეტაფორაა, რომელიც მკითხველს საფარ-ბეგის ნამდვილი სახის დასანახად ამზადებს.

 საფარ-ბეგის ინფანტილიზმს მიანიშნებს მისი განზრახვაც: მოპაროს ცხენი ალმასხიტ ინალიფას, რათა თავი მოაწონოს ზია ხანუმს. ზია ხანუმს არ უყვარს საფარ-ბეგი და, მეტიც, არც საფარ-ბეგს უყვარს ზია ხანუმი. ბათუს სტუმარი იცნობიერებს, რომ ძლიერი ვნების ძალით მანიპულირების ობიექტია და თან უღირს საქმესაც განიზრახავს, მაგრამ არავითარ მნიშვნელობას არ ანიჭებს ამას; უარს ამბობს საკუთარი ემოციების მართვაზე. იცის, რა არის მორალური და შეგნებულად, რაც მთავარია, სიტუაციურად ამბობს უარს ზნეობის დაცვაზე. ტექსტში არ ჩანს, საფარმა ზია ხანუმს ცხენი რომც მიუყვანოს, ქალი ნამდვილად უპასუხებს თუ არა მის ვნებას. საფარი თითქოს საკუთარ თავსაც სცდის და უმტკიცებს, რომ შეუძლია ჩაიდინოს  განსაკუთრებული საქციელი, რომელიც აქამდე ვერავის გაუბედავს.

ბათუს პასუხი ერთი მხრივ, ფრთხილი, ლამის დიპლომატიური მინიშნებაა, რომ უკადრისი საქმის ჩადენა არ ღირს, მეორე მხრივ კი აღიარება იმისა, რომ სიყვარულის ძალითა და სახელით მოქმედება ამართლებს ადამიანს. საფარ-ბეგს, ვიმეორებ, არ უთქვამს, რომ ზია ხანუმი უყვარს. საფარი მხოლოდ ამბობს, ქალმა დამაჩემა, თუ გიყვარვარ, ინალიფას ცხენი მომგვარეო. ის ძალიან იოლად თანხმდება მასპინძელს, დარჩეს სახლში და ცხენი ძიძის შვილმა მოუყვანოს ქალისთვის მისაგვრელად. საფარ-ბეგი, რომ იტყვიან, ამჯობინებს დარჩეს კომფორტის ზონაში, როგორც კი ეს ზონა გამოუჩნდება. ამ ერთხელაც ირკვევა, რომ მისთვის მთავარი შედეგია და თითქოს არაფრად დაგიდევს მიზნის მისაღწევ საშუალებებს. რაც შეეხება ბათუს, ის დამაჯერებლად ახსნის გადაწყვეტილებას, ჩაანაცვლოს საფარ-ბეგი ცხენის ქურდობისას, თუმცა აქ არის კიდევ ერთი, ტექსტში ოდნავ მინიშნებული მოტივი:  ბათუ საფარს ტაქტიანად მიანიშნებს სიფრთხილის ნაკლებობას ისე, რომ მის უშიშრობაში ეჭვი არ შეაქვს. სიფრთხილე აქ წინდახედულების, გათვლის უნარის, ინტელექტუალური სიმწიფის სინონიმია. ბათუს სიფრთხილე, ცხადია, არ ნიშნავს მის გაწაფულობას ცხენების მოპარვაში.  ბათუმ იცის, რომ დანაშაულს ჩაიდენს და ამ დროს მეტი შანსი აქვს გადარჩეს, ვიდრე მის ბედოვლათ სტუმარს. მაგრამ ბათუ, არა როგორც მხოლოდ მასპინძელი, არამედ როგორც საფართან თანშეზრდილი ადამიანი, მისი უმწიფარობის მცნობი, მორდუს სთავაზობს მფარველობას. ბათუ, თავისი ჩამოყალიბებული მენტალობით, „უფროსია“ ინფანტილურ საფარზე, რომელიც ინსტინქტებითა და „როტაციული“ მორალით ცხოვრობს.

…ნაზიბროლას გაუპატიურებას ტრადიციულად აფასებენ მორალური თვალსაზრისით  და ხსნიან საფარ-ბეგის შეუკავებელი ლიბიდოთი („გულისთქმამ სძლია“ – აკაკი ბაქრაძე). თვითონ საფარ-ბეგი ამბობს, ეშმაკმა მაცდუნაო. მორალურად  საფარის საქციელს რა სიტყვაც გნებავთ, ის მიუყენეთ – დაცემა, უზნეობა, მოძალადეობა, ნაძირლობა, სხვა სიტყვები, რომელთა დაწერა უხერხულია…  აკაკი წერეთელი მკითხველს არ აცილებს ბათუს ფაცხას, არ აღწერს, რა მოხდა ღამით, არ აღწერს არც ბათუს დანაშაულს (მან მოიპარა ინალიფას ცხენი) და არც, მითუმეტეს, საფარ-ბეგისას. ოღონდ თუ ბათუს ჩადენილი საქციელის მოტივი ვიცით (მან წინასწარ თქვა, რატომ მოიქცეოდა ასე), საფარის ქმედების მოტივი უცნობია. აკაკი წერეთელმა ღამის წყვდიადით შებურა პერსონაჟები და ამით თითქოს გადაგვიშალა ველი ინტერპრეტაციებისათვის;

საფარ-ბეგის ქმედება არ აიხსნება მხოლოდ ლიბიდოს მოწოლითა და მისგან გათავისუფლების სურვილით, რასაც ემატება ქალის სიმარტოვე, იოლი მისაწვდომობა მოძალადისათვის. საფარ-ბეგი, მართალია, დათანხმდა ბათუს, სახლში დარჩენილიყო და ძიძის შვილი გაეშვა თავისი გასაკეთებელი საქმის შესასრულებლად; მაგრამ ამის შემდეგ ის, ვფიქრობ, ქვეშეცნეულად გრძნობს, რა დღეში ჩაიგდო თავი: სიჩაუქე და მოხერხება, გარისკვის უნარი, ძალა და მიზანსწრაფულობა, რაც უნდა ეჩვენებინა საკუთარი თავისთვის ცხენის მოპარვისას და რითაც თავი მოეწონებინა სასურველი ქალის წინაშე, საფარმა თავადვე უარყო და თბილ კერასთან ჯდომა და მოსვენება არჩია. ცხადია, ბათუ არავის ეტყვის, საფარ-ბეგისთვის ცხენი მე მოვიპარეო, მაგრამ საფარმა ხომ იცის, რომ ბათუმ მისი ადგილი დაიჭირა, მისი ვაჟკაცობა „მიითვისა“ და არ დაანება, დარწმუნებულიყო საკუთარ თავში, თვითშეფასება გაზრდოდა და ღირსად ეცნო თავი ზია ხანუმის შესაძლო საპასუხო ვნებისთვის. ნაზიბროლას გაუპატიურება – ესაა გაუცნობიერებელი შურისძიება ბათუს წინააღმდეგ, გაუცნობიერებელი სვლა ბათუს ჩასანაცვლებლად, რომელმაც, თავის მხრივ, საფარ-ბეგი ჩაანაცვლა ინალიფას საჯინიბოში. საფარ-ბეგზე შეგვიძლია ვთქვათ, რომ მას აღარ მიესვლება ზია ხანუმთან (აკი აღარც მიდის და ის ცხენიც კარგავს მნიშვნელობას) და ძალას იხმარს ქალზე, რომლის ქმარმაც, საფარისავე თანხმობით და თავისუნებურად,  მორდუს გზა მოუჭრა ბედნიერებისკენ.

ამ ყველაფერს საფარ-ბეგი ეგრეც ვერ იცნობიერებს, სამაგიეროდ ხვდება, რა ჩაიდინა მორალური თვალსაზრისით. ხვდება, ოღონდ დიდად არ განიცდის. ბათუს არაადამიანური ძალისხმევა თავის შესაკავებლად, საფარ-ბეგს, ერთი პირობა, აფიქრებინებს, რომ „გაძვრა“, ქალმა ნამუსი შეუნახა. ეს ფიქრიც ინფანტილური ადამიანის ფიქრია, რომელსაც არ შეუძლია, ეშინია, გამოტყდეს და აიღოს პასუხისმგებლობა.  საფარი ხმის ამომღები არ იყო, ბათუს რომ  არ მიეხალა სათქმელი და ღიად არ ეთქვა უარი მის მოკვლაზე. აქ მოხდა ყველაზე დიდი ძვრა საფარ-ბეგის არსებაში. ის ღრმად შეძრა არა მხოლოდ საკუთარი საქციელის გაცნობიერებამ, არამედ ბათუს გადაწყვეტილებამ, დაენდო მორდუ.  საფარ-ბეგის კათარზისი იწყება მაშინ, როცა დაინახავს, ბათუმ ყველაფერი იცის და ღრმავდება, როცა სიკვდილისთვის მზადმყოფი მოისმენს, რომ ბათუს ტყვია მას ვერ შეეხება. საფარ-ბეგის ჭეშმარიტი გამზრდელი ბათუა, რადგან არავის შეუცვლია საფარი ისე, როგორც მისი გამზრდელი ძიძის შვილს, არავის  ჰქონია საფარზე ზნეობრივად იმხელა კეთილისმყოფელი გავლენა, რამხელაც ბათუს. ბათუს მიმტევებლობისა და ღირსების წინაშე საფარ-ბეგი მრევლის მორჩილი წევრივით იქცევა და ძიძის შვილის დავალების შესასრულებლად მიდის ყაბარდოში.

ფინალი იცით. ის ტრაგიკულია, მაგრამ ამ ტრაგიზმში არის პირქუში ირონიაც. საფარმა ყველაფერი უამბო გამზრდელს, ჰაჯი -უსუბს. აქ კი  ციტირება სჯობს:

“მესმის, მესმის და პასუხიც

ჩემი მხოლოდ ეს არიო,

რომ ნამუსის გასაწმენდად

ჩემი ხელით სისხლს დავღვრიო!..”

შეაყენა ზედა ფეხზე

მან დამბაჩა გატენილი;

მორჩილებით გულ-მკერდს უშვერს

საფარ, მისი გამოზრდილი.

მაგრამ უსუბ ეუბნება:

“შენ სიკვდილის რა ღირსი ხარ?!

სასიკვდილო მე ვარ მხოლოდ,

რომ კაცად ვერ გამიზრდიხარ!”

წარმოსთქვა და საფეთქელში

მიიჭედა ცხელი ტყვია!…

ჩაიკეცა სულთამბრძოლი,

წამლის კვამლში გაეხვია…

ბათუსგან განტევებულ საფარ-ბეგს, ვიდრე ყაბარდოს ჩააღწევდა, ბევრი დრო ექნებოდა საფიქრალად. თუ საფარ-ბეგი თავისი საქციელის საზღაურად  სიკვდილს მიიჩნევს, შეუძლია თავად იკრას ტყვია და სიცოცხლე მოისწრაფოს. ტყვიის მოსურნე იდგა ის ბათუს წინაშე, ზუსტად იმავე პოზაში დგება ჰაჯი-უსუბის წინაშეც და ჩვენ ვხვდებით: საფარ-ბეგის კათარზისი შეიძლება დასრულდა, მაგრამ ინფანტილიზმს ბოლო არ უჩანს. ჰაჯი-უსუბის სიტყვები „კაცად ვერ გამიზრდიხარ“ ამასაც ნიშნავს: შენ დარჩი უმწიფარად, ვერ ჩამოყალიბდი ზრდასრულ, მოწიფულ ადამიანად, კაცად, რომელიც არა მხოლოდ ბოროტს და კეთილს ასხვავებს, არამედ ამ უნარის კვალად ირჩევს, რა გზას დაადგეს. შენ თუ გაიცნობიერე და განიცადე, რაც ჩაიდინე, მაშინ აფხაზეთში და ყაბარდოში მკერდგაღეღილი კი არ უნდა იხვეწებოდე, ტყვია დამახალეთო, არამედ თავად უნდა მიხვდე, რომ უმძიმესი უზნეობა და დანაშაული (თუკი ასეთია კავკასიელთა ეთიკით საფარის საქციელი) გამოსყიდვას ჩამდენისგან საჭიროებს. ჰაჯი-უსუბი კი იყო საფარის გამზრდელი, მაგრამ ნახა, რომ შრომას ამაოდ ჩაუვლია. ჰაჯი-უსუბი ჭკუითა და გონებით იყო ცნობილი, მაგრამ, ბედისა და გარემოებათა სასტიკი ირონიით, ბათუმ თავისი ზნეობრივი სიმაღლიდან იმოქმედა საფარზე. საფარს კი სწორედ ჭკუა-გონება არ ეყო მისახვედრად, რა უნდა ექნა ყაბარდოელი „გურუს“ წინაშე. საფეთქელში მიჭედილი ცხელი ტყვია ჰაჯი-უსუბის მიერ საკუთარი კრახის აღიარებაცაა და საფარ-ბეგისთვის ჩატარებული უკანასკნელი გაკვეთილიც, ამჯერად მხოლოდ ზნეობრივი გაკვეთილი: მასწავლებელმა მოსწავლეს აჩვენა, რა უნდა გააკეთოს. ოღონდ  აკაკი საფარ-ბეგს უკვე აღარ უყურებს, მასზე აღარაფერს გვეუბნება… ჩვენს წინაშე საფარი დარჩა დამბაჩისკენ ამაოდ მკერდმიშვერილ კაცად, რომელიც არ ვიცით, რას მიხვდა საბოლოოდ.

ბიგსმა და კოლინზმა (1982) შეიმუშავეს დაკვირვებადი სწავლის შედეგების ტაქსონომია – SOLO (Structure of Observed Learning Outcomes). ესაა სისტემური გზა იმის აღსაწერად, თუ უნარების განვითარებასთან ერთად, როგორ უმჯობესდება მოსწავლის პერფორმანსი კომპლექსურობის კუთხით. დონეების დიაპაზონი იწყება უდაბლესი (პრესტრუქტურული)  დონიდან და აღწევს უმაღლეს (გაფართოებული აბსტრაქციის) დონემდე.

სოლო 1: პრესტრუქტურული დონე

 ამ დონეზე მყოფი მოსწავლე  საერთოდ ვერ იგებს,  იყენებს შეუსაბამო, არარელევანტურ ინფორმაციას,  აცდენილია მნიშვნელობას/აზრს.

პრესტრუქტურულ დონეზე მყოფ მოსწავლეს  ჯერ კიდევ არ აქვს ცოდნა შესასწავლი ან უკვე შესწავლილი მასალის შესახებ. ინფორმაცია, რომელიც შეიძლება მოსწავლეს გააჩნდეს სასწავლო მასალის შესახებ არ არის ორგანიზებული, გააზრებული და დაკავშირებული მასალასთან. პრესტრუქტურული დონე შეიძლება გამოიხატოს ფრაზით – „მე მჭირდება დახმარება, ან მიმართულების მიცემა“ .

სოლო 2: უნისტრუქტურული დონე

ამ დონეზე მყოფ მოსწავლეს შეუძლია მხოლოდ ერთი ასპექტის გათვალისწინება და მარტივი,ზედაპირული კავშირების დამყარება.  მოსწავლეს შეუძლია ტერმინოლოგიის გამოყენება, ზეპირად გადმოცემა (გახსენება), მარტივი ინსტრუქციების შესრულება; პარაფრაზირება,  იდენტიფიცირება,დასახელება ან დათვლა.

უნისტრუქტურულ ეტაპზე მოსწავლე სწორად განსაზღვრავს სასწავლო მასალის რომელიმე კონკრეტულ ასპექტს, თუმცა ეს განსაზღვრება იზოლირებულია და არაა დაკავშირებული მასალის სხვა კომპონენტებთან. არ არსებობს ახსნა, რომელიც ეხება ფაქტების კავშირს სხვა ფაქტებთან. არსებულ ეტაპზე ცოდნა იზოლირებულია მთლიანი მასალიდან და შესაბამისად, მსმენელს შეიძლება ახსოვდეს რაიმე ფაქტი, მაგრამ ვერ ხედავდეს ამ კონკრეტული ფაქტის დატვირთვას.

სოლო 3: მულტისტრუქტურული დონე

მოსწავლეს შეუძლია რამდენიმე ასპექტის გათვალისწინება, მათ შორის არსებული  მიმართებების გაგების გარეშე. მას შეუძლია: თვლა, აღწერა, კომბინირება, მეთოდების, სტრუქტურის გამოყენება,  პროცედურების შესრულება და ა.შ.

ამ დონეზე მყოფი მოსწავლე იგებს  მთელი მასალის რამდენიმე რელევანტურ ასპექტს ან რამდენიმე იდეას, რომლებიც ერთმანეთთან დაკავშირებულია გარკვეული გზებით, თუმცა, მათ ჯერ კიდევ არ შეუძლიათ ურთიერთმიმართებების კარგად გაგება. ამ ეტაპზე მათ შეუძლიათ დაამყარონ გარკვეული კავშირები და საკმაოდ კარგად ისწავლონ, მთლიანი პროდუქტის, რამდენიმე „მცირე ნაწილი“, მაგრამ მათ უჭირთ დავალების ჰოლისტურობის დანახვა.

სოლო 4: მიმართებითი დონე

მოსწავლეს შეუძლია გაიგოს, რა მიმართებებია რამდენიმე ასპექტს შორის, ასევე, როგორ უკავშირდებიან ისინი ერთმანეთს და ქმნიან მთელს, მთლიანობას. ფორმების გაგება ქმნის სტრუქტურას და ამგვარად აქვს იმის კომპეტენცია, რომ შეადაროს, დაამყაროს მიმართებები, გააანალიზოს, გამოიყენოს თეორია, ახსნას მიზეზებისა და შედეგების კუთხით.

ამ დონეზე მოსწავლეებს შეუძლიათ იდეების ინტეგრაცია მთელში, ურთიერთკავშირის გაცნობიერება და იდეების ერთმანეთთან დაკავშირება. მათ შეუძლიათ გაიგონ, რა ხდება „სცენის მიღმა“, შეუძლიათ აღმოაჩინონ მიმართებები პრაქტიკასა და თეორიას შორის. ასევე, მათთვის ნათელია მასალის მნიშვნელობა, დანიშნულება და გამოყენების არეალი. არსებულ ეტაპზე, შემსწავლელი მასალის რაოდენობრივი ათვისების პარალელურად იწყებს მასალის თვისობრივად გაშინაარსებას და გაგებას.

სოლო5: გაფართოებული აბსტრაქტული  დონე

ამ დონეზე მოსწავლეს შეუძლია შეასრულოს კავშირები არამარტო მოცემულ საგნობრივ ჭრილში, არამედ ასევე შეუძლია კავშირი დაამყაროს მის მიღმა.  მას შეუძლია განაზოგადოს და გადაიტანოს პრინციპები და კონცეფციები ახალ განსხვავებულ კონტექსტში;  შექმნას ახალი იდეები და კონცეფციები;  შეუძლია პროგნოზირება, განზოგადება, შეფასება, თეორიზაცია, ჰიპოთეზირება, შექმნა და ასახვა.

გაფართოებული აბსტრაქტის დონეზე მოსწავლე არა მხოლოდ ცნებათა შორის კავშირს ადგენს, არამედ ახდენენ განზოგადებას ახალ ან წარმოსახვით გამოცდილებებთან. ეს ეტაპი უფრო მრავლისმომცველია და თვისობრივ დონეზე გულისხმობს ნასწავლი მასალის საშუალებით ახლის აღმოჩენას ან შექმნას. გაფართოებული აბსტრაქტის დონეზე სტუდენტებს შეუძლიათ  მიღებული ცოდნის ხელახალი გააზრება და მისი განსხვავებული გზით წარმოდგენა, არსებულის გამოყენება ახალი  ცოდნის პროგნოზის, გენერალიზაციის, რეფლექსიისა და შექმნისათვის. მათ აქვთ უნარი დაინახონ და ისწავლონ მასალის მიღმა არსებული ძირითადი პრინციპები და სტრუქტურები, განიხილონ სხვადასხვა ვარაუდი მასალასთან მიმართებით.

შეჯამების სახით რომ ჩამოვაყალიბოთ:

აბსტრაქციის  დონეზე იკვეთება ფრაზა –  „მე ვიცი, რას ვაკეთებ და რატომ ვაკეთებ“

გაფართოებული აბსტრაქტისას – „მე ვიცი, რა უნდა გავაკეთო საუკეთესო გადაწყვეტილების მისაღებად.“

ბლუმის ტაქსონომიის შესაბამისობა სოლო ტაქსონომიასთან

ბლუმის ტაქსონომიისა და სოლო ტაქსონომიის  შედარებითი ანალიზის შედეგად  ვიღებთ შემდეგ მოცემულობას:

უნისტრუქტურულ დონეს – ცოდნა, გაგება შეესაბამება.

მულტისტრუქტურულ დონეს – გამოყენება შეესაბამება.

მიმართებით  დონეს – ანალიზი შეესაბამება.

გაფართოებული აბსტრაქციის დონეს – სინთეზი და  შეფასება შეესაბამება.

ბლუმის და სოლო ტაქსონომიის შედარება

სოლო ტაქსონომია მეხმარება გავარკვიო,   სად ვარ მე?

პრესტრუქტურულზე ვარ –   როდესაც  არ შემიძლია დამოუკიდებლად და დახმარება მჭირდება!

უნისტრუქტურულ დონეზე ვარ  – როდესაც მე შემიძლია მარტივი ინსტრუქციების შესრულება, დასათაურება, დასურათება და ა.შ.

მულტისტრუქტურულ დონეზე ვარ  –  როდესაც მე შემიძლია: აღწერა, გამოთვლა და ა.შ.

მიმართებით დონეზე ვარ  –  როდესაც მე შემიძლია: ახსნა, ანალიზი და ა.შ.

გაფართოებულ, აბსტრაქტულ დონე ვარ  – როდესაც  მე შემიძლია: შექმნა, შეფასება და ა.შ.

 სოლო ტაქსონომია ეხმარება მოსწავლეს,  გაარკვიოს სასწავლო მიზნის მიღწევის გზაზე,   სად არის …  და ეს მისი უფლებაა!

გამოყენებული ლიტერატურა:

1. Collis, K. (1982). Evaluating the Quality of Learning: The SOLO Taxonomy. New York: Academic Press.
2. ვულფოლკი, ა. (2009). განათლების ფსიქოლოგია. თბილისი: ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტის გამოცემა .

„სანამ წიგნის მთავარ ნაწილზე გადახვალ, საიდუმლო უნდა გაგიმხილო. ამ წიგნის მთავარი პერსონაჟი შენ ხარ“.

ბევრი თქმულა და დაწერილა იმაზე, რამდენად მნიშვნელოვანია წიგნის დასაწყისი. „დაკარგული სიტყვების ლექსიკონის“ შესავალიც გამოდგება მაგალითად.

ჩემთვისაც, ჩემი მოსწავლეებისთვისაც შთამბეჭდავი აღმოჩნდა პირველი სიტყვები. მწერალმა მიზანს მიაღწია, როცა თქვა, რომ ნებისმიერ მკითხველს შეუძლია, იქცეს მთავარ გმირად, ასე შეძლო ჩვენი დაინტერესება და კითხვის გაგრძელება მოგვანდომა.

ქართულის მასწავლებლები მუდამ ვეძებთ ისეთ კლასგარეშე საკითხავს, სასწავლო რესურსადაც რომ გამოგვადგება. თუ ოდესმე მოსწავლე გკითხავთ, რაში სჭირდება გრამატიკის სწავლა, მიუხედავად თქვენი მცდელობისა, მაინც მობეზრდება, ან ლექსიკონის გამოყენების მოლოდინი მოწყენილობით აავსებს, ან ვერა და ვერ შეელევა ბარბარიზმებს, შეგიძლიათ, „დაკარგული სიტყვების ლექსიკონიც“ დაიმგზავროთ გაკვეთილებზე. ეს 135-გვერდიანი წიგნი მკითხველს დააფიქრებს სიტყვების ძალაზე, ენაზე, რომელშიც ვცხოვრობთ და ხან ვაცნობიერებთ ამას, ხან – ვერა, ენაზე, რომლის ცოდნა ძალიან გვჭირდება, რათა ერთმანეთს გავუგოთ.

გარდა ამისა, ავტორი, დიანა ანფიმიადი, ისე მოულოდნელად შემოგაპარებთ მნიშვნელოვან თემებს, ფურცლიდან ფურცლამდე საფიქრალს არ გამოგილევთ. „დაკარგული სიტყვების ლექსიკონი“ ფენტეზის ჟანრის სათავგადასავლო წიგნია, მაგრამ არც იმან გაგაოცოთ, საკუთარი ისტორია რომ აღმოაჩინოთ სიტყვების ლაბირინთში და მწერლის მიერ გამოგონილი ამბისა ირწმუნოთ.

მთავარი გმირი ცამეტი წლის ბიჭია, გიორგი. ალბათ, მისმა ასაკმაც შთამაგონა, „დაკარგული სიტყვების ლექსიკონი“ საბაზო საფეხურის მოსწავლეებისთვის შემეთავაზებინა. ჩემი დაკვირვებით, ბავშვებს აინტერესებთ თანატოლი პერსონაჟების ცხოვრება. თუმცა, ცხადია, ეს პირადი გამოცდილებაა. თუ რომელიმე კოლეგა გადაწყვეტს წიგნის გაცნობას, ტექსტი თავად მიანიშნებს, რომელ კლასთან როგორ შეიძლება გამოიყენოს. ამ წიგნს „პატარა უფლისწულს“ შევადარებდი, ნებისმიერი ასაკის მკითხველი რომ თავისას იპოვის, მაგრამ რაც უფრო მოემატება წლები, კიდევ მეტს რომ აღმოაჩენს კითხვისას.

არ ვიცი, სხვებს ემართებათ თუ არა ასე – მე წიგნის კითხვის დროს სხვადასხვა როლს მოვირგებ ხოლმე. მასწავლებელი მკითხველი ამჟამად ყველას ჩაგრავს ჩემში, გამუდმებით ვინიშნავ ფრაზებს, ეპიზოდებს, რა გამომადგება მოსწავლეებთან. ამ წიგნიდან ვერცერთი თავი ვერ გამოვტოვე, მგონი, ყველა ფრაზა მოვინიშნე, თუმცა გამოვყოფ რამდენიმე თემას/საკითხს, რომლებმაც ჩემი განსაკუთრებული ყურადღება მიიპყრო:

დაკარგული მამის ძიება

წიგნს მთავარ ხაზად დაკარგული მამის ძიება გასდევს. მწერალიც „დაკარგული სიტყვების ლექსიკონს“ უძღვნის „მამას, რომელსაც მხოლოდ სიზმრებში იცნობს“. ტექსტს ეპიგრაფად ზვიად რატიანის ფრაზა უძღვის: „აი, ეს ხეა მამაჩემი. გაგიკვირდა?“, – რომელიც გზადაგზა ჩაგვესმის და ფინალში იხსნება მისი საიდუმლო.

გიოს მშობლის პოვნა დაუსახავს მიზნად და სწორედ მიზნისკენ სავალ გზაზე ვითარდება მოვლენები. წიგნის წაკითხვის მერე ერთმა მოსწავლემ მითხრა, ჩემთვის მნიშვნელოვანი აღმოჩნდა არა ფინალი, არა ის, იპოვა თუ არა ბიჭმა მამა, არამედ თავად ძიების პროცესი და იმაზე დაკვირვება, მარტოობამ როგორ გაზარდა ეს ბავშვიო. დავეთანხმე მეც. მამის საძებნელად წასული ბიჭი საკუთარ თავსაც აღმოაჩენს.

დავიწყების ავადმყოფობა

ამ წიგნის ერთი მთავარი პერსონაჟი, ჩემი აზრით, არის ენაც, შეიძლება ასეც ვთქვა: „დაკარგული სიტყვების ლექსიკონი“ არის ენაზე, რომელიც ჰგავს ცხოვრებას და ამ მსგავსების პოვნაში ავტორი გვეხმარება.

დასაწყისში მწერალი წიგნის მთავარი სიტყვების ლექსიკონს გვთავაზობს. ჩამონათვალში პირველივე ენაა და მას ამგვარად განმარტავს – ენა არის ადამიანის სახლი. მერე დიანა ანფიმიადი ნელ-ნელა შეგვიძღვება ამ სახლში და გვათვალიერებინებს. ამ თვალიერების თუ წიგნის ფურცვლის დროს კი არაერთხელ დავფიქრდებით იმ ძალაზე, ენის ცოდნა რომ გვანიჭებს.

მგონია, მოსწავლისთვის შთამაგონებელი შეიძლება იყოს ამ ეპიზოდის წაკითხვა და მისი გაანალიზება: გიო უცნობ ქალაქში აღმოჩნდება, მაგრამ მიხვდება, რომ არც ეშინია და არც უცხოდ გრძნობს თავს:

„იფიქრა, იფიქრა და დაასკვნა, რომ ეს შეგრძნებაც ენის დამსახურება იყო… მხოლოდ იმიტომ არა, რომ ყველაფერი ესმოდა, რასაც გამვლელები ლაპარაკობდნენ ან ყველა წარწერის წაკითხვა შეეძლო; ეს უფრო სხვა სიმშვიდე იყო, სხვა გრნობა, თავდაჯერებულობა, რომ ყველას ყველაფერს გააგებინებდა, რომ ყოველთვის იპოვიდა საჭირო სიტყვას“.

„დაკარგული სიტყვების ლექსიკონი“ მიგვანიშნებს, რა ძვირფასია ყოველი სიტყვა და იმასაც მიგვახვედრებს, რა პასუხისმგებლობა გვეკისრება ამ ენაზე მოსაუბრეთ, რამდენად არის დამოკიდებული თითოეულ ჩვენგანზე ამა თუ იმ სიტყვის სიცოცხლე. განსაკუთრებით შთამბეჭდავი ჩემთვის ერთი თავი აღმოჩნდა –  „მკვდარი ენების სასაფლაო“. აქ მითოსი და სინამდვილე ერთმანეთს ერწყმის, თითქოს ზღაპარში ხარ, მაგრამ პერსონაჟების დიალოგი რეალობის შეგრძნებასაც არ გაკარგვინებს.

წიგნის მთავარი გმირი მკვდარი ენების სასაფლაოზე აღმოჩნდება. ურჩხული მის დასახმარებლად ერთ მკვდარ ენას გააღვიძებს, რომელსაც სიფრიფანა გოგოს სახე აქვს. ბავშვები მარტივად გაუგებენ ერთმანეთს, უსიტყვოდ ესმით ერთმანეთისა, ბევრს საუბრობენ დამწერლობაზე და სწორედ აქ წარმოჩნდება პრობლემა:

„ურჩხულის ნათქვამი გაახსენდა. ეს გოგო ბოლოა, ვინც ამ უცნობ ენაზე სიტყვები წარმოთქვაო. ნეტავ რა ამბავია დამალული? რატომ გადაშენდა ხალხი, რომელიც ამ ენაზე საუბრობდა? ან იქნებ კი არ გადაშენდა, ენა შეიცვალა… ნეტავ რა მოხდა?

– დავიწყების ავადმყოფობა, – უთხრა გოგომ, რომელსაც მისი ფიქრიც ესმოდა. – დავიწყების ავადმყოფობამ, რომელიც ჯერ სულ მარტივად, რამდენიმე სიტყვით შეგვეყარა, მერე კი ყველა სიტყვა შეგვიცვალა, დაგვავიწყა ენა, რომელზეც ვლაპარაკობდით, მერე ქვეყანა დაგვავიწყა, სადაც ვცხოვრობდით, ბოლოს კი – საკუთარი თავი. მე მოვკვდი, სხვები გადარჩნენ, მაგრამ აღარ ახსოვდათ, ვინ იყვნენ, საიდან… ისედაც, იმის მერე რამდენიმე ათასი წელი გავიდა. ალბათ, ჩემი ხალხის სახსენებელიც არაა. არადა, სულ ერთი სიტყვით დაიწყო დავიწყება, სულ ერთი სიტყვით…“

ამ მინიშნებამ მაკონდო მომაგონა, გულმავიწყობის ავადმყოფობამ ლამის „თვალსა და ხელს შუა რომ გაუქრო ხალხს სინამდვილე“. შესაძლოა, ავტორიც გაბრიელ გარსია მარკესმა შთააგონა, თუმცა დიანა ანფიმიადთან ამ ვერაგი სენის შედეგსაც ვხედავთ, მერე კი რთული აღარ არის იმის მიხვედრა, რა საფრთხეს უქმნის ერს და მის იდენტობას თუნდაც ერთი სიტყვის დავიწყება. სწორედ ამიტომ მივესალმები ამ თემის ამგვარად წარმოჩენას, ბავშვის თვალი და გული ასე უფრო ხვდება, იმახსოვრებს წაკითხულს და აცნობიერებს თავის წილ პასუხისმგებლობას.

სიდუხჭირე, ემიგრაცია და ომი

გიოს დედა ემიგრანტია. მისი წასვლის მიზეზი ისაა, რის გამოც ათასობით და ასიათასობით ადამიანი ტოვებს სამშობლოს – სიდუხჭირე. ქალი სამხატვრო სკოლაში ასწავლიდა, შემდეგ სამსახური დაკარგა და ტორტების ცხობას მიჰყო ხელი, „მერე კი, როცა ყველაფერი გაძვირდა და სულ უფრო და უფრო დაცოტავდა, დედამაც გადაწყვიტა წასვლა, დროებით, სამუშაოდ“. გიორგის დედაც, ისევე როგორც უთვალავი ქალი საქართველოდან, მიდის, რომ ოჯახი გადაარჩინოს.

ხანდახან გვგონია, რომ ბავშვები ცხოვრებას ძალიან მარტივად უყურებენ, მაგრამ არ არის ასე. არჩა ვიგრაჰა დასის სიტყვებს თუ გავიხსენებთ, „როცა პატარა ხარ, სამყარო ძალიან პატარაა, პრობლემები კი – იმდენად დიდი, რომ ვერც კი ხედავ, როგორც წრუწუნა ვერ ხედავს მთას“. ემიგრაციის თემას ვერ ავუვლით გვერდს, მით უმეტეს, საქართველოში, ვფიქრობ, არ დარჩენილა ოჯახი, მისი წევრი ან ნათესავი წასული რომ არ იყოს საზღვარგარეთ. ჩვენს მოსწავლეებსაც ჰყავთ ემიგრანტი მშობლები, ბებია-ბაბუები, ამიტომაც მნიშვნელოვანი მგონია ამ თემაზე საუბარი ბავშვებთან, რათა:

• ალაპარაკდნენ იმაზე, რა უჭირთ მარტოობისას, ჩვენ კი მოვუსმინოთ, მოვუსმინოთ, მოვუსმინოთ…
• დავეხმაროთ, რომ თანაუგრძნონ, შესაძლოა, ზოგიერთი მოსწავლისთვის ეს სრულიად უცნობი თემა იყოს, მაგრამ ლიტერატურულ პერსონაჟზე დაკვირვებამ მეგობრის, კლასელის ყოფა უფრო ნათელი გახადოს მათთვის.

ეს თემა ძალიან ფაქიზია და ასევე ფაქიზად განსახილველი.

რაც ძალიან მომეწონა – წიგნში იმასაც ამოიკითხავთ, როგორ მოერიოს ბავშვი მარტოობას. ამის წაკითხვა, განსაკუთრებით მოზარდობისას, მეტად საჭირო მგონია.

და ომი, რომელიც ისე მოულოდნელად შემოიჭრება წიგნში, ისე სასხვათაშორისოდ, თავიდან ვერც კი ხვდები მის სისასტიკეს, მაგრამ კვალს ტოვებს და აღარ ქრება: „იმ უცნაური ომის შემდეგ, რომლის დაწყებისა და დასრულების მიზეზი ყველაზე ცნობილმა სამხედრო ექსპერტებმაც ვერ გაარკვიეს…“

რამდენიმე დღის წინ დათა თავაძის ინტერვიუს ვუსმენდი. რეჟისორმა აღნიშნა, რომ ერთი სპექტაკლის დადგმის მიზანი და მთავარი სათქმელი მისთვის ის არის, რომ ომი აღარ იყოს. შესაძლოა ძალიან უტოპიური სურვილია, მაგრამ როცა წიგნი მკითხველს ბავშვობიდანვე დააფიქრებს ომზე, მეც მინდა მჯეროდეს, რომ გააცნობიერებინებს მის საშინელებას და იქნებ აღარც იყოს ომი, თანაც იმ ქვეყანაში, სადაც ოკუპანტი ვერა და ვერ გამძღარა.

ფერადი სმენა

როგორია ფერადი სმენა? რა ასოციაციას გიქმნით ეს შესიტყვება?

წიგნში არაჩვეულებრივი გზაა ნაჩვენები, როგორ შეიძლება, შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე ბავშვმა თავი საზოგადოების სრულფასოვან წევრად იგრძნოს, როგორ ქმნის თანასწორ გარემოს მხარდაჭერა და გულწრფელობა და არა სიბრალული. ამ თემის გაშუქება სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანი მგონია, რადგან უამრავი ხილული თუ უხილავი ბარიერი ჯერ კიდევ არსებობს.

გიორგი გოგონას გაიცნობს და დაუმეგობრდება. ბავშვებს ბევრი საერთო ინტერესი აღმოაჩნდებათ. „გიორგი მიხვდა, რომ ადამიანებს ფერადი სმენა აქვთ, შეუძლიათ ყველაფერი დაინახონ, იგრძნონ, წარმოიდგინონ, მაგრამ მაინც კარგი ახსნაა საჭირო. იმ დღიდან მისი მთავარი მიზანი გახდა, რომ როგორმე, სიტყვების საშუალებით მოეხერხებინა, მის მეგობარს ყველაფერი დაენახა, მიუხედავად იმისა, რომ უცნაურმა დაავადებამ დაბადებისთანავე გაუქრო სამყაროს ხილვის საშუალება.

ჰოდა, იმ დღიდან გიორგიმ თავისი პირველი ენა ისწავლა.

• თეთრი რა ფერია? – ჰკითხავდა გოგონა.
• აი, დილის რიჟრაჟზე გარეთ გამოსულხარ? როცა ძალიან გრილა და ცოტათი გაჟრჟოლებს, ეგ თეთრია.
• წითელი?
• წითელი – ცხელი შუადღის მზე, ან კიდევ ორკესტრის რეპეტიცია, სანამ ინსტრუმენტებს მომართავენ და დაკვრას დაიწყებენ…“

სამყარო ისეთივე მრავალფეროვანია, როგორიც ეს სიტყვები. რადგან ლიტერატურა სწორედ ამ სამყაროს ასახავს, მკითხველს სჭირდება მრავალფეროვანი პერსონაჟები, ისეთები, როგორებიც ვართ, ერთმანეთისგან განსხვავებულები, ამიტომაც მისასალმებელია ამ მხატვრული სახის შექმნა.

ალბათ, გამიჭირდება, ერთ წერილში ჩავატიო ყველაფერი, რის თქმაც მსურს წიგნზე.

ვფიქრობ, მოსწავლეებთან ერთად მასწავლებლებისთვისაც საინტერესო უნდა იყოს ამ კითხვებზე პასუხების ძიება:

• რატომ სახლობს სიტყვების ტყეში გალაკტიონი?
• რა საიდუმლო იმალება გიორგის მეგობრის, სერაფიტას, სახელში?
• გიოს ბაბუა რატომ მიიჩნევს „ვეფხისტყაოსანს“ დაკარგული სიტყვების ლექსიკონად?
• მკვდარი სიტყვების მინდორზე 1629 წელს გამოცემულ პირველ ქართულენოვან წიგნთან – ქართულ-იტალიურ ლექსიკონთან ერთად კიდევ რას აღმოაჩენს გიორგი?

ეს არ იქნება სიუჟეტში ჩაკარგული ჩვეულებრივი ამბები, ამ წიგნის კითხვისას ქართული კულტურის იდუმალ ისტორიასაც გაეცნობა მკითხველი, პასუხის პოვნას ახალი კითხვის გაჩენა მოჰყვება და ასე გაგრძელდება დაუსრულებლად.

***

ყოველი წიგნის წაკითხვა ჩემთვის ახალი იდეების დაბადებას უდრის. „დაკარგული სიტყვების ლექსიკონს“ როცა ვკითხულობდი, ვინიშნავდი, რა შეიძლებოდა გამეკეთებინა მოსწავლეებთან ერთად. რამდენიმე იდეას თქვენც გაგიზიარებთ:

წიგნის წაკითხვამდე

ილუსტრაციების გაცნობა

წიგნს სოფო კირთაძის საოცარი ილუსტრაციები ამშვენებს.

შეიძლება, Power-Point პროგრამის საშუალებით მოსწავლეებს ნახატები დავათვალიერებინოთ და შევთავაზოთ, ივარაუდონ, რის შესახებ იქნება წიგნი ან ეს ილუსტრაციები ფოტოებად ამოვბეჭდოთ და ბარათებთან ერთად დავურიგოთ ვარაუდების დასაწერად.

სათაურებზე დაკვირვება

წიგნი 23 თავისგან შედგება. ყოველი თავი დასათაურებულია. თვალი გადავავლოთ რამდენიმეს:

• დილა, რომლითაც წიგნი იწყება
• ბაბუას წიგნი
• ოჯახი
• მამა
• პირველი ენა
• სიტყვების ტყე
• მთავარი სიტყვა
• გაქცევა
• გეგმა
• ბავშვობის თამაშები
• გზად
• ხე

საინტერესო იქნებოდა ამ სათაურების დაფაზე ჩამოწერა და თითოეულზე დაკვირვება, იმის გამოცნობა, რას შეიძლება გვიამბობდეს მწერალი.

ორივე აქტივობა დაგვეხმარება მოსწავლეების გამოწვევაში.

წიგნის კითხვისას

როგორც უკვე აღვნიშნე, ამ ბუმბულივით მსუბუქ წიგნში იმდენი თემაა მიმოხილული, დისკუსიისთვის მასალა ნამდვილად არ შემოგვაკლდება, ეპიზოდებს კი მოსწავლეთა ინტერესებისა და საჭიროების გათვალისწინებით შევარჩევთ.

„რაც დაკარგე, წიგნებში უნდა მოძებნო“

ერთხელ გიორგი უცნაურ სიზმარს ნახავს. „რაც დაკარგე, წიგნებში უნდა მოძებნო, სიტყვები, სიტყვები იპოვე, – უკარნახა სიზმრის ხმამ, საკუთარმა გონებამ თუ უხილავმა ძალამ“. რა ფუნქცია აქვს სიზმარს ლიტერატურაში, ამაზე საუბარი ურიგო არ იქნება, მერე კი ვკითხოთ ბავშვებს, რა უპოვიათ კითხვისას. გამოცდილების გაზიარებისას ახალ-ახალ წიგნებსაც გააცნობენ თანაკლასელებს. ყოველთვის მემახსოვრება ჩემი ერთი მოსწავლის პასუხი ამ კითხვაზე. მან გვიამბო, როგორ წუხდა, რომ მეგობარი დაკარგა და მერე გაიხარა, რადგან წიგნში იპოვა.

დაკარგული სიტყვების დაბრუნება

რამდენიმე დღის წინ აღმოვაჩინე, რომ ჩემმა მოსწავლეებმა არ იცოდნენ, რას ნიშნავს სიტყვა დაოსებული. ალბათ, თქვენც მოიგონებთ ასეთ სიტყვებს, მსგავს შემთხვევებს. ვინაიდან ეს წიგნი სწორედ სიტყვების ძიებასა და გადარჩენაზეა, საინტერესო იქნებოდა ისეთი აქტივობის დაგეგმვა, რომლითაც „დაკარგულ“ სიტყვებს აღმოვაჩენინებდით ბავშვებს და „გავაცოცხლებდით“.

წიგნში ასეთი ეპიზოდი შეგხვდებათ: გიორგის „სიტყვების ტყის კიდევ ერთი ბინადარი გაახსენდა, შოთა რუსთაველი და მისი პერსონაჟების ამბები, რომლებსაც ბაბუა უკითხავდა. „თუ თავი შენი შენ გახლავს, ღარიბად არ იხსენები“. გაახსენდა, ერთხელ ბაბუამ რომ უთხრა: „თუ სადმე დაკარგული სიტყვების ლექსიკონი არსებობს, ეს უთუოდ „ვეფხისტყაოსანიაო“.

შეგვიძლია მცირე კვლევითი პროექტი დავგეგმოთ.

1. მოსწავლეებს ვთხოვოთ, წაიკითხონ „ვეფხისტყაოსნის“ ერთი თავი (ან რამდენიმე სტროფი);
2. ამოწერონ სიტყვები, რომელთა მნიშვნელობა არ ესმით, მერე კი გაარკვიონ, რას ნიშნავს თითოეული. ამაში ,,ვეფხისტყაოსნის ლექსიკონი“ დაეხმარებათ.
3. წაუკითხონ ერთმანეთს სტროფები, მერე კი შეადგინონ ,,ვეფხისტყაოსნის“ დაკარგული სიტყვების საკლასო ლექსიკონი“. ძალიან გაახარებთ იმის შეგრძნება, რომ სიტყვა დაკარგვას გადაარჩინეს.
4. მოსწავლეებს ძალიან მოსწონთ ქართული ენის კორპუსის გამოყენება და კვლევა-ძიება. შეიძლება, ავირჩიოთ „ვეფხისტყაოსნის“ რომელიმე რედაქცია და, მაგალითად, ვეძებოთ, რამდენჯერ ან რა კონტექსტშია გამოყენებული ის სიტყვა, რომლის მნიშვნელობა აქამდე არ იცოდნენ მოსწავლეებმა და ამ აქტივობის შედეგად გაარკვიეს. ამ პლატფორმაზე შესაძლებელია მინაწერების, ხელნაწერების, მინიატურების დათვალიერებაც. თუ აქამდე „ვეფხისტყაოსნის“ ენის კორპუსი არ გამოგიყენებიათ, ეს ვიდეო დაგაკვალიანებთ.

ლექსიკონში მოგზაურობა

სათაურიც მიგვანიშნებს, რომ ამ წიგნის მთავარი და მაგიური სიტყვაა ლექსიკონი. ის ერთგვარი პორტალია რეალობიდან წარმოსახვით სამყაროში შესაბიჯებლად. ამ წიგნის დახმარებით სულ სხვა თვალით დავანახებთ მოსწავლეებს ლექსიკონებს, ეს კი იქნებ თვითგანვითარების ახალი გზა აღმოჩნდეს მათთვის.

„ლექსიკონში მოგზაურობა არც ისე მარტივი საქმეა. როგორი სიტყვა არ შეგხვდება აქ: ზოგი – ძალიან საშიში, ზოგი – ისეთი შეუმჩნეველი, ფეხი შეიძლება წამოჰკრა…

ბიჭი მიაბიჯებდა ამ საოცარ ქვეყანაში. წინ რა არ ხვდებოდა, თითქოს ამ ერთ წიგნში ყველა ლექსიკონი გაერთიანებულიყო. უცხო სიტყვათა ლექსიკონი სულ უცხო, უცხო, ზოგჯერ საშიშად უცხო სიტყვებით; საზღვაო ტერმინების ლექსიკონი – ისეთი საინტერესო რამეებით, რომ ბიჭს თავისი საყვარელი წიგნები ახსენდებოდა, სათავგადასავლო, გემებსა და მეზღვაურებზე. სიტყვები სინონიმთა ლექსიკონიდან მინდვრის ყვავილებივით ყვავილობდნენ, სულ ოდნავ განსხვავდებოდნენ ერთმანეთისგან, მხოლოდ მახვილი თვალი თუ შეამჩნევდა; ანტონიმები – კაქტუსის უცნაურ ბუჩქებს ჰგავდნენ…“ – და ასე აგრძელებს გიორგი ლექსიკონებში მოგზაურობას. ამ თავის წაკითხვისას შეგვიძლია, ბავშვებს არნოლდ ჩიქობავას სახელობის ენათმეცნიერების ინსტიტუტის ელექტრონული ლექსიკონები გავაცნოთ. აღმოაჩენენ, რამხელა შესაძლებლობა ჰქონიათ, მაგალითად, რამდენიმე წამში მოახერხებენ იმის გარკვევას, როგორ იწერება ესა თუ ის სიტყვა სწორად, უცნობ ფრაზეოლოგიზმებს იპოვიან და ა.შ. თუ ჩვენი მიზანი მართლწერის სწავლებაა, რატომ არ უნდა ვავარჯიშოთ ელექტრონული ორთოგრაფიული ლექსიკონის გამოყენებაში?

ძალიან საინტერესოა პირადი ლექსიკონების შედგენაც, მაგალითად, რას ჩაწერდნენ ბედნიერების, მეგობრობის, აკრძალული ან საშიში სიტყვების ლექსიკონში?

გიფიქრიათ თქვენს ყოველდღიურ ლექსიკონზე? წარმოიდგინეთ, რომ ერთი დღის განმავლობაში მხოლოდ 10 სიტყვის გამოყენების უფლება გაქვთ, რას აირჩევდით?

წიგნის წაკითხვის შემდეგ

მას შემდეგ, რაც ბოლო თავში ამ სიტყვებს ამოიკითხავთ: „ადამიანი ენასავითაა, თუ გახსოვს, ცოცხალია, თუ გავიწყდება, ჯერ გადაშენება ემუქრება, ბოლოს კი კვდება“, – წიგნი თავად მიგახვედრებთ, რა შეიძლება დაგეგმოთ.

ჩემმა მოსწავლეებმა შთაბეჭდილებები დაწერეს და ბლოგზე გამოაქვეყნეს, მერე დისტანციურად შეხვდნენ ავტორს და ინტერვიუ ჩამოართვეს. წაკითხულის გასააზრებლად, კითხვებზე პასუხების საპოვნელად არაჩვეულებრივი იყო. თუ დაინტერესდებით, მკითხველებისთვის კარი ღიაა – https://avocabularyofthelostwords.blogspot.com/, იქამდე კი „დაკარგული სიტყვების ლექსიკონში“ დაუვიწყარ მოგზაურობას გისურვებთ!

„ვკითხულობ და მავიწყდება წაკითხული. კითხვისას სულ სხვა რამეზე ვფიქრობ, წინა აბზაციც კი არ მახსოვს“; „კითხვისას კონცენტრირება მიჭირს წაკითხულზე. ფიქრებით სხვაგან ვარ“, – შემომჩივლეს მეთორმეტეკლასელებმა ერთ-ერთი საპროგრამო დიდი ტექსტის დამუშავებისას.

სავსებით გასაგები და ნორმალური რეაქციაა. შორს ვარ იმ აზრისგან, რომ მოსწავლე ყველაფერს დიდი ენთუზიაზმითა და მოწონებით უნდა კითხულობდეს. არც ის მგონია სწორი დამოკიდებულება, რომ ,თუ მოსწავლეს რამე არ მოსწონს, მასწავლებელმა იმუშავა ცუდად!“.

არის ტექსტები, რომლებიც ზოგიერთს არც აინტერესებს და არც მოსწონს. ეს შეიძლება იყოს აღიარებული კლასიკა, ჩვენთვის ძვირფასი და მხატვრულად ღირებული ტექსტები, ისტორიული ან ეროვნული მნიშვნელობის ლიტერატურა.

ამ შემთხვევაში არჩევანი, რასაკვირველია, მოსწავლეს არ აქვს, ტექსტის ჩანაცვლება ვერ მოხდება, მაგრამ ვითარება საინტერესო გამოწვევად კი შეიძლება ვაქციოთ.

„გამოიყენეთ ეს ტექსტები ნებისყოფის განსამტკიცებელ, ნების საწვრთნელ სავარჯიშოდ“ – ვცდილობ მოსწავლეებს შევუცვალო დამოკიდებულება.

ყურადღების კონცენტრირებისა და ნებისყოფის გამოსამუშავებელ სავარჯიშოდ აქტიური კითხვის მეთოდის გამოყენებას ვთავაზობ.

მეცადინეობის მეთოდის შეცვლა ჭრის.

„მოემზადეთ სამუშაოდ. ათი წუთის განმავლობაში გამოიყენეთ აქტიური კითხვის მეთოდი და წაკითხულიდან მაქსიმალური სარგებელი მიიღეთ!“.

ბლოგში გთავაზობთ აქტიური კითხვის დეტალურ ინსტრუქციას. ინსტრუქცია მოსწავლეებისთვისაა, ამდენად, „შენ-მიმართვის“ სტილი შევარჩიე:

კითხვა, როგორც სასწავლო ქმედება, მხოლოდ მაშინაა შედეგიანი, თუ აქტიურად იქნები ჩართული პროცესში.

ეს ნიშნავს დეტალების შემჩნევასა და მათზე დაკვირვებას, კითხვების მეშვეობით წაკითხულის გააზრებას, მიზეზშედეგობრივი კავშირების დადგენას, წაკითხულის დაკავშირებას წინარე ცოდნასთან, საკუთარ ყოველდღიურობასთან.

დასამუშავებელი ტექსტების კითხვისას გაითვალისწინე აქ თავმოყრილი რჩევები.

ეს დაგეხმარება უკეთ გაიაზრო და დაიმახსოვრო წაკითხული.

დააკვირდი  

დააკვირდი სათაურს, ტექსტის სტრუქტურას:

• დაყოფილია თუ არა თავებად?
• დასათაურებულია თუ არა თავები?
• აქვს თუ არა ტექსტს პროლოგი ან ეპილოგი?
• ეპიგრაფი?

კითხვის დაწყებამდე განსაზღვრე მიზანი

რატომ კითხულობ ამ ტექსტს? სანამ საკითხავს ჩაუღრმავდები, გაიცხადე, განისაზღვრე, რატომ აკეთებ ამას? ცნობიერი დამოკიდებულება მნიშვნელოვანია!

• ვკითხულობ იმიტომ, რომ რაღაც ახალი შევიტყო…
• ვკითხულობ სიამოვნებისთვის…
• დავალება მაქვს შესასრულებელი…

მოიმარჯვე ფანქარი (კალამი) და სამუშაო რვეული

• გააკეთე ჩანაწერები.
• მონიშნე წიგნში საგულისხმო, მნიშვნელოვანი მონაკვეთები.
• პერსონაჟის სახასიათო ქმედება, ეპითეტები, რომლითაც ისაა მოხსენებული, დეტალები, რომლებიც ატმოსფეროს ქმნის…

წინასწარ შეგიძლია გაამზადო პერსონაჟების „ანკეტა“

• პერსონაჟის ტექსტში გამოჩენის პარალელურად – ამოიწერე სახელი, მახასიათებლები, ქმედებები, შენეული შეფასება.
• ვინაა ეს გმირი? როგორია? რას აკეთებს? რითაა მნიშვნელოვანი? რას ფიქრობ მასზე?

დააკავშირე

დააკავშირე წაკითხული იმასთან, რაც უკვე იცი (წინარე ცოდნა);

დააკავშირე ამოკითხული ამბავი, ინფორმაცია, ცნობები საკუთარ გამოცდილებასთან.

• გსმენია მსგავსი ამბები? მომხდარა რამე ამგვარი შენ ირგვლივ?
• იცნობ ვინმეს, ვინც ხასიათის რაიმე თვისებით ჰგავს მთავარ გმირს? რომელიმე პერსონაჟს?
• ყოფილხარ მსგავს სიტუაციაში?

თვალსაჩინოება/ილუსტრაცია

თუ ტექსტში აღწერილია გარემო, ატმოსფერო, მოქმედება, ფერები – შეაყოვნე ყურადღება აღწერაზე.

• ტექსტში სიტყვიერად აღწერილი სურათები დახატე წარმოსახვაში;
• „დაინახე“ წაკითხული გონების თვალით.

შეამოწმე, გადაამოწმე

ყოველი ეპიზოდის, მონაკვეთის ან თავის დასრულების შემდეგ დასვი კითხვები, რომლებიც დაგეხმარება უკეთ გაიგო წაკითხული:

• რა მოხდა?
• რატომ მოხდა ასე?
• რას აკეთებს პერსონაჟი?
• რატომ იქცევა ასე?

დაიხმარე სახელმძღვანელოში თავმოყრილი შინაარსობრივი და საანალიზო კითხვები. დაუსვი ეს კითხვები საკუთარ თავს და მოიძიე პასუხები.

• თუ პასუხის მოძიება გაგიჭირდება, გადაავლე თვალი ტექსტს კიდევ ერთხელ.
• თუ მაინც ვერ იპოვი სათანადო პასუხს, შეკითხვა დაუსვი კლასს.

ადრე სტატია დავწერე, სამზარეულოში დატრიალებული ქიმია თქო. ესეც ფაქტიურად იგივე თემაა, თუმცა უფრო ფართოდ გაშლილი და ამიტომ სწორედაც, რომ სახლში დატრიალებული ქიმია ეკადრება სათაურად.

სახლში დატრიალებულ ქიმიასა და სახლის ქიმიას შორის პრინციპული განსხვავებაა.

სახლის ქიმია ყველა ის დეტერგენტი და თავის მოვლის საშუალებაა, რაც ჩვენს სამზარეულოში, სააბაზანოში და საძინებელშია განლაგებული. აქვეა სუნამოები თავისი სხვდასხვა ნოტის ეთერზეთებით.

სახლში დატრიალებული ქიმია კი ის სახალისო, თუ ფრიად საჭირო ექსპერიმენტებია, რა სწორედ სახლში შეიძლება ჩატარდეს, რეაქტივებად კი სამზარეულოში, სააბაზანოში, თუ საძინებელში შენახული სახლის ქიმიის ქილების  თუ ბოთლების შიგთავსი  შეიძლება გამოვიყენოთ. კიდევ, წამლები დაგჭირდებათ და თუ ჩემსავით თავშენახული არ ბრძანდებით და ყოველ შემთხვევისთვის (რა ვიცით, რა ხდება) სახლში ე.წ. პირველი დახმარების წამლები არ გიყრიათ, მაშინ მეზობელ აფთიაქში გაიქეცით და ამ წერილის კითხვა ისე განაგრძეთ.

დღეს სახლში ქიმიურ ცდებს დავატრიალებთ. რისთვის? რა ვიცი, მე ჩემი იუთუბ არხისთვის გადავიღებ, თქვენ კი თქვენი მოსწავლეები, შვილები ან შვილიშვილები გაართეთ. არ დაივიწყოთ, რომ სწორედ ასეთი გართობით საფუძვლიანად ასწავლით სხვადასხვა ქიმიურ „ხრიკებს“.

ვისაც ხაჭაპურისთვის ცომი მოგიზილავთ, აუცილებლად საკვები სოდა გამოგიყენებიათ, ასე არ არის? ჰოდა, პირველი ექსპერიმენტი სოდით ჩავატაროთ. ავიღოთ პლასტმასის პატარა კონტეინერი (აფთიაქებში, რომ იყიდება ანალიზების ჩასაბარებლად) და შიგ 2-3 ჩაის კოვზი სოდა ჩავყაროთ. მოვარგოთ თავსახური, რომელიც წინასწარ გავხვრიტოთ და შიგნით პლასტმასის მილი ჩავამაგროთ. მილი სად ვიშოვოთ? იმავე აფთიაქში, სადაც კონტეინერს შეიძენთ, ჟანგბადის აპარატის ნიღბები იყიდება თავისი მილაკებით, იაფი ღირს, ერთის შეძენა არაფერია.  კონტეინერი ჩავდოთ ცხელი წყლით სავსე ჭიქაში, პლასტმასის მილი კი მეორე ჭიქაში ჩავუშვათ, სადაც კალციუმის ჰიდროქსიდის ხსნარი იქნება მომზადებული. ეს უკანასკნელი ფერმერთა მხარდასაჭერ მაღაზიაში შეგიძლიათ შეიძინოთ, ჩამქრალი კირი ერქმევა.  რამდენიმე წუთის შემდეგ, მილიდან გაზის ბუშტუკები გამოვა, ხოლო კირიანი წყალი შეიმღვრევა. საკვები სოდა გაცხელებისას იშლება ნახშირორჟანგის გამოყოფით, ეს უკანასკნელი კი კირიანი წყლის შემღვრევას იწვევს, რადგან მიმდინარეობს რეაქცია და კალციუმის კარბონატი წარმოიქმნება.

2NaHCO₃=Na₂CO₃+H₂O+CO₂

CO₂+Ca(OH)₂=CaCO₃+H₂O

საკვები სოდა, იგივე ნატრიუმის ჰიდროკარბონატი, როგორც ამაფუებელი, საკვები დანამატების სიაში შედის და აუცილებლად გამოიყენება პურის და საკონდიტრო ნაწარმის ცხობის პროცესში. ნახშირორჟანგი, კი რომელიც  აფუების დროს გამოიყოფა, ცომს ჰაეროვანს და ფუმფულას ხდის. მაღაზიაში შეძენილ ცომის ამაფუებელს თუ შეიძენთ და შემადგენლობას დააკვირდებით, ნახავთ, რომ ის  სოდის გარდა ლიმონმჟავასაც შეიცავს (C₆H₈O₇), რაც აფუების ეფექტს ზრდის. ლიმონჟავა რეაქციაში შედის ნატრიუმის ჰიდროკარბონატთან და ასევე ნახშირორჟანგი გამოიყოფა.

3NaHCO₃+C₆H₈O₇=Na₃C₆H₅O₇+H₂0+CO₂

სამზარეულოში ლიმონმჟავას შეცვლა ძმრითაა შესაძლებელი.  ეს ნებისმიერმა დიასახლისმა მშვენივრად იცის.

სახლში ყველაზე მნიშვნელოვანი რეაქტივი წყალია. ლაბორატორიაში სერიოზული კვლევების ჩატარებისას აუცილებელია გამოხდილი წყლის გამოყენება, რადგან წყალი, როგორც გამხსნელი, არანაირ შენარევებს არ უნდა შეიცავდეს. ჩვენი ონკანებიდან მომავალი წყალი ასეთი სუფთა ნამდვილად არ არის. თუ არ გჯერათ, თქვენივე ჩაიდნებს ჩახედეთ, რამდენი მინადუღია შიგნით. რა თქმა უნდა, ონკანის წყალში არის კალციუმის და მაგნიუმის  ჰიდროკარბონატი. ადუღებისას ისინი იშლებიან და უხსნად კარბონატებს წარმოქმნიან. სწორედ ეს არის ნადები.

Ca(HCO₃)₂=CaCO₃+H₂O+CO₂

Mg(HCO₃)₂=MgCO₃+H₂O+CO₂

 ნადების მოცილება ქიმიით შეიძლება. ჩაასხით ჩაიდანში ძმარი და დატოვეთ მთელი ღამის განმავლობაში. დილით ნადების დიდი ნაწილი მოცილებული იქნება, რადგან უხსნადი კარბონატისგან ხსნადი აცეტატი წარმოიქმნება.

CaCO₃+2CH₃COOH=Ca(CH₃COO)₂+H₂O+CO₂

MgCO₃+2CH₃COOH=Mg(CH₃COO)₂+H₂O+CO₂

გამოდის, რომ წყლის ადუღებით მას ჰიდროკარბონატებისგან და მიკრობებისან ვწმენდავთ. თუმცა, თუ გვსურს კიდევ უფრო სუფთა წყალი გვქონდეს, ეს აქტივირებული ნახშირით შეგვიძლია გავაკეთოთ.

ავიღოთ ერთი ჭიქა წყალი და რაიმე ბუნებრივი საღებავი დავამატოთ. აფთიაქში ფუკორცინის ყიდვა შეგიძლიათ, იოდთან ერთად იყიდება ხოლმე. იმავე ჭიქაში აქტიური ნახშირის აბები ჩაყარეთ, ამასაც აფთიაქში იყიდით. ყველაფერს კარგად მოვურიოთ და დაველოდოთ. ნახშირი საღებავის და სხვა მინარევების ადსორბციას მოახდენს და წყალი გასუფთავდება. ნახშირი კი შთანთქმულ ნაწილაკებთან ერთად ჭიქის ფსკერზე დაილექება. ამ პრინციპით მუშაობს წყლის ყველა მარტივი ფილტრი.

აი, ვისაც გაზიანი სასმელი გიყვართ, ალბათ დამეთანხმებით, რომ ცივი უფრო კარგი დასალევია. რაიმე თასში სუფრის მარილი და ყინულის ნატეხები შეურიეთ, პროპორციით 3:1, დაამატეთ ერთი ჭიქა წყალი. ახლა ამ მასაში ჩადეთ ალუმინის ქილა გაზიანი სასმელით. როდესაც ყინულის კუბებზე მარილი ხვდება, ყინული დნობას იწყებს. ამ პროცესს ნარევიდან ენერგია მიაქვს და მისი ტემპერატურა საგრძნობლად მცირდება. თუ არ გჯერათ, თერმომეტრი ჩადეთ, -20-მდეც კი შეიძლება ტემპერატურა დაეცეს, ფაქტობრივად საყინულის ეფექტია. ჰოდა, შედეგად გაზიანი სასმელი უცბად გაცივდება.

ვისაც გაზიანი სასმელები გიყვართ, ფრთხილად შიგნით შაქარია.

პლასტმასის ერთჯერად ჭიქაში ჩავყაროთ გაჭედილი მილების გასაწმენდი ფხვნილი, რომელიც ფაქტობრივად ნატრიუმის ტუტეა. მიღებული ხსნარის მცირე რაოდენობა დავამატოთ გაზიანის სასმლის ასევე მცირე რაოდენობას და მიღებულ ნარევს შაბიამნის ხსნარი დავამატოთ. ახლა არ მითხრათ, შაბიამანს სახლში რა უნდაო. დიახაც, სახლში იპოვით, თუ სოფლად ცხოვრობთ და ვენახი გაქვთ. სწორედ ამიტომ, შაბიამნით მოვიხსენიე, თორემ სპილენძის სულფატი თქო, გეტყოდით.

თუ გაზიან სასმელში არ არის შაქარი, მაშინ სპილენძის ჰიდროქსიდის ლურჯი ნალექი გამოიყოფა.

2NaOH+CuSO₄=Cu(OH)₂+Na₂SO₄

 თუ სითხე უბრალოდ გალურჯდება,  კომპლექს ნაერთი წარმოიქმნება და ეს შაქრის შემცველობაზე მიანიშნებს. რაც უფრო მუქი იქნება ფერი, მით მეტი საქაროზაა სასმელში. ასეთივე ეფექტი იქნება, თუ გაზიან სასმელში შაქრის შემცვლელები, ქსილიტი და სორბიტია დამატებული. ასპარტამი და საქარინი კი მსგავს კომპლექსებს არ წარმოქმნის. თუ სასმელში გლუკოზაა, მაშინ რეაქციიდან ნახევარ საათში სპილენძის (I) ოქსიდის აგურისფერი ნალექი წარმოიქმნება.

გაზიან სასმელებში მართლა არის მჟავა?

ჩავასხათ მაგ. კოკა კოლა ჭიქაში და ცოტა შევათბოთ, რათა ნახშირორჟანგი მოსცილდეს. შემდეგ გავაციოთ ოთახის ტემპერატურამდე და ერთი ჩაის კოვზი სოდა დავამატოთ. იცით რა მოხდება? აქაფდება და ეს ქაფი ჭიქიდანაც გადმოვა. ეს ნიშნავს, რომ შიგნით მჟავაა და როგორც ცნობილია, ეს ფოსფორმჟავა გახლავთ.

H₃PO₄+3NaHCO₃=Na₃PO₄+3H₂O+3CO₂

ის, რომ მჟავა ნამდვილად ფოსფორმჟავაა, ამაში ვერცხლის ნიტრატი დაგვეხმარება. ამისთვის კვლავ აფთიაქში უნდა გაიქცეთ და მეჭეჭების ნებისმიერი წამალი შეიძინოთ, რომლის აქტიური ნივთიერება ვერცხლის რაიმე მარილია, რადგან ჩვენ ვერცხლის იონი გვჭირდება.

ვერცხლის ნიტრატის დამატებისას ყვითელი ფერის ნალექის წარმოქმნა ყველაფერს დაადასტურებს.

Na₃PO₄+3AgNO₃=Ag₃PO₄+3NaNO₃

მჟავას არსებობა ინდიკატორის მეშვეობითაც შეიძლება დადასტურდეს. წითელი კომბოსტოს წვენი, რომ კარგი ინდიკატორია, ეს ისედაც იცით და ამაზე დროს აღარ დავკარგავ.

ბრილიანტის მწვანეც ინდიკატორია, იცოდით?

ავიღოთ სამი ჭიქა, ერთში ჩვეულებრივი წყალი იყოს, მეორეში წყალში გარეული ძმარი ან ლიმონი, მესამეში სოდის ან მილების საწმენდის წყალხსნარი, ანუ ტუტე გარემო. სამივე ჭიქაში რამდენიმე წვეთი ბრილიანტის მწვანე ჩავაწვეთოთ. პირველში, ანუ წყალში მოლურჯო შეფერილობა განვითარდება, მეორე ჭიქაში, ანუ მჟავა არეში ღია მწვანე, მესამეში, ანუ ტუტეში კი ღია ყვითელი ნალექი წარმოიქმნება.

ახლა, ახალ ჭიქაში დაამზადეთ სუფრის მარილის ნაჯერი ხსნარი და იოდის სპირტხსნარის რამდენიმე წვეთი დაამატეთ. იოდის სპირტხსნარსაც  აფთიაქში იპოვით.  სითხის ზედაპირზე კრისტალური იოდი გამოილექება. აფთიაქში ნაყიდ იოდის სპირტხსნარში სპირტის კონცენტრაცია მცირეა. წყალში და მით უმეტეს მარილწყალში იოდი ცუდად იხსნება, ამიტომაც ნალექში გამოდის. ამ პროცეს გამოკრისტალდება ეწოდება.

თუ იოდის გამოკრისტალებისას მაგიდის ზედაპირი ან ტანსაცმელი იოდით დაგესვარათ, აფთიაქში ნაყიდი ნატრიუმის თიოსულფატის ხსნარი დაასხით ლაქას და ისიც თანდათან გაქრება.

I₂+2Na₂S₂O₃=2NaI+Na₂S₄O₆

იგივე მიზნისთვის შეიძლება ასკორბინის მჟავას, ანუ C ვიტამინის გამოყენება.

C₆H₈O₆+I₂=C₆H₆O₆+2HI

ჩვენს მიერ გამოკრისტალებული იოდი კრიმინალისტების მსგავსად გამოვიყენოთ თაღლითი ქურდების თითის ანაბეჭდების ასაღებად. თეთრ ქაღალდზე ცერა თითი კარგად დავაჭიროთ, წესით ოფლის და ცხიმის ნარჩენი უნდა დარჩეს. ბოთლის თავსახურზე დავყაროთ იოდი, მოვატაროთ ცეცხლის ალზე და ეს ალი მოვაფრქვიოთ ქაღალდს.  იოდის ორთქლი თითის ანაბეჭდზე წვრილი კრისტალების სახით ლაგდება.  მიღებული ანაბეჭდის სურათი მალევე გაუფერულდება, ამიტომ მისი დაფიქსირებაა საჭირო სახამებლის ხსნარით.

I₂+(C₆H₁₀O₅)=I₂+(C₆H₁₀O₅)n

ანაბეჭდი ლურჯი გახდება.

სახამებელთან  რეაქციაში იოდი ინდიკატორის როლს ასრულებს და სხვადასხვა პროდუქტებში უსინდისო მწარმოებლის გამოვლენაში გვეხმარება. დიახ, ზოგიერთი პროდუქტი სახამებელს შეიცავს… არადა, არ უნდა შეიცავდეს.

დააწვეთეთ პროდუქტის ზედაპირს იოდის რამდენიმე წვეთი. ზედაპირი გალურჯდა? პროდუქტში სახამებელი ყოფილა.

კეთილი, სტაფილო, კარტოფილი, პურის ნაჭერი, რომ ლურჯდება გავიგე, მაგრამ ძეხვის ნაჭერსა და კეტჩუპში  სახამებელს რა უნდა?

ქიმია აბაზანაშიც არის და ამ ოთახის ქიმია საპნის ნაჭრიდან იწყება.

საპონი ცხიმოვანი მჟავების მარილებისგან შედგება. ე.წ. სარეცხი საპონი ნატრიუმის სტეარატია. გრძელი მოლეკულაა, რომლის მარცხენა ნაწილი ლიპოფილურია, ანუ ცხიმებს იზიდავს, მარჯვენა ნაწილი კი ფიდროფილურია, ანუ წყლის მოყვარული. სტეარატ ანიონები ცხიმის მოლეკულას ალყაში აქცევენ და „გაქცევის“ საშუალებას უსპობენ. შედეგად, ცხიმი იოლად ჩამოიბანება.

ქიმიური ექსპერიმენტი „სპილოს კბილის პასტა“ ხომ გახსოვთ. ერთი პერიოდი ეს ექსპერიმენტი ისეთი მოდური გახდა, ვისაც არ ეზარებოდა, ყველა აკეთებდა. არანაკლები ქაფის მიღება წყალბადის პეროქსიდის გარეშე, სამზარეულოშიც შეიძლება.

ავიღოთ რაიმე მაღალი მინის ჭურჭელი, მაგ. საყვავილე ლარნაკი. ჩავყაროთ სოდა, დავამატოთ წყალი და ჭურჭლის სარეცხი ჟელე. კარგად მოვურიოთ და დავამატოთ ძმარი. ჭურჭლიდან მაშინვე ამოვა ბევრი ქაფი, რომლის ბუშტუკებშიც ნახშირორჟანგია. ასეთი ქაფი ცეცხლსაქრობადაც გამოდგება. იმიტომ კი არა, რომ მეხანძრეების ქაფს წააგავს, უბრალოდ, CO₂ წვას ხელს არ უწყობს.

NaHCO₃+CH₃COOH=CH₃COONa+H₂O+CO₂

კიდევ ერთი ქიმიური რეაგენტი, რომელსაც სამზარეულოში ვიპოვით მჟაუნმჟავაა. მოვამზადოთ მისი ნაჯერი ხსნარი და რკინის რაიმე დაჟანგული ნაკეთობა მოვათავსოთ შიგნით. ორი სამი საათის შემდეგ ჟანგი გაქრება.

Fe₃O₄+5H₂C₂O₄=FeC₂O₄+2H[Fe(C₂O₄)₂]+4H₂O

2Fe(OH)₃+3H₂C₂O₄=Fe₂(C₂O₄)₃+6H₂O

მჟაუნმჟავაზე გამახსენდა… მჟაუნას შეჭამანდი მაქვს მოსამზადებელი. ამიტომ, ახლა წერას შევწყვეტ და სხვა წერილში მოგიყვებით, რა სარგებლობისთვის  უნდა შეიყვაროთ მჟაუნა.

„ჩემი ოჯახის ტრადიცია ყოველ საღამოს ერთად სავარჯიშოდ სკვერში გასვლაა”, – ასე პასუხობს ონლაინგაკვეთილზე ჩემი მეოთხეკლასელი შვილი მასწავლებლის შეკითხვას – რა არის მოსწავლეების საოჯახო ტრადიცია.

ჩემი შვილის პასუხმა კიდევ ერთხელ დამაფიქრა, როგორი მნიშვნელოვანია მოზარდისთვის სწორი მაგალითის ჩვენება ისეთ ღირებულ თემაზე, როგორიც გარემოსთან კავშირი და მასზე ზრუნვაა. იმისათვის, რომ ბავშვებს ადრეული ასაკიდანვე ჩამოუყალიბდეთ ეკომეგობრული ცნობიერება, შეიყვარონ ბუნება და დააფასონ მისი სარგებელი, საჭიროა უფროსებმა თავად მივცეთ მათ ამის მაგალითი.

მართლაც, დიდი ხანია ოჯახის ყველაზე საყვარელი საქმიანობა – რთული დღის შემდგომ სუფთა ჰაერზე გასვლა და განტვირთვა, ბავშვების საყვარელ თამაშობებში აქტიური ჩართვა და შემდეგ კმაყოფილ ბავშვებთან ერთად სახლში დაბრუნებაა. დროთა განმავლობაში უფრო მეტად ღირებული და ძვირფასი ხდება ისეთი დღეები, როცა მთელი ოჯახი ზურგჩანთებს მოვიკიდებთ და მცირე ლაშქრობებს ვაწყობთ. როცა ეს იშვიათად ხდება, განვიცდით, რომ ასეთი დღეებისთვის ნაკლები დრო რჩება ჩვენს ძალიან შემჭიდროებულ დღის განრიგში. მე და ჩემი შვილები იმ დღეს დაკარგულად მივიჩნევთ, თუ საღამოს სახლიდან გასვლას და სუფთა ჰაერზე გასეირნებას, ვარჯიშსა და თამაშს ვერ ვახერხებთ. ისე გამოვიდა, რომ ყოველდღიური აქტივობა ჩვენი ოჯახის საყვარელ ტრადიციად იქცა და იმედი მაქვს, როდესაც გაიზრდებიან, არც მაშინ დაივიწყებენ ასეთი აქტივობების მნიშვნელობას.

პანდემიის პირობებში ფიზიკური აქტივობა, მწვანე და ღია სივრცეები კიდევ უფრო დავაფასეთ, შევიყვარეთ და ვფიქრობ, მის მნიშვნელობასაც უფრო მეტად ჩავწვდით. სახლებში, კომპიუტერისა და ტელევიზორის ეკრანის წინ გამოკეტვამ დაგვარწმუნა, რამხელა გავლენა აქვს ჩვენს ფიზიკურ თუ მენტალურ ჯანმრთელობაზე მწვანე სივრცეებს.

ჩვენს სახლთან მდებარე სკვერი ნაძვებშია ჩაფლული და იქ ყოფნა ნამდვილად ამაღლებს ჩვენს განწყობას, დღის განმავლობაში დაგროვილი სტრესებისგანაც იქ ვთავისუფლდებით და ფიზიკურად ვჯანსაღდებით. სკვერში ციყვებიც მრავლად არიან და მათი დანახვა კიდევ უფრო ახალისებთ ბავშვებს. ჩვენი სკვერი სულ ახლახან გაარემონტეს, სტადიონი და სათამაშო სივრცე განაახლეს, Zip Line-ც გაჭიმეს, რომელიც საკმაოდ მალე სასეირნოდ გასულებს ჩამოწყვეტილი დაგვხვდა. (თუმცა ეს სულ სხვა ამბავია, მაგრამ იმაზე დაფიქრება, როგორ ვეპყრობით ჩვენს ხელთ არსებულ საზოგადოებრივ სიკეთეებს და როგორ „ვზრუნავთ“ მათ შენარჩუნებაზე, ნამდვილად ღირს).

სკვერი ხალხმრავალი მხოლოდ ზაფხულობით არის, მაგრამ წელიწადის სხვა დროსაც, მიუხედავად ხალხის სიმცირისა, ხშირად გვხვდება დანაგვიანებული. სტადიონზე სიგარეტის კოლოფები, ნამწვავები, კანფეტის ქაღალდები, ბოთლები და ახლა უკვე პირბადეებიც ხშირად აგვიკრეფია. შეიძლება ითქვას, სეირნობის ტრადიციის თანმხლები აქტივობა დაბინძურებული სკვერის დალაგება და მასზე ზრუნვაც არის.

სკვერს ერთი მხრიდან ტყე ესაზღვრება. კარგ ამინდებში ტყეშიც ხშირად ვსეირნობთ, ლაშქრობებს ვაწყობთ და მის მრავალფეროვნებას ვეცნობით. ისევე როგორც ყველა სხვა სივრცე, ჩვენი ტყეც დაბინძურებულია. აქ ათასგვარ ნაგავს ვპოულობთ. პიკნიკის შემდგომ მორჩენილ ნარჩენებს, ბოთლებს, ცელოფნის პარკებს, ერთჯერად ჭიქებსა და თეფშებს. ამას გარდა, ჩვენი მწვანე სივრცეები მშვენიერი „სამალავი” ყოფილა სამშენებლო ნარჩენებისთვისაც. ერთი სიტყვით, ყოველი ფეხის ნაბიჯზე ვაწყდებით ჩვენი გულგრილობის დამადასტურებელ კვალს და ეს ძალიან საწყენია.

ცოტა ხნის წინ ჩემს შვილებს ბიძაშვილები ესტუმრნენ და გასართობად ჩვენს საყვარელ სკვერში წავიყვანეთ. გადავწყვიტეთ შეძლებისდაგვარად დაგველაგებინა იქაურობა და ირგვლივ მიმოფანტული ნაგავიც აგვეკრიფა. ეს ვიდეოც მობილურით გადავიღეთ იმის საილუსტრაციოდ, რამხელა მნიშვნელობა აქვს ბავშვების ჩართულობას ამ საკითხის მოსაგვარებლად და პრობლემის გამოსაკვეთად.

ვფიქრობ, ჩვენს საზოგადოებაში ძალიან დაბალია ეკომეგობრული ცნობიერება და ამ მხრივ ინფორმაციის ნაკლებობაცაა. ამიტომ მნიშვნელოვანია, ბავშვებს ადრეული წლებიდან ვესაუბროთ გარემოს დაცვაზე, ჩავრთოთ ისინი მსგავს აქტივობებში და უფროსებმაც მათთან ერთად გავითავისოთ ეს საკითხი.

დღეს, როდესაც ინტერნეტი ჩვენს ყოველდღიურ ცხოვრებაში დიდი დოზითაა,  ბევრ დადებით შედეგთან ერთად, აღსანიშნავია მისი უარყოფითი მხარეც. მას თითქმის ყველა ასაკის ადამიანი იყენებს. ყურადღებას გავამახვილებ მოსწავლეებზე, რომლებიც სასწავლო პროცესში ინტერნეტს ერთ-ერთ დამხმარე რესურსად იყენებენ. იქნება ეს ინფორმაციის მომზადება, სიახლის გაცნობა თუ სხვა – მათ უწევთ შეხება ინტერნეტთან. რა უნდა იცოდნენ მათ იმ საფრთხეებზე, რომლებიც მისი თანმდევია? რა უნდა გაითვალისწინონ?

„მე და საზოგადოების“ საგნის სწავლებისას ჩემს მეოთხეკლასელებთან ამ თემაზე მოგვიწია საუბარი. ისინი ფლობენ ინტერნეტის გამოყენების უნარ-ჩვევებს. მას შემდეგ, რაც მასობრივი ინფორმაციის საშუალებებში ინტერნეტი მოწინავე ადგილს იკავებს, საჭიროა მის გარშემო საუბარი, მით უფრო, თუ ის საფრთხის შემცვლელია. ამ თემაზე ჩვენი გაკვეთილები შემდეგნაირად წარიმართა:

სახელმძღვანელოში შემოთავაზებულ შეკითხვაზე პასუხის გასაცემად განვიხილეთ, რა მიზნით შეიძლება ინტერნეტის გამოყენება:

შემდეგ მოსწავლეებს  განვუმარტე, რომ არსებობს არასანდო და სანდო ინფორმაცია. სანდო ინფორმაცია ეფუძნება სინამდვილესა და სიზუსტეს, ხოლო არასანდო – ტყუილს. მოსწავლეებს მოვუყვანე მაგალითები, მათ უნდა ეპასუხათ ეს ინფორმაცია, შესაძლოა თუ არა იყოს სანდო ან არასანდო. მაგალითები შეგიძლიათ თავად მოიფიქროთ. დაიწყოთ მარტივით, შემდეგ კი გაართულოთ. მაგალითად:

• ინტერნეტში გავრცელდა ინფორმაცია, რომ იაპონიაში მფრინავი სპილო შენიშნეს – სანდოა თუ არასანდო?
• ყვავილების უმრავლესობას შეუძლია წყლის გარეშე არსებობა – სანდოა თუ არასანდო?
• თამარ მეფე მოღვაწეობდა 12 საუკუნეში – სანდოა თუ არასანდო?

მოსწავლეები, ცხადია, საკუთარ მოსაზრებებს დააფიქსირებენ საკითხის ირგვლივ არსებული ცოდნის მიხედვით, მაგრამ აქ ხაზგასმით უნდა მივუთითოთ მათ, რომ ინფორმაციას ყოველთვის სჭირდება გადამოწმება. ინტერნეტში არსებული ინფორმაცია შეიძლება იყოს ჭორი, შეთხზული ამბავი, რომლებიც სწრაფად ვრცელდება. მათ გაზიარებამდე კი საჭიროა გადამოწმება. თუ რაიმე ინფორმაციის სიზუსტეში გვეპარება ეჭვი,  უმჯობესია ის სხვას არ გავუზიაროთ მანამ, სანამ მის სიზუსტეში არ დავრწმუნდებით.

აგრეთვე გთავაზობთ თამაშს.

მოსწავლეებისათვის რომ უკეთ გასაგები იყოს ინფორმაციის ,,დამახინჯების“ ფაქტი, შესთავაზეთ მათ შემდეგი თამაში: მოსწავლეები დასვით წრიულად. ერთ მოსწავლეს ჩასჩურჩულეთ წინადადება და სთხოვეთ ის მეორე მოსწავლეს ჩასჩურჩულოს. ასე  თქვენი მიწოდებული ინფორმაცია გადაეცემა ყველა მოსწავლეს და ბოლოს დაუბრუნდება მას, ვინც პირველმა მოისმინა. ის გააკეთებს შედარებას, პირვანდელი სახით მიიღო ინფორმაცია, თუ ფაქტები დამახინჯდა. მოსწავლეებმა შესაძლოა, აღმოაჩინონ, რომ ერთმანეთის მიერ გადაცემული ამბავი შეიცვალა და ის სულაც არ იყო იმ სახით, რომლითაც მასწავლებელმა პირველ წევრს უკარნახა. ამ თამაშის საფუძველზე შეგვიძლია ვიმსჯელოთ, როგორ იცვლის სახეს ინფორმაცია.

მოსწავლეებს მივაწოდე ინფორმაცია, რა უნდა გაითვალისწინონ ინტერნეტის მოხმარების დროს:

• არ შეხვდე მარტო ინტერნეტმეგობარს უფროსის გარეშე;
• თუ უცხო ადამიანი დაგვეკონტაქტება, ყოველთვის ჩააყენე უფროსები საქმის კურსში;
• არ გაასაჯაროო პერსონალური მონაცემები (აუცილებლად განუმარტეთ მოსწავლეებს, რას ნიშნავს პერსონალური მონაცემები და რა შედის მასში) ინტერნეტში;
• თუ ვინმე დაგემუქრება, აუცილებლად შეატყობინე უფროსებს და ა.შ.

მოსწავლეებთან ასევე გავმართე დისკუსია, შესაძლოა თუ არა ინტერნეტით ადვილად იტყუებოდეს ადამიანი. როგორ შეიძლება ეს მოხდეს? ადვილია თუ არა, სხვას დააჯერო ტყუილი? დისკუსიაში მოსწავლეებმა დაასახელეს ის გარემოებები, რომლებიც ხელს უწყობს ინტერნეტში ტყუილის ადვილად გავრცელებას. მსგავსი დისკუსიები მნიშვნელოვანია საკითხის სიღრმისეულად შესასწავლად.

მოსწავლეებს ვთხოვე ერთმანეთი გამოეკითხათ:

• აკონტროლებენ თუ არა მშობლები მათი ინტერნეტის მოხმარებას?
• საშუალოდ რამდენ დროს უთმობენ გაჯეტებთან ყოფნას?
• ჰქონიათ თუ არა უსიამოვნო გამოცდილება ინტერნეტის მოხმარებაზე?

გამოკითხვის შედეგების პრეზენტაცია და ანალიზი მოვახდინეთ მომდევნო გაკვეთილზე. ასევე მოსწავლეებს ვთხოვე, დაემზადებინათ პლაკატები ინტერნეტის საფრთხეებზე, გთავაზობთ რამდენიმე ნამუშევარს:

ვფიქრობ, მსგავსი გაკვეთილებით მოსწავლეებს დავეხმარებით იმის გარკვევაში, თუ რა საფრთხის შემცვლელია ინტერნეტი. ასევე ვასწავლით მასში მოცემული ინფორმაციის სანდოობის დადგენას. მნიშვნელოვანია, მოსწავლეები დავიცვათ იმ ვირტუალური სამყაროსგან, რომელიც ხშირად არცთუ ისე მომხიბვლელი და დადებითია, როგორიც ერთი შეხედვით ჩანს.