საინტერესო გაკვეთილების ჩატარება, ვფიქრობ ყველა მასწავლებლის სურვილია. აქვე ვიტყვი, რომ დარწმუნებული ვარ, უამრავი პედაგოგია ჩვენს ქვეყანაში, რომლებიც ნამდვილად საინტერესო გაკვეთილებს ატარებს. ეს სტატია ამერიკელი მასწავლებლის დეივ ბერჯესის (Dave Burgess) წიგნიდან: „სწავლება, როგორც თავგადასავალი. როგორ გავხადოთ გაკვეთილები საინტერესო და მომხიბვლელი“ საყურადღებო იქნება ნებისმიერი პედაგოგისთვის. (დეივ ბერჯესი კალიფორნიის შტატის ქალაქ სან-დიეგოს სკოლის ისტორიის მასწავლებელია).

ეს სტატია, ეძღვნება სწავლების პროცესში ერთგვარი „კაუჭების“ გამოდების ხრიკებს და სხვადასხვა შემოქმედებით საკითხს. როგორც დეივ ბერჯესი განმარტავს: მნიშვნელოვანია განსხვავებული, მრავალფეროვანი იდეების გაზიარება, რათა მასწავლებლებმა შეძლონ მოსწავლეების ყურადღების სასწავლო მასალაზე გადატანა. ამერიკელი პედაგოგი იმედოვნებს, რომ მკითხველი საკუთარ გაკვეთილებზე მის იდეებს გამოიყენებს. მთავარია, დაინტერესებულმა მასწავლებლებმა გამონახონ დრო და მიზანმიმართულად ეძებონ საკუთარი მეთოდები, რომლებიც ზედგამოჭრილი იქნება მათი მოსწავლეებისთვის და გათვალისწინებული იქნება შესასწავლი საგნის სპეციფიკაც. როდესაც მე გადავწყვიტე იმ მასწავლებლებისთვის, რომლებიც პროფესიული ზრდისკენ ისწრაფვიან, ჩამეტარებინა ტრენინგები, ყველაზე მეტად იმაზე ვნერვიულობდი, შევძლებდი თუ ვერა სხვებისთვის საკუთარი მეთოდების იმგვარად გადაცემას, რომ მათაც გასჩენოდათ მისი პრაქტიკაში გამოყენების სურვილი. ნებისმიერი მასწავლებლის პედაგოგიურ წარმატებას ხშირად განაპირობებს მათი დამოკიდებულება სწავლებისა და ბავშვების მიმართ. სხვა დანარჩენი კი საზრდოობს პედაგოგის მზაობით, მუდმივად ეძიოს ის, რითაც მისი მოსწავლეები დაინტერესდებიან. მასწავლებლებს მინდა, ვუთხრა, რომ ჩემი მეთოდი და გამოცდილება დაეხმარება მათ საკუთარი შემოქმედებითობის აღმოჩენაში. ყველაფერი ეს გიტარაზე დაკვრის სწავლას ჰგავს. ძირითადი აკორდების შესწავლის შემდეგ ყველა თავად წყვეტს, რა ნაწარმოები შეასრულოს.

მოდით, ახლა ჩემს ერთ-ერთ ყველაზე სახალისო და გამორჩეულ გაკვეთილზე გიამბობთ: „ისტორიის გაკვეთილების ჩატარება შესაძლოა გარკვეული კინესთეტური აქტივობების დახმარებით, მით უფრო, თუ მასწავლებლის მიზანია, ცოტა გართობის ელემენტი შემოიტანოს გაკვეთილის მსვლელობაში. ერთხელ გაკვეთილზე მოსწავლეებს ვუამბობდი მონობაზე და იმ მრავალფეროვან მეთოდებზე, რომლებსაც მონები იყენებდნენ, რათა გაქცეოდნენ საკუთარ მჩაგვრელებს. ჰენრი ბრაუნის ისტორიას იმით შემორჩა, რომ მან საკუთარი თავი ამანათით გააგზავნა, რათა მონობისთვის დაეღწია თავი. ჰოდა, მეც შევთავაზე მოსწავლეებს შემძვრალიყვნენ ყუთში, რომელიც უფრო მცირე ზომის იყო, ვიდრე ჰენრი ბრაუნის ამბავშია მოთხრობილი. ბავშვები ძალიან გახალისდნენ, განიხილეს შესაძლებლობები, აიღეს დიდი ზომის პლასტმასის ყუთი და დაიწყო ექსპერიმენტი. თქვენ ვერ წარმოიდგენთ, რა საინტერესოდ განვითარდა მოვლენები! როდესაც მე იგივე გაკვეთილი პარალელურ კლასში ჩავატარე, მათაც მიიღეს გამოწვევა და პრაქტიკულად ყველა მოსწავლემ სცადა ყუთში ისე შეძრომა, რომ მისი დახურვა თავისუფლად ყოფილიყო შესაძლებელი. ასე გაგრძელდა კიდევ ერთ კლასში და კონკურენციამ პიკს მიაღწია, ოღონდ ამ ყველაფერს თან ახლდა იუმორი და არა აგრესია ან ერთმანეთის მიმართ გაღიზიანება. ეს ხალისი მეორე დღესაც გაგრძელდა. უკვე პრაქტიკულად მთელმა სკოლამ იცოდა ამ ექსპერიმენტის შესახებ და კლასში შემოსულმა მოსწავლეებმა მაშინვე დააპირეს ყუთში შეძრომა, მაგრამ მე შევაჩერე და ვუთხარი, რომ მანამდე მათ უნდა გაეგოთ, რატომ იყო ეს ყუთი საკლასო ოთახში. მოკლედ, ეს პატარა მხიარული ოინი დიდ კონკურსად გადაიქცა.

და მაინც, რატომ მოვყევი ეს ისტორია? დარწმუნებული ვარ მასწავლებლების გარკვეულ, არცთუ მცირე ნაწილს  გაუჩნდება კითხვები:

რატომ უნდა შეძვრეს მოსწავლე ყუთში?

ზედმეტად ბევრი დრო ხომ არ დაიხარჯა ფუჭად ამ აკვიატების გამო?

და რომ არავინ გამოთქვას ყუთში შეძრომის სურვილი?

ჩემი პასუხები: „ზოგჯერ მსგავსი სამხიარულო აქტივობების კეთება სრულიად მისაღები და ნორმალურია, რადგან ეს ახალისებს კლასში (ზოგჯერ მთელს სკოლაშიც კი) პოზიტიური ურთიერთობების ჩამოყალიბებას. თან მე მსურს, რომ ჩემი გაკვეთილების შემდეგ მოსწავლეები კარგ ხასიათზე დგებოდნენ და ამავე დროს ცოდნის გარკვეულ მარაგსაც იგროვებდნენ. ასეთი სავარჯიშო გაკვეთილის მთელ დროს არ საჭიროებს და ამიტომ ეს სულაც არ არის დროის ფუჭად ხარჯვის მაგალითი. სამაგიეროდ, მსგავსი აქტივობის დროს მე ვხედავდი, რომ მოსწავლეები ნამდვილად დაფიქრდნენ მონობის მანკიერებაზე და განსაკუთრებულად ჰენრი ბრაუნის ამბავზე. ისინი ცდილობდნენ, მის ადგილას წარმოედგინათ თავი. მე ასევე ვუყურებდი სიხარულით გაცისკროვნებულ სახეებს. იმ დღეს ბევრჯერ შევამჩნიე, რომ მოსწავლეები ჩემი კაბინეტის წინ ჩერდებოდნენ და ცდილობდნენ, დაენახათ, როგორ ართმევდნენ თავს დავალებას სხვა კლასის მოსწავლეები. მე რამდენიმეჯერ შევთავაზე მათ კიდევ სხვა კლასის ბავშვებიც მოეყვანათ და შეეთავაზებინათ მათთვის ყუთში შეძრომა. დიდი სიხარულით ვაკვირდებოდი, როგორ ამხნევებდნენ თანაკლასელები ერთმანეთს და თან ასწავლიდნენ დანარჩენებს, როგორ შემძვრალიყვნენ ყუთში უფრო მოხერხებულად. დავინახე, როგორი ხალისით ურთიერთობდნენ ერთმანეთთან ბავშვები, რომლებიც მანამდე საერთოდ არც კი დალაპარაკებიან ერთმანეთს. ისეთი მოსწავლეებიც კი ცდილობდნენ დავალების შესრულებას, რომლებიც მთელი სასწავლო წლის განმავლობაში ერთხელაც არ გამოსულან სიტყვით კლასის წინაშე. დავინახე, რამდენი მშვენიერი რამ მოიტანა ამ ერთი შეხედვით სულელურმა წამოწყებამ. და კიდევ, დავინახე მოსწავლეები, რომლებსაც არასდროს დაავიწყდებათ მონა ჰენრი ბრაუნის ისტორია.

თუ მასწავლებლები ნამდვილად ფიქრობენ, რომ მათი მოსწავლეები არასდროს მიიღებენ მონაწილეობას მსგავს აქტივობებში, მაშინ მე გეტყვით, რომ: პირველი – თქვენ, სავარაუდოდ, ძალიან ცდებით! მეორე – თუ თქვენ არ ცდებით, მაშინ აუცილებლად უნდა გააუმჯობესოთ თქვენსა და თქვენს მოსწავლეებს შორის კომუნიკაცია, შექმნათ მოსწავლეებისათვის უსაფრთხო და ნდობით აღჭურვილი ატმოსფერო, რათა ბავშვებმა მსგავსი დავალებებით იხალისონ.

გაფრთხილება პირველი: არ დაიწყოთ ბოდიშის მოხდა იმის გამო, რომ თქვენ ახალისებთ, ამხიარულებთ თქვენს მოსწავლეებს და მეტიც, ბოდიში მაშინ უნდა მოიხადოთ, როცა ამას არ აკეთებთ. მეორე: სულაც არ არის სავალდებულო მოსწავლეები ყუთში შეაძვრინოთ; მთავარია არასტანდარტული აზროვნება და შემოქმედებითი იდეების რეალიზება.

მოდით, ახლა კიდევ რამდენიმე „კაუჭს“ გაგიზიარებთ. მაგალითად, „ადამიანები -რეკვიზიტები“. ერთხელაც დავფიქრდი: როგორ მოვამზადო გრანდიოზული გაკვეთილი და თან მოსწავლეები გამოვიყენო, როგორც უსულო საგნები ან მოვახერხო მათი რაიმე ცნების როლში გამოყვანა? იქნებ ბავშვებისგან შევქმნა გრაფიკი ან დიაგრამა, დავხატო რუკა ან სულაც შევადგინო განტოლება? შესაძლებელია, რომელიმე მოსწავლეს დავავალო რაიმე ეტაპის ან ღონისძიების ჩატარება შესაბამისი თანმიმდევრობით? იქნებ მოსწავლეების გარკვეულმა ჯგუფმა რეკვიზიტის როლის შესრულება შეძლონ, სხვებმა კი ეს რეკვიზიტი საჭირო ადგილას გადაიტანონ?

„კაუჭი საფარი“ – იქნებ მოვახერხო მოსწავლეების კლასის გარეთ გაყვანა ამ გაკვეთილის ჩასატარებლად? გამოდგება თუ არა სკოლის ტერიტორია ამ აქტივობისთვის? როგორ მოვძებნო სკოლის შენობაში ისეთი ადგილი, რომელიც იდეალური დეკორაციის ფუნქციას შეასრულებს? შევძლებ თუ არა რაიმე მნიშვნელოვანი ნივთების დამალვას შენობის გარეთ, რომ შემდეგ ისინი მოსწავლეებმა მოძებნონ? შევძლებ თუ არა ჩემს მოსწავლეებთან ერთად დავტოვო სკოლის ტერიტორია და სადმე გავემგზავრო საგაკვეთილო მასალის შესასწავლად? საკლასო ოთახის გარეთ გაკვეთილის ჩატარება ძალიან უცნაური/განსხვავებულია და თანაც უმოკლესი გზაა მოსწავლეების დასაინტერესებლად, მათ გასახალისებლად და წასახალისებლად. ამავე დროს, სრულად ვაცნობიერებ, რომ ამ აქტივობის ჩატარება რთულია. თუმცა, არავის შევპირებივარ, რომ ასეთი კრეატიული იდეები მარტივად და უპრობლემოდ რეალიზდება.

სტატიის თარგმანი მოამზადა:

ქეთევან კობალაძე

შედარებითი პარტიული პოლიტიკა პოლიტიკის მეცნიერების ერთ-ერთი ყველაზე მოკრძალებული და ნაკლებად პოპულარული დარგია. სტუდენტების ნაწილი მიიჩნევს, რომ ამ მიმართულებით სპეციალიზაცია მათ თვალსაწიერს დაავიწროებს და შედეგად ყველაზე აქტუალური საკითხების განხილვას მოწყდებიან. ჩემი გამოცდილება სულ სხვა რაიმეს მკარნახობს. პარტიული პოლიტიკის შედარებითი ანალიზის საფუძველზე ევროპის ქვეყნებში მიმდინარე უამრავი უმნიშვნელოვანესი პროცესის აღმოჩენა შევძელი, გავარკვიე, თუ რა ამოძრავებთ ადამიანებს განვითარებული დემოკრატიის მქონე სახელმწიფოებში, რომელი ღირებულებების საფუძველზეა შესაძლებელი ადამიანების დარაზმვა და გადაწყვეტილებების მიღების მექანიზმებზე გავლენის მოპოვება. შედარებითი პარტიული პოლიტიკის ლაბირინთებში მოგზაურების დროს დავრწმუნდი, რომ პატარა რეგიონის მცირერიცხოვანი ქალაქის პრობლემაც კი შეიძლება იქცეს საერთო ეროვნული დისკუსიების საგნად.

პოლიტოლოგები ხშირად იყენებენ ტერმინს „ერთი საკითხის პარტია“ (single-issue party). აღნიშნული ცნებით მოიხსენიებენ იმ პოლიტიკურ ორგანიზაციებს, რომელთაც მოქალაქეები ერთი კონკრეტული საკითხის, პრობლემის გადასაწყვეტად აფუძნებენ. ამგვარ პარტიებს არ აქვთ ყოვლისმომცველი პროგრამა და მათი მიზანი არ გახლავთ საზოგადოებრივი ცხოვრების ყველა სფეროს შესახებ მწყობრი ხედვის ჩამოყალიბება. „ერთი საკითხის პარტიები“ თავიანთი მკაფიო, ერთმნიშვნელოვანი მიზნის მიღწევის შემდეგ ან უქმდებიან, ან ტრადიციულ პარტიებად გარდაიქმნებიან. ასეთი ორგანიზაციების შესწავლის საფუძველზე შეგვიძლია მივაკვლიოთ თემებს, რომელთაც პოლიტიკური ელიტა სათანადო ყურადღებას არ აქცევს, მაგრამ ხალხისთვის განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება. წარმოიდგინეთ, როგორ უნდა აწუხებდეს ადამიანს, ადამიანთა ჯგუფს ერთი, ცალკე აღებული გამოწვევა, რომ მის საპასუხოდ ახალი პოლიტიკური გაერთიანება დააარსოს.

თანამედროვე ევროპაში ერთ-ერთი ყველაზე ახალი და წარმატებული single-issue party ნორვეგიაში ჩამოყალიბდა, რაც არაერთი დამკვირვებლის გაოცებას იწვევს. გაკვირვებას მარტივი საფუძველი აქვს, ნორვეგიაში წლებია შედეგიანად ფუნქციონირებს მრავალპარტიული სისტემა. წინა მოწვევის პარლამენტში ცხრა პოლიტიკური პარტია გახლდათ წარმოდგენილი. საკანონმდებლო ორგანო მხოლოდ რაოდენობრივი სიმრავლით არ გამოირჩეოდა. სტორტინგში ნებისმიერი პოლიტიკური გემოვნების მოქალაქეს შეეძლო თავისი ღირებულებების შესაბამისი ძალის აღმოჩენა, უმაღლეს წარმომადგენლობით ორგანოში კომუნისტებიდან დაწყებული ულტრაკონსერვატორი ქრისტიანებით დასრულებული, ყველა საზოგადოებრივ ტენდენციას ჰქონდა ადგილი დამკვიდრებული. რამ განაპირობა იდეოლოგიურად მრავალფეროვან მულტიპარტიულ ქვეყანაში კიდევ ერთი, ახალი საპარლამენტო პარტიის წარმოშობა?

2017 წელს ჩრდილოეთ ნორვეგიის მეჩხრად დასახლებული ოლქის, ფინმარკის ორ პატარა ქალაქში სამოქალაქო საინიციატივო ჯგუფი დაფუძნდა. ჯგუფის წევრები ქალაქ ალტასა და მის შემოგარენში კარდაკარ დადიოდნენ და ხალხს პოლიტიკოსებისათვის სპეციალური საფოსტო ბარათების გაგზავნას სთავაზობდნენ. საფოსტო ბარათებში ერთადერთი მოთხოვნა გახლდათ ჩამოყალიბებული – ალტელები გადაწყვეტილების მიმღებ პირებს საქალაქო საავადმყოფოს გადარჩენისკენ მოუწოდებდნენ. სამოქალაქო ინიციატივის წევრები საავადმყოფოში შექმნილ ვითარებასაც აპროტესტებდნენ. ისინი უკმაყოფილო იყვნენ სამედიცინო მომსახურების ხარისხით, ყურადღებას ამახვილებდნენ სამედიცინო პერსონალის სიმცირეზე. სწუხდნენ, რომ რიგი სერვისების მისაღებად მეზობელ რეგიონებში უწევდათ გამგზავრება. გარდა ამისა, საფოსტო ბარათების გაგზავნით პროტესტის გამოხატვის იდეის ავტორები მიიჩნევდნენ, რომ სამედიცინო სისტემა სათანადო ყურადღებას არ უთმობდა პაციენტთა ინტერესებსა და უფლებებს. მათთვის კატეგორიულად მიუღებელი გახლდათ პაციენტების ხარჯზე კომერციული თუ ბიუროკრატიული ამოცანების გადაწყვეტა. „Postkortaksjonen“-ის ლიდერები არ ემხრობოდნენ ჯანდაცვის სისტემის ბაზარზე დამოკიდებულების ზრდას.
უკიდურეს ჩრდილოეთში მდებარე ქალაქის მოსახლეობა სამოქალაქო ინიციატივას ენთუზიაზმით გამოეხმაურა. უამრავმა ადამიანმა მართლაც გააგზავნა ოსლოში საპროტესტო საფოსტო ბარათი. თუმცა, პროტესტანტები მალევე მიხვდნენ, რომ ფოსტის საშუალებით ჯანდაცვის სისტემის ხარისხისა და ხელმისაწვდომობის ზრდას, სექტორში საბაზრო ინტერესებზე მაღლა საკუთარი მოთხოვნების დაყენებას ვერ შეძლებდნენ. აქედან გამომდინარე, 2020 წელს დააარსეს ფონდი „ალტას საავადმყოფო პაციენტებზე ფოკუსით“, რომელმაც მიზნის მისაღწევად სისტემური ბრძოლა დაიწყო. ფონდის ეგიდით არაერთი შეხვედრა, დისკუსია, კონფერენცია გაიმართა. შემუშავდა პოლიტიკის დოკუმენტები, პეტიციები, განცხადებები, რათა ქალაქის საავადმყოფოს მოდერნიზებისთვის ბიძგი მიეცათ. ორგანიზაცია მთელ ნორვეგიაში შეუდგა ალტას ჰოსპიტლის მხარდამჭერთა მობილიზებას. ცხადია, ცენტრალური და ადგილობრივი ხელისუფლების წარმომადგენლები დაინტერესდნენ ფონდის მოთხოვნებით, რიგი პრობლემების გადასაწყვეტად თავიანთი წინადადებებიც წარადგინეს, მაგრამ მოძრაობის აქტივისტებისათვის უმნიშვნელოვანეს საკითხზე პასიური გამოხმაურება დამაკმაყოფილებელი არ გახლდათ.

2021 წლის შემოდგომაზე ფონდის წევრებმა არჩევნებში მონაწილეობა გადაწყვიტეს და დაარეგისტრირეს პარტია „ფოკუსი პაციენტებზე“. პარტიამ საკუთარი საარჩევნო სია ფინმარკის ყველაზე ჩრდილოეთით მდებარე, ამომრჩეველთა რაოდენობის თვალსაზრისით ყველაზე უფრო მცირერიცხოვან, ნორვეგიელებითა და ადგილობრივი აბორიგენებით – საამებით დასახლებულ ოლქში წარადგინეს. ჩრდილოეთის რეგიონების პაციენტების დაცვაზე ორიენტირებულ პარტიას საარჩევნო პროგრამაში ერთადერთი მოთხოვნა ჰქონდა ჩამოყალიბებული. ისინი ალტას საავადმყოფოს გადარჩენასა და მის შემადგენლობაში გერიატრიის (მედიცინის მულტიდისციპლინარული ქვედარგი, რომელიც მოხუცების საჭიროებებს იკვლევს და მკურნალობს), სამშობიარო და სასწრაფო დახმარების განყოფილებების გახსნას ითხოვდნენ. ყველასთვის მოულოდნელად პარტიამ ოლქში 12,5%-ის მოპოვება მოახერხა და ერთ საპარლამენტო მანდატს გამოჰკრა ხელი.
2022 წლიდან ნორვეგიის პარლამენტი მთელ ევროპაში მხოლოდ იმით არ არის გამორჩეული, რომ კრებას სათავეში ქურთული წარმოშობის სპარსელი, მასუთ გარახანი უდგას. სტორტინგის უნიკალურობას ირინე ოიალაც განსაზღვრავს, ონკოლოგიური პაციენტი, რომელმაც საკუთარ ქალაქში შესაბამისი სამედიცინო დახმარების მიღება ვერ შეძლო და ამიტომ საფოსტო ბარათებით დაიწყო ბრძოლა უკეთესი, ყველასთვის ხელმისაწვდომი, ბაზარზე ნაკლებად ორიენტირებული ჯანდაცვის სისტემისათვის.
იმედია, დადგება დრო და მსოფლიოს არცერთ კუთხეში არ იარსებებს პაციენტების პარტიის დაფუძნების აუცილებლობა.

თამთა ჩვენ აქტიურად ვსაუბრობთ სკოლაში ხარისხის უზრუნველყოფის სისტემის შესახებ, მიმოვიხილავთ ხარისხის განმარტებებს, მისი წარმოშობისა და განვითარების ეტაპებს. ამჯერად სკოლაში ხარისხის უზრუნველყოფის ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს პროცესზე – შიდა შეფასებასა და თვითშეფასებაზე ვისაუბრებთ.

თავდაპირველად უნდა ითქვას, რომ სკოლის შეფასებას არცთუ მცირე ისტორიული საფუძველი აქვს. გარე შეფასების აუცილებლობაზე XIX საუკუნის ბოლოს აქტიურად დაფიქრდნენ ინგლისში, სადაც XX საუკუნის დასაწყისში შეიქმნა კიდეც სკოლებში ინსპექტირების მსგავსი მაკონტროლებელი მექანიზმი და ორგანო. გერმანულენოვან სივრცეში პირველად შვეიცარიაში, XVIII საუკუნის ბოლოს (1771-1772), ციურიხში იყო კითხვარის მეშვეობით სკოლის შეფასების მცდელობა. აქ, ინგლისისგან განსხვავებით, პირველი აქცენტები შიდა შეფასებაზე დაისვა. საერთო ჯამში, მიუხედავად ევროპული გამოცდილებისა, სკოლის შეფასების სათავეებთან ამერიკის შეერთებული შტატები დგას. 1893 წელს გამოცემული Rice-ის წიგნი „The Public School System in the United States“ მრავალი სკოლის პრაქტიკის შეფასების პირველი ემპირიული მცდელობა გახლდათ. შტატების მიხედვით, სკოლებიდან ემპირიული მონაცემების აქტიური მოგროვება 1915 წლიდან დაიწყო.

მიუხედავად იმისა, რომ სკოლის შეფასების ეს პირველი მცდელობები დღეს ხშირად იქცევა კრიტიკის ობიექტად, მათში ერთმნიშვნელოვანად იკითხება საკუთარი სკოლების პრაქტიკის გაუმჯობესების, სუსტი მხარეების აღმოჩენის და შეფასების სათანადო მექანიზმების შექმნის სურვილი.

სკოლის გარე და შიდა შეფასება ერთმანეთისგან რამდენიმე მნიშვნელოვანი ასპექტით განსხვავდება:

1) მიზანი;

2) შემფასებელი;

3) ჩართული პირები;

4) შედეგების გამოყენება.

ბევრისთვის ალბათ სიახლე იქნება, რომ შიდა შეფასება და თვითშეფასება ერთმანეთისგან დამოუკიდებელი ცნებებია და ერთი მეორეს ყოველთვის არ გულისხმობს. შიდა შეფასებად ძირითადად აღიქმება ის პროცესი, რომელიც დაგეგმილი და წარმართულია თავად ორგანიზაციის წევრების მიერ. დასაშვებია შეფასების დროს გარე შემფასებლის მიერ დადგენილი სტანდარტების, ინდიკატორებისა და შეფასების ინსტრუმენტების გამოყენება, თუმცა პროცესის შედეგებზე მთავარ პასუხისმგებლობას სკოლა იღებს. შიდა შეფასების დროს სკოლის გუნდი (შეფასების წარმმართველი აქტორი) წარმოგვიდგება როგორც პროცესის მართვაზე პასუხისმგებელი, მოტივირებული ჯგუფი, თუმცა მისი მიზნები და ქმედებები გარე ფაქტორებითაა განპირობებული.

ლიტერატურაში ხშირად ბარიერებს ქმნის ტერმინების „შიდა შეფასება“ და „თვითშეფასება“ გამოყენება, თუ ამას სათანადო განმარტება არ ახლავს თან. გავრცელებულია ორგვარი მიდგომა: პირველი, როდესაც შიდა შეფასებას წარმოადგენენ ვრცელ პროცესად, რომლის ნაწილიცაა თვითშეფასება და მეორე, როდესაც თვითშეფასება სრულიად დამოუკიდებელ ქმედებათა ჯაჭვია, მიმართული პრობლემის იდენტიფიცირებისკენ ვიწრო ფოკუსით (მაგალითად, მასწავლებელი აფასებს საკუთარ პრაქტიკას კონკრეტულ კლასში).

სკოლის შიდა შეფასება თანდათან განვითარდა როგორც მნიშვნელოვანი, მტკიცებულებებზე დაფუძნებული ინსტრუმენტი, რომელსაც ორგანიზაციაში სოციალური ცვლილებების გამოწვევა შეუძლია, თუ პროცესი თვითშეფასებასაც მოიცავს და ხარისხის უზრუნველყოფის სისტემის მნიშვნელოვან ნაწილად წარმოგვიდგება. ორგანიზაციის შიგნიდან მოტივირებული, ხარისხისა და სისტემის განვითარებაზე ორიენტირებული ეს მიდგომა ანგლოამერიკული სივრცის გამოცდილებას ეფუძნება („HighStake-Testings“ – გარე შეფასება, ინსპექტირება). შიდა შეფასება ანგარიშვალდებულებისა და ხარისხის განვითარების ფუნქციებსაც ითავსებს. შეჯამების სახით შეიძლება ითქვას, რომ შეფასებას შეუძლია შეითავსოს სხვადასხვა სტრატეგია და როგორც სისტემური პროცესი, შერეული ვარიანტის ფორმითაც წარმოგვიდგეს.

თვითშეფასების პროცესს აკვირდებიან დელეგირებისა და ცენტრალიზების თვალსიაზრისითაც. როგორც ტერმინოლოგიიდან ჩანს, ეს ორი მიდგომა ადმინისტრაციის მხრივ პროცესში ჩარევის დონეებს აერთიანებს.

სკოლაში თვითშეფასების პროცესი მოიცავს სამ ფაზას, რომლებიც სამი ამოცანის გადაწყვეტას ითვალისწინებს: მიზნის ფორმულირებას, განხორციელებას, მეთოდის/მეთოდების შერჩევას. გერმანულენოვან სივრცეში თვითშეფასების პროცესი უმთავრესად სასწავლო პროგრამებსა და სასწავლო მუშაობაზეა ფოკუსირებული. მონაცემთა შეგროვების მეთოდებად დოკუმენტაციის ანალიზი, თვისებრივი და რაოდენობრივი მეთოდები გამოიყენება. საინტერესო მონაცემებს გვაწვდის ამ სფეროში გამოქვეყნებული კვლევები. სკოლებში, რომლებშიც უკეთაა განვითარებული კომუნიკაციის კულტურა, მასწავლებელთა თანამშრომლობა და გუნდური მუშაობა ჯანსაღად აღიქმება, თვითშეფასების პროცესი სასკოლო კულტურაზე დადებით გავლენას ახდენს.

2013 წელს ჩატარებული კიდევ ერთი კვლევა სასკოლო კულტურაზე ხარისხის უზრუნველყოფის სისტემის გავლენას სკეპტიკურად უყურებს. მიუხედავად იმისა, რომ ბევრ სკოლაში მონაცემების შეგროვება და ანალიზი წარმატებით მიმდინარეობს, სირთულეს წარმოადგენს პრაქტიკაში მისი გადატანა, შედეგების იმპლემენტაცია და სათანადო აქტივობების დაგეგმვა. 2009 წელს ჩატარებული მეტაანალიზი (Hattie, 2009), რომელმაც 50 000 კვლევის მონაცემები შეადარა ერთმანეთს და 138 ფაქტორი გაითვალისწინა, აჩვენებს, რომ სწავლა/სწავლების პროცესში ისეთი საქმიანობები, რომლებიც ფასდება, დადებით გავლენას ახდენს მოსწავლეთა წარმატებაზე.

დემსკიმ (და სხვ., 2012) და ვურსტერმა (და სხვ., 2013) ასევე აჩვენეს დამოკიდებულება შეფასების სხვადასხვა წყაროს შორის. კერძოდ, გამოთქვეს მოსაზრება, რომ თვითშეფასებისა და შიდა შეფასების დროს მოპოვებულ მონაცემებს გაცილებით მეტი სარგებლობა მოაქვს სკოლისთვის, ვიდრე გარე შეფასების მაჩვენებელს. საბოლოოდ, შეიძლება ითქვას, რომ სკოლის შიდა/თვითშეფასების პროცესის გავლენა სკოლის განვითარებაზე ჯერ კიდევ საკამათოა და დადებით ან უარყოფით გავლენაზე დაბეჯითებით საუბარი მიკერძოება იქნებოდა. მკვლევართა ნაწილს მიაჩნია, რომ ეს ფაქტორი სფეროში ახალი კვლევების ნაკლებობით და ზოგადად, სფეროს ხანმოკლე ისტორიითაა განპირობებული.

სკოლაში თვითშეფასებისა და შიდა შეფასების ეფექტიანობასთან დაკავშირებული კვლევების სიმრავლით განათლების სფერო ჯერ კიდევ არ გამოირჩევა. თეორიული დისკურსი ეფუძნება პროგრამების, პროექტების შეფასების ჩარჩოსა და ხარისხის უზრუნველყოფისადმი ზოგად მიდგომას (Learn, Do, Check, Act). ლიტერატურის ანალიზი გვაჩვენებს, რომ შიდა შეფასებისა და თვითშეფასების გადაკვეთის წერტილები შეფასების თემასთან დაკავშირებითაც იკვეთება:

• სწავლის შედეგები (სასწავლო მიზნების მიღწევა, ცოდნის ტრანსფერი, სსსმ მოსწავლეებთან მიღწეული შედეგები);
• გაკვეთილი (ცხადი და ნათელი მიზნები, შინაარსი, შეფასება);
• ურთიერთობები (ღირებულებები, უკუკავშირის კულტურა, მკაფიო როლები, ინფორმაციის გავრცელების პოლიტიკა, ლიდერებისა და ადმინისტრირების აღქმა);
• სტრუქტურა და რესურსები (დრო და სასწავლო რესურსების განაწილება, თანამშრომლობის ფორმები, პროფესიული განვითარების პოლიტიკა).

შიდა შეფასების მიმართ დროთა განმავლობაში მრავალ ქვეყანაში სხვადასხვა მიდგომა ჩამოყალიბდა. გამოცდილებამ ცხადყო, რომ ორგანიზაციულ შეფასებას ღრმა მეთოდოლოგიური ცოდნა სჭირდება, რაც არაერთი ქვეყნისა და სკოლის პრობლემაა. იმისთვის, რომ სკოლებს პროცესების წარმართვა გაუადვილდეთ, შემუშავდა სხვადასხვა მექანიზმი. ერთი მათგანია გერმანულენოვან სივრცეში არსებული SEIS (Selbsevaluation in Schulen). იგი მოიცავს ვრცელ ონლაინკითხვარს, რომელიც ითვალისწინებს სკოლის ადმინისტრაციის, სხვა ადამიანური რესურსების, მოსწავლეთა და მშობელთა მოსაზრებების მოკრებას. მსგავსი ელექტრონული სივრცის შექმნის მიზანია, გაუმარტივოს სკოლის ადმინისტრაციას ისეთი რთული პროცესი, როგორიც მონაცემების შეკრება და ანალიზია.

შიდა შეფასებისა და თვითშეფასებისთვის საერთოა მონაცემთა შეგროვების მეთოდებიც. შიდა შეფასებისას მონაცემთა შეგროვების მრავალი მეთოდი არსებობს. მათი გაერთიანება შეიძლება შემდეგ კატეგორიებად: გამოკითხვა, დაკვირვება, დოკუმენტების ანალიზი, ექსპრესიული და კრეატიული მეთოდები.

გამოკითხვა. გამოკითხვის ნაწილს მიეკუთვნება კლასიკურ, სოციალურ მეცნიერებებში აპრობირებული წერილობითი გამოკითხვის ფორმები ღია და დახურული კითხვებით/შეფასებითი სკალებითა და/ან არჩევითბოლოიანი პასუხებით. გამოკითხვის ერთ-ერთ კრეატიულ მეთოდად მიიჩნევა, ე.წ. თერმომეტრის/ბარომეტრის მეთოდი. მისი მიზანია მონაწილეთა მოსაზრებების მოკრება ერთი კონკრეტული საკითხის ირგვლივ. მკვლევარს შეუძლია მისი გამოყენება როგორც ჯგუფში, ისე ინდივიდუალურადაც. ბარომეტრი საკვლევი შეკითხვით იხატება ჯგუფში და მონაწილეებს ევალებათ, პასუხების ვარიანტები  სკალას შეუსაბამონ. რაც უფრო პოზიტიურადაა გადმოცემული გამოკითხულთა მოსაზრებები, მით უფრო მაღალ ადგილს იკავებს ის სკალაზე. ამ მეთოდის უპირატესობა ის არის, რომ მონაწილეებს საშუალებას აძლევს, ნათლად დაინახონ გამოკითხვის შედეგი თვალსაჩინოების გამოყენებით. კვლევები მოწმობს, რომ ეს მეთოდი გაცილებით ეფექტიანია, ვიდრე უბრალო წერილობითი გამოკითხვა. თუ გვსურს პოპულაციის მოსაზრებების გაცნობა რამდენიმე საკითხის ირგვლივ, გამოკითხვის ბლოკში ერთიანდება ისეთი ინსტრუმენტები, როგორიცაა შავი დაფა, გარდამავალი დღიური, SWOT ანალიზი, სასწავლო წრე, ინტერვიუები, დისკუსია, ჯგუფური დისკუსია (Fischbowl), რეიტინგული შეფასება, Q-დაჯგუფება და უკუკავშირი. დაკვირვების ბლოკი აერთიანებს ისეთ ინსტრუმენტებს, როგორიცაა გარე დაკვირვება, თვითდაკვირვება, თვითდაკვირვების სპეციალური ფორმა – ფოკუსირებული დაკვირვება და კოლეგიური ჰოსპიტაცია. დოკუმენტების ანალიზის ნაწილს მიეკუთვნება პორტფოლიოები, საკლასო სამუშაოებისა და სასწავლო მასალების შესწავლა. ექსპრესიული და კრეატიული მეთოდები აერთიანებს ფოტოშეფასებას და როლურ თამაშს (კობახიძე 2020, Bürger and Schmidt).

შედეგების წარმოდგენისა და ანალიზის თვალსაზრისით მიდგომები აქაც მსგავსია. კვლევები აჩვენებს, რომ სკოლებში ყველაზე დიდ პრობლემას მონაცემთა შეგროვების ადეკვატური მეთოდების შერჩევა და მათი ანალიზი წარმოადგენს. პრობლემა მწვავედ დგას როგორც განვითარებულ, ისე განვითარებად ქვეყნებშიც. ლიტერატურის მიმოხილვა ცხადყოფს, რომ ქვეყნები განსხვავდებიან ერთმანეთისგან სკოლებში ხარისხის უზრუნველყოფის, კერძოდ, თვითშეფასების კულტურით/რეგულირებით/მიდგომით. უფრო მეტად ცენტრალიზებული სისტემის მქონე ქვეყნებს ზოგადი განათლების ეს სფეროც მეტწილად ცენტრალიზებული აქვთ, თუმცა მათ შორის შეიმჩნევა განსხვავება კონკრეტული სკოლების მაგალითებზე, რომლებიც ანგარიშვალდებულების სისტემის გაძლიერებით ცდილობენ სკოლაში თვითშეფასების კულტურის დამკვიდრებას და მისდამი მასწავლებელთა დამოკიდებულების შეცვლას.

ქვეყნების საერთო პრობლემაა შიდა შეფასების/თვითშეფასების მიმართ მასწავლებელთა დამოკიდებულებაც. ქვეყნებში, სადაც სისტემის მართვა ძირითადად ხელისუფლების მხრივ ძალაუფლების შენარჩუნების, კონკრეტული ღირებულებების გატარებისა და კონტროლის მექანიზმია, ხარისხის შეფასებასთან დაკავშირებული საკითხებისადმი უნდობლობაც დიდია, ცენტრალიზებული, მეტად დემოკრატიული ქვეყნების პრობლემას კი პროცესის ფორმალური, აუცილებლად შესასრულებელი ვალდებულება წარმოადგენს. ამ შემთხვევაში დიდი როლი ენიჭება სკოლის ადმინისტრაციას, რომელმაც პირადი მაგალითით უნდა აჩვენოს სასკოლო საზოგადოებას, რა სარგებლობა მოაქვს გამართულ თვითშეფასების სისტემას სკოლაში, კერძოდ, სასწავლო შედეგების გაუმჯობესება, სასკოლო კულტურის ამაღლება და სსსმ მოსწავლეთა შედეგების გაუმჯობესება.

კომპიუტერულმა ტექნოლოგიებმა მტკიცედ მოიკიდა ფეხი ჩვენს ცხოვრებაში, მშობლები კი საგონებელში ჩაცვივდნენ. მათ აღელვებთ კომპიუტერის გავლენა ბავშვზე, აინტერესებთ, რამდენად უსაფრთხოა ის მოზარდი ორგანიზმისთვის. განუწყვეტლივ მიმდინარეობს დებატები კომპიუტერული თამაშების სარგებელსა და მავნებლობაზე, არ წყდება კამათი იმის შესახებ, აყენებს თუ არა ზიანს ეს თამაშები ბავშვს.

არსებობენ კომპიუტერული თამაშების მოწინააღმდეგეები, რომლებსაც მიაჩნიათ, რომ ასეთ თამაშებს არავითარი სარგებლობა არ მოაქვს, თუმცა გვხვდებიან ისეთებიც, რომლებსაც კომპიუტერული თამაშების გარეშე ცხოვრება ვერ წარმოუდგენიათ.

ბავშვზე კომპიუტერული თამაშების გავლენა ერთმნიშვნელოვანი არ არის. დაბეჯითებით ვერ ვიტყვით, რომ ისინი კარგია და ბავშვმა შეიძლება ითამაშოს იმდენ ხანს, რამდენსაც მოისურვებს, თუმცა გაუმართლებელი იქნება იმის მტკიცებაც, რომ ცუდია და მათზე უარი უნდა ვთქვათ. კომპიუტერული თამაშები, ისევე როგორც ბევრი სხვა რამ ჩვენ გარშემო, სასარგებლოც შეიძლება იყოს და საზიანოც.

ვინაიდან კომპიუტერული თამაშები დღეს ფართოდაა გავრცელებული, მათი ზიანისა და სარგებლის საკითხი ეხება ადამიანთა ძალიან დიდ რიცხვს. მათი დადებითი და უარყოფითი ზემოქმედების გამოვლენა დაგვეხმარება, უფრო ეფექტიანად გამოვიყენოთ ამ თამაშების პლუსები და თავიდან ავიცილოთ მინუსები.

დღეს ფართოდ არის გავრცელებული კომპიუტერული ტექნოლოგიები, რომელთა წყალობითაც კომპიუტერული თამაშები იქმნება. მათ შორის ბევრია ისეთი, რომელიც შეიძლება ბავშვის განვითარებისთვის იქნეს გამოყენებული:

• ინტელექტუალური თამაშები (თავსატეხები, რებუსები), რომლებიც ხელს უწყობს ინტელექტის, ლოგიკური აზროვნების, ყურადღების, მეხსიერების, ობიექტების ვიზუალური აღქმის და სხვა უნარ-ჩვევების განვითარებას;
• განმავითარებელი კომპიუტერული თამაშები. ამ თამაშების საშუალებით ბავშვმა შეიძლება ისწავლოს ასოები და ციფრები, გაეცნოს მცენარეთა და ცხოველთა სამყაროს. ასეთი თამაშები ხშირად დადებით გავლენას ახდენს ბავშვის ემოციური სფეროს, ხელის წვრილი მოტორიკის, მხედველობითი მეხსიერების, მუსიკალური სმენის განვითარებაზე;
• საგანმანათლებლო, სასწავლო კომპიუტერული თამაშები, რომლებიც დაეხმარება ბავშვს, აიმაღლოს ცოდნა ამა თუ იმ სფეროში, ასწავლის მას სხვადასხვა სიტუაციაში მოქმედებას, ხელს უწყობს შეუპოვრობის, კონცენტრაციის, რეაქციის სისწრაფის განვითარებას.

თუმცა გვხვდება ისეთი თამაშებიც, რომლებმაც შეიძლება სერიოზული ზიანი მიაყენოს ბავშვის ფიზიკურ და ფსიქიკურ ჯანმრთელობას. ისინი, წესისამებრ, დინამიკურია, აგრესიისა და ძალადობის შემცველი. სწორედ დინამიკურობის გამო უჭირთ ბავშვებს ამ თამაშებისგან მოწყვეტა. რით გამოიხატება მათი უარყოფითი გავლენა?

• ყველაზე დიდი საფრთხე, რასაც ცალკეული თამაშები უქმნის ბავშვს, არის მათზე დამოკიდებულების, მიჯაჭვულობის ჩამოყალიბება. მოზარდი, რომელიც კომპიუტერის ტყვეობაში ექცევა, მასზე დამოკიდებული ხდება, სწყდება რეალობას და ვირტუალურ სამყაროში იწყებს ცხოვრებას. კომპიუტერულ თამაშებზე დამოკიდებულება ყველაზე სახიფათო ხდება მაშინ, როდესაც თამაშით გატაცებულ მოზარდს ეკარგება მადა (ჭამისთვისაც კი არ სურს, მოსწყდეს თამაშს) და ერღვევა ძილი (ენანება დრო დასვენებისთვის და თამაშს სიზმარშიც კი აგრძელებს). თამაშდამოკიდებულებაში საგანგაშო ის არის, რომ შეუმჩნევლად იწყება და საფრთხის თაობაზე არავითარ ეჭვს არ ბადებს. ამიტომ არის რთული თამაშდამოკიდებულებასთან ბრძოლა.
• თუ კომპიუტერული თამაშებით გატაცებული მოზარდი ვერ სწყდება მონიტორს და ბევრ დროს ატარებს კომპიუტერთან, დროთა განმავლობაში მას შეექმნება ხერხემალთან, მხედველობასთან დაკავშირებული პრობლემები, გახდება აგრესიული, ნერვული, უყურადღებო, დაბნეული, გაუჭირდება სწავლა, სხვა ყოველდღიური მოვალეობების შესრულება.
• მზარდ ორგანიზმს სისტემატური ფიზიკური აქტივობა, ვარჯიში სჭირდება. ხანგრძლივი უმოძრაობის გამო ბავშვის ფიზიკურ განვითარებას შეიძლება სერიოზული ზიანი მიადგეს. არსებობს ჰიპოდინამიის განვითარების საფრთხე.
• როდესაც ბავშვი კომპიუტერულ თამაშებს ბევრ დროს უთმობს, ის ემოციურად საკმაოდ დაძაბულია (ემოციური დაძაბულობა კომპიუტერული თამაშების თანმხლებია) და ეს დაძაბულობა, თავისთავად ცხადია, უკვალოდ არ ქრება. მთელი დღე კომპიუტერთან ჯდომისა და თამაშის შედეგად საღამოსთვის ბავშვი უკვე აღგზნებული, გაღიზიანებული, აგრესიული და უმართავია, უჭირს მშვიდად დაძინება.
• კომპიუტერთან ბავშვები, როგორც წესი, ურთიერთობენ პირისპირ, ერთი-ერთზე, რაც სერიოზულად აფერხებს სოციალური უნარ-ჩვევების განვითარებას.
• ძალადობისა და სისასტიკის ელემენტების შემცველი კომპიუტერული თამაშები ნეგატიურ ზემოქმედებას ახდენს მოზარდის ფსიქიკაზე. კომპიუტერულ თამაშებში ნაჩვენები ძალადობა პროვოცირებას უწევს აგრესიულ აზრებს, აგრესიულ ქცევას, სისასტიკეს აჩვევს მოზარდს. ასეთ ბავშვებში ხშირად შეუძლებელიც კი ხდება რეალური ადამიანების მიმართ თანაგანცდის, თანაგრძნობის გაღვივება.

კომპიუტერული თამაშების სარგებელსა და მავნებლობაზე მსჯელობა დიდხანს შეიძლება, მაგრამ მთავარი ის არის, რომ ეს თამაშები თავისთავად არც საზიანოა და არც სასარგებლო, ისევე როგორც ნებისმიერი რამ ჩვენ გარშემო. მაგალითად, ჩვენ შეგვიძლია დანით გავჭრათ ვაშლი და ამავე დანით შეიძლება თითიც გავიჭრათ, მაგრამ ამის გამო არავის მოსვლია აზრად დანების აკრძალვა და ხმარებიდან ამოღება. საქმე საგნებში კი არ არის, არამედ იმაში, თუ როგორ და რა მიზნით გამოვიყენებთ მათ. კომპიუტერული თამაშების ზიანი და სარგებელი ერთ-ერთი იმ საკითხთაგანია, რომლებზეც ერთმნიშვნელოვანი პასუხის გაცემა შეუძლებელია. ერთი რამ ცხადია: ზომიერად ყველაფერი კარგია და თითოეულმა მოზარდმა უნდა იცოდეს, რა არის მისთვის მავნე და რა – სასარგებლო. კომპიუტერული თამაშები ბავშვის განვითარების დამხმარე უნდა იყოს და არა მტერი. ამისთვის საჭიროა, კომპიუტერი არ დარჩეს მოზარდისთვის ინფორმაციის მიღებისა და განვითარების ერთადერთ წყაროს, კომპიუტერული თამაშები კი – ერთადერთ გასართობად. ბავშვი თავს უნდა იქცევდეს კითხვით, სამაგიდო თამაშებით, კონსტრუქტორებით, ისეთი საქმიანობით, რომელიც მოითხოვს რაღაცის საკუთარი ხელით კეთებას, შრომით ძალისხმევას, შემოქმედობითობას, გამომგონებლობას.

დაბოლოს, კარგი იქნება, თუ კომპიუტერულ თამაშებში ჩაძირულ ბავშვს ავუხსნით, რომ ყველაზე საინტერესო თამაში რეალური ცხოვრებაა და არ ღირს მისი შეცვლა ეკრანზე მოციმციმე, უსიცოცხლო სურათებით. ვურჩევთ, არჩევანი გააკეთოს რეალური ცხოვრებისა და საყვარელი ადამიანების სასარგებლოდ. ნუ გადაეშვება ოცნებებისა და ფანტაზიის სამყაროში, ეცადოს, რეალურ და არა ილუზორულ ცხოვრებაში გაიმარჯვოს.

(კენ რობინსონის სამი მეტაფორა განათლებაზე)

კენ რობინსონს კარგად იცნობენ როგორც თანამედროვე განათლების ექსპერტს. მისი გამოსვლები მართლაც რევოლუციურია და შემოქმედებითი და კრეატიული განათლების აუცილებლობის წარმოჩენისკენაა მიმართული. ხადახან ვფიქრობ, რომ ასეთი განათლება შესაძლოა ყველასთვის არ იყოს, რადგან ყველა ვერ გრძნობს მის საჭიროებას, მაგრამ თუ ადამიანი ღვთის, შემოქმედის „სახე და ხატია“, მაშინ ყველაშია შემოქმედებითობის მარცვალი, რომელიც შესაძლოა არასდროს აღმოცენდეს, თუ შესაბამისი კლიმატური პირობები არ შეექმნა.

TED-ვიდეოებში კენ რობინსონი გვიყვება, როგორ დავაღწიოთ თავი განათლებაში „სიკვდილის ხეობას“ და როგორ ვიზრუნოთ მომავალ თაობებზე შესაძლებლობების კლიმატის შექმნით.

ჩემი ყურადღება პირველად სწორედ ამ მეტაფორებმა მიიქცია: განათლების „სიკვდილის ხეობა“ და „კლიმატკონტროლი“.

მხოლოდ ამ ორი მეტაფორის გააზრებაც საკმარისია, რომ დაინახო თანამედროვე განათლების მდგომარეობა და მომავლის საუკეთესო პერსპექტივაც. რეალობიდან აღებული ნიშნებით რობინსონი ისე შემოქმედებითად ოპერირებს ჩვენი ცნობიერითა თუ არაცნობიერით, გეჩვენება, რომ რეალობის მთელი მასალა (ფაქტები და მოვლენები) მხოლოდ ცნობიერების ტრანსლაციაა – ის გვიჩვენებს და აღწერს ადამიანის ცნობიერების მდგომარეობას და მისი შეცვლის გზებსაც გვთავაზობს. მთავარია, ზუსტად მიაგნო იმ მეტაფორას, რომელსაც მოვლენის აღწერისთვის ვიყენებთ.

ჰობსის გაგებით, თეორიულად ცნობიერება არის ოპერირება ნიშნით. მან ჩამოაყალიბა ნიშანთა ტიპოლოგია, გაყო ნიშანთა მნიშვნელობა და ნიშანთა მასალა. განსხვავება ისაა, რომ ერთს მნიშვნელობა აქვს ჩვენთვის, მეორეს კი სხვისთვის.

ვფიქრობ, რომ რობინსონმა ზუსტი მეტაფორა შეარჩია. დიახ, მართლაც არსებობდა ასეთი ხეობა, რომელსაც „სიკვდილის ხეობას“ უწოდებდნენ, რადგან წვიმა იქ არასდროს მოდიოდა და ყველაფერი ჩამკვდარი იყო (ამის შესახებ სხვა სტატიებშიც დავწერე). მაგრამ ერთხელ ნალექის მოსვლამ სრულიად შეცვალა, ააყვავილა ეს ხეობა. ამ მოვლენას თუ გავიაზრებთ როგორც ცნობიერების მეტაფორას, ადვილად დავინახავთ, რა და რატომ სჭირდება თანამედროვე განათლებას.

რას გულისხმობს მეორე მეტაფორა –„კლიმატ-კონტროლი“? – ერთხელ შექმნილი კლიმატი არაფრის მაქნისია, თუ ის არ ვაკონტროლეთ და სათანადო ტემპერატურა არ შევინარჩუნეთ. განათლების სისტემასაც ასევე სჭირდება იმ მეთოდების შერჩევა, რომლებიც ბავშვების მრავალფეროვან შესაძლებლობათა განვითარებისკენ იქნება მიმართული და, რასაკვირველია, ეს ერთჯერადი პროცესი კი არ უნდა იყოს, არამედ განმეორებადი და თანამიმდევრული.

კიდევ ერთი მეტაფორით გამოხატული განათლების სისტემის „დიაგნოზი“: „ბუნებრივი რესურსების კრიზისი“.

რობინსონის მიხედვით, „კლიმატის კრიზისი კომპასივით განათლებაში მომუშავე ადამიანებისთვისაა და, რა თქმა უნდა, კავშირშია ბუნებრივი რესურსების კრიზისთან. ეს გახლავთ არა მარტო ბუნებრივი რესურსების, არამედ ადამიანური რესურსებისა და ტალანტების არასწორი გამოყენებაც. იმ რესურსებისა, რომლებთან ერთადაც ჩვენ, ადამიანები, გავჩნდით ამ ქვეყანაზე. ჩვენმა საზოგადოებამ გამოიწვია ის, რომ ბუნებრივი რესურსების არასწორი და აქცენტირებული გამოყენებით თაობების განმავლობაში არასწორად მოხდა ადამიანის ტალანტისა და ნიჭის გამოყენებაც.

შედეგი კი ის გახლავთ, რომ დღეს საქმე გვაქვს მასობრივ სოციალურ განხეთქილებასთან, მასობრივ სოციალურ უთანაბრობასთან და, შესაბამისად, სოციალურ თუ ინდივიდუალურ მღელვარებასთან“ (თარგმნა ლევან ალფაიძემ).

რა ზუსტი ანალოგიაა: ბუნებრივი რესურსების კრიზისი და ადამიანური რესურსების კრიზისი. თითქოს ის, რაც ბუნებაში ხდება, კარგავს ჩვენი ცნობიერებისგან გამყოფ ზღვარს ან, პირიქით, ჩვენი ცნობიერება პირდაპირ ვრცელდება ბუნებაში. ბუნებაც ხომ მეტაფორაა და ერთდროულად ნიშნავს შინაგანს და გარეგანს.

კენ რობინსონის მეტაფორებზე დაკვირვება დაგვანახებს, როგორ ჰგავს ზიარჭურჭელს ადამიანის შინაგანი და გარეგანი. ჩვენ შეგვიძლია შევცვალოთ გარეგანი მოვლენები ცნობიერების ტრანსფორმაციით ან პირიქით, გარეგან მოვლენებზე დაკვირვებამ შინაგანი ტრანსფორმაცია განგვაცდევინოს. მნიშვნელოვანი აქ ის კი არ არის, რომ უბრალოდ მივენდოთ რობინსონის სიტყვებს და მეტაფორებს, არამედ ის, რომ მისი მეშვეობით გავაცნობიეროთ შინაგანი და გარეგანი და მათი ერთიანობა და განუყოფლობა და, რაც მთავარია, ცვლილებების აუცილებლობა იმისთვის, რომ ადამიანი უფრო შემოქმედებითი, რეალიზებული და ბედნიერი გახდეს და ჰარმონიაში მოვიდეს გარე სამყაროსთან, რადგან სხვაგვარად არც ბედნიერება არსებობს!

როგორც ჩანს, გარე და შინა სამყაროების მოდელირება ერთნაირად მიმდინარეობს. ამის დამტკიცება შედარებით იოლად შემიძლია პოეზიის ენაში, მაგრამ, როგორც ჩანს, ეს ეხება არა მხოლოდ პოეზიას, არამედ საზოგადოდ ენას და მეტყველებას. აი, რას წერს სამეცნიერო მეტყველებაში მეტაფორების გამოყენების შესახებ მეცნიერი სულხან ცაგარელი წიგნში „ცნობიერება“: „სამყაროში მიმდინარე პროცესების შესაცნობად მეცნიერება ემყარება მოდელირების სხვადასხვა ფორმებს. მოდელირება კი თხოულობს შედარებას, პერსონიფიკაციასა და ანალოგიას. მეცნიერულ ენაში მეტაფორის მომრავლებას ხელი შეუწყო ბუნებრივ და სოციალურ პროცესთა მათემატიკურმა მოდელირებამ. ამ მიმართულებით განსაკუთრებული ადგილი უჭირავს თავის ტვინში მიმდინარე ნეიროდინამიკური პროცესების ფიზიკურ და მათემატიკურ მოდელირებას“.

კენ რობინსონის მთავარი იდეაა, შემოქმედებითობა იქცეს ისეთ ოპერაციულ სისტემად, როგორიც წერა-კითხვის შესწავლაა. კრეატიულობა და შემოქმედებითობა უნდა დაუკავშირდეს სწავლებას, მისი ნაწილი გახდეს. მაგალითად, ჩვენ ვიცით, როგორ უნდა ვასწავლოთ წერა-კითხვა, მაგრამ საკითხი დგას ასე: როგორ ვასწავლოთ წერა-კითხვა შემოქმედებითად? სწავლების მეთოდი იმდენნაირი შეიძლება იყოს, რამდენი მასწავლებელიცაა ამქვეყნად, რადგან იდეები ხომ განუწყვეტლივ იბადება ჩვენს ცნობიერებაში, მთავარია, შევიძინოთ და ჩამოვტვირთოთ ცნობიერებაში ის ოპერაციული სისტემა, სოფტი, რომელიც კრეატიულობას სწავლებასთან დააკავშირებს და მერე უკვე ბუნებრივად განვითარდება ყველაფერი.

არსებობდა „წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოება“, ახლა კი დროა, „შემოქმედებითი აზროვნების გამავრცელებელი საზოგადოება“ შეიქმნას და მერე ორივე დაუკავშირდეს ერთმანეთს. მხოლოდ ამ გზით არის შესაძლებელი ნამდვილი ცვლილება განათლებაში!

„ჩვენ შეგვეძლება კრეატიულობის ჩართვა და მისი დაკავშირება წერა-კითხვასთან, მათემატიკასთან, მეცნიერებებსა და სასწავლო პროგრამის სხვა ნაწილებთან. თუ ვაპირებთ, შემოქმედება, ინოვაცია და წარმოსახვა განათლების ცენტრალურ წერტილებად ვაქციოთ, არ შეიძლება, ისინი გაფანტულ ოცნებებად დავტოვოთ. ყველა ჩვენგანს დროდადრო მოსდის კარგი იდეა. საქმე ის არის, როგორ გავწაფოთ ადამიანები, რომ მათ ბევრი კარგი იდეა მოუვიდეთ, რა სახის უნარებია ამისთვის საჭირო. ვფიქრობ, პირველი ამოცანაა კრეატიულობისა და გონების კვლავ ერთმანეთთან დაკავშირება, რადგან ფაქტია, რომ ვერ იქნები შემოქმედებითი, თუ მაღალი ხარისხის გონებრივი უნარები არ გაქვს. ხოლო გონების უმაღლესი ფორმა სწორედ შემოქმედებაა“ (კენ რობინსონი, თარგმნა ლევან ალფაიძემ)

გამოყენებული წყაროები:

https://www.english-video.net/v/ka/1738

https://www.edutopia.org/sir-ken-robinson-creativity-part-one-video

ჩემს ქეთო ბებოს ძალიან გემრიელი ხელი ჰქონდა. მეც, მისი შემხედვარე, სამი-ოთხი წლისა, თურმე ჯიუტად ვაბაკუნებდი ფეხს და ვამტკიცებდი, დიდი რომ გავიზრდები, ქეთო ბებო გამოვალ-მეთქი.

უამრავი კერძის კეთება იცოდა და სანელებლებით ისე ოსტატურად აზავებდა, უბრალო სადილიც კი უგემრიელესი გამოსდიოდა. თან უამრავ ამბავს მოაყოლებდა.

მისგან გავიგე, რომ სანელებლების გამოყენება ჯერ კიდევ პირველყოფილ ადამიანებს დაუწყიათ. პალეოლითის ეპოქაში მონადირეები ხორცის გემოს გასაუმჯობესებლად მცენარის ფესვებს, ბოლქვებს და ფოთლებს იყენებდნენ.

მოგვიანებით კარაბადინებში უამრავი სანელებელი აღწერეს და ზოგიერთი მათგანი ოქროსავით ძვირფასი იყო.

რომაელი ისტორიკოსი პლინიუსი ჩიოდა, ეგზოტიკური სანელებლების შესაძენად ყოველწლიურად 50 მილიონამდე სესტერცია იხარჯებაო.

მაგალითად, წიწაკას „შავ“ ან „წითელ“ ოქროს უწოდებდნენ. ძველ რომში მისით იხდიდნენ გადასახადებს და მავანს ქრთამადაც კი აძლევდნენ. ლონდონში „მეწიწაკეების გილდიაც“ ყოფილა, რომლის მოვალეობაც წიწაკის ხარისხის კონტროლი იყო.

დღეს წიწაკით ვერაფრის საფასურსაც ვერ გადაიხდი, თუმცა, კვლევების თანახმად, წიწაკა ჩილი ჯანმრთელობისთვის ძალიან სასარგებლოა და ვინც მას რეგულარულად მიირთმევს, 13%-ით ამცირებს ნაადრევი სიკვდილის რისკს.

ჩილის მთავარი კომპონენტი კაპსაიცინია, რომელიც სიმსივნური უჯრედების ზრდას აჩერებს. ეს უკვე ბებომ კი არა, Google Scholars-ის სტატიებმა თქვეს, რომლებიც კვლევებს ეფუძნება. როდესაც ლაბორატორიულ პირობებში სიმსივნურ უჯრედებს ამ ნივთიერებას ამატებდნენ, უჯრედები გამრავლებას წყვეტდა და აპოპტოზი ანუ უჯრედების დაშლა იწყებოდა.

გარდა ამისა, კაპსაიცინი ასტიმულირებს ნერწყვის გამოყოფას, ხელს უწყობს საჭმლის მონელებას, აუმჯობესებს სწორი ნაწლავის პერისტალტიკას.

კაპსაიცინი ცეცხლოვანი წვის გემოს ალკალოიდია. სუფთა სახით ეს უფერო კრისტალური ნივთიერებაა. მისი ლღობის ტემპერატურა 65 გრადუსია, დუღილისა – 210-220. იოლად იხსნება ორგანულ გამხსნელებში, ეთილის სპირტსა და ცხიმებში.

წიწაკის შემდგომ წვას პირის ღრუში რძე ჩააცხრობს, წყალი კი – ნაკლებად. სალათას მოყრილ წიწაკას უფრო იოლად მიირთმევთ.

ცნობისათვის:

წიწაკის სპრეი – 2000-5,300 ერთეული კაპსაიცინი;

ყვითელი ჩილი – 5000-8000 ერთეული კაპსაიცინი;

ჩილაკა – 2500-4000 ერთეული კაპსაიცინი;

მწვანე ჩილი – 500-2000 ერთეული კაპსაიცინი;

წითელი ჩილი – 500-1500 ერთეული კაპსაიცინი;

ბულგარული წიწაკა – 0 ერთეული კაპსაიცინი.

გამოდის, რომ კაპსაიცინის მისაღებად ბულგარული წიწაკა არ გამოგვადგება.

ბებია კურკუმას არ იცნობდა. იმ დროს არც იყო დიდად გაყიდვაში. მე კი მიყვარს და ვიყენებ.

ინდოეთში ის თავდაპირველად, მხოლოდ საღებავი ეგონათ. არც გაემტყუნებათ – რასაც კურკუმას მოაყრით, მაშინვე დამახასიათებელ ყვითელ შეფერილობას იღებს. მერე ეტყობა გემოც მოეწონათ – ნებისმიერ კერძს მართლაც თავისებურ პიკანტურ გემოს აძლევს. სიმსივნური უჯრედების ზრდას ეს სანელებელიც ანელებს. მთავარი მოქმედი ნივთიერება კურკუმინია.

აქვე ერთი განმარტებაც უნდა გავაკეთო, თორემ უმისამართო კრიტიკოსების მეტი რა არის: ვერავითარი ბუნებრივი ალკალოიდი უკვე შორს წასულ დაავადებას ვერ განკურნავს, თუმცა მათმა მუდმივმა გამოყენებამ შესაძლოა დაავადების ჩამოყალიბება აგვაცილოს თავიდან ან ადრეულ სტადიაზე მყოფი გადაგვარებული უჯრედის ზრდა შეაჩეროს.

კურკუმინი იგივე დიფერულოილმეთანია. გვხვდება როგორც დანამატი E100. ანთების საწინააღმდეგო მოქმედებით გამოირჩევა, პოლიფენოლია და მინერალური მჟავების ხსნარში ფერს არ იცვლის, ტუტე გარემოში კი წითელი შეფერილობა აქვს.

დაფნის ფოთოლიც სანელებელია. ბებია არა მხოლოდ საკვებში იყენებდა, მის ნახარშსაც ივლებდა თმაზე. 92 წლისა გარდაიცვალა და ბოლომდე სქელი და ჯანსაღი თმა ჰქონდა.

თუ გახსოვთ, იმპერატორები დაფნის გვირგვინით იმკობდნენ თავს. ტიბერიუსი ამგვარად მეხსაც ემალებოდა. დაფნა სასარგებლოა. მის შემადგენლობაში შედის ეთერზეთები, რომლებსაც ბაქტერიების განადგურება შეუძლია. მაგალითად, ევგენოლი, რომელიც ძლიერი ანტისეპტიკური საშუალებაა და ჯერ კიდევ ძველი ეგვიპტელები იყენებდნენ ჭრილობების დასამუშავებლად.

ევგენოლი, იგივე 4-ალილ-2-მეტოქსიფენოლი, ფენოლების კლასს და სურნელოვან ნივთიერებებს განეკუთვნება.

ევგენოლი C₁₀H₁₂O₂ დაფნის ეთერზეთის შემადგენლობაშია და ამ მცენარის ფოთლების ექსტრაქციით გამოყოფენ.

ჯანჯაფილი სამხრეთი აზიიდან ევროპაში შუა საუკუნეებიდან შემოიტანეს. მას შავი ჭირის საწინააღმდეგო და სიცხის დამწევი თვისებები აღმოაჩნდა. ახლა ვიცით, რომ ჯანჯაფილი პოლიფენოლებს შეიცავს – ჯინჯეროლს და მის წარმოებულებს. ებრძვის ანთებით პროცესებს და კიბოს. მასში ასევე შედის მანგანუმი – მიკროელემენტი, რომელიც აუცილებელია ფარისებრი ჯირკვლის ჰორმონების საწარმოებლად, ძვლების სიმტკიცისთვის და გენეტიკური მასალის დასაცავად.

დარიჩინი – ყავისფერი ხე – სისხლში შაქრის დონეს ამცირებს, ცვლის ინსულინრეზიზსტენტობას და ეს მეორე ტიპის დიაბეტის მქონე ადამიანებისთვის ძალიან აქტუალურია. აქვეითებს დაბალი სიმკვრივის ლიპოპროტეინების რაოდენობას. ერთი სუფრის კოვზი დარიჩინი მანგანუმის დღიური ნორმის 70%-ს შეიცავს.

ერთ-ერთი ყველაზე ძვირფასი რამ, რაც ადამიანებს გვაქვს, მეხსიერებაა, და ვინაიდან დრო ჩვენს საწინააღმდეგოდ მუშაობს, ნათელი გონების შენარჩუნება ძალიან მნიშვნელოვანია.

სწორედ ამაზე წერდა გალა:

„…სიბერის ხანა გულს ეპარება

და ნათელ დღეთა ჰქრება ფიცხობა,

მას ხან ეშმაკი გადეფარება,

ხან სასიკვდილო გულმავიწყობა…“

სასიკვდილო გულმავიწყობის წინააღმდეგ ავიცენა თავის სამედიცინო ტრაქტატში სამ კომპონენტს განიხილავს. პირველი მათგანი ოხრახუშია. მისი მთავარი მოქმედი ნივთიერება აპეგინინია, რომელიც ნერვულ უჯრედებს შორის კავშირების დამყარებას უწყობს ხელს და ჩვენს მეხსიერებას წრთობის უნარს უნარჩუნებს.

მომდევნოა გვირილა, რომლის ეთერზეთებიც უსაფუძვლო შფოთვას გვაცილებს ადამიანს.

ბოლო კი კურკუმაა, რომელზეც ზემოთ უკვე ვისაუბრეთ და სიმსივნური უჯრედების გამრავლებასთან ერთად ალცჰაიმერის დაავადების შეფერხებაც შეუძლია.

თუმცა იგივე ავიცენა ყველაზე გავრცელებულ და სახიფათო სანელებლად ჩვეულებრივ სუფრის მარილს მიიჩნევს.

მარილი ნატრიუმისა და ქლორისგან შედგება. მისი დისოციაციის შედეგად წარმოქმნილი ნატრიუმის იონები მონაწილეობს ნერვული უჯრედების ფუნქციობასა და იმპულსების გადაცემაში, უჯრედში გლუკოზის ტრანსპორტირებაში, კუნთების შეკუმშვაში, თუმცა ნატრიუმთან მიმართებით ყველაფერი ასე მარტივად არ არის. ნატრიუმი ორგანიზმში წყალს აკავებს, რასაც შესაძლოა არცთუ სასურველი შედეგი მოჰყვეს. სისხლძარღვებში ზედმეტმა სითხემ შესაძლოა წნევის მომატება გამოიწვიოს. ამრიგად, ჭარბი ნატრიუმი წნევის მატებას უწევს პროვოცირებას, მომატებული წნევა კი გულ-სისხლძარღვთა სისტემის დაავადებების (ინსულტის, ინფარქტის) და თირკმელების უკმარისობის რისკფაქტორია. ზოგიერთი წყაროს მტკიცებით, მსოფლიო ბაზარზე უკვე გამოჩნდა ე.წ. მარილის შემცვლელი პრეპარატები, რომლებშიც ნატრიუმის იონები კალიუმის ან მაგნიუმის იონებითაა შეცვლილი. თუმცა მათი ავკარგიანობა საბოლოოდ ჯერ არ დაუდგენიათ. გარდა ამისა, ნატრიუმზე სულ მთლად უარის თქმაც არ ივარგებს. გამოდის, რომ საუკეთესო გამოსავალი მარილის ზომიერი მიღებაა.

ახლა სამზარეულოში უკვე მე დავფუსფუსებ. ჩემი ქეთო ბებოს ნეკადაც არ ვღირვარ, მაგრამ რაღაცას მაინც ვახერხებ და სულ ის დრო მენატრება, ხელებდაკაპიწებული ბებო სანელებლებზე რომ მიყვებოდა.

მე XX საუკუნის 90-იანი წლების თაობის ადამიანებმა კარგად იციან, რომ მაშინ თამაშების მრავალფეროვნება არ იყო. იმ პერიოდის ბავშვებში დიდი პოპულარობით სარგებლობდა ინტელექტუალური თამაში „ქალაქობანა“.

ფურცელზე ჰორიზონტალურად ჩამოვწერდით : ქალაქი, სოფელი, სახელი, გვარი, ცხოველი, ფრინველი, მცენარე, ჯამი. ერთ-ერთი მონაწილე ხაზების ჩამოსმას იწყებდა, თითოეული ხაზი ანბანის თითო ასოს აღნიშნავდა, მეორე ეტყოდა: „სტოპ!“… და რომელ ასოზეც გაჩერდებოდა, თამაშიც იმ ასოზე იწყებოდა და სიტყვების სწრაფად შევსებით სრულდებოდა.

თამაშს შესაბამისი წესები ჰქონდა:

5 ქულას იღებდა ყველა მონაწილე, თუკი ყველას ერთი და იგივე სახელი ეწერა;

10 ქულას იღებდა ყველა მონაწილე, თუკი ყველას განსხვავებული სახელები ეწერა;

15 ქულას იღებდა მოთამაშე იმ შემთხვევაში, თუ მხოლოდ თვითონ მოასწრებდა კონკრეტული ველის შევსებას, სხვა მოთამაშეები კი ვერ მოასწრებდნენ.

ვინც პირველი მოასწრებდა შევსებას, წამოიძახებდა სიტყვას: „სტოპ!“… და შემდეგ უკვე იწყებოდა ჩანაწერების წაკითხვა, შედარება და ქულების განაწილება. ვინც მეტ ქულას დააგროვებდა, გამარჯვებულიც ის იყო და ასე თამაშ-თამაშით გეოგრაფია თუ ბიოლოგიაც შემოგვესწავლებოდა ხოლმე…

მას შემდეგ ეს თამაში ღრმად ჩამრჩა მეხსიერებაში და დიდობაშიც კი, როცა დრო გამომიჩნდებოდა, ბიძაშვილებთან ერთად სიამოვნებით ვთამაშობდი.

სატელევიზიო გადაცემებს ხშირად ვერ ვუყურებ… თუმცა, მაქვს რამდენიმე ამოჩემებული გადაცემა, რომელსაც ყოველთვის დიდი ინტერესით ვადევნებ თვალს და გარდა იმისა, რომ მათგან სიამოვნებას ვიღებ, ვცდილობ, ისეთი დეტალები დავიჭირო, რომლებიც შემდეგ სწავლების პროცესში გამომადგება. ბევრი თამაში მათგან პირდაპირ ამიღია და გამომიყენებია, ბევრიც შემიცვლია და ჩემი სასწავლო მიზნებისათვის მომირგია. ასე აღმოვაჩინე ერთ-ერთ გადაცემაში ჩვენი ბავშვობის დროინდელი თამაში „ქალაქობანა“ (თემასა თუ სტუმრებზე მორგებული) და მაშინვე ჩემი ბავშვები გამახსენდა…

იმ დროს დონალდ ბისეტის წიგნს „ყველაფერი ყირამალა“ ვკითხულობდით. პერიოდულად ერთმანეთს ემოციებს ვუზიარებდით, პერსონაჟებზე ვსაუბრობდით, თუმცა, წიგნის დასრულების შემდეგ მინდოდა, ყველა ამ ემოციისთვის თავი მოგვეყარა და გაგვეხსენებინა ისე, რომ ეს ბავშვებისათვის კიდევ დამატებითი საფიქრალი არ გამხდარიყო. აი, სწორედ აქ გამახსენდა ჩემი ბავშვობის საყვარელი თამაში – „ქალაქობანა“.

იმისათვის, რომ ბავშვებისთვის შეუძლებელი არ მომეთხოვა, მოთხრობებს კიდევ ერთხელ გადავხედე, მოვინიშნე ის დეტალები, რომლებზე ყურადღებასაც პერიოდულად ვამახვილებდით და ცხრილში გავანაწილე.

მეორე დღეს, სკოლაში მისვლისთანავე, თამაში დავაანონსე და წესებიც იქვე გავაცანი. აღმოჩნდა, რომ ბევრმა თავიანთი მშობლისაგან იცოდა, რა იყო „ქალაქობანა“, თუმცა, მათ წაკითხულ წიგნთან დავალების პირობა მაშინვე ვერ დააკავშირეს, მაგრამ თითოეული სვეტისა და ტრადიციული წესების გაცნობის შემდეგ მათთვის ყველაფერი ნათელი გახდა და… ჩვენც დავიწყეთ…

ამ დროს ყველაზე მნიშვნელოვანია, შენც მათნაირი გახდე და მათ თამაშში ჩაერთო. ხაზების ჩამოსმა… „სტოპ!“… ასოების ანბანთრიგზე ჩამოთვლა… ერთ-ერთ ასოზე შეჩერება და დაიწყო… სათაურები, პერსონაჟები, მათი თვისებები და სურვილები ერთნაირად ირეოდა ჩემსა და მათ გონებაში. თავიდან ცოტას წუწუნებდნენ, ვერ იხსენებდნენ, მეორე და მესამე ასოზე უკვე მიეჩვივნენ და შეწყვეტა აღარ უნდოდათ… მომდევნო დღეებში, როცა ჩემ გარეშე დასვენებებზე ჯგუფებად თამაშობდნენ, მივხვდი, რომ მიზანს მივაღწიე.

ფიქრის, აზროვნებისა და ცოდნის ორგანიზებასთან ერთად, თითოეული სტრიქონის შევსების შემდეგ, იწყებოდა მსჯელობა. აქ უკვე ერთად ვიხსენებდით პერსონაჟებს, რა სურდათ მათ, რას გრძნობდნენ, როცა პირველად გაიცნეს, რას ფიქრობდნენ მათ თვისებებსა და სურვილებზე, თუ იმეგობრებდნენ მათთან და ასე შემდეგ… ასოები მხიარულად ენაცვლებოდნენ ერთმანეთს.

როცა დაწყებით კლასებს ასწავლი, უკვე იცი, რომ, თუ გინდა მოსწავლეთა ინტერესი და მოტივაცია არ შენელდეს, სისტემატურად ახალ-ახალი სასწავლო თამაში უნდა მოიგონო. ეს განცდა განსაკუთრებით არდადეგების პერიოდში მიასმაგდება.

სკოლაში დაბრუნებისას ყველას სურს, თავისი ემოციები და თავგადასავლები გიამბოს. როგორც წესი, ერთმანეთს მოყოლას არ აცლიან. შენც გინდა, ყველას მოუსმინო, ყველას სიხარული გაიზიარო…

არსებობს კითხვა, რომელიც მთელი არდადეგების განმავლობაში არ მასვენებს:

• როგორ გამოვიკითხო არდადეგების ამბები ისე, რომ ერთმანეთის მოსმენა და ემოციების გაზიარება შევძლოთ?

ეს კითხვა წელსაც გადმომყვა. შობის დღესასწაული ჩემს ბიძაშვილებთან გავატარე. მერე ჩვენი საყვარელი თამაშიც გავიხსენეთ. მეორე დღეს კი მე უკვე ვიცოდი ჩემს კითხვაზე პასუხი და მუშაობას შევუდექი.

თემა: „ახალი წელი“… ცხრილი უცებ დავხაზე. თითოეულ სვეტზე ბევრი ვიფიქრე, არც ძალიან მარტივი უნდა ყოფილიყო და არც ზედმეტად რთული. რამდენიმე მიზანი მქონდა:

• გაეხსენებინათ ახალი წლის ამბები და ის ემოციები, რომლებიც მათში იყო;
• გაეხსენებინათ ახალი წელთან დაკავშირებული ყველა სიტყვა და გაენაწილებინათ შესაბამის სვეტში.

სკოლაში მისვლისთანავე, როცა საახალწლო ამბების მოყოლა დაიწყეს, შევაჩერე და შევთავაზე, ჩვენთვის უკვე ნაცნობი „თამაშით“ გაგვეხსენებინა ახალი წელი და ამ დღესასწაულით გამოწვეული ემოციები. წესები მალევე აღიდგინეს. აქვე ერთ დამატებით წესზეც შევთანხმდით: უნდა დაეწერათ წინადადება, რომელიც ერთ კონკრეტულ ასოზე უნდა დაიწყებოდა.

მაგ: ახალი წლის ტრადიცია „ე“ ასოზე – ერთი საათით ადრე ქალაქის ნაძვის ხესთან გასვლა.

ახალი წლის სურვილი „ი“ ასოზე – იღბლიანი წელი.

ახალი წლის ემოცია „შ“ ასოზე – შიში ფეიერვერკების.

რა თქმა უნდა, სათამაშოდ მეც მიმიწვიეს. ყველაზე მეტად ფიქრი არ უყვართ, მალე უნდათ დასრულება და თუ ვერ მოიფიქრეს, მაშინვე ნებდებიან.

შიგადაშიგ ასეთი ფრაზებიც მესმოდა:

„ ი“ ასოზე არაფერი მახსენდება“, „ მხოლოდ ტრადიცია დამრჩა, დანარჩენი ყველა მიწერია“, „მას, ტკბილეულიც კერძში ჩავთვალოთ რა“, „შეიძლება ზებრა ვინმეს აჩუქო? „ზ“ ასოზე მჭირდება“, „ეგ როგორ ვერ მოვიფიქრე“…

დრო მალე გავიდა… გაკვეთილი დასრულდა… სულ რამდენიმე ასო მოვასწარით, დასვენებაზე ჯგუფებად გააგრძელეს თამაში და მთხოვეს, მეორე დღისთვის თითო ფურცელი კიდევ მომეტანა, რათა ოჯახის წევრებთან ერთად ეთამაშათ.

რუსეთი ოკუპანტია! – ბოლო რამდენიმე საუკუნეს ამაზე ყვირილით ვიწყებთ.

1800-იანებში ხმა ზუსტად იქამდე მივაწვდინეთ, სადამდეც ჩვენმა სახმო იოგებმა მოგვცა საშუალება. შესაბამისად, ქომაგიც არავინ გამოჩნდა.

1900-იანების დასაწყისში მთლად იოგების ანაბარა არ დავრჩენილვართ – უკვე ტელეგრაფი არსებობდა, მაგრამ ის ოხერი მავთული არ აღმოჩნდა საკმარისად გრძელი… ბევრი არავინ მოსულა ჩვენს ძახილზე; ვინც მოვიდა, იმათაც დაგვხედეს და უკანვე გაბრუნდნენ…

2000-იანი წლების დასაწყისში ინტერნეტმა და ციფრული კომუნიკაციის საშუალებებმა გვიშველა. ისეთი „ელექტრონული“ ბუკი და ნაღარა შემოვკარით, რომ უცებ მთელმა მსოფლიომ ჩვენკენ გამოიხედა. იყვნენ ისეთებიც, რუკაზე რომ პირველად აღმოგვაჩინეს… მაგრამ რად გინდა, ჩვენი ქომაგი მხოლოდ ის აღმოჩნდა, ვინც ჩვენსავით პატარა იყო და დროდადრო ჩვენსავით უწევდა „რუსეთი ოკუპანტიას“ ძახილი. უფრო დიდები და ძლიერები აღშფოთდნენ, ბევრი ივიშვიშეს, მომხდური დაამშვიდეს, ჩვენ კი გვითაქეს – ამხელა დათვს რომ აღვიძებდით, რა გეგონათო…

მონღოლეთი, ეს ყველა დროის ყველაზე დიდი იმპერიაც კი არ ყოფილა ისეთი სასტიკი და მაოხრებელი, როგორიც რუსეთია. დიახ, მონღოლები სასტიკად უსწორდებოდნენ ურჩებს, მაგრამ იმპერიის საზღვრებში მოქცევის შემდეგ გაცილებით ლმობიერად ექცეოდნენ დაპყრობილ ერებს, ვიდრე ჩვენი ერთმორწმუნენი. ცნობილია, რომ ჩინგიზ ყაენი ხელუხლებელს ტოვებდა დაპყრობილი ხალხისთვის ყველაზე წმინდას – რელიგიას. პირველი რუსული ოკუპაციის შემდეგ კი საქართველოში ყველა ეკლესია-მონასტერი გადაიღება, მეორე ოკუპაციის შემდეგ – გაპარტახდა და გაიძარცვა…

აი, ასეთია ამ დამპყრობელთა ხელწერა. მიტაცებულ მიწებს და ხარკს არასოდეს სჯერდებოდნენ – იპყრობდნენ ენას, ისტორიას, კულტურას… ვერც ეროვნული მეცნიერება და განათლება გადარჩა.

ამის ერთ-ერთი მაგალითი მენდელეევის პერიოდული სისტემაა. მინდა, ამთავითვე აღვნიშნო, რომ ელემენტთა პერიოდულობის კანონის მიგნებაში დიმიტრი მენდელეევის დამსახურება უდავოდ დიდია. ნებისმიერი ერის, მით უფრო – მრავალმილიონიანის, წიაღში ყოველთვის იბადებიან ცალკეული „საერთაშორისო“ დონის მეცნიერები. ერთი მათგანია მენდელეევი. დიახ, მან ერთ-ერთმა პირველმა ჩამოაყალიბა ელემენტების პერიოდულობის კანონი და მისი ჩაწერის ყველაზე მოხერხებული ფორმა.

მსოფლიო საზოგადოებამ რამდენიმე წლის წინ ზარ-ზეიმით აღნიშნა ამ კანონის აღმოჩენაც და პერიოდულობის ცხრილის შექმნაც, რითაც კიდევ ერთხელ მივაგეთ პატივი დიმიტრი მენდელეევის ღვაწლს.

მაგრამ პერიოდულობის კანონის აღმოჩენიდან საუკუნე-ნახევარზე მეტი გავიდა. ამ ხნის განმავლობაში ბევრი რამ შეიცვალა ჩვენს ცოდნაშიც, კანონის ფორმულირებაშიც და მისი ჩაწერის ფორმაშიც.

რა განსხვავდება მენდელეევისეულ და თანამედროვე პერიოდულობის ცხრილებს შორის?

მენდელეევის პერიოდულობის ცხრილი:

• დაფუძნებულია ატომურ მასებზე;
• მოიცავს (მოიცავდა) 66 ელემენტს;
• არ ცნობს იზოტოპებს;
• მასში განთავსებულ ელემენტებს შორის იყო „თავისუფალი უჯრები“ – შეუვსებელი ადგილები;
• არ მოიცავდა კეთილშობილ აირებს (იმ დროისთვის ისინი არ იყო აღმოჩენილი);
• გარდამავალი ელემენტები განთავსებული იყო სხვა ელემენტებთან ერთად.

თანამედროვე პერიოდულობის ცხრილი:

• ეფუძნება ატომურ ნომერს;
• ელემენტის ადგილს განაპირობებს ატომის ელექტრონული კონფიგურაცია;
• ელემენტების თვისებების მსგავსება-განსხვავება აიხსნება ელექტრონული კონფიგურაციით და ნათლად აჩვენებს თვისებების ცვლილებას გრძელი პერიოდის გასწვრივ;
• მოიცავს კეთილშობილ აირებს, რომლებსაც მთლიანად აქვს შევსებული ელექტრონული გარსი;
• „აღიარებს“ იზოტოპების არსებობას;
• ელემენტები თვალსაჩინოდ არის დაყოფილი s-, p-, d- და f- ბლოკებად;
• მკაფიოდ არის გამოკვეთილი სხვადასხვა ჯგუფის (ტუტე მეტალები, ტუტემიწა მეტალები, გარდამავალი მეტალები, არამეტალები, მეტალოიდები, კეთილშობილი გაზები, ლანთანიდები და აქტინიდები) ელემენტები;
• ადვილია ელემენტების მდებარეობის დამახსოვრება.

პერიოდულობის ცხრილთან დაკავშირებული კიდევ ერთი და, ჩემი აზრით, ძალიან საყურადღებო დეტალი. მას მთელ მსოფლიოში, გარდა რუსული სკოლისა და მისი მიმდევრებისა, „ცხრილს“ უწოდებენ და არა „სისტემას“. უფრო მეტი: ვერსად შეხვდებით ჩვენთვის ლამის მშობლიურად ქცეულ ე.წ. „მოკლეპერიოდიან“ პერიოდულობის ცხრილს. მენდელეევამდეც, მის დროსაც და მას შემდეგაც კიდევ არაერთმა მეცნიერმა სცადა ელემენტთა პერიოდულობის ცხრილის ალტერნატიული ვარიანტის შექმნა. მცდელობები დღესაც გრძელდება, რადგან არც თანამედროვე პერიოდულობის ცხრილია სრულყოფილი. ამ ვარიანტებს იოლად იპოვით ინტერნეტში. მაგრამ ვერსად ნახავთ „მოკლეპერიოდიანებს“, ცხადია, გარდა რუსული წყაროებისა.

გრძელპერიოდიანი პერიოდულობის ცხრილი ახალი არ არის. მისი უპირატესობა მე-19 საუკუნის დასაწყისშივე გამოიკვეთა. შესაბამისად, წითლად შეღებილი სახელმწიფოს საზღვრებს გარეთ მას უკვე დიდი ხანია იყენებდნენ. მოკლეპერიოდიანი ცხრილი მხოლოდ რუსული სკოლის მოდელში დარჩა. ამას მენდელეევისადმი პატივისცემით ნიღბავდნენ, სინამდვილეში პოლიტიკის ნაწილი უფრო იყო, რადგან მენდელეევის ორიგინალურ და გათანამედროვეებულ მოკლეპერიოდიან ცხრილებს შორისაც დიდი სხვაობაა.

დღეისთვის უკვე დრომოჭმულია არა მარტო მოკლეპერიოდიანი ცხრილები, არამედ ჯგუფების რომაული ციფრებით სახელდებაც. ეს უკანასკნელი შედარებით მეტხანს შემორჩა საერთაშორისო მასშტაბით. ძნელი დასაჯერებელია, მაგრამ ამერიკის კონტინენტზე გრძელპერიოდიანი ცხრილის ჯგუფების ნუმერაცია კარგა ხანს ისევ რომაული ციფრებით წარმოებდა. რატომ? ეს ალბათ მხოლოდ იმით აიხსნება, რომ ამ ტექნოლოგიებში ერთ-ერთი ყველაზე მოწინავე ქვეყანა ტემპერატურას ისევ ფარენჰეიტებში ზომავს, ხოლო მოცულობას -გალონებში.

IUPAC-მა, რომელიც ქიმიკოსებისთვის უფრო გავლენიანი ორგანიზაციაა, ვიდრე გაერო -მსოფლიოს ქვეყნებისთვის, დაადგინა, რომ პერიოდულობის ცხრილი უნდა იყოს გრძელპერიოდიანი და ჯგუფები უნდა დაინომროს არაბული ციფრებით 1-დან 18-მდე.

რატომ არის ეს საკითხი ასეთი არსებითი? მრავალი მიზეზის გამო, პრაგმატულით დაწყებული, პოლიტიკურით დამთავრებული.

წარმოიდგინეთ, რომ ერთოთახიანი „ხრუშოვკიდან“, სადაც მრავალი წელი გაატარეთ, ევროსტანდარტის ოთახიან ბინაში გადახვედით საცხოვრებლად. პირველ დღეებში თავისუფლების განცდასთან ერთად გექნებათ დიდი უხერხულობა – ნივთების უმეტესობას ვერ მიაგნებთ. იგივე განცდა გვეუფლება მოკლეპერიოდიანი ცხრილიდან თანამედროვეზე გადასვლისას. და დროა უკვე, ეს „უხერხულობა“ დამთავრდეს. თაობას, რომელიც ახლა სწავლობს, უნდა ჰქონდეს შესაძლებლობა, ხვალ სწავლა თანამედროვე გარემოში გააგრძელოს.

მავანი იტყვის, გახუნებულ-გაყვითლებული, დაძენძილ-დამტვერილი მოკლეპერიოდიანი „პერიოდული სისტემებითაც“, რომლებითაც ჯერ კიდევ სავსეა ჩვენი აუდიტორიები და საკლასო ოთახები, ხომ შეიძლება ქიმიის სწავლაო. დიახ, შეიძლება. ისევე, როგორც ერთოთახიან „ხრუშოვკაში“ ცხოვრების გაგრძელება.

ჩემთვის ასეთი პერიოდულობის ცხრილი დიდად არ განსხვავდება იმ რუსული T-72-საგან, რომელიც იქოქება, დახრიგინებს, ისვრის კიდეც, მაგრამ მისი ნასროლი მიზანს ვერ აღწევს.

საშუალო არითმეტიკული ყველაზე მარტივი და ყველაზე ფართოდ გამოყენებული საზომია საშუალოს გამოსათვლელად. იგი გამოიყენება სპორტში, მედიცინაში, ეკონომიკაში, ისტორიაში, ანთროპოლოგიაში, დედამიწის გლობალური დათბობის გასაზომად, კონკრეტული ტერიტორიის წლიური ნალექის გასაზომად, ქვეყნის მოსახლეობის საშუალო ასაკის დასადგენად და ა.შ. საშუალო არითმეტიკული სკოლაში მე-6 კლასიდან ისწავლება. მოსწავლეები ძალიან მარტივად პოულობენ მონაცემთა საშუალო არითმეტიკულს, თუმცა ვერ სწვდებიან კონცეფციის არსს. არ შეუძლიათ იმსჯელონ, რა მნიშვნელობა აქვს მას; რატომ ეძებენ საშუალოს ადამიანები და როგორ იყენებენ ამ საზომს რეალური სურათის დასახასიათებლად, რა ახდენს საშუალოზე გავლენას? როგორ შეიძლება „საშუალოთი“ მანიპულირება რეალურ ცხოვრებაში. მოსწავლეებს უნდა დავანახოთ საშუალო არითმეტიკულის გამოყენების უპირატესობა და ნაკლი.

გაგიზიარებთ ჩემ მიერ დაგეგმილი და ჩატარებული გაკვეთილის გეგმას „მონაცემთა საშუალო არითმეტიკული“.

ვრცლად გაკვეთილის გეგმა

მონაცემთა საშუალო არითმეტიკული