საით?

ალბათ შორს…

ეს წერილი ისეთ ამბებზეა, რომლებზეც არ ვსაუბრობთ, დუმილი გვირჩევნია, იმიტომ რომ არ ვიცით, რა ვთქვათ, იმიტომ რომ სიტყვები მიფრინავენ, ზუსტად მათსავით, ვის შესახებაც უნდა მოვყვე. მოვყვე არა – ვთქვა ის სიტყვები, რომლებიც ყველაზე მეტად გვჭირდება, რადგან სიტყვებს ბევრი რამ შეუძლიათ, მათ შორის – განკურნებაც და განადგურებაც. მე მაკურნებელ, ხელახლა დამბადებელ სიტყვებს ავირჩევ, რომ მიწამდე ჩაწოლილ ნისლში გზა გავიგნოთ, რომ უსიერ ტყეში მზის კომორები ვიპოვოთ და ერთი ძალიან, ძალიან ღრმად ამოვისუნთქოთ.

მასწავლებელს ორი ცხოვრება აქვს: ერთი – ჩვეულებრივი, როგორიც ყველა ადამიანს, მეორე – მასწავლებლური. აი, ამ მასწავლებლურ ცხოვრებაში მასწავლებელი იმდენ ცხოვრებას ასწრებს, რამდენი მოსწავლეც ეყოლება. ეს მეორე ცხოვრება ძალიან დაძაბულია, სუპერგმირობას მოითხოვს, ოღონდ ხშირად ესეც არ არის საკმარისი. ამაზე მეტი, გაცილებით მეტი უნდა შევძლოთ, რომ კომორებმა ჩამოაღწიოს დაბურულ ტყეში.

რატომ გავბედე ისეთ საკითხზე ლაპარაკი, რომელსაც ტაბუ ადევს? რომელზე საუბრის დროსაც სიტყვები ქრება? რომელზეც მხოლოდ ვტირით? რომელიც გვანადგურებს? რომელიც სასოწარკვეთილებაში გვაგდებს? იმედს გვართმევს? თავს ყველაზე უსუსურად გვაგრძნობინებს და ჩვენი მასწავლებლური სუპერგმირობაც წვიმაში მოყოლილი მაკიაჟივით იღვენთება, იდღაბნება, და ჩვენც ვშიშვლდებით, ნიღაბს ვიხსნით, სამყაროს წინაშე წარვდგებით ყველაზე უსუსურები, ყველაზე სევდიანები, რადგან ჩემმა მოსწავლემ ეს სამყარო დატოვა, რადგან ჩემი ჩიტი სადღაც შორს გაფრინდა და ახლა კლასში მისი ცარიელი მერხი შავ ხვრელად ქცეულა და მთელ ჩვენს ბედნიერებას, ოცნებებს, ყველა ჩატარებულ და ჩაუტარებელ გაკვეთილს სიღრმეში ითრევს, განადგურებას გვიქადის და არაფრად გვაქცევს? რატომ გავბედე და იმიტომ, რომ ჩემთვის ეს განცდები იმდენად ნაცნობი და მშობლიურია, ეს სასოწარკვეთილება იმდენ ხანს იყო ჩემთან, რომ მოვიშინაურე! ამიტომ, დიახ, მე სიტყვები მაქვს, იმიტომ რომ ჩემმა გაფრენილმა შვილმა ამის ძალა სადღაც უსასრულობიდან შურდულით მტყორცნა. მორჩა, ახლა ეს გახდა ჩემი სისუსტეცა და ძლიერებაც, უბედურებაცა და ბედნიერებაც. აი, სუპერმენები რომ ხდებიან კოსმოსიდან ჩამოვარდნილი ასტეროიდებისა და ამოუცნობი ენერგიების წყალობით, დაახლოებით ასეთი ამბავია, ოღონდ უფრო ჩახლართული და მისტიკური.

ბათუმის ტრაგედიამ მთელი სამყარო ამოაყირავა და ცხოვრება დააპაუზა. დიახ, აღარასოდეს იქნება ჩვენი ცხოვრება ისეთივე ლაღი და უდარდელი, ან როგორ შეიძლება სხვანაირად, როდესაც ჩვენგან სულ რამდენიმე კილომეტრზე ბავშვები ისე გაფრინდნენ, თანაკლასელებთან, მასწავლებლებთან დამშვიდობებაც კი ვერ მოასწრეს. ამ სამყაროს მიტოვება არ ყოფილა მათი არჩევანი, მათი სურვილი, მზად არ ყოფილან ამისთვის, ამიტომ ეს ამბავი კიდევ უფრო მტკივნეული და კიდევ უფრო მწარეა.

მათი მასწავლებლები კი, ეს სუპერგმირი მასწავლებლები, მარტო დარჩენნენ შავი ხვრელების პირისპირ – უამრავი გაფართოებული, ცრემლიანი თვალის პირისპირ, რომლებსაც ერთადერთი რამ აინტერესებთ: რატომ და სად წავიდა მათი კლასელი?

სად გაქრა ერთ დროს ჩახჩახა პლანეტა, ამხელა სევდა როგორ დაიტევს ერთი პაწაწინა კლასი?

ჰოდა, მასწავლებლებიც ჰყვებიან დამამშვიდებელ, მანუგეშებელ ამბებს, რომ მათ კლასელებს უფალთან ჩახუტების და მარადიული ნეტარების ბედნიერება ხვდათ წილად, რომ ანგელოზებად იქცნენ და ამიერიდან ზემოდან გადმოხედავენ, დაეხმარებიან, თუ გაუჭირდათ, ნატვრებსაც კი აუსრულებენ.

მაგრამ ბავშვებს უფრო მეტი სჭირდებათ – ფაქტები და ისტორიები. ინტერესი და ცნობისმოყვარეობა არ ასვენებთ. ნეტავი ახლა რას გრძნობენ? რას ფიქრობენ? მოწყენილები არიან თუ ბედნიერები? ჯადოსნურ ბაღში დასეირნობენ თუ ღრუბლებში დაფრინავენ? ფრთები მართლა აქვთ? და სული თუ გამჭირვალეა, თუ ვერ ვხედავთ, როგორ გამოიყურება ნეტავი?

და აი, ასეთ უმძიმეს დროს, როცა სიტყვები უკვე ვეღარ იძებნება, შეხედავს მასწავლებელი ცრემლით სავსე, სევდიან თვალებს და დაიწყებს „ძმები ლომგულების“ კითხვას. აქ არის ყველა პასუხი, აქ არის ის, რაც გაფრენილი ჩიტების კვალს მიგვაგნებინებს: „და ჩემი სული – თეთრი მტრედი/ მოფრთხიალდება შენს მყუდრო სახლში, /ო, სიყვარულო, მოგძებნის და სამუდამოდ მოისვენებს შენს მკერდზე, კარგო…“

როდესაც ჯონათანი გაფრინდება და დიდ მოგზაურობას შეუდგება, როდესაც მამაცი ბიჭი ამ სამყაროს და თავის ავადმყოფ ძმას მიატოვებს, მისი მასწავლებელი დაწერს: „შენი სკოლის მასწავლებელი არასოდეს დაგივიწყებს, შენს თანაკლასელებს და თანასკოლელებს დიდხანს ემახსოვრები. საშინელი სიცარიელე იქნება კლასიში უშენოდ, ჩვენო მხიარულო, მშვენიერო ჯონათან, მაგრამ ისინი, ვინც ღმერთებს უყვართ, ახალგაზრდები ტოვებენ ქვეყანას. მშვიდობით განისვენე, ჯონათან ლომგულო!“

ამ სამყაროდან გაფრენილი ძმების საოცარი თავგადასავლის მოსმენა, ნანგილიას მშვენიერება და ჯადოსნურობა, ბიჭების სიმამაცე, ბოროტებასთან ბრძოლა, ბავშვებს ბევრ კითხვაზე გასცემს პასუხს და შავ ხვრელად ქცეული მერხიც იქნებ ისევ იქცეს ადრინდელ, ჩახჩახა ვარსკვლავად. მით უფრო, თუ მასწავლებელი სთხოვს ბავშებს, მოხატონ ის, გაალამაზონ, ყვავილები, გულები მიაწებონ, ბარათებით გააფორმონ,  გულიდან ამოსული სიტყვებით დაამშვენონ, შეიძლება საჩუქრებიც კი მიუტანონ. ამით ემოციების გამოხატვის გზას გავუხსნით, თან მერხიც აღარ გამოჩნდება ისეთი ცარიელი და სევდიანი – ის მოგონებებისა და სიყვარულის კერად იქცევა, იქცევა სიმბოლოდ დიდი მოგზაურობის დაწყებისა.

გაფრენილი კლასელის სახელით ჩადენილი სიკეთე ხომ ყველაზე დიდი სიკეთეა! მოდი, მოაგროვონ სახლში ის ნივთები, რომელთა გაცემაც მოუნდებათ და წამოიწყონ ერთი დიდი საქველმოქმედო პროექტი: გავცეთ მათი სახელით, ვინც წასვლა არჩია, ან მათი სახელით, ვისაც ამ სამყაროს მიტოვება მოულოდნელად მოუწია – ჩვენი სამყაროები ხომ მაინც მჭიდროდ არის ერთმანეთთან დაკავშირებული, აქაური, ამ სამყაროსეული საქმეები იმ სამყაროშიც აისახება, ოღონდ ცოტა განსხვავებულად, მაგრამ, რაც მთავარია, ჩვენს გზავნილებს იღებენ, ჩვენ შეგვიძლია, დავუკავშირდეთ მათ და ეს კავშირი ყველაზე მარადიული, ყველაზე გამძლეა, ყველაზე სევდიანი და, ამავე დროს, დიდი იმედის მომცემიც. ჰოდა, ჩვენი კეთილი საქმეები იმ სამყაროში ვარდებად და ყაყაჩოებად, იებად და ენძელებად, იასამნებად და შროშანებად აბიბინდება! ამაზე დიდი ბედნიერება რა უნდა იყოს, როცა საყვარელ ადამიანს სხვა სამყაროშიც ასეთ საჩუქრებს სჩუქნი და ეუბნები, რომ გიყვარს, რომ გჯერა მისი არსებობისა, გჯერა, რომ ის მუდამ შენთან იქნება – მოღუღუნე მტრედად თუ მოულოდნელად ამოსულ ვაშლის ხედ.

და ეს ამბავი იქცევა პირველ შეჯახებად ცხოვრებასთან, მიღმიერ სამყაროსთან შეხების პირველ გაკვეთილად, მასწავლებელი კი, ეს სუპერძალების მქონე არსება, ახლა უკვე ცხოვრების მასწავლებლად იქცევა, ახლა უკვე წარუშლელ კვალს დატოვებს მათ ცხოვრებაში, ახლა უკვე საერთო სევდა ექნებათ, საერთო რწმენა და საერთო იმედიც. რომ ოდესმე, ბევრი წლის შემდეგ, მთელი კლასი ისევ ერთად შეიკრიბება, ოღონდ ამ დროს არც ერთი მერხი არ იქნება შავად პირდაღებული, პირიქით, ყველა იკაშკაშებს და იბრწყინებს, მასპინძლობას კი ადრიანად გაფრენილი ჩიტები გაუწევენ.

ოზურგეთის თეატრის მუზეუმში შესვლისთანავე თქვენს ყურადღებას მიიპყრობს ძველი, გახუნებული აფიშა. მშვენიერ ჩარჩოში ჩასმული განცხადებიდან შეიტყობთ, რომ გურიის სცენებზე ჯერ კიდევ გასული საუკუნის დასაწყისში იდგმებოდა დიდი გერმანელი შემოქმედის ფრიდრიხ შილერის ცნობილი ტრაგედია „ვერაგობა და სიყვარული“. საქართველოს არაერთ რეგიონულ თეატრში ვყოფილვარ სტუმრად, ყველგან ვსვამ კითხვას ვიურთენბერგელი მწერლის შესახებ და ყველგან მპასუხობენ, რომ საბჭოთა ეპოქაში გოეთეს მეგობრის პიესებს საპატიო ადგილი ჰქონდა მიჩენილი დასის რეპერტუარში. როგორც ჩანს, წარსულში ქართველ თეატრალებს ძალიან უყვარდათ ევროპელი გენიოსი.

ფრიდრიხ შილერის სახელს თანამედროვე ახალგაზრდებიც შესანიშნავად იცნობენ. გასულ სემესტრში ჩემმა თითქმის ყველა სტუდენტმა იცოდა, რომ ევროკავშირის ჰიმნად შერჩეულ ბეთჰოვენის მეცხრე სიმფონიას ხშირად შილერის ლექსის „ოდა სიხარულს“ თანხლებით ასრულებენ. ერთ მათგანს ჰიმნის ორი ქართული თარგმანიც კი ჰქონდა დაზეპირებული. ცხადია, ერთი პოეტური ნაწარმოების პოპულარობა არაფერს ნიშნავს. შილერი ქართული საზოგადოებისგან გაცილებით მეტ ყურადღებას იმსახურებს, განსაკუთრებული სარგებლობის მოტანა კი მას ისტორიის მასწავლებლებისთვის შეუძლია. ის არ ძველდება!

ფრიდრიხ შილერის თავდაპირველი პროფესია ჰუმანიტარულ მეცნიერებებს არ უკავშირდებოდა – ღარიბი დალაქისა და მებაღის ოჯახში დაბადებული ბიჭი იძულებული იყო, ვიურთენბერგის ჰერცოგის კარლ ევგენის სამხედრო სასწავლებელში ჩარიცხულიყო. წინააღმდეგ შემთხვევაში ოჯახს დევნილობა და დესპოტი მმართველის რისხვა ემუქრებოდა. სამხედრო სკოლაში პოეტი მედიცინის ფაკულტეტზე სწავლობდა. რვაწლიანი ტანჯვა-წამების შემდეგ მან ძლივს დაასრულა სასწავლებელი და გაჭირვებით მოიპოვა პოლკის ექიმის კვალიფიკაცია. სამწერლო და სამედიცინო საქმიანობის გარდა, შილერს მოღვაწეობის კიდევ ერთი ასპარეზი ჰქონდა. არქივებსა და ბიბლიოთეკებში ათწლიანი მუშაობის შემდეგ ყოფილი ექიმი გოეთეს თხოვნით იენის უნივერსიტეტის ისტორიის ფაკულტეტზე ექსტრაორდინარულ პროფესორად მიიწვიეს. მიუხედავად იმისა, რომ უნივერსიტეტი ვაიმარის, გოთის, მანჰაიმისა და კობურგის ჰერცოგებს ექვემდებარებოდა, სასწავლებელში შტატგარეშე პროფესორებისთვის ანაზღაურება გათვალისწინებული არ იყო. ლექციის შემდეგ სტუდენტები შესაწირავ ყუთში აგროვებდნენ თანხას და სწორედ ღარიბი მსმენელების გროშები მიიჩნეოდა მეორეხარისხოვანი პედაგოგის გასამრჯელოდ (იენის უნივერსიტეტი უკვე წლებია ყოფილი უხელფასო მასწავლებლის სახელს ატარებს). დიდი გაჭირვება შილერისთვის გადაულახავ ბარიერად არ ქცეულა. მას უყვარდა ისტორია და სურდა, ცოდნა სხვებისთვისაც გაეზიარებინა. შესაბამისად, მზად იყო საშინელი სოციალური პირობების ასატანად. ისტორია მისთვის ერთგვარი თავშესაფარიც გახლდათ. წარსულის კვლევის საშუალებით მწერალი გაურბოდა თანამედროვე კრიტიკოსებს, თეატრის მოღვაწეებს, ვაჭრებს, საშუალო კლასის მოსაწყენ წარმომადგენლებს, რომლებსაც არ ჰყოფნიდათ თვალსაწიერი პოეტის მისწრაფებათა შესაცნობად.

ისტორიის დარგში შილერი მხოლოდ ლექციებს არ კითხულობდა. ბევრმა არ იცის, რომ იენის უნივერსიტეტის პროფესორის კალამს ეკუთვნის რამდენიმე მნიშვნელოვანი ნარკვევი ნიდერლანდების, გერმანიის, ავსტრიისა და საფრანგეთის ისტორიის შესახებ. გარდა ლექციებისა და სამეცნიერო თხზულებების მომზადებისა, შილერი ისტორიკოსის პროფესიული ეთიკის განვითარებაზეც ზრუნავდა. საჯარო განხილვების დროს იგი ხმალამოღებული უპირისპირდებოდა დარგის იმ სპეციალისტებს, რომლებსაც სიახლეები სძულდათ; რომლებიც, ახალი ფაქტებისა და წყაროების აღმოჩენის მიუხედავად, უარს ამბობდნენ სახელმძღვანელოებისა და მიდგომების გადახედვაზე. „ახალმა მოვლენამ, ახალაღმოჩენილმა კანონმა თავდაყირაც რომ დააყენოს მთელი მეცნიერული ნაღვაწი, აზრიც რომ დაუკარგოს წლების განმავლობაში დაგროვილ მთელ ცოდნას, ნამდვილ ისტორიკოსში ჭეშმარიტების სიყვარულმა მაინც უნდა სძლიოს კარგად დამკვიდრებული სისტემისადმი ერთგულების გრძნობას“, – ამბობდა ყოფილი ჯარისკაცი.

ბუნებრივია, ისტორიკოსი მწერლის ლიტერატურული ნაწარმოებები აღბეჭდილი გახლავთ ევროპის წარსულის უმნიშვნელოვანესი სურათებით. შილერის დრამებიდან ბევრი რამ შეიძლება გავიგოთ „ბებერი კონტინეტის“ ისტორიის უმთავრესი ეპოქების, ერების ჩამოყალიბების, რელიგიური ომების შესახებ. მისი ტრაგედიები გარდასულ საუკუნეთა მთავარი სოციალური და იდეური კონფლიქტების შესახებაც მიგვანიშნებს. მოკლედ, შილერის ქართულად თარგმნილი პიესები ისტორიის ნებისმიერი მასწავლებლისა და მისი მოსწავლეებისთვის შესანიშნავ დამხმარე რესურსად შეიძლება იქცეს.

ვთქვათ, მსოფლიოს ისტორიის გაკვეთილი XVI საუკუნის ევროპაში დატრიალებულ მოვლენებს ეძღვნება. აღნიშნულ საუკუნეში დასავლეთის ერთ-ერთი ყველაზე ძლიერი ქვეყანა ნიდერლანდები გახლდათ. ვაჭრობა, ხელოსნობა, ზღვაოსნობა, მსუბუქი მრეწველობა ჰოლანდიელთა მეურნეობის წამყვან დარგებს წარმოადგენდა. ადგილობრივთა გამდიდრება ხელს არ აძლევდა ესპანეთის ტახტს. იბერიელი ჰაბსბურგები კათოლიკური ეკლესიისა და ინკვიზიციის დახმარებით მუსრს ავლებდნენ განვითარების გზაზე შემდგარ პროტესტანტ ნიდერლანდელებს. რელიგიურ დაპირისპირებას პირველი დიდი რევოლუცია მოჰყვა. ათწლეულების განმავლობაში იბრძოდნენ ჰოლანდიელი პარტიზანები ჰერცოგი ალბასა და სხვათა ჯარების წინააღმდეგ. საბოლოოდ ნიდერლანდების რევოლუციამ გაიმარჯვა და ქვეყანა დამოუკიდებელ სახელმწიფოდ ჩამოყალიბდა.

ამ მოვლენებისთვის თვალის მიდევნება შილერის „დონ კარლოსის“ საშუალებითაც გახლავთ შესაძლებელი. ცხადია, ნაწარმოებში უზუსტესად არ არის ასახული ისტორიული ფაქტები, მაგრამ ტრაგედია მოსწავლეებს მთელი სისავსით დაანახებს ესპანეთის სამეფო კარს. ისინი შეძლებენ სასახლეში გამეფებული განწყობების, მსოფლმხედველობრივი დაპირისპირებების აღმოჩენას. „დონ კარლოსის“ წაკითხვის შემდეგ უფროსკლასელები მხედართმთავარ ალბას მაგალითზე ადვილად შეძლებენ ფანატიკოსი კათოლიკეების სახის გარჩევას, მეფე ფილიპესა და მარკიზ პოზას ურთიერთობის საფუძველზე კი გააცნობიერებენ, თუ როგორ სპობს თვითმპყრობელობა თავისუფლების ნებისმიერ გამოვლინებას. დონ კარლოსის სიკვდილის შედეგად დაობლებულ ტახტზე ფიქრისას კი შეიძლება ზოგიერთი ფეოდალურ-კათოლიკური წყობის დესტრუქციულობის აღმოჩენამდეც კი მივიდეს. ყოვლისშემძლე მეფე შვილის დაცვასა და მემკვიდრის გადარჩენაზეც კი უარს ამბობს, რათა ჭაობში დასადგურებულ სიმშვიდეს საფრთხე არ შეექმნას.

XVI საუკუნის დასავლეთი, ნიდერლანდების რევოლუციის გარდა, კიდევ ერთმა მოვლენამ შეაზანზარა. ეპოქის ყველა მკვლევარი გატაცებით საუბრობს შოტლანდიის კათოლიკე დედოფლის მარიამ სტიუარტისა და ინგლისის პროტესტანტი მონარქის ელიზაბეთის დაპირისპირებაზე. ქალი ლიდერები კუნძულზე ძალაუფლების ხელში ჩაგდებისთვის ერთმანეთს არ ინდობდნენ. ქალთა ლეგენდარულ ორთაბრძოლას შტეფან ცვაიგამდე შესანიშნავი წიგნი მიუძღვნა ფრიდრიხ შილერმა. გერმანელი თავის თხზულებაში დაწვრილებით არ აღწერს მარიამ შოტლანდიელის თავგადასავალს, მისი ნაშრომი მოსწავლეებს ინგლისელთა მიერ დედოფლის სიკვდილით დასჯის მნიშვნელობაზე ჩააფიქრებს. მარიამ სტიუარტი პირველი მონარქი გახლდათ, რომელსაც განაჩენი ოფიციალურმა სასამართლომ გამოუტანა. ფრანგი პრინცესა პირველი გვირგვინოსანი იყო, რომელსაც ღიად მოჰკვეთეს თავი. ქალის უსამართლო მკვლელობის შემდეგ აბსოლუტიზმის, სამეფო ოჯახის წევრის სიწმინდისა და ხელშეუხებლობის მითი უმძაფრესად დადგა კითხვის ნიშნის ქვეშ. ნაწარმოებში კარგად ჩანს, თუ როგორ იყენებდა სისხლისღვრასა და ძალმომრეობას მაშინდელი სახელმწიფო სტაბილურობის შესანარჩუნებლად.

შილერი უყურადღებოდ არც თავისი ქვეყნის მატიანეს ტოვებს. გერმანიის ისტორიის ერთ-ერთი ყველაზე მძიმე პერიოდი ოცდაათწლიან ომს უკავშირდება. მეჩვიდმეტე საუკუნის სამი ათწლეულის განმავლობაში გერმანია ევროპელი მონარქებისა და დიდგვაროვნების, კათოლიკური და პროტესტანტული ბანაკების საომარ თეატრად იყო ქცეული. ერთი ერის წარმომადგენლები ფეოდალური გარჩევებისა და ძალაუფლების გადანაწილების მიზნით წამოწყებული თამაშების საფუძველზე ერთმანეთს ჟლეტდნენ. სწორედ ეს კატასტროფაა აღწერილი შილერის ტრილოგიაში „ვალენშტაინი“. შილერი დრამაში აცოცხლებს ისტორიის რეალურ მოქმედ პირებს, ფსიქოლოგიური, სოციალური, პოლიტიკური პერსპექტივებიდან განიხილავს თითოეული მათგანის გადაწყვეტილებებს, უზუსტესად წარმოაჩენს ოცდაათწლიანი სისხლისღვრის გამანადგურებელ შედეგებს გერმანიისა და მთელი ევროპისთვის.

თავად რომ მასწავლებელი ვიყო, დასავლეთის ისტორიის უკეთ შესასწავლად შილერის რომელიმე დრამას სასკოლო სცენაზე დავდგამდი. წესით, ჰუმანიტარული და სოციალური მეცნიერებების რიგითი წარმომადგენლები ბედნიერები უნდა ვიყოთ, რომ ევროპის ერთ-ერთი ყველაზე დიდი ლიტერატორი პარალელურად უმაღლესი კლასის ისტორიკოსიც გახლდათ, მას შეეძლო ისტორია ხელოვნების, პოეზიის შუქზე შეესწავლა. ისტორიისა და ლიტერატურის ასეთი ურთიერთგადაჯაჭვულობა კი შესანიშნავი იარაღია ბავშვის დაინტერესებისთვის.

ჩანაწერები საზოგადოებრივი გეოგრაფიის გაკვეთილებისთვის

(სტატია მომზადებულია ორიენტალისტების, პროფესორების ა. მასლოვის, ა. კარნეევის, ტ. რუსკოლას და ჯ. ვასსერსტრომის ლექციების მიხედვით)

რატომ რჩება დღევანდელი ჩინეთი მსოფლიოსთვის გამოცანად? რამ განაპირობა მეტწილად სასოფლო-სამეურნეო, კომუნისტური, ავტორიტარული წესებით მართული ქვეყნის ასეთი არნახული წინსვლა ტექნოლოგიებში, სოფლის მეურნეობაში, სამხედრო საქმესა და სოციალურ მოწყობაში? რა საიდუმლოს ფლობს ეს სახელმწიფო, სადაც მსოფლიოში ყველაზე მეტი ადამიანი ცხოვრობს და, მიუხედავად ამისა, რომლის ეკონომიკური ზრდა და განვითარება კვლავ ყველაზე მაღალია მსოფლიოში, სახელმწიფო, რომელიც ერთ დროს არც ისე მდიდრიდან საშუალო და მაღალი შემოსავლების ქვეყნად გადაიქცა?

ოპიუმის ომებში ჩინეთის დამარცხებამ და მის ნავსადგურებში (გუანჯოუ/კანტონი, სიამენი, სუჯოუ, ნინგბო, შანხაი, ჰონგ-კონგი, მაკაო) ევროპელების გაბატონებამ კიდევ უფრო გაამძაფრა ევროპელთა უპირატესობითი დამოკიდებულება ჩინეთისა და ჩინელებისადმი. მიუხედავად იმისა, რომ მეოცე საუკუნის დასაწყისში უამრავი წიგნი, სტატია და კვლევა გამოქვეყნდა ჩინეთის სოციალურ მოწყობაზე, პოლიტიკასა და კულტურაზე, მისი ეკონომიკის შესახებ ინფორმაცია ყოველთვის მწირი იყო. არავის ჰქონდა პასუხი მარტივ კითხვაზე: რამდენი იყო, ვთქვათ, 1900 წელს ჩინეთის მთლიანი შიდა პროდუქტის (მშპ) რაოდენობა ერთ სულ მოსახლეზე? როგორი იყო შობადობის ან საკვებით უზრუნველყოფის (აუცილებელი კილოკალორიების რაოდენობა დღეში) მაჩვენებლები დამანგრეველი ომების დროს ან მათ შემდეგ?

დღესაც კი ჩინეთის ისტორიის მკვლევრებისთვის გაურკვეველია, როგორი იყო ჩინეთის იმდროინდელი მდგომარეობა ეკონომიკისა და მისი მართვის კუთხით. ბრანდტი, მა და რავსკი (ლონდონის ეკონომიკისა და პოლიტიკური მეცნიერების სკოლა, 2012) თავიანთ სტატიაში ჩინეთის 1900 წლის ეკონომიკის შესახებ წერენ, რომ ქვეყნის დღევანდელი ეკონომიკური წარმატება უფრო მე-19 საუკუნის ეკონომიკურ გამოცდილებასა და მდგრადობას უკავშირდება, ვიდრე დენ სიაო პინის 80-იანი წლების რეფორმებს. სამწუხაროდ, დღესაც კი არ შეგვიძლია იმის თქმა, რამდენად შეედრებოდა იმდროინდელი ევროპა თავისი ეკონომიკური განვითარებით მე-19 საუკუნის უკვე 400-მილიონიან ჩინეთს.

რადგან ამ კითხვებზე პასუხები თითქმის არ გვაქვს, შეუძლებელია იმის მტკიცებაც, რომ მე-20 საუკუნის ჩინეთი „ჩამორჩენილი“ ქვეყანა იყო. ალბათ ამიტომ, ევროპელებისა და ამერიკელებისთვის ჩინეთის „ჩამორჩენილობის“ ერთადერთ არგუმენტად შესახებ რჩება მისი დამარცხება დასავლეთის კოალიციურ ჯარებთან მე-19 საუკუნის ოპიუმის ომებში და ჩინეთის ბაზრის დაპყრობის დაუოკებელი სურვილი. სწორედ ამ დაშვებაზე და ხანდახან სპეკულაციებზეც აიგო ჩინეთის გამოჩენილ მკვლევართა (ტოინბი, ბრედლი და სხვები) კულტურულ-ეკონომიკური თეორიები მსოფლიოსა და ჩინეთის ეკონომიკის შესახებ.

ამ დროს ჩამოყალიბდა სტერეოტიპები ჩინეთის ცივილიზაციურ ჩამორჩენაზე და ერთ დღესაც, როდესაც მსოფლიომ ჩინეთის არნახული ზრდა „აღმოაჩინა“ (მე-20 საუკუნის 80-იანი წლებიდან დღემდე), იგი დაფრთხა, რადგან დაინგრა ის იდეური კონსტრუქცია, რომელიც ჩინეთს ღარიბი და იაფი კომუნისტი მუშებით დასახლებულ ქვეყნად აღიქვამდა.

ერთ-ერთი საბჭოთა ჟურნალი, რომელიც 80-იანი წლების ჩინეთის ეკონომიკაზე წერდა, მკითხველს არწმუნებდა, რომ „კი, ჩინეთი ვითარდება, მაგრამ სსრკ-ს განვითარების დონის მისაღწევად მას, სულ მცირე, 100-150 წელი დასჭირდება“. ახლა, რა თქმა უნდა, ადვილია აკრიტიკო 30-40 წლის წინ გამოთქმული მოსაზრებები, მაგრამ თუნდაც იმ დროს დასავლეთი თუ საბჭოთა კავშირი ცოტა მეტი ყურადღებით რომ მოჰკიდებოდნენ 80-იან წლებში ჩინეთის განვითარების ძირეულ ფაქტორებს, მათი პროგნოზები ალბათ უფრო ახლოს იქნებოდა სინამდვილესთან. კერძოდ, ჩინეთის ისტორიისა და სხვა ქვეყნებთან მისი ურთიერთობის გამოცდილების გათვალისწინებით, შესაძლო იყო მომავლისკენ მისი სწრაფვისა და მიმართულების სწორად აღქმა და გათვალისწინება. ისტორია წარმაოდგენს იმ ხატს, სურათს, რომელიც ადამიანთა გონებაშია დარჩენილი ან ასახული. ამ კუთხით ჩინელების გონებაში ჩინეთის ისტორია წარმოადგენდა და კვლავ წარმოადგენს წარმატებული, ძლიერი და ერთიანი ერის სურათს. თუ ამ „ჩინურ წარმოდგენას“ შევადარებთ ევროპულ ან ევროპაცენტრულ წარმოდგენებს, დავინახავთ, რომ ევროპელთა გონებაში მუდმივად არსებობდა დაშვება ევროპის უდავო უპირატესობის შესახებ ნებისმიერ აზიურ თუ სხვა ცივილიზაციასთან შედარებით.

ამის მიზეზები საკმაოდ ობიექტურად გამოიყურებოდა: ევროპელი ეკონომისტები მაშინაც ამტკიცებდნენ და დღემდე ამტკიცებენ, რომ ევროპული მართვის მოდელი, მანქანა-დანადგარები, ქარხნები (რომლებიც ჯერ კიდევ არსებობობს ევროპაში), წარმოება, პროდუქცია და კვალიფიციური მუშახელი წარმოადგენა და ისევ წარმოადგენს იმ ფაქტორებს, რომლებიც განაპირობებს ევროპის (და ამერიკის) ეკონომიკურ, მენეჯერულ და, საბოლოოდ, პოლიტიკურ და ცივილიზაციურ უპირატესობას აზიის ქვეყნებთან მიმართებით.

მეორე ფაქტორი და არგუმენტი გახლდათ ევროპული მეცნიერების წინსვლა და აღმოჩენები: ევროპულმა ცივილიზაციამ საგრძნობლად წინ წაიწია სამხედრო აღმოჩენებით და ტექნოლოგიური ცოდნით და, საზოგადოდ, ტექნოლოგიებით, რომლებიც მან ევროპაშივე დაწყებული პირველი და მეორე მსოფლიო ომების დროს შეიძინა.

ისტორიულად ისე მოხდა, რომ ჩინეთში გამოგონილმა და შექმნილმა დენთმა ევროპაში უმაღლეს განვითარებასა და გამოყენებას მიაღწია სამხედრო სფეროში: შუა საუკუნეების პორტუგალიური სამხედრო გემებით დაწყებული, ამერიკული სახაზო ხომალდებით დამთავრებული, ევროპული სამხედრო მანქანა საგრძნობლად აღემატებოდა აზიის ნებისმიერ სამხედრო ძალას. ამ ძალის მეშვეობით ესპანური, ფრანგული, ამერიკული და, რაც მთავარია, ბრიტანული კოლონიზაცია და კოლონიური ომები ევროპელთა სრული უპირატესობით მიმდინარეობდა. ამან წარმოშვა კიდევ ერთი მძლავრი არგუმენტი აზიელებთან შედარებით ევროპელთა აშკარა უპირატესობის შესახებ.

ამ დროს გაჩნდა ვიქტორიანული ეპოქის (1837-1901 წ.წ.) და, საზოგადოდ, ინდუსტრიალიზაციისა და განმანათლებლობის დროის ცნობილი ლოზუნგი: „ცოდნა ძალაა“ და ჩვენ ჩვენს გონებაში ყველაფრის გამოთვლა შეგვიძლია. ამაში მეცნიერება დაგვეხმარება!“ ამ წარმოდგენას ამყარებდა ავტორიტეტული ფრანგი ისტორიკოსის ფერნან ბროდელის (Fernand Braudel) და სხვა დასავლელი მეცნიერების (ლ. ფევრი, მ. ბლოკი, ე. ლაბრუსი და სხვანი) ნაშრომები, რომლებიც ევროპული ფინანსური, ეკონომიკური, საბანკო და მართვის მოდელების და, საზოგადოდ, ევროპული „გზის“ უპირატესობას ამტკიცებდა.

ამ გაბატონებული მოსაზრების საპირწონედ საინტერესოა იმ მეცნიერთა მოსაზრებები, რომელბიც ცდილობენ ახსნან ჩინეთის როგორც მსოფლიოს ყველაზე მრავალრიცხოვანი და დიდი ტერიტორიის მქონე ქვეყნის მდგრადობა, სიცოცხლისუნარიანობა და დღისათვის ერთ-ერთი ყველაზე შთამბეჭდავი განვითარება. მოსკოვის სახელმწიფო უნივერსიტეტის პროფესორის, აღმოსავლეთმცოდნე ალექსეი მასლოვის თანახმად, ჩინეთის სტაბილური განვითარებისა და წინსვლისთვის ყოველთვის არსებობდა რამდენიმე ფაქტორი:

1) სოციალურ-ეკონომიკური განვითარების სხვა ტიპის მოდელი – ჩინეთის ეკონომიკური განვითარება XVIII საუკუნის ბოლომდე ევროპისა და ამერიკისგან სრულიად განსხვავებული გზით მიმდინარეობდა. მისი ეკონომიკა გაცილებით უკეთ იყო ორგანიზებული, რაც იწვევდა იმას, რომ მე-18 საუკუნეში ჩინელები უკეთ იკვებებოდნენ, ჰქონდათ უფრო მაღალი შობადობა და ნაკლები სიკვდილიანობა და, რაც მთავარია, ჰქონდათ მემკვიდრეობით გადმოცემული ცოდნის უფრო მაღალი ხარისხი.

2) ჩინეთში ყოველთვის არსებობდა და დღესაც არსებობს საზოგადოებრივი დისკუსიის ხელშემწყობი მოდელი. მაგალითად, XVI-XVII საუკუნეების ჩინეთში დისკუსია და საკითხების საჯარო განხილვა გაცილებით ხშირად მიმდინარეობდა, ვიდრე ევროპაში. პარადოქსულია, მაგრამ უნდა ითქვას, რომ იმ დროს ჩინეთი ბევრად უფრო დემოკრატიული იყო, ვიდრე იმდროინდელი ევროპა.

3) ჩინეთის რელიგიური ცხოვრების მოდელი – ეს განვითარებისთვის მეტად მნიშვნელოვანი ფაქტორი გახლდათ და იგი ევროპელთათვის, თავისი განსხვავებულობის გამო, ცოტა მტკივნეული აღსაქმელი იყო. მასლოვის აზრით, ევროპული ქრისტიანობის საყოველთაოობამ, საერთო რელიგიურმა დოქტრინამ და საეკლესიო ინსტიტუტების არსებობამ მნიშვნელოვნად შეაფერხა ევროპის სამომავლო განვითარება; ევროპული საეკლესიო მოდელი იმთავითვე მოიაზრებდა მის პირამიდისებრ იერარქიას და ცდილობდა ყოფილიყო სახელმწიფოს სარკისებური ანარეკლი. თავის მხრივ, სახელმწიფო ცდილობდა საეკლესიო სისტემის იმიტაციას. საბოლოოდ ეს, ადრე თუ გვიან, ყველა ევროპულ სახელმწიფოში იწვევდა ეკლესიისა და სახელმწიფოს ერთმანეთთან შეზრდას. მიუხედავად ეკლესიისა და სახელმწიფოს მიერ დეკლარირებული წესებისა და ამ წესების აღსრულებისა, ეკლესია კიცხავდა ადამიანს (ცოდვებისათვის), ხოლო სახელმწიფო სჯიდა.

ეს მოდელი, ერთღმერთიანობა და ადამიანთა ერთიანობა ეკლესიაში, ჩვენი, ქრისტიანული წარმოდგენით, ბუნებრივი სისტემაა, რომელსაც საბოლოოდ ერის გაერთიანება მოაქვს. ამის კლასიკური მაგალითია ევროპული ქრისტიანობა, როდესაც იმპერატორი კონსტანტინე მას სახელმწიფო რელიგიად აცხადებს, იწყებს რომის იმპერიის გაქრისტიანებას და მის გარშემო საქრისტიანოს ჩამოყალიბებას. მსგავსი ისტორია აქვს ისლამსაც, როდესაც მოციქულ მუჰამედის გარშემო გაერთიანებული ერთი არაბული ტომის ერთღმერთიანობამ მოიტანა სხვა არაბული ტომების გაერთიანება ერთი ღმერთის (ალაჰის) გარშემო.

ჩინეთის ისტორია და რელიგიის ისტორია მსგავს არაფერს იცნობს: ჩინეთში არ არსებობს მთავარი დაოსისტი ან მთავარი ბუდისტი თუ კონფუციანელი; აქ არ არსებობს არათუ ერთიანი ღმერთი, არამედ ისიც კი უცნობია, რამდენი ღმერთი ან ღვთაებაა ჩინელთა პანთეონში… მიუხედავად ამისა, ჩინეთი არ დაშლილა (განსხვავებით რომისა და ბიზანტიის იმპერიებისა თუ არაბთა ხალიფატისგან), ამის მცდელობაც კი არასდროს ყოფილა (!).

ქრისტიანობისგან განსხვავებით, ჩინურ რელიგიებს არასოდეს დაუსახავთ მიზნად ჭეშმარიტების პოვნა და მისი სახელით მოწინააღმდეგეთა დამარცხება. სამწუხაროდ, სწორედ რელიგიური ომებისა და დაპირისპირების დროს ხდებოდა როგორც ევროპის (ასწლიანი ომი, ოცდაათწლიანი ომი, ინკვიზიცია), ისე ახლო აღმოსავლეთისა და აზიის (ჯვაროსნული ომები) მოსახლეობის ხოცვა-ჟლეტა. ეს, ბუნებრივია, იწვევდა მოსახლეობის დიდი ნაწილის მოწყვეტას სამუშაოსგან, საცხოვრებელი ადგილისგან, ოჯახისგან, რაც უმალვე აისახებოდა როგორც ქვეყნის დემოგრაფიაზე, შობადობასა და სოციალურ სტრუქტურაზე, ისე დამატებითი ღირებულების მქონე პროდუქციის შექმნასა და ევროპულ ეკონომიკაზეც. გარდა ამისა, ევროპელები ეჩვეოდნენ ერთმანეთთან დაპირისპირებას, ზიზღსა და მტრობას (სხვადასხვა მიზეზით), რაც საბოლოოდ ყოველივე ახლისადმი (იდეები, წესები, კანონები, რელიგიები) ეჭვსა და მტრობას ბადებდა.

ასეთი დაპირისპირება, განსაკუთრებით – რელიგიურ საფუძველზე, ჩინეთსა და იაპონიაში, მიუხედავად მათი თითქმის ხუთიათასწლოვანი ისტორიისა, არასდროს ყოფილა! აქედან შეიძლება დავასკვნათ, რომ ჩინეთში რელიგიური შემწყნარებლობა ოდითგანვე ყოფილა დამკვიდრებული და ის დღესაც შენარჩუნებულია (თუ არ ჩავთვლით დღევანდელ პრობლემებს ჩინეთის ფარგლებში მყოფ ბუდისტურ-ლამაისტურ ტიბეტსა და ჩინეთის ჩრდილო-დასავლეთში მდებარე სინძიანში, სადაც ბოლო წლებში ახალ ისლამურ სწავლებათა გავრცელების მცდელობას ჰქონდა ადგილი).

ჩინეთში ძნელად აღიქმება პოსტულატი საერთო ჭეშმარიტების არსებობის შესახებ. იქ ჭეშმარიტებას ღაღადებს ადგილობრივი, ლოკალური მასწავლებელი, ბრძენი. იქ არ არსებობს ეკლესიის ან რელიგიის ინსტიტუტის ფორმატი. მიუხედავად ჩინეთის უმდიდრესი რელიგიური ისტორიისა და კიდევ უფრი მდიდარი რელიგიური (დაოსისტური თუ ბუდისტური) ბიბლიოგრაფიისა, ჩინეთს არ აქვს ერთიანი რელიგიური წიგნი! შესაბამისად, არ დაწყებულა კამათი მის ინტერპრეტაციებზე, დოგმებსა და რელიგიურ კანონებზე. ჩინეთში ისტორიულად არ არსებობდა ის მნიშვნელოვანი ფაქტორი (განსხვავებები, დაპირისპირება, შეუწყნარებლობა, მიუღებლობა), რომელიც არღვევდა და შემდეგ ახალ სტიმულს აძლევდა ევროპულ ცივილიზაციას. ქრისტიანულმა ქადაგებამ და, საზოგადოდ, ქრისტიანულმა პროზელიტიზმმა (საკუთარი რელიგიური მრწამსის პროპაგანდის შედეგად სხვა რელიგიის მიმდევართა საკუთარ სამწყსოში გადმოყვანა) და მისიონერობამ ევროპული ცივილიზაციის საზღვრები გააფართოვა და სამხრეთ ამერიკაში, აფრიკაში, ავსტრალიასა და აზიაში გადაიტანა. ამ პროცესმა, რომელიც ევროპულ კოლონიზაციას დაემთხვა, უამრავი მსხვერპლი და ომები მოიტანა.

ასევე დიამეტრულად განსხვავებულია ქრისტიანთა და დაოსელთა თუ ბუდისტთა, წარმოდგენა გარდაცვალების შემდეგ სიცოცხლის შესახებ. ქრისტიანების ცხოვრების არსი ცხონება და ღმერთის წინაშე წარდგომაა. ამის საფუძველზე და ამის ემოციური გააზრების საშუალებით ქრისტიანულმა კულტურამ შვა მრავალსაუკონოვანი მძლავრი, მდიდარი და მრავალფეროვანი კულტურული ფენა: ლიტერატურა და მხატვრობა, მუსიკა და პოეზია. ჩინელები, ქრისტიანებისგან განსხვავებით, ბევრად უფრო პრაგმატულები აღმოჩნდნენ: მიუხედავად იმქვეყნიური ცხოვრების შესახებ ბუდიზმსა და დაოსიზმში არსებული წარმოდგენებისა, ძნელად იპოვით ჩინელს, რომელიც განიცდის იმას, თუ რა მდგომარეობაში წარდგება იმქვეყნად გადასახლებისას… ეს არასდროს ყოფილა ტრადიციაში, შესაბამისად, ჩინელები ცხოვრობენ დღევანდელი დღით – აქ და ახლა. ეს კი პირდაპირ მიუთითებს ყველა ჩინელს, იყოს პრაგმატული: დღეს მოიგოს, დღეს იშოვოს ფული, დღეს გააკეთოს საქმე და ა.შ. ბევრისთვის (განსაკუთრებით – ტრადიციული ქრისტიანებისთვის, მართლმადიდებლებისა თუ კათოლიკეებისთვის) ეს მიუღებელი იყო, ჩინელების ასეთი დამოკიდებულება ცხოვრებისადმი მათ ამორალურად მიაჩნდათ. ჩინელები ბევრი ევროპელისთვის უკიდურესად პრიმიტიულები და, ამავე დროს, პრაგმატულები იყვნენ. თუმცა ეს მალევე დასრულდა, როდესაც ევროპაში გაჩნდა პროტესტანტიზმი (ლუთერანობა და კალვინიზმი), რომელმაც შრომა, ვაჭრობა და ფულის კეთება ღვთის მადლად მიიჩნია. სწორედ ასე იქცეოდნენ ჩინელები; ისინი ყოველთვის ვაჭრობდნენ და ყოველთვის ცდილობდნენ ფულის შოვნასა და მოგებას.

მსგავსებათა მიუხედავად, ჩინეთის პარადოქსი იმაში მდგომარეობს, რომ ჩინეთის რელიგიებს: ა) არ ჰქონდათ დაპირისპირების ან მტრობის ფუნქცია; ბ) არ წარმოშობდნენ წინააღმდეგობებს ჯგუფებსა და ადამიანებს შორის; გ) არ გადაჰქონდათ ადამიანების ყურადღება სოციალური ცხოვრებისაგან. შესაძლოა, რელიგია ჩინეთში იმიტომ „მუშაობდა“ ასე, რომ იგი არასოდეს ყოფილა სახელმწიფოსთან ერთად. იგი ყოველთვის სახელმწიფო სტრუქტურების „გარეთ“ არსებობდა; ჩინეთში არასდროს მომხდარა, რომ იმპერატორის გვერდით რომელიმე რელიგიური ლიდერი (პატრიარქი, დაოსისტი მოძღვარი, ლამა) მდგარიყოს; ჩინეთში ყოველთვის მხოლოდ იმპერატორი განსახიერებდა რელიგიურ, სულიერ და ადმინისტრაციულ ჭეშმარიტებას მის მთლიანობაში. ჩინელების წარმოდგენით, მხოლოდ იმპერატორის ხვედრი გახლდათ ციდან მოსული ენერგიის მიღება, მიუხედავად იმისა, რომ იმპერატორის კარზე მუდამ იყო დაოსელი და ბუდისტი სამღვდელოებაც (შეადარეთ ფრანგი მონარქებისა და კათოლიკე კარდინალების მუდმივი დაპირისპირება და ხშირად საქართველოს მეფეების რთული დამოკიდებულება სასულიერო იერარქებთან). აშკარაა, რომ სახელმწიფოს ხალხის დამორჩილებისა და მართვისთვის ყოველთვის სჭირდებოდა ეკლესია. საბედნიეროდ, დღეს ევროპულ სამყაროში რელიგია და რელიგიურობა ბევრად უფრო ინტიმიზებულია (პირადი, ინტიმური ხასიათი აქვს) და აღარ ეკისრება ის ფუნქციები, რომლებიც ეკლესიას დასაბამიდან ჰქონდა და გასული საუკუნის 50-იან წლებამდე ასრულებდა ახელმწიფო სტრუქტურებთან ერთად. რწმენა დღეს პერსონალურ, პირად გამოცდილებად ჩამოყალიბდა. ჩინეთი აქაც სხვა გზით წავიდა: იქ ყოველთვის სიფრთხილით ეკიდებოდნენ რელიგიურ გრძნობებს და პატივს სცემდნენ ყველა ღმერთსა თუ ღვთაებას. ამას შეიძლება ვუწოდოთ სინკრეტიზმი (ბერძნ. „შეერთება“) ან ყველა სახის სულიერი ენერგიის დაშვება ადამიანის ცხოვრებაში.

როგორ აღვნიშნოთ ესა თუ ის სამეცნიერო ტერმინი? რა შესატყვისები მოვუძებნოთ სხვადასხვა ტექნოლოგიურ მიღწევას? რა მოვუხერხოთ ენაში შემოჭრილ ბარბარიზმებს? რა მივიჩნიოთ ნეოლოგიზმად? რომელი ტერმინი გაუძლებს დროს?

ამ აქტუალურ შეკითხვებზე ერთმნიშვნელოვანი პასუხები არ გვაქვს და, შეიძლება ითქვას, რომ დაკვირვებისა და კვლევის გარდამავალ პერიოდში ვართ.

ტექნოლოგიებისა და მეცნიერების განვითარების კვალდაკვალ გაჩნდა და კვლავაც ჩნდება ახალი საკომუნიკაციო ენის შექმნის საჭიროება.

საინტერესოა, როგორ ყალიბდებოდა ქართული სამეცნიერო ტერმინოლოგია? რა „გაკვეთილები“ ვისწავლეთ ისტორიიდან? რა გამოცდილება შეიძლება გავიზიაროთ და რა ცოდნას დავეყრდნოთ?

ბლოგში წარმოგიდგენთ მცირე ისტორიულ ექსკურსს.

ქართული სამეცნიერო ტერმინოლოგიის მკვლევრის, როგნედა ღამბაშიძის აზრით, ქართული ტერმინების ისტორია სათავეს ქართული მწერლობის შექმნის დასაწყისიდანვე იღებს. მეათე-მეთორმეტე საუკუნეებში უკვე გვაქვს მეცნიერული ლექსიკის ქართულ ენაზე შექმნის მცდელობები. „ქართული ენის განვითარებამ ამ დროისთვის ისეთ დონეს მიაღწია, რომ მას შესწევდა უნარი გადმოეცა მაშინდელი განვითარებული აზროვნების თითქმის ყველა ნიუანსი“(როგნედა ღამბაშიძე, „ქართული სამეცნიერო ტერმინოლოგია და მისი შედგენის ძირითადი პრინციპები“, გვ.91). იმ პერიოდში შემოღებული და დამკვიდრებული არაერთი სიტყვა დღესაც ერთადერთია სამეცნიერო ლიტერატურაში.

გაინტერესებთ ეს სიტყვები?

არსი, არსება, არსებითი, მეტყველება, ბუნებათა მეტყუელება (დღევანდელი ბუნებისმეტყველება), სიბრძნის მეტყუელება, ძლიერება, გონება, გონიერება, გონიერი, ნივთი, ნივთიერი, სულიერი, ურთიერთობა, ჭეშმარიტება, შეზავება, სისრულე, სიმარტივე, სივრცე, უმეცრება, მეცნიერება, შუამდგომლობა, თანამზრახველობა, მხედველობა, ქმნადობა, ხორციელი, გულისხმა, შემოქმედებითი, თვითმპყრობელობა, რომელობა, რაოდენობა, ვარსკვლავთმრიცხველობა, თანამზრახველობა, მიმართება და ბევრი სხვა.

თუ დავაკვირდებით და გავიაზრებთ, დასახელებულთაგან უმრავლესობა დღესაც იმდროინდელი მნიშვნელობითაა გავრცელებული და ეს მოცემულობა მშვენიერი დასტურია იმისა, რომ ზუსტად, სწორად, ფრთხილად და მართებულად შერჩეული შესატყვისი ენაში ადგილს მყარად იმკვიდრებს.

შემდგომ საუკუნეებში ლექსიკოგრაფები, საზოგადო მოღვაწეები, მწერლები და მთარგმნელები მცდელობას არ აკლებდნენ ლექსიკური მარაგის შევსებას.

სულხან-საბა ორბელიანის ლექსიკონმა, რომელსაც ვახტანგ მეექვსემ „სიტყვის კონა“ უწოდა (შეცდომით მიაჩნიათ, რომ ლექსიკონის სათაური ავტორისეულია), ფასდაუდებელი წვლილი შეიტანა ენის გამდიდრების, ლექსიკური ფონდის შენარჩუნების საქმეში. საბას ლექსიკონის უბრალო გადაფურცვლაც საკმარისია იმაში დასარწმუნებლად, თუ რა სიფრთხილითა და ყურადღებით უდგებოდა საქმეს მწიგნობარი. სულხან-საბა ორბელიანის ლექსიკონი ცნებათა უჩვეულო დეტალიზაციისა და მეცნიერული მიდგომის თვალსაზრისით დღესაც ძირითადი წყაროა სპეციალისტებისთვის.

აქ საგანგებოდ აღვნიშნავთ ილიას წვლილსაც. ცნობილია, რომ მას უნდა ვუმადლოდეთ ისეთი ტერმინების შემოღებასა და დამკვიდრებას, როგორიცაა – მიმართულება, ღირებულება, სინამდვილე, უარყოფა, უფლება, შინაარსი, თვალთახედვა, ნაფიცთა მსაჯულება და სხვა.

მწერლები და ლექსიკოგრაფები დაუღალავად აგროვებდნენ მასალებს, იკვლევდნენ დიალექტებს, ინახავდნენ სიტყვებს ხალხური მეტყველებიდან და იყენებდნენ, აღნუსხავდნენ თავიანთ წიგნებში, სახელმძღვანელოებსა და ლექსიკონებში. ასე ივსებოდა, მდიდრდებოდა დარგობრივი და სხვადასხვა მიმართულებით საჭირო, აუცილებელი ლექსიკა. მაგალითად, რაფიელ ერისთავის ხელნაწერ სალექსიკონო მასალაში უხვადაა ურმის, შენობის, დაკლული საქონლის ნაწილების სახელწოდებები, ადამიანთა ხმების სახელები, ფლორისა და ფაუნის წარმომადგენელთა სახელები. მანვე გადმოაქართულა და დაამკვიდრა ენაში ისეთი ტერმინები და სიტყვები, როგორიცაა: კონცხი, აფრა, ოწინარი, ბუნიობა, კუნძული, რუკა და ა.შ.

სიტყვა ჟანგბადი ქართველი ქიმიკოსის, ვასილ პეტრიაშვილის დამსახურებით გვაქვს. როგორც ცნობილია, 1870-იან წლებში რუსული სიტყვა „კისლოროდისთვის“ აღსანიშნად მჟავბადი იხმარებოდა. ვასილ პეტრიაშვილმა კი ეს სიტყვა ჟანგბადით ჩაანაცვლა.

მეცნიერული ტერმინოლოგიის საჭიროებისა და „გასაჭირის“ საკითხი მეოცე საუკუნის დასაწყისიდანვე „დაგვიდგა“. მეცნიერების მრავალი სხვადასხვა დარგის განვითარებამ უამრავი ახალი შესატყვისის გაჩენის აუცილებლობა წარმოშვა.

ტერმინოლოგიის დადგენისა და შედგენისთვის საქართველოს ტექნიკური საზოგადოების მიერ 1920 წელს გამოიცა ტექნიკური ლექსიკონი. ამ წიგნში თავმოყრილი სიტყვები ნათელი მაგალითია იმისა, რომ სამეცნიერო ცნების შესატყვისის მოძიება მშობლიური ენის წიაღში, ერთი მხრივ, სავსებით შესაძლებელია და მეორე მხრივ, ზომიერების დაცვის გარეშე, გადამეტებულმა პურისტულმა დამოკიდებულებებმა ღიმილისმომგვრელ შედეგებამდე შეიძლება მიგვიყვანოს.

ამ ლექსიკონში ნახავთ ისეთ სიტყვებს, რომელთა გარეშეც დღევანდელი სამეცნიერო ლექსიკა რთული წარმოსადგენია. ესენია: წნევა, დენი, სადენი, სინჯარა, ხრახნი, ხსნარი, წნეხი, წინაღობა, ნათურა, სანთურა, ძრავა, ბრჯენი, კუთრი, ბუდობი, მინარევი, მდგრადი, მართი კუთხე, მართობი, სამკაპი, საცხი, ჯვარედინი…

ამასთან, აქვე ნახავთ საერთაშორისო ტერმინთა გადმოქართულების წარუმატებელ მცდელობებს. მაგალითად, ბენზინი – ბანჭვინი, კანტორა – ანგარანი, დეპო – საყუდი, კომპლექტი – სავსი, მონოპოლია – ხოლოუფება, ტერმინი – სახელსახი, ინსტრუქცია – ხელსაძღვანო, კლასი – განწალი, რადიაცია – სხივარობა, სექცია – განწევრი, სპირტი – ძალარი, რეზერვუარი – მარაგა, ფოსფატები – ციცინადები, მოლეკულა – წიარა და ა.შ.

რა ვითარებაა დღეს?

ჰიპერკავშირი, კლავიატურა, თხევადკრისტალური, მეხსიერების ბარათი, რუთინგი, ტრაფიკი, ინტერფეისი, ქულერი, სვიჩი, დედაპლატა, ვიდეობარათი, ლეპტოპი, მენტორინგი, ჰეითსფიჩი, ბულინგი, დამუთვა, დაშეარება, ნიუსი, ელექტორატი, მარკეტი, კოტონი, დენტისტი, ტინეიჯერი, შოპინგი, ივენთი, არტი, ბრენდი, ფეშენი, დეველოპერი, სივი, სეტინგი, აპი, რესტარტი, სპამი, ენჯეო, ვორკშოპი, გაიდლაინი, კონტენტი, ნარატორი, უკუკავშირი, ფიდბექი, პიარი, თბოიზოლაცია, ფეიკი, ჩელენჯი, სტაფი, თიმი, ერორი… თითოეული ჩვენგანის ყოველდღიურ მეტყველებასა და აქტიურ ლექსიკურ მარაგში ეს და სხვა უამრავი სიტყვაა დალექილი. ამათგან ზოგიერთი სესხების მაგალითია, ზოგი – ბარბარიზმის, ნაწილი დავიწყებას მიეცემა და ქართული შესატყვისებით ჩანაცვლდება, რამდენიმე კი აუცილებლად დაიმკვიდრებს კუთვნილ ადგილს ორთოგრაფიულ და განმარტებით ლექსიკონებში.

ზედაპირული დაკვირვების შედეგად ასეთი სურათი იხატება – სამეცნიერო-ტექნოლოგიური ტერმინოლოგიის გამოყენებისას ყველაზე ხშირად სესხება, კალკირება, ქართული სიტყვათწარმოების მცდელობები და აფიქსაცია (სიტყვის შესაქმნელად სიტყვის დასაწყისში, შუაში ან ბოლოს პრეფიქსის, ინფიქსისა და სუფიქსის დამატება) გვხვდება.

საინტერესოა, დღეს შემოღებული და ხმარებული სიტყვებიდან რომელი დაიმკვიდრებს ადგილს ენაში? რას დაწერენ 100 წლის შემდეგ ენის სპეციალისტები თავიანთ ბლოგებზე, ელექტრონულ ცნობარებსა თუ ინფორმაციის შენახვისა და გავრცელების იმდროინდელ საშუალებებში?

როგნედა ღამბაშიძის წიგნის ციფრული ვერსია იხ. აქ

გააციფრულა და „მცდარბეჭდილის საძმოს“ ფეისბუქგვერდზე გამოაქვეყნა ვახტანგ ელერდაშვილმა

მამაჩემი მეცხოველე იყო და მეცნიერულად ჰქონდა შესწავლილი საქონლის მოვლის ამბები. ხშირად იხედებოდა თავის წიგნებში და მათი მოშენების, კვებისა და გამრავლების შესახებ კარგად შესწავლილ მეთოდებს არაერთხელ მიუბრუნდებოდა ხოლმე. მისი თქმით, ყველაზე ადვილად მოსამრავლებელი და მომგებიანი ცხოველი ღორია. ამიტომაც ღორების მინი-ფერმა, რაც თავი მახსოვს, სულ ჰქონდა. სტუმრიანი და პურ-მარილიანი ოჯახი გვქონდა და თავად განსაჯეთ, რამდენად სასიამოვნო იქნებოდა, პატივსაცემი სტუმრების მობრძანებისას კარგად დაბრაწული, კრაწუნა გოჭის გაჩენა სუფრაზე, თავის სურნელოვან, ცხარე მეგრულ პომიდვრის საწებელთან ერთად.

ჩემი სოფელი კირცხი მცირემიწიანი არ არის და იქ მაცხოვრებელნი, თავიანთი მოზრდილი სამოსახლოებით, პატარა მემამულეებს ჩამოჰგვანან. იქ, იმ მადლიან მიწაზე, თუ ადამიანი მუქთახორა არ არის, იმას მაინც მოახერხებს, რომ ოჯახი არ დაამშიოს. ერთი ჭკვიანი ნათესავი მყავს, გაგრიდან დევნილი (ლტოლვილებს ხომ მიწისა და სახლის ფასი სხვაგვარად ესმით), მას ხშირად უთქვამს: მამაშენი ნამდვილი მემამულეა, უზარმაზარი მიწისა და სახლის მფლობელიაო. ცხადია, აჭარბებდა, რადგან მამაჩემს სახლიც ჩვეულებრივი ჰქონდა და მიწაც არც ამგვარად გასაჰიპებოლებელი, მაგრამ როცა უსახლკაროდ დარჩები და ერთი პაწაწინა ოთახი, მზისქვეშეთში თავშესაფარი საოცნებო გაგიხდება, როცა საკუთარ, დაკარგულ სახლზე ოცნება გაგაწამებს, ალბათ მაშინ მოგეჩვენება ასე.

სულ პატარა ვიყავი, წერა-კითხვა ახლად ნასწავლი მქონდა, როცა ჩემს ხელთ აღმოჩნდა ქართული ჯადოსნური ზღაპრების უზარმაზარი წიგნი, რომელიც მერე უცნაურად გაუჩინარდა. ვოცნებობ, ოდესმე მოვახერხო ქართული ზღაპრების სრულად შეგროვება და ქართველი ბავშვებისთვის ასეთივე დიდი წიგნის გამოცემა. დაუსრულებლად ამ წიგნს დავათრევდი. ნიშანდობლივია, რომ სათაური აღარ მახსოვს. სათაური ან რა საჭიროა? ის ჩემთვის მთელი ცხოვრება იყო. მახსოვს, ბოლოს, ჩემგან ნაწამებს, ყდები აღარ შერჩენოდა. მთელი ცხოვრება ამ წიგნს დავეძებდი. მერე აღარასდროს შემხვედრია მსგავსი გამოცემა და ახლა ვფიქრობ, ნეტავ რეალურად თუ არსებობდა? თუმც მის არსებობაში ეჭვის შეტანა ჩემი მხრიდან უსინდისობაა, რადგან ის მასაზრდოებდა, ქართული მითოსის მისტიკურ სამყაროს მისი წყალობით ვეზიარე. „იყო და არა იყო რა…“ – ასე იწყებოდა ზღაპრები… ამ წიგნმა წარუშლელი კვალი დააჩნია ჩემს სულს. მისი ფანტომებით ნაკვები სული სასწაულებს მიწაზე ეძიებდა და აი, აღმოვაჩინე კიდევაც – კუნძული საღორის უკან!

ახლა, როცა ბავშვობაზე ვფიქრობ, მაგონდება რეზო ინანიშვილის გენიალური მოთხრობა „წალო“… მწერალი ბავშვობას იხსენებს: „და მაინც – რა მეჩვენება დღეს, იცი? – მეჩვენება, რომ მე მაშინ დიდი ვიყავი, დიდი იყო ირგვლივ ყველაფერი, ეს ოთახი, ეზო, უბანი, – უამრავ რამეს იტევდა აქაურობა. შემდეგ და შემდეგ კი დავპატარავდი. დაპატარავდა ოთახიც, ეზოც, უბანიც, მთელი ქვეყნიერებაც. მე ახლა მთლად პატარა ვარ, ვეღარსად ავდივარ და ვეღარაფერს დავყურებ მაღლიდან. ძალიან ვცდილობ, რომ ასე არ იყოს, ვიჯგიმები, ვფაფხურობ, რაღაცებს ვწვდები, მაგრამ არაფერი გამომდის“.

თუ ჩემთვის საოცრებათა სამყარო და სულის ნავთსაყუდელი ბავშვობაში იყო პაწაწინა კუნძული საღორის უკან (რომელსაც კუნძულს პირობითად ვეძახი, თორემ ერთი ციდა, სამკუთხა მიწის ნაგლეჯი იყო), რეზო ინანიშვილისთვის ასეთი ყოფილა სალოგინე წალო, სადაც პატარა, მგრძნობიარე ბიჭი სულიერი განცხრომით გადაიჩრდილებდა ხოლმე ამსოფლიურ ხვატში.

როგორც გამოცდილ მეცხოველეს, მამას ეზოში ედგა საძროხე, საღორე, საქათმე… მას კოხტა, ოროთახიანი საღორე ჰქონდა აგებული, თუკი საღორეს ეთქმის „კოხტა“. ერთ ოთახში ბურვაკები ბინადრობდნენ, მეორეში – დედა ღორი, თავისი გოჭუნებით. სულო ცოდვილო, იმ საღორეშიც ბევრჯერ შევმძვრალვარ, როცა ღორები ტყეში იყვნენ გარეკილნი და ის ჩემთვის იმავე დანიშნულებას ასრულებდა, რასაც წალო – პატარა რეზო ინანიშვილისთვის.

საღორის უკან იყო ჩვენი მამულის ძირითადი ნაწილი. ხშირად მივსეირნობდი ხოლმე ყანისა და ტყისკენ. ხან თხილის ხეივანში თხილს ვაგროვებდი, ხან მოშორებით მდგომ ორ უნაბის ხეს ვსტუმრობდი ხოლმე. ამ უნაბებს შორის ერთი ალვასავით აშოლტილი იყო, ხოლო მეორე – დატოტვილი, გაფარჩხული. ისინი ჩემთვის ცოლ-ქმარი იყვნენ, განუყრელად გვერდი-გვერდ მდგომნი, უსაშველოდ შეყვარებულები. მერე დაბერდნენ და გავიდნენ ამა სოფლით. ხშირად მომნატრებიან. გაზაფხულობით უნაბების სიახლოვეს ისევ გამიჩნდებოდა ხოლმე საქმე: მათ გასწვრივ ალუჩა იდგა, ჯადოსნური ხე, რომლის კრეფასა და კბილების მოკვეთამდე ჭამასთან ერთად გაზაფხული ახალ სიცოცხლესა და ხალისს შთამბერავდა ხოლმე. იქვე იყო ვენახიც – ქრისტეს მადლის მიწიერი განსხეულება. მის მწკრივებში მოხეტიალეს თავი სემირამიდას ბაღში წარმომედგინა. ამის იქით იწყებოდა დაღმართი, სადაც სიმინდის ყანა იყო, რომელიც უსასრულოდ დიდი მეჩვენებოდა. სიმინდის ტაროებს ნაზ ულვაშებს ვაგლეჯდი და დასახიჩრებულ, თმებდაგლეჯილ თოჯინებს თმებად ვამაგრებდი თავზე. ყანის ბოლოს ტყე იწყებოდა. ერთ მხარეს ტრიალი ველი იყო, რომლის ცენტრში უზარმაზარვარჯიანი ველური ვაშლის ხე იდგა. ახლა რომ ვიგონებ, ის ველი სალხინებელი იყო, ნამდვილი ედემი, ხოლო „ედემს რგული ალვის” როლს ეს ვაშლის ხე ასრულებდა. მეორე მხარეს გორაკი თუ კორდი იყო, აკაციის ხეებით დაჩრდილული. იქ ქართული აკაციაც ხარობდა, თეთრყვავილოვანი და სურნელოვანი და გლედიჩიაც (მეგრულად ლედიშია), რომელიც ლობიოს მსგავს, ოღონდ ბევრად უფრო დიდ პარკებს ისხამდა. მასში თესლებიც იყო მოთავსებული და ტკბილი, ბლანტი წვენიც. ბავშვები ამ პარკებს ვგლეჯდით და იმ ტკბილ წვენს ვწუწნიდით. თან გვეშინოდა, არ ვიცოდით, ეს სასარგებლო იყო თუ მავნებელი. გლედიჩიას უზარმაზარი, სადგისივით გრძელი და დიდი ეკლები ჰქონდა, რომლებიც ფრიად სასარგებლო რამ იყო ათასგვარი ბავშვური სათამაშოს დასამზადებლად.

ველისა და გორაკის მიღმა მოზრდილი ღელე იყო, რომელიც წვიმიან ამინდში ადიდდებოდა ხოლმე და პატარა გულებს ხალისით გვივსებდა ბავშვებს. მასზე მამას რკინის ხიდი გაედო, ხიდი თუ ხიდუკა, რომელიც მაშინ ჩემთვის, რაღა თქმა უნდა, მეგაპოლისების დიდ მდინარეებზე გადებულ თვალუწვდენელ ხიდებს შეედრებოდა ლამის. ხიდს რომ გადახვიდოდი, დიდი ფერდობი იწყებოდა, მის ძირას კი, ღელის გაყოლებაზე, თხმელის ტყე იყო, ბნელი, ნესტიანი და იდუმალი. გაზაფხულზე ეს თხმელნარი მთლიანად იფარებოდა ყოჩივარდებით. ბევრი ლამაზი რამ მინახავს რეალურად თუ ტელეეთერითა და ინტერნეტის ვირტუალური სანახებით, მაგრამ ჩემს წარმოსახვაში ამაზე მშვენიერი არაფერი იმალება. რამდენჯერ მიცდია ყოჩივარდების ბოლქვებიანად მოთხრა და ქოთნებში ჩარგვა, მაგრამ ვერასოდეს ვახარებდი. არ მესმოდა, რომ ყოჩივარდა ქოთნის ყვავილი არ იყო, ფარვანასავით ხანმოკლე ცხოვრებისთვის უფალმა ველად მოავლინა… ხიდის მიმდებარე ფერდობიდან ისევ ჩავდიოდით პატარა ხევში, რომელსაც გვიმრით დაფარული ფერდობიც ერტყა და ჩავარდნილი ხეობაც, სადაც იდგა ზღმარტლის ჯადოსნური ხე.

გვიმრა მეგრელებისთვის მისტიკური მცენარეა. მეგრელის წარმოდგენით, გვიმრა ადრე უზარმაზარი ხე იყო და დედამიწაზე მომხდარ კლიმატურ ცვლილებებთან ერთად დაჩიავდა. უძველესი კოლხების სევდიანი შთამომავლები გვიმრის ხის დაჩიავებასა და მომაკვდავ ბუჩქად ქცევას კოლხეთის სამეფოს განადგურების ანალოგად სახავენ. გური ოტობაიას აქვს საოცარი მეგრული ლექსი „გვიმარა”, სადაც ეს ძველკოლხური სევდაა გადმოღვრილი:

„ოხვამერი ჯა რდი, მარა დეჩიჩიო გვიმარა,

ვეკანგარა ირიათო თი თუთას დო თი მარას!

ჩელაია ნირსი ცაშე მირაყვალუ,

გოკურცხია, დიდა ინგირი გირაქვალუ,

გოლუაფირო, გოლუაფირო, ირო ფალუ,

კუჩხეფიშა წყურგილეფი ქუმოიდვალუ”…

სახელდახელო თარგმანი ასეთია: სალოცავი ხე იყავი, დაჩიავდი გვიმარა, ნუ მისტირი იმ თვესა და იმ კვირას… თეთრი ნისლი ციდან მოცურავს, იფხიზლეო, დედა ენგური გიჩიჩინებს, გენაცვალე, სულ უნდა ხარობდე, ფეხებზე რომ წყაროები ამოგიცვამს…

დედა ენგური მაცოცხლებელი მდინარეა, მის სახელში კოდირებულია დედამიწის პირველი სიტყვები. შუამდინარულად, კაცობრიობის პირველ ენაზე, „ენ” ზეცაა და „ქი” – მიწა, ეს ორი ელემენტი ამ მდინარის სახელშია გაერთიანებული – „ენქი” და „ენგური” ფონეტიკურად ერთი და იგივეა. მეგრულად „ქიანა”, ფონეტიკურად იგივე „ქიენ” (მიწა და ზეცა), დედამიწას ან სამყაროს აღნიშნავს. ქართული მითოსის სამი სკნელი მეგრულში ასეა გამოხატული…

ახლა ისევ კირცხს მივუბრუნდები: ზღმარტლის ნაყოფზე გემრიელი ქვეყანაზე არაფერი მეგულებოდა. მას მეგრულად საოცარი სახელი ჰქვია – ცქუმუნტური. უჯიათი ხე იყო, ვეება, უხეში, დაღარული, უფორმო, უკარება და ზღმარტლის კრეფა ტანჯვა-წამებით გვიხდებოდა, მაგრამ სწორედ ამაში იყო მთელი ნეტარება. სკოლიდან მომავალნი, მოსაწყენი გაკვეთილებით დაქანცულნი და გაზაფხულის თბილი მზით მოთენთილნი, მაინც კისრისტეხით ჩავრბოდით იმ თავდაღმართში ზღმარტლის საკრეფად. შემდეგ კი ისე ხარბად შევექცეოდით, უკვდავების წამალივით. ჩანთები, თეთრი პერანგები და მთელი სამოსი გადამწიფებული, დაჭყლეტილი ცქუმუნტურით გვეთითხნებოდა, მაგრამ რა გვენაღვლებოდა?

ჩემი სოფლის სახელზე აქამდე არაფერი გითხარით – კირცხი მეგრულად სეტყვას ნიშნავს. ეს ჩემთვის არა მარტო ფონეტიკა და სიტყვის ეტიმოლოგიაა, არამედ მითოსური შიფრ-კოდი – ამ სოფლის არსებობით სული მარადი გრძნობით დასეტყვილია. გამიგრძელდა. კიდევ ბევრის თქმა შემიძლია ჩემი ბავშვობის სამოთხის შესახებ, მაგრამ სხვათათვის ალბათ მოსაწყენი იქნება, ამიტომ მოდი, მივადგეთ კუნძულს საღორის უკან. ეს კუნძული ზამთრის თოვლიან ღამეში აღმოვაჩინე – საღორეს ესაზღვრებოდა. წესიერი სამკუთხედის ფორმა ჰქონდა და დიდი ფერდის გასწვრივ მამას გათხრილი ჰქონდა სანიაღვრე ორმო. ერთ მხარეს საღორის უკანა კედელი საზღვრავდა, მეორე მხარეს – სანიაღვრე თხრილი, ხოლო მესამე მხარეს – ღობე, რომელიც მეზობლის ყანისგან გვმიჯნავდა. კუნძულის მიწა ოდნავ ამოზნექილი იყო და ამით კუნძულს გამოარჩევდა მთელ არე-მარეში.

უბიწო თოვლით დაფარული კუნძული ფანტასმაგორიებით გაჯერებულ თოვლიან, ნათელ ღამეში საოცრებად მომეჩვენა. დავინახე და თვალები გამიშტერდა. როგორ აქამდე ვერ შენიშნე-მეთქი? – ვუსაყვედურე საკუთარ თავს. იმ ღამეს თოვლმა გადამრია. დედას ვარდების ხეივანი ჰქონდა. იქვე იყო მსხლის დიდი ხეები. მათ ძირას თოვლი განსაცვიფრებლად ლამაზი იყო, მომხიბლავად მაცდური. მიხმობდა და მახელებდა. ამ ხეივანში შევგორდი და მუხლამდე თოვლში კოტრიალი დავიწყე. ჩემზე ბედნიერი სულიერი ცისქვეშეთში არ მეგულებოდა. ვინმეს რომ დავენახე, უთუოდ იტყოდა, ბავშვი გაგიჟებულაო. კარგა ხნის შემდეგ იმის შიშმა წამომაგდო, რომ სახლიდან ვინმე გამოვიდოდა, ან დედა მომისაკლისებდა და ასეთ ყოფაში თუ მნახავდნენ, უსიამოვნება არ ამცდებოდა, ტრაგიკულად დამთავრდებოდა ჩემი წრეგადასული სიხარული. წამოვდექი, თოვლი ჩამოვიბერტყე და კუნძულისკენ წავედი. იქ გაგორებაც მომინდა, მაგრამ მისი თოვლი ისეთი შეურყვნელი იყო, ისეთი კამკამა, რომ ცდუნება დავძლიე და არ გავიმეტე, არ შევბილწე მისი პირველქმნილი მშვენება. ამ ღამის შემდეგ ეს კუნძული ჩემთვის თავშესაფრად იქცა. სულ იქ გავრბოდი, წვიმიან ამინდში იქ ჩავცუცქდებოდი, საღორის უკანა კედელს მიყრდნობილი გავირინდებოდი და ჩემი ფანტაზია სად არ მიმაქროლებდა…

როცა ვინმე გამაბრაზებდა, ჩემი კუნძულისკენ გავრბოდი. ის გასულიერდა ჩემთვის, ჩემი მესაიდუმლე გახდა, რადგან კუნძულს მარტო ველაპარაკებოდი კიდევაც. იდეალური მესაიდუმლე იყო – თან ჩემს ფანტაზიას ახელებდა და თან გულმოდგინედ ინახავდა ჩემს ყველა უწყინარ საიდუმლოს, ერთხელაც არ უღალატია, ერთხელაც არ გავუცივარ. მე კი არ მივდიოდი მასთან, თავად მეძახდა, თავად მახსენებდა თავს და მეც ვენდობოდი, მიყვარდა, მეიმედებოდა. ხშირად ვაკითხავდი.

თქვენ უნდა გენახათ ჩემი გაოცება გაზაფხულზე, როცა ჩემი ენგადი მოულოდნელად მწვანედ გადაბიბინებული დამხვდა. ასე როგორ ახერხებ ჩემს გაოცებას-მეთქი? – ვკითხე. მრავალმნიშვნელოვნად ამოიგმინა, ხასხასა მწვანე ბალახი შეარხია, ისეთივე უბიწო და თვალისმომჭრელი, როგორიც ის ქალწულივით შეურყვნელი, ქათქათა თოვლი. ბალახზე ფეხის შედგმა ვერ შევბედე და თხრილთან ჩამოვჯექი ჩემს ერთგულ მეგობართან სასაუბროდ. იმ დღიდან მოყოლებული არასოდეს ვღალატობდი. თოჯინა იქ მიმყავდა და დედობრივ გრძნობებსაც იქ ვაფრქვევდი. იქ ამოვსვამდი ჩანთიდან ჩემს „შვილს“, რომელსაც ხან სოფიო ერქვა და ხან კიდევ – მარიტა (ლეონიძის მარიტას მაშინ არ ვიცნობდი და ეს სახელი საიდან მოვიგონე, არ ვიცი). კუნძულთან აღარაფრის რიდი მქონდა, მას ხომ ყველაფერი ესმოდა, მათამამებდა?! გეფიცებით, ჩვენ შორის ნამდვილად იყო დიალოგები. ერთხელაც არ განრისხებულა ჩემს სისულელეებზე, ძალიან ლმობიერი იყო, მხოლოდ სანუგეშო სიტყვებს მეჩურჩულებოდა, სიხარულიც ჩემთან ერთად უხაროდა და ჩემი ტკივილიც სტკიოდა ისეთი განცდით, მიწამ რომ იცის… აბა, რატომ ვამბობთ, იმათი ცოდვით მიწა იწვოდაო?

ერთ უბედურ დღეს კი, ზაფხულის არდადეგებზე კურორტიდან სახლში მობრუნებულს, ჩემი კუნძული აღარ დამიხვდა. როგორ მოულოდნელადაც გაჩნდა ჩემს ცხოვრებაში, ისევე მოულოდნელად გამქრალიყო, მასთან გამომშვიდობებაც კი ვერ მოვასწარი…

მამამ, რა თქმა უნდა, ამ კუნძულთან ესოდენ ფაქიზი გრძნობებით ჩემი კავშირის შესახებ არაფერი იცოდა… რომ სცოდნოდა, ასეთ ვანდალიზმს არ ჩაიდენდა, რადგან მამა ჰუმანური კაცი იყო… უბრალოდ მან საღორის უკან ახალი საძროხის აგება გადაწყვიტა, რასაც შეეწირა ჩემი კუნძული. მამამ ბოსელი ააშენა, კუნძულის მიწა გულმოდგინედ გადათოხნა, დაავაკა, დატკეპნა და საძროხის შესასვლელად აქცია. თხრილი თუ არხი, რომელიც კუნძულს აფიქსირებდა, ამოავსო და კუნძულის კვალი ისე გაქრა, თითქოს არც არასდროს არსებულიყო.

ცხარედ ვიგლოვე მეგობრის გაუჩინარება და თითქოს იმ დღიდან უკვე აღარ ვიყავი ბავშვი… კუნძულის გაქრობასთან ერთად გაქრა ბავშვობაც… საბედისწერო დამთხვევა იყო… ახლა მგონია, რომ მას შემდეგ ათასი საუკუნე გასულა, მაგრამ კუნძული ჩემს მეხსიერებაში სამარადჟამოდ ცოცხლობს. მაშინაც ხომ გასულიერებული მყავდა? არც მის არსებობაზე ვუყვებოდი არავის და მისი გაქრობაც საიდუმლოდ დარჩა… ახლაც სევდიანად გავცქერი ხოლმე მიწის იმ მონაკვეთს, მაგრამ ახლა იქ ვერც ბიბინა მწვანე მოლს იხილავთ და ვერც ქალწულივით უბიწო, ქათქათა თოვლს, რადგან ძროხებისა და ღორებისგან შერყვნილია ყველაფერი…

ნამდვილად არ ვარ ისე თამამი, რომ ცხოვრებას საღორე ვუწოდო, მაგრამ მის წიაღში ჩვენ ყველას გვაქვს ჩვენი პატარა კუნძულები, სადაც თავს შევაფარებთ ხოლმე… ზოგჯერ ისეთი ჟამიც კი დგება, ეს კუნძულები სულ ერთიანად გადახრიოკდებიან და სულს ვერსად მოითქვამს ადამიანი… „ვეფხისტყაოსანშიც“ ასეა… როცა გმირებს უჭირთ, სულ შამბნარზე (გამხმარბალახიან ველზე) დააბიჯებენ, ხოლო როცა ხარობენ, მწვანე კორდზე აღმოჩნდებიან ხოლმე… ზურმუხტოვანი კუნძულები მინდა გისურვოთ…

„არსებობს სამი გზა სიბრძნის სასწავლად: პირველი – საკუთარ თავში ჩაღრმავება, რომელიც უკეთილშობილესია; მეორე – მიბაძვა, რომელიც უმარტივესია და მესამე – გამოცდილება, რომელიც უმწარესია“.

კონფუცი

აღმზრდელ-პედაგოგისთვის თვითრეფლექსია* ადრეული და სკოლამდელი აღზრდისა და განათლების ხარისხის სტანდარტის ერთ-ერთი ინდიკატორია. საგანმანათლებლო პროცესის დაგეგმვა, მიღწეული შედეგების პერიოდული შეფასება და გაუმჯობესება პედაგოგების მუშაობის განუყოფელი ნაწილია. ვაღიაროთ, რომ დიდ ჯგუფებში ბავშვების ინდივიდუალურ საჭიროებებზე მუშაობისას ძნელია წლის ბოლომდე შეინარჩუნო ბალანსი, გამუდმებით იფიქრო შემოქმედებითად და გადაურჩე პროფესიულ გადაწვას, განსაკუთრებით ახლა, როცა პანდემიამ ყველა ჩვენგანის რუტინა თავდაყირა დააყენა.

წარმოიდგინეთ თქვენი თავი პროფესიაში შესვლამდე. რა იყო ის, რის გამოც ბავშვებთან მუშაობა გადაწყვიტეთ? გადახედეთ განვლილ გზას მას შემდეგ: რამდენი რამ ისწავლეთ მათთან ყოველდღიური მუშაობის პროცესში? ალბათ გქონიათ შემთხვევა, როცა გიღიარებიათ, როგორ გაიმარჯვეთ საკუთარ თავზე და კონკრეტულ ბავშვთან ხანგრძლივი მუშაობისას მიაღწიეთ დასახულ მიზანს. მინდა, ამ წერილში გაგიზიაროთ ხრიკები თვითრეფლექსიისთვის, რომლებიც პატარ-პატარა ნაბიჯებით დიდ მიზნებამდე მიგიყვანთ.

უპირველეს ყოვლისა, გამონახეთ დრო საკუთარ თავთან დიალოგისთვის. მოკალათდით მყუდროდ და ჰკითხეთ თქვენს თავს:

1) გასულ წელს რამ იმუშავა ნამდვილად კარგად? აქ მოძებნეთ თქვენი ის ძლიერი მხარე, რომელიც უცვლელია მასწავლებლობის პირველი დღიდან (ბუნებით მონიჭებული განსაკუთრებული უნარი) ან ის, რაზეც ბოლო წლებში ბევრი იმუშავეთ და განივითარეთ.

2) ძალისხმევის მიუხედავად, რამ არ იმუშავა ყველაზე მეტად? აქ ეცადეთ დაფიქრდეთ იმაზე, სად მთავრდება თქვენი როგორც მასწავლებლის შესაძლებლობები, რა არის ის ნიშა, სადაც შეგიძლიათ ცოდნის გაფართოება.

პიროვნული თუ პროფესიული განვითარების ტრენინგებზე ხშირად მომისმენია რჩევა: დაისახეთ მიზნები, ჩამოწერეთ სია და მიჰყევით მას მანამდე, სანამ არ შეასრულებთ. ბევრისთვის შესაძლოა ეს დამხმარე საშუალება იყოს, მაგრამ რა ხდება მაშინ, როცა მიღწევებზე მეტად შესაძლო შეცდომებზე კონცენტრირება ჭრის? სცადეთ ჩამოწეროთ თქვენი სისუსტეების სია და ყოველ წელს კონცენტრირდეთ ერთი მათგანის დაძლევაზე არა რაიმე სტანდარტის დასაკმაყოფილებლად, არამედ მხოლოდ და მხოლოდ თქვენ თავთან უკეთესი შედეგის მისაღებად.

მაგალითად:
* წელს ჯგუფში მყავდა უფრო მეტი ბავშვი, ვიდრე აქამდე. ვერ გავუმკლავდი, თავს დამარცხებულად ვგრძნობ.

* ვერ გამოვნახე დრო ბავშის ინტერესების გასაღრმავებლად.

* მუშაობის ყოველ ნაწილში მქონდა ჩავარდნა და გამიჭირდა არეულობასთან გამკლავდება.

* ძალიან ბევრ რესურსზე მაქვს წვდომა, რომელთა სასწავლო პროცესში ორგანიზებასაც ვერ ვასწრებ.

* გასულ წელს ჯგუფში გატარებული დრო ყველა ბავშვისთვის შედეგიანი არ მეჩვენება.

მესამე ხრიკი: დაგეგმეთ მომდევნო 12 თვე.

ამოირჩიეთ პროფესიული განვითარების ერთი კონკრეტული პრიორიტეტი, მოიძიეთ წიგნები და დაგეგმეთ ამ თემაზე დისკუსია კოლეგებთან, ადრეული და სკოლამდელი განათლების სპეციალისტებთან, გამოიყენეთ ღია ჯგუფები და ყველა ის შესაძლებლობა, რომელიც კი ხედვის არეალს გაგიფართოებთ.

პირად დღიურში დაწერეთ: მიმართულება, რომელზეც მომდევნო 12 თვე ვიმუშავებ არის…

მეოთხე ნაბიჯი: შეიმუშავეთ გეგმა.
1. დაწერეთ თქვენი მიზანი;

2. ამოირჩიეთ სწავლის თქვენთვის სასურველი მეთოდი:

– სამუშაო შეხვედრები;

– თანამშრომლებთან საუბარი;

– mastsavlebeli.ge-ზე სტატიების გაცნობა;

– წიგნების კითხვა;

– პირადი ტრენერის აყვანა;

– სასწავლო პროგრამის გავლა;

– კვლევითი სტატიების კითხვა;

– თემატური ბლოგების გაცნობა;

– ტრენინგების გავლა.

3. განსაზღვრეთ პიროვნული განვითარების განრიგი. თქვენი რუტინიდან გამოყავით დრო ყოველკვირეულად ან ყოველთვიურად და აქციეთ ეს პრიორიტეტად.

მოიძიეთ და ამოირჩიეთ:

სამი წიგნი, რომელიც უნდა წაიკითხოთ ამ წელს

1. 2.
   3.ხუთი სტატია, რომელიც უნდა წაიკითხოთ მომდევნო 12 თვის განმავლობაში (ეცადეთ, ერთი მაინც იყოს სამეცნიერო)
2. 2.
   3.
   4.
   5.

ერთი პროფესიული ელექტრონული რესურსი, რომელსაც რეგულარულად გაეცნობით

კარგი იქნება, თუ შერჩეულ თემატიკაზე წლის განმავლობაში ერთ ტრენინგს ან სასწავლო კურსს მაინც გაივლით.

ინდივიდუალური განვითარების გეგმის შემუშავების შემდეგ აწარმოეთ ყოველდღიური მიმოხილვა.

თარიღი ___

რამ იმუშავა დღეს ძალიან კარგად?

რა იყო მთავარი სირთულე?

რაში დაგეხმარა ამ მიმართულებით ბავშვებთან მუშაობა? რატომ?

ხვალ რას გააკეთებ განსხვავებულად?

წლის ბოლოს, როცა ახალი გეგმის შემუშავებაზე დაიწყებთ ფიქრს, აღმოაჩენთ გაცილებით მრავალფეროვან გამოცდილებებს და შედარებით ადვილად შეიმუშავებთ გაუმჯობესებულ სასწავლო გეგმას.

ბანალურად ჟღერს, მაგრამ მაინც: გახსოვდეთ, ხვალინდელი დღე 365-გვერდიანი წიგნის პირველი ცარიელი ფურცელია.

_________

* თვითრეფლექსია – საკუთარი გამოცდილების კრიტიკული გადამუშავების პროცესი, საკუთარი ქცევისა და აზროვნების ანალიზი, გაცნობიერება, შეფასება, დაგეგმვა და კონტროლი

 მესამე თაობის ეროვნულ სასწავლო გეგმაში გრძელვადიანი მიზნები წარმოდგენილი არის სტანდარტის შედეგებისა და ამ შედეგებთან დაკავშირებული სამიზნე ცნებებით.

ქართულ ენასა და ლიტერატურაში, ანბანის შემდგომი პერიოდიდან მეოთხე კლასის ბოლომდე, ეროვნული სასწავლო გეგმა გამოკვეთს სამ სამიზნე ცნებას:

1. ტექსტი და კონკრეტული ჟანრი

(შედეგები: I 2;  I 3; I 4; I 5; I 6; I. 7; I. 8; I. 9; I. 12; I. 13; I. 14; I. 15)

2. ფუნქციური სამეტყველო ქმედება

(შედეგები: I. 1; I. 2; I. 3; I. 4; I; 5;I. 9;  I. 13; I. 14; I. 15)

3. სიტყვის ფორმაცვალება

(შედეგები: ქართული, დაწყებითი I. 11)

სამიზნე ცნებები ქმნის პედაგოგიკურ ჩარჩო-ინსტრუმენტს, რომელიც გაღრმავებული სწავლა-სწავლების საშუალებას იძლევა.

თითოეულ სამიზნე ცნებას მიწერილი აქვს სტანდარტის შესაბამისი ინდექსი.

აზროვნების სტრუქტურირებას,  ორგანიზებას და გრძელვადიან მეხსიერებაში განვითარებას უზრუნველყოფს სამიზნე ცნების მკვიდრი წარმოდგენები, რომელიც

პირდაპირ უკავშირდება სამიზნე ცნებების არსობრივ მახასიათებლებს.

რას გულისხმობს სამიზნე ცნება ტექსტი და კონკრეტული ჟანრი?

ზოგადად, ყველასთვის ცნობილია, რომ მხატვრული და არამხატვრული ტიპის ტექსტები ჯგუფდება სხვადასხვა ჟანრის მიხედვით.

მხატვრული ჟანრის ტექსტებია:

• მოთხრობა
• იგავი
• ზღაპარი
• ლექსი
• თქმულება

არამხატვრული ჟანრის ტექსტებია:

• საინფორმაციო-შემეცნებითი ტექსტი
• წერილი
• საინსტრუქციო ტექსტი
• საინფორმაციო-ყოფითი ტექსტი
• რეკლამა

ნებისმიერ ტექსტზე მუშაობის პროცესში მუშავდება კონკრეტული ჟანრი. სწორედ ამიტომ არის ერთ სამიზნე ცნებაში მოქცეული ტექსტი და კონკრეტული ჟანრი.

ამ სამიზნე ცნების მკვიდრი წარმოდგენებია:

1. ტექსტის მეშვეობით ავტორი გვიზიარებს თავის სათქმელს, რომელიც ჩვენს ცხოვრებას უკავშირდება.
2. ტექსტში პირდაპირ ან არაპირდაპირ მოცემული მინიშნებების საფუძველზე შესაძლებელია ტექსტის სიღრმისეულად, ახლებურად გააზრება, ახალი კუთხით წარმოჩენა.
3. ტექსტის გასაგებად/შესაქმნელად მნიშვნელოვანია სტრატეგიების აღმოჩენა და გამრავალფეროვნება.
4. ტექსტი შეიძლება იყოს:

ზღაპარი, მოთხრობა, იგავი, თქმულება, ლექსი, საინფორმაციო-შემეცნებითი ტექსტი, წერილი, რეკლამა, ინსტრუქცია, კომიქსი, პოსტერი, ჩანახატი, დღიური,  საინფორმაციო-ყოფითი.

რას გულისხმობს სამიზნე ცნება, ფუნქციური სამეტყველო ქმედება?

კვლევებმა აჩვენა, რომ მოზარდების დიდი უმრავლესობის მეტყველება არის უკიდურესად მწირი, რომელიც აფერხებს აზრების, განცდების, გრძნობების  ჩამოყალიბების პროცესს და მოსწავლე ვერ ახერხებს აზრის გადმოცემას, გასიტყვებას.

ამიტომ აუცილებელია, განსაკუთრებული ყურადღება მივაქციოთ მოსწავლეთა მეტყველების განვითარებას.

ფუნქციური სამეტყველო ქმედება გულისხმობს ,,მეტყველების წისქვილის ამუშავებას’’ საკლასო ოთახებში და თითოეული მოსწავლის ,,გონებრივ საამქროში’’. როგორც წისქვილს აუცილებლად სჭირდება მასალა, რომ იმუშაოს, ასევე სჭირდება მოსწავლეს მრავალფეროვანი ლექსიკური ერთეულების მიწოდება, რომ მისმა ,,გონებრივმა საამქრომ’’ შეძლოს ამუშავება. (თამარ ჯაყელი)

სამიზნე ცნებას, ფუნქციურ სამეტყველო ქმედებას, ახლავს ქვეცნებები:

1. თხრობა
2. შედარება
3. აღწერა
4. დასაბუთება

ამ სამიზნე ცნების მკვიდრი წარმოდგენებია:

1. სამეტყველო ქმედების სხვადასხვა ტიპს (მაგ., თხრობას, აღწერას, დასაბუთებას) თავისებური სტრუქტურა-აგებულება აქვს.
2. მეტყველებისას საჭიროა სიტყვების შერჩევა სამეტყველო ამოცანის გათვალისწინებით.
3. ზეპირი სამეტყველო ქმედების დროს წინადადების შინაარსს გამოვხატავთ ინტონაციით, წერითი სამეტყველო ქმედების დროს – სასვენი ნიშნებით.
4. სამეტყველო ქმედების შესასრულებლად მნიშვნელოვანია სტრატეგიების აღმოჩენა და გამრავალფეროვნება.

რას გულისხმობს სამიზნე ცნება, სიტყვის ფორმაცვალება?

ეს გახლავთ გრამატიკული ცნება, რომელიც ეხმარება მოსწავლეებს ოთხწლედის განმავლობაში გრამატიკული საკითხების გაგებასა და შესწავლაში მათი ასაკობრივი თავისებურებების გათვალისწინებით. მათ სჭირდებათ ფორმალური, თვალსაჩინო ნიშან-თვისებები, რომლის საფუძველზეც მოსწავლეები განახორციელებენ სხვადასხვა პროცედურას.

სამიზნე ცნებას, სიტყვის ფორმაცვალებას, ახლავს ქვეცნებები, როგორიცაა:

1. ბრუნება
2. სიტყვაწარმოება
3. რიცხვის წარმოება
4. უღლება
5. ხარისხის ფორმები და სხვა.

ამ სამიზნე ცნების მკვიდრი წარმოდგენებია:

1. წინადადებაში სიტყვები ერთმანეთთან დასაკავშირებლად საჭირო ფორმას იძენს.
2. სიტყვის ფორმის შეცვლამ შეიძლება გამოიწვიოს მისი მნიშვნელობის ცვლილება.

სამიზნე ცნებები წარმოადგენს აზროვნების განვითარების არაჩვეულებრივ საშუალებას, რომელიც აადვილებს თემის დაგეგმვასა და  სასწავლო პროცესის მიზანმიმართულად მართვას პირობისეული,  არსობრივი ცოდნისაკენ.

განსაზღვრავს, რა მიმართულებით უნდა ხდებოდეს მოსწავლის ცოდნის გაღრმავება წლისა და საფეხურის განმავლობაში.

ეს არის ორგანიზებული იდეა, რომლის დაუფლებაც განაპირობებს აზროვნების სტრუქტურირებას,  ორგანიზებას და გრძელვადიან მეხსიერებაში განვითარებას.

გამოყენებული რესურსები:

1. ახალი ეროვნული სასწავლო გეგმა საგნის, ქართული ენისა და ლიტერატურის მიმართულებით. (ეროვნული სასწავლო გეგმის განვითარების ექსპერტის, თამარ ჯაყელის ვიდეოლექცია)
2. მესამე თაობის ეროვნული სასწავლო გეგმა, ანბანისშემდგომი პერიოდის ქართული ენისა და ლიტერატურის გზამკვლევი.

მანგროს ტყეები, რომლებიც ხეებისა და ბუჩქების სახით გვხვდება, ბუნების ერთ-ერთ საოცრებას წარმოადგენს. ტანდაბალი (5-10 მ) და მარადმწვანე მანგროს ტყეები მხოლოდ ლიტორალურ (ზღვის ფსკერის ზონა, რომელიც მიქცევისა და მოქცევის შედეგად დღე-ღამეში ორჯერ იფარება წყლით და შიშვლდება) ზონაში იზრდება,                               შემდეგ კი თანდათან კონტინენტურ ტენიან ტროპიკულ ტყეებში გადადის.

მანგროს ტყეები გვხვდება აფრიკის აღმოსავლეთ სანაპიროზე, მადაგასკარზე, სეიშელის და მასკარენის კუნძულებზე, სამხრეთ აზიისა და ავსტრალიის სანაპიროებზე; ასევე – აფრიკის, ცენტრალურ და სამხრეთ ამერიკის ატლანტის ოკეანის სანაპიროებზე, ამერიკის კონტინენტების წყნარი ოკეანის სანაპიროზე სამხრეთ კალიფორნიიდან ჩ.გ. 4°-მდე.

სამხრეთ ნახევარსფეროში მანგროები ეკვატორს კიდევ უფრო სცილდება: აფრიკის აღმოსავლეთ სანაპიროზე ისინი დურბანის მიმდებარე ტერიტორიებს (ს.გ. 33°) აღწევენ, ხოლო აღმოსავლეთ ავსტრალიაში – ს.გ. 38°-ს.

სულ მსოფლიოში მანგროს დაახლოებით 70 სახეობას ითვლიან. მათ შორის ყველაზე გავრცელებულია: მირტი, პალმა, ნიპა, მბრწყინავი და ზღვის ავიცენია, ჰიბისკუსი. ამ მცენარეებისადმი დიდი ინტერესი იმის გამო გაჩნდა, რომ ისინი  წყლის სქელი ფენის ქვეშ და მაღალი მარილიანობის პირობებშიც კი იზრდებიან. მონაცემები მანგროს ხეების ფესვების სიგრძის შესახებ ფიქსირებული არაა: მათი ფესვის სიგრძე 30 სმ-დან  20-30 მ-მდე იცვლება.

მანგროები  ხმელეთსა და ზღვას შორის, წყლის მოქცევის ადგილებში იზრდება, იქ სადაც მლაშე და მტკნარი წყალი ერთმანეთს ერევა. აქ წყალი ისეთი მარილიანია, რომ მრავალი მცენარე ამას ვერ აიტანდა, მაგრამ მანგრო ადვილად ეგუება ასეთ გარემოს.

მანგროს ტყეების მნიშვნელობა  ეკოსისტემაში

მანგროს ტყეებს ასევე  დიდი სარგებლობა მოაქვს ადამიანისთვის. მას იყენებენ შეშად, მისგან იღებენ ნახშირს და ამზადებენ საქონლის საკვებს; მანგროდან მიიღება ტანინი; ასევე სხვადასხვა მედიკამენტის დასამზადებელ ნედლეულადაც გამოიყენება.  მოიპოვება თაფლი. მანგროს ხეები გამოიყენება მშენებლობაში, ქაღალდის, ქსოვილისა და ტყავის წარმოებაში. მანგროს გავრცელების არეალში ვხვდებით საკვებად ვარგის თევზებს, კიბოსნაირებსა და მოლუსკებს, ხამანწკებს, ამიტომ ამ მიდამოებს ხშირად სტუმრობენ თევზსარეწაო კომპანიები. ეს ადგილები ტურისტებისთვისაც ძალიან მიმზიდველია.

მანგროს ხეები აკავებს ქარიშხალს, რომელიც გამოიწვევდა არა მხოლოდ სანაპირო ზოლის ეროზიას, არამედ ათასობით ადამიანის სიცოცხლესაც შეუქმნიდა საფრთხეს. ეს ტყეები, როგორც მყარი კედელი, ცუნამისგან იცავს ნიადაგს, ნაგებობებსა და ადამიანებს. მაგ; 2004 წელს კუნძულ შრი-ლანკას რეგიონში მომხდარი უძლიერესი ცუნამის დროს ყველაზე ნაკლებად სწორედ მანგროს ტყეების მიმდებარე არეალები დაზარალდა. ეს ეფექტი პირდაპირ კავშირშია მანგროს ხეების ფესვების რაოდენობასთან, რადგან ისინი ნიადაგს ფაქტობრივად „ქსელის“ სახით აფიქსირებენ და არ აძლევენ მას გადარეცხვის ან გაფანტვის საშუალებას. მანგროს ხშირი ტყეების წყალობით ასევე ნაკლებად დაზარალდა კუნძულის მოსახლეობა.

მიუხედავად იმისა, რომ ცნობილია, თუ რამდენად მნიშვნელოვან როლს ასრულებს მანგროს ხეები ეკოსისტემაში, ამ ტყეების ფართობები მაინც თანდათან მცირდება. ექსპერტთა მონაცემებით, ყოველ წელს 100 000 ჰექტარი ფართობის მანგროს ტყე იჩეხება. ხშირად მათ იმიტომ ჭრიან, რომ, ერთი შეხედვით, უფრო მომგებიანი, მაგალითად, სასოფლო-სამეურნეო საქმეები ან სამშენებლო პროექტები განახორციელონ. მანგროს ჭაობიან მიდამოებს ბევრი მიიჩნევს კოღოების ბუდედ ქცეულ ტალახიან და მყრალ ადგილად.

ბოლო პერიოდში ბევრ ქვეყანაში მანგროს ტყეების აღდგენითი ღონისძიებები გატარდა და აიკრძალა მანგროს ხეების მოჭრა. ზოგიერთ ქვეყანაში  მანგროს ტყეების გაშენების ხელშემწყობი სისტემაც კი არსებობს. განსაკუთრებით ინტენსიურად ამ ტყეების გაშენება ცუნამების გავრცელების რეგიონების სანაპირო ზოლში მიმდინარეობს.

მეხუთეკლასელმა მოსწავლემ კარგად იცის, რომ რიცხვებთან ურთიერთობა და რაოდენობრივი მსჯელობა  ჩვენი ყოველდღიურობის ნაწილია. ახლა მნიშვნელოვანია, მოსწავლეებს დავანახოთ „დიდი რიცხვების“ ცხოვრებისეულ სიტუაციებსა და მეცნიერებებში გამოყენების მნიშვნელობა. გთავაზობთ ერთ გაკვეთილს, რომელიც მე-5 კლასში დავგეგმე და ჩავატარე.

სამიზნე ცნება: რაოდენობა, რიცხვები და თანრიგები

საკითხი: მილიონზე დიდი რიცხვების წაკითხვა, ჩაწერა, შედარება

მიზანი: მოსწავლეები შეძლებენ დიდი რიცხვის თანრიგთა დასახელებას, რიცხვების დათვლას, წაკითხვასა და ჩაწერას. განუვითარდებათ მსჯელობის უნარები

ესგ სტანდარტი: მათ.დაწყ.(II).1. ნატურალური და არაუარყოფითი რაციონალური რიცხვების გამოსახვა, კლასიფიცირება და გამოყენება

მკვიდრი წარმოდგენა: რიცხვი შეიძლება წარმოდგენილი იყოს სხვადასხვა ფორმით

სასწავლო მასალა და რესურსები: სახელმძღვანელო. ინტერნეტში ჩართული ერთი კომპიუტერი მაინც და პროექტორი. მასწავლებლის მიერ დამზადებული ბარათები.

გაკვეთილის მსვლელობა

აქტივობა 1. თემისა და მიზნისა გაცნობა

მოსწავლეებს გავაცანი გაკვეთილის თემა და მიზანი.

 დრო: 2-3 წთ

აქტივობა 2. წინარე ცოდნის გააქტიურება

ექვსნიშნა რიცხვების წაკითხვა, ჩაწერა, შედარება.

დრო: 8-10 წთ.

აღწერა: ბავშვებმა უკვე იციან, რომ რიცხვები უსასრულოა, თუმცა აქამდე მათ შეეძლოთ მხოლოდ ექვსნიშნა რიცხვების ჩაწერა, წაკითხვა, და მათზე მოქმედებები. იციან თვლის ათობითი სისტემის სტრუქტურა, რომ თითოეულ ციფრს აქვს სხვადასხვა მნიშვნელობა და დამოკიდებულია მის პოზიციაზე. იციან ერთეულებისა და ათასეულების კლასები და თანრიგები.  ძალიან მნიშვნელოვანია რიცხვების თანრიგებად დაყოფის პრინციპის გამეორება. განვიხილეთ სავარჯიშოები წინარე ცოდნის გაუაქტიურებლად.

სავარჯიშო 1. (მოსწავლეთა ორგანიზება – მთელი კლასი)

ა) წარმოადგინე რიცხვები სათანრიგო დაფაზე.

ბ) დაშალე მოცემული რიცხვები თანრიგის შესაკრებთა ჯამის სახით

სავარჯიშო 2.

მოსწავლეებს ინდივიდუალურად ვურიგებ თითო ბარათს, რომელზეც რიცხვი დაწერილია ციფრებით და ვთხოვ, მოცემულ რიცხვებში გამოყონ კლასები, გააფერადონ ფერადი ფანქრებით და რიცხვები ჩაწერონ სიტყვებით.

სავარჯიშო 3.

მოსწავლეებს ინდივიდუალურად ვურიგებ ბარათებს, რომლებზეც გარკვეულ რიცხვებს შეესაბამება ქართული ანბანის ასო. მოსწავლემ უნდა დაალაგოს რიცხვები ზრდის ან კლების მიხედვით. მიიღებს სიტყვას.

ასეთი დავალებები სახელმძღვანელოებშიც არის. აქ თითქოს უცხო და ახალი არაფერია, თუმცა მინდა აღვნიშნო, რომ ჩემს მოსწავლეებს უფრო მოსწონთ ასეთი ფერადი რესურსებით მუშაობა, ვიდრე სახელმძღვანელოდან მითითებული სავარჯიშოს შესრულება. ბარათების ნაკრები ყველა მოსწავლისთვის დავამზადე, დავალება ხალისით შეასრულა როგორც მაღალი, ასევე დაბალი მზაობის მოსწავლეებმა. ინდივიდუალური „ფერადი დავალებები“ ასევე მეხმარება, უკეთ დავადგინო მოსწავლეთა საჭიროებები და მყისიერად მივცე მათ განმავითარებელი უკუკავშირი.

აქტივობა 3. სად გვხვდება „დიდი რიცხვები?“

მიზანი: დიდი რიცხვების წაკითხვა

დრო: 7-8 წთ.

აღწერა: მილიონებისა და მილიარდების კლასის შემოტანამდე პირველ რიგში მოსწავლეებს გავუჩინე წარმოდგენა უფრო დიდი რიცხვების შესახებ.

კლასს დავუსვი შეკითხვები:

– ხომ არ იცით საქართველოს მოსახლეობის რაოდენობა?

– ხომ არ იცით მსოფლიოს მოსახლეობის რაოდენობა?

– ხომ არ იცით დედამიწის ასაკი?

– რამდენი მ.-ია დედამიწიდან მთვარემდე?

– რამდენი წლის წინ ცხოვრობდნენ დედამიწაზე დინოზავრები?

ცხადია, ამ კითხვებზე პასუხი მოსწავლეებმა არ იცოდნენ. ინტერნეტში მათთან ერთად მოვიძიე კითხვებზე პასუხები: 3728000;  6825900000; 4560000000; 149597870691; 200000000.

რიცხვები თვალსაჩინოდ გამოვაჩინე მოსწავლეების წინ ეკრანზე, მაგრამ წაკითხვა გაუჭირდათ. იმისათვის, რომ ეს რიცხვები წავიკითხოთ, შემოგვაქვს მათთვის უცნობი კლასები – მილიონების კლასი და მილიარდების კლასი. მოსწავლეები წინარე ცოდნასა და გამოცდილებაზე დაყრდნობით ამბობენ, რომ „ახალ კლასებშიც“ სამ-სამი ციფრი ჯგუფდება, თავად ასახელებენ თანრიგებსა და რიცხვის წაკითხვის „წესს“.

• პირველი სამი ციფრი მარჯვნივ ქმნის ერთეულების კლასს.
• სამციფრიანი მარჯვნიდან მეორე ჯგუფი ქმნის ათასეულების კლასს.
• სამ ციფრით შედგენილი მარჯვნიდან მესამე ჯგუფი ქმნის მილიონების კლასს.
• სამციფრიანი მარჯვნიდან მეოთხე ჯგუფი ქმნის მილიარდების კლასს.

რიცხვების უკეთ წაკითხვის მიზნით წარმოდგენილი რიცხვები დავყავით კლასებად. კლასები ერთმანეთისგან გამოვყავით პატარა სივრცით ან წერტილით, დავაწერეთ სახელები და წავიკითხეთ.

6 მილიარდ 825 მილიონ 900 ათასი და ა. შ.

აქტივობა. 4. რიცხვის ათობითი სტრუქტურა

დრო: 4-5 წუთი

ვზრდით განსახილველ რიცხვთა არეალს მოსწავლეებთან ერთად. მათი აქტიური ჩართულობითა და წინარე ცოდნაზე დაყრდნობით. მოსწავლეები ხვდებიან, რომ რიცხვის თანრიგებად დაყოფის პრინციპი კანონზომიერია, ერთობლივად ვასახელებთ და ვწერთ რიცხვის ათობით სტრუქტურას:

აქტივობა 5. პლანეტარული მოდელი

„დიდი რიცხვების“ შედარება

დრო: 8-10 წთ.

რიცხვების თანრიგებად ჩაწერის მეთოდი ამარტივებს რიცხვების სიდიდის მიხედვით დალაგებას. თანრიგებად ჩაწერის ფორმით მოსწავლეები ხვდებიან, ორ რიცხვს შორის რომელია მეტი ან ნაკლები. კითხვა-პასუხისა და ლოგიკური მსჯელობის საფუძველზე მოსწავლეებმა თავად აღნიშნეს, რომ მრავალნიშნა რიცხვებზე შედარების იგივე წესი გამოადგებათ: რაც უფრო მეტი თანრიგი აქვს რიცხვს, მით უფრო დიდია ის, ხოლო ერთნაირი თანრიგით ჩაწერილი რიცხვების შესადარებლად, საკმარისია ერთმანეთს შევადაროთ თანრიგების ციფრები.

სავარჯიშო: წარმოდგენის შესაქმნელად მოსწავლეებს ვაჩვენებ ფოტოს.

მზის სისტემაში მზიდან პლანეტებამდე მანძილი კმ.-ები ასე გამოისახება.

დედამიწა – 150 მლნ. ვენერა – 108 მლნ. იუპიტერი – 778 მლნ. სატურნი – 1მრდ. 428 მლნ. მარსი – 228 მლნ. ნეპტუნი – 4მრდ 502მლნ. მერკური – 58 მლნ. ურანი – 2 მრდ 873 მლნ. მოცემული მანძილები ჩაწერე სიტყვებით და დაალაგე პლანეტები მზიდან მათი დაშორების მანძილის მიხედვით. ეს სავარჯიშო მოსწავლეებმა ელექტრონული რესურსის გამოყენებით დიდი ინტერესით შეასრულეს. https://learningapps.org/12398254

აქტივობა 6. სავარჯიშოების შესრულება

დრო: 5 წთ.

ამის შემდეგ რაოდენობრივი ცნებების უკეთ გაგება-გააზრებაზე ვმუშაობთ და ვასრულებთ სავარჯიშოებს. ვკითხულობთ მილიონზე დიდ რიცხვებს, ვწერთ. წარმოვადგენთ რიცხვებს სათანრიგო დაფაზე. ან პირიქით – სათანრიგო დაფაზე ჩაწერილ რიცხვს წავიკითხავთ და ჩავწერთ სიტყვებით. რიცხვს წარმოვადგენთ სათანრიგო შესაკრებთა ჯამის სახით. „ვაფერადებთ რიცხვებს“ კლასებისა და თანრიგების მიხედვით, ვადარებთ რიცხვებს და ა.შ.

აქტივობა 7. გაკვეთილის შეჯამება

გაკვეთილი შევაჯამე განმავითარებელი შეფასების ინსტრუმენტით 3-2-1.

დრო: 2-3 წთ.

მოსწავლეებს ვთხოვე, გაკვეთილის შესახებ შეევსოთ ბარათი

საშინაო დავალება

1) გთავაზობთ ელექტრონულ რესურსს. რესურსი მოიცავს რამდენიმე სავარჯიშოს.  სიტყვებით ჩაწერილი რიცხვი უნდა შეუსაბამოთ ციფრებით ჩაწერილ რიცხვს. რესურსი თვითონ ამოწმებს შესრულებული დავალების სისწორეს. https://learningapps.org/display?v=pr7xz9v2c20 (რესურსი ითარგმნება coogle translate-ის საშუალებით).

2) ინტერნეტის დახმარებით მოიძიე ინფორმაცია პლანეტის 10 ყველაზე მდიდარი ადამიანის შესახებ. ამოწერე მათი ქონება რამდენი დოლარითაა შეფასებული. თითოეული რიცხვი ჩაწერე ციფრებითა და სიტყვებით და დაალაგე კლების მიხედვით. წარმოადგინე ნამუშევარი ცხრილში.

გაკვეთილის მსვლელობაში ჩართული იყო ყველა მოსწავლე. ძალიან საინტერესო იყო საშინაო დავალების პრეზენტაციები, რომელმაც შეაჯამა და გაამთლიანა საკითხი. მოსწავლეები გატაცებით საუბრობდნენ ილონ მასკისა და ბილ გეითსის გამდიდრების წყაროებზე და თან კითხულობდნენ, წერდნენ, ითვლიდნენ და ალაგებდნენ რიცხვებს.

გამოყენებული ლიტერატურა:

1. ეროვნული სასწავლო გეგმა:

https://ncp.ge/ge/curriculum?subject=36&subchild=198.

2. მათემატიკის გზამკვლევი მე-6 კლასი. შედგენილი ქეთი ცერცვაძის მიერ, ზოგადი განათლების რეფორმის ფარგლებში:

https://math.ge/mekhute-klasi/.

3. მე-5 კლასის მათემატიკის სახელმძღვანელო „მე მიყვარს მათემატიკა“ ელფის გამომცემლობა:

https://issuu.com/elf67/docs/-5-1-.