ვაინბერგს (ორ მის კოლეგასთან ერთად) 1979 წელს ნობელის პრემია მიენიჭა ფიზიკის დარგში
უმნიშვნელოვანეს სამუშაოთა იმ ციკლისათვის, რომელმაც ელექტრომაგნეტიზმსა და სუსტ ბირთვულ
ურთიერთქმედებებს შორის კავშირი დაასაბუთა. ამით მან და მისმა თანამშრომელმა მკვლევარებმა
ბუნების ოთხი ძირითადი ძალიდან ორი ერთმანეთთან დააკავშირეს, რითაც მნიშვნელოვანი ნაბიჯი გადაიდგა
“ერთიანი თეორიის” შექმნის გზაზე. უფრო ადრე, 1977 წელს, მის მიერ გამოქვეყნებული
წიგნით – “პირველი სამი წუთი: თანამედროვე თვალთახედვა სამყაროს წარმოქმნის შესახებ”
– ვაინ ბერგმა ფართო საზოგადოებრიობის ყურადღება
მიაპყრო “დიდი აფეთქების” თეორიას. ჟურნალისტ ბილ მოიერსისათვის მიცემულ ამ ინტერვიუში, რომელიც მცირეოდენი შემოკლებით
გამოქვეყნდა ჟურნალ “დიალოგი – აშშ”-ში (მოგვიანებით კი ქართულად დაისტამბა
ჟურნალში “მეცნიერება და ტექნიკა”), ნათლად გამოჩნდა ვაინბერგის მისწრაფება – ბოლომდე გაჰყვეს ლოგიკურ ჯაჭვს – “რატომ
ხდება ასე”.
– რატომ შეისწავლით ფიზიკას, რას გძენთ იგი?
– ეს ტვინის შესანიშნავი ვარჯიშია. დღემდე ვერაფრით შევეგუე იმას,
რომ შეიძლება უბრალოდ, საწერ მაგიდასთან მჯომმა, მათემატიკური განტოლებების მეშვეობით
საკუთარი იდეები შეამოწმო და სწორი ან არასწორი ფიზიკური პრინციპების აღმოჩენა შეძლო.
ეს კი ზოგჯერ რეალური სამყაროს შესახებ ახლის თქმის საშუალებას გვაძლევს. შესაძლოა
ექსპერიმენტის შედეგი ან ახალი ნაწილაკის არსებობა იწინასწარმეტყველო,
ბუნების ძალების შესახებ ახალი რამ თქვა, ანდა ის, თუ რა ევოლუციას განიცდის სამყარო. ყოველივე ეს წმინდა
აზროვნების შედეგი იქნება.
ცხადია, ეს მხოლოდ წმინდა აზროვნება არ არის, ყოველთვის ექსპერიმენტული
მონაცემები გვიბიძგებენ და იმის იმედი გვაქვს, რომ ჩვენს წინასწარმეტყველებას ექსპერიმენტატორები
შეამოწმებენ და სისწორეს დაადასტურებენ. უფრო ხშირად ეს უბრალოდ წმინდა აზროვნებაა
საწერ მაგიდასთან და საოცარია, რომ ამას რაღაც შედეგი მოსდევს.
– მართალია, თქვენ იმდენად მცირე ზომის სტრუქტურებთან გაქვთ საქმე,
რომ ისინი მხოლოდ ჩვენს წარმოდგენაში არსებობენ?
დიახ, ასეა, მაგრამ მათი
აღწერა მათემატიკის საშუალებით მაინც შეიძლება. ამ საგნებს ინგლისურ ენაზე ვერ აღწერ; ამისათვის აუცილებელია ხელოვნური ენა, რომელიც მრავალი საუკუნის
მანძილზე ბუნების შემეცნების ცდის შედეგია.
ზოგიერთ მათემატიკოსს მიაჩნია, რომ მათემატიკის ენა ღვთიური ენაა
იმ გაგებით, რომ მისი საშუალებით
სინამდვილის საბოლოო ინსტანციის გამოსახვა შეიძლება.
მათემატიკაში არის რაღაც ჯადოსნური, ხშირად ხდება, რომ ფიზიკოსები, რომლებიც ახალ თეორიაზე
მუშაობენ (ისევე როგორც აინშტაინი მუშაობდა ფარდობითობის ზოგად თეორიაზე), აღმოაჩენენ ხოლმე, რომ მათემატიკა მათთვის უკვე მომზადებულია, დამუშავებულია
მათემატიკოსების მიერ, რომლებსაც ფიზიკაში
მისი კონკრეტული გამოყენების შესახებ წარმოდგენაც კი არ ჰქონდათ.
სხვა მაგალითებიც არსებობს. ჯგუფთა თეორია, რომელიც ძალზე მნიშვნელოვანია
მეოცე საუკუნეში ატომური ფიზიკის გაგებისათვის, მათემატიკური პრობლემების გადასაწყვეტად მეცხრამეტე საუკუნეში წინ გვისწრებენ და როგორ ხდება ეს, ვერაფრით გაგვიგია.
მრავალი მოსაზრება არსებობს
იმის შესახებ, თუ რატომ არის მათემატიკა ასე ეფექტური. ჩემი აზრით, ჩვენ ვიმყოფებით გიგანტური განმანათლებელი
მანქანის – სამყაროს გამგებლობაში, რომელიც ძირითადად ალალბედზე მოქმედებს. მილიარდობით
წლის განმავლობაში ბუნებრივი შერჩევის გზით
მოქმედმა შემთხვევითმა პროცესმა წარმოშვა ფრინველები, ყვავილები და ადამიანები. ასევე
ხდება იდეების ბუნებრივი შერჩევაც – რომელი იდეაა სამართლიანი, რომელი არა; რომელი
მათგანი გამოდგება ბუნების აღსაწერად. Aმ პროცესს მათემატიკური იდეების განვითარებისაკენ მივყავართ იმ შემთხვევაშიც კი,
როდესაც ჩვენ წარმოდგენაც კი არა გვაქვს, თუ როგორ შეიძლება მათი ფიზიკაში გამოყენება სწორედ
იმიტომ, რომ ჩვენ ისეთნი ვართ, როგორებიცა ვართ, რადგან სამყაროს მიერ დასმული ამოცანის ამოხსნის მცდელობის მრავალსაუკუნოვანი გამოცდილება
გვაქვს.
მათემატიკური აღწერა, გარკვეული მოსაზრებით, უეჭველად საიმედოა. ფიზიკურმა წარმოდგენებმა შეიძლება
საშინელ ხაფანგში მოგვამწყვდიოს, მაგრამ მაინც ყოველთვის ამით ვსარგებლობთ.
– რა გსურთ იცოდეთ სამყაროს შესახებ?
მხოლოდ ერთი რამ: მინდა კონკრეტულად ვიცოდე, რატომ არის ყველაფერი
ისე, როგორც არის. ჩვენ ხომ ამ მიმართულებით უკვე საკმაოდ დიდი გზა გავიარეთ. თქვენ თუ შემეკითხებით
– “რატომაა ცა წითელი?” ან “რატომაა წყალი სველი?” – ამ კითხვებს ნამდვილად ვუპასუხებთ. მაგალითად, ჩვენი პასუხი პირველ კითხვაზე დამყარებული იქნება სინათლის გარემოში
გავრცელების თვისებებზე; გრძელი ტალღის მქონე სხივთან შედარებით მოკლე ტალღის მქონე
სინათლის სხივი ჰაერის მოლეკულებისა და მტვრის უმცირესი ნაწილაკების საშუალებით უფრო
მეტად გაიბნევა.
თქვენი შემდეგი შეკითხვა იქნება: “რატომ ხდება ეს ასე, რომ ერთი ტალღის
სიგრძის სინათლის სხივი ისე არ გაიბნევა, როგორც მეორე ტალღის სიგრძის სინათლის სხივი?”
ამ კითხვასაც შეიძლება ვუპასუხოთ, ოღონდ ამჯერად უფრო ფუნდამენტური აღწერის საფუძველზე
კვანტური მექანიკის გამოყენებით.
შემდეგ ჩვენ ვკითხულობთ: “რატომ არის ყველაფერი ისე, როგორც
არის?” ჩვენ ხომ დიდი გზა გავიარეთ და გვაქვს ელემენტარული თეორია, რომელიც
გამოსხივების კვანტურ თეორიასთან შედარებით
უფრო ფუნდამენტურია.
მსურს ყველა ამ “რატომის” ჯაჭვს ბოლომდე ჩავყვე და გავაგრძელო
კითხვები: “რატომაა ასე?” როცა პასუხს მიიღებთ, იტყვით:
“ძალიან კარგი, მაგრამ რატომაა ეს ასე?” საოცარია. ასე ჩვენ შეიძლება ძალზე შორს წავიდეთ და ამ გზაზე აღმოვაჩინოთ სამყაროს ზოგიერთი
არაჩვეულებრივი კანონზომიერება, მაგალითად, ჩვენ შეიძლება დავინახოთ, რომ ამ ახსნათა ჯაჭვები თითქოს ერთ წყაროსთან იყრიან თავს, რადგან თქვენს
კითხვებს – რატომაა ცა ცისფერი ან რატომაა წყალი სველი, ელემენტარულ ნაწილაკებამდე
მივყავართ.
თუ თქვენ საუბრობთ ბიოლოგიის ან ასტრონომიის შესახებ, მოგიწევთ სხვადასხვა
ფაქტის მოშველიება, მაგალითად ასეთისა: სამყარო უკვე რამდენიმე
მილიარდი წლისაა და მასში უამრავი პროცესი
მიმდინარეობს, მაგრამ, როდესაც თქვენ ფესვებს უახლოვდებით, ამჩნევთ, რომ ყველაფერი მარტივდება.
– რა გაქვთ მხედველობაში, როდესაც ამბობთ – “მარტივდება”?
– მაგალითად, თუ თქვენ
ქიმიას ეუფლებით, რწმუნდებით, რომ საქმე გაქვთ
მილიონობით ნაერთთან. შეიძლება გაამარტივოთ
ეს სიტუაცია, თუ შეიმეცნებთ, რომ ყველაფერი 92 ელემენტამდე დადის. დღეს ამ ელემენტების
რიცხვი მეტია, რადგან ზოგიერთი მათგანი ხელოვნურად
შევქმენით. მაგრამ ამ შემთხვევაშიც კი თქვენ შეგიძლიათ ამ ელემენტების
ახსნა გაცილებით უფრო მცირე ნაწილაკების ერთობლიობით.
რაც უფრო სიღრმულ დონეებს აღწევთ, ელემენტარულ ნაწილაკთა რიცხვის
შემცირება არაა აუცილებელი, მნიშვნელოვანია ის, რომ პრინციპები უფრო მარტივდება, ერთობ
მცირეა პრინციპების რაოდენობა ელემენტარული ნაწილაკების ფიზიკაში. ჩვენ იმისი შეგრძნება გვეუფლება, რომ ნამდვილად ვუახლოვდებით
ფესვებს.
– შეგიძლიათ ამ “რატომს” იმდენად შორს გაჰყვეთ, რომ შეძლოთ
იმის თქმა, თუ რა მოხდა ჩვენი სამყაროს შექმნის პირველი მეასედი წამის ან პირველი სამი
წუთის განმავლობაში?
– ცხადია, შესაძლებელია, ჩვენი დაკვირვებები ისევე გამოვიყენოთ, როგორც პალეონტოლოგებმა, რომლებიც ცხოველების, ვთქვათ, დინოზავრების გაქვავებულ ნაშთებს აკვირდებიან და ახდენენ იმის რეკონსტრუქციას, რაც დედამიწაზე ასი მილიონი წლის წინათ იყო. ჩვენც ასევე შეგვიძლია
ავიღოთ ჩვენი ნამარხები, რომლებსაც მთელ სამყაროში ვპოულობთ – ნაწილაკები, რადიაცია,
ვარსკვლავების ქიმიური შედგენილობა და ყოველივე ეს იმისათვის გამოვიყენოთ, რათა გავყვეთ
ისტორიას მის საწყის პირველ სამ წუთამდე ან პირველ მეასედ წამამდე. კოსმოლოგები მიიჩნევენ, რომ პირველი მეასედი
წამიდან მოყოლებული, საკმაოდ კარგად გვესმის სამყაროს ისტორია. თუ უფრო შორს წავალთ,
წავაწყდებით ფიზიკის კიდევ უფრო რთულ პრობლემებს და აქ მეტი თავშეკავებულობა გვმართებს.
ჩვენ უბრალოდ კვალდაკვალ მივყვებით ისტორიის მთელ გზას თავისი საწყისისაკენ. ეს სულ
არ წარმოადგენს იმ კითხვის პასუხს, თუ, საერთოდ,
რატომ გაჩნდა სამყარო, რატომაა “რაღაცა” “არაფრის” ნაცვლად? ჩვენ არ ვიცით ყოველთვის
ცალკე გამოიყოფა თუ არა ეს კითხვა. შესაძლებელია, ბოლოს და ბოლოს, ფიზიკა
და სამყაროს ისტორია გაერთიანდეს და მაშინ აღარ დაგვჭირდება საწყისებზე სპეციალური
წარმოდგენების შექმნა.
მართლაცდა რამდენიმე წლის წინათ იყო იმის ცდა, რომ გარკვეულიყავით
სამყაროს წონასწორობის თეორიაში, რომლის მიხედვითაც საწყისი არ არსებობს. როგორც
ვთქვი, მეცნიერებაში მიღებული შეიძლება არასწორი აღმოჩნდეს. სამყაროს წონასწორობის
თეორიაც არასწორი აღმოჩნდა, იმის მიუხედავად, რომ ეს თეორია მეცნიერთა ერთ ნაწილს მოსწონდა.
– თქვენს წიგნში წერთ: “თავდაპირველად იყო აფეთქება”.
ეს დეკლარაციული განცხადებაა, რომელიც სხვა შესაძლებლობას გამორიცხავს.
– რას იზამ, უნდა ვაღიარო,
სადღაც მაქვს მართლაც ნათქვამი, რომ სამყაროს
განვითარების იმ ფაზაში, რომელშიც ჩვენ ვიმყოფებით, თავდაპირველად აფეთქება მოხდა და
იგი ისეთი ტემპერატურ- ისა და სიმკვრივის უკიდურეს პირობებთან იყო დაკავშირებული, რომ
ვერ შევძელით ისტორიას უფრო შორს გავყოლოდით; არა გვაქვს საფუძველი მივიჩნიოთ ამ “ადრეს” არსებობა, უფრო ზუსტად, არ ვიცით, იქნებ, იყო კიდეც ეს “ადრე”. არ შეგვიძლია გვქონდეს ამაზე საბოლოო შეხედულება.
– ჰგავს ეს აფეთქება ვეებერთელა
შუშხუნას?
– ჰგავს და არცა ჰგავს.
ეს აფეთქება შუშხუნას ჰგავდა მხოლოდ იმ აზრით,
რომ აფეთქებისას შუშხუნის თითოეული ნაწილი
ერთმანეთს სცილდება. თუ დავითვლით შუშხუნის ნაწილაკების რაოდენობას მოცულობის ერთეულზე, დროთა განმავლობაში ეს რიცხვი შემცირდება და სივრცეში გავრცელებისდაკვალად ისინი თანდათან გაცივდება, მაგრამ შუშხუნა ხომ ისეთ ატმოსფეროში
ფეთქდება, რომელიც სხვა შუშხუნებით არაა გაჯერებული. ამიტომ უნდა ითქვას, რომ აფეთქებულ შუშხუნას გარკვეული ზედაპირი აქვს, რომლის იქითაც
ის აღარ ვრცელდება. სამყაროს აფეთქება სხვანაირად წარმოგვიდგენია. როცა ვლაპარაკობთ
სამყაროს შესახებ, წარმოვიდგენთ სივრცეს, როგორც სასრულს, ასევე უსასრულოსაც, მაგრამ
ყოველ შემთხვევაში მეტ-ნაკლებად ერთგვაროვნად შევსებულს მატერიით. როდესაც ვსაუბრობთ აფეთქების შესახებ, მხედველობაში
გვაქვს ის გარემოება, რომ მატერიის თითოეული
ნაწილაკი ერთმანეთს სცილდება, სამყარო თანდათან ცივდება და მისი სიმკვრივე კლებულობს, მაგრამ მას არავითარი ზედაპირი არ გააჩნია.
– თუ სამყარო დიდი აფეთქების
შედეგად შეიქმნა, არსებითია თუ არა ის, რომ ყველაფერი, რაც დღეს არსებობს, ოდესღაც ერთიანი ძალის ნაწილი იყო?
– მეცნიერისათვის ძნელია იმისი ახსნა, თუ რატომაა საინტერესო სამყაროს
შესახებ ახლის გაგება. ეს უბრალოდ ასეა, როგორც არის. არ ვიცი, როგორ აგიხსნათ, რატომაა მუსიკა ასე მშვენიერი. იმისი შნო უნდა გქონდეთ,
რომ გაიგოთ, რატომ არის ყველაფერი ისე, როგორც არის და საიდან არის ეს ყველაფერი, თუ ამისი შნო
და უნარი არა გაქვთ, ლაპარაკით არაფერი გამოვა.
მგონია, ადამიანი ამ უნარს ფლობს. ვფიქრობ,
უმრავლესობისათვის ეს კითხვები მიმზიდველია.
– შეგიძლიათ წარმოიდგინოთ სამყაროს ბოლო სამი წუთი?
ეს მეტად საყურადღებო მეცნიერული კითხვაა, რამდენადაც იგი თანამედროვე ასტრონომიულ
დაკვირვებებთანაა დაკავშირებული; ყველაფერი იმაზეა დამოკიდებული, თუ რამდენი მატერიაა სამყაროში. თუ მატერიის რაოდენობა
საკმარისია, მაშინ სამყაროს გაფართოება შეწყდება და პროცესი უკუმიმართულებით განვითარდება.
მოხდება შეკუმშვა და ყველაფერი დიდი ჭახაჭუხით შთაინთქმება.
– ეს დაახლოებით 50 მილიარდი წლის შემდეგ მოხდება?
დიახ, ეს საკმაოდ სწორი შეფასებაა. სინამდვილეში, როდესაც ჩვენ
უკეთესად გვეცოდინება სამყაროში მატერიის სიმკვრივე, შეგვეძლება იმის თქმა,
თუ რამდენად შორსაა ჩვენგან ეს დიდი ჭახაჭუხი. მეორე მხრივ, შეიძლება აღმოჩნდეს, რომ შეკუმშვის პროცესისათვის
მატერია არაა საკმარისი და გალაქტიკები გააგრძელებენ ურთიერთგანმაშორებელ სრბოლას, მაშინ ყველაფერი სამარადისოდ გაცივდება და მოკვდება.
– შეგიძლიათ გაიხსენოთ, თუ პირველად როდის გაიღვიძა თქვენმა ცნობისმოყვარეობამ
და როდის გადაწყვიტეთ მეცნიერი გამხდარიყავით?
– ზუსტად ვერ გეტყვით, მაგრამ მახსოვს, როცა საშუალო სკოლაში ფიზიკაში პოპულარული
წიგნების კითხვა დავიწყე, ვერც ერთი სიტყვა ვერ გავიგე. ისინი შავ მაგიად – იდუმალებით მოცულად და მომხიბვლელად მეჩვენებოდა, მაგრამ ვხვდებოდი, რომ
ასეთ ფიზიკოსებს მართლა შეეძლოთ ისეთი ბუნების მოვლენების წინასწარმეტყველება, რომლებიც შემდგომ იქნა აღმოჩენილი. მათ იწინასწარმეტყველეს
ანტიმატერიის არსებობა და ის აღმოაჩინეს კიდეც.
მათ იწინასწარმეტყველეს ბირთვების გახლეჩის
შედეგად ენერგიის მიღების შესაძლებლობა და იგი მიიღეს კიდეც. მე მესმოდა, რომ ეს არ იყო ცარიელი ლაპარაკი და მათ ნამდვილად რაღაცა იცოდნენ. “ეს საოცარია”
– ვფიქრობდი მე. ადამიანის ტვინს შეუძლია ჩასწვდეს იდეებს გამრუდებული სივრცისა და
დროის შესახებ, შეიცნოს ელექტრონები, როგორც ტალღები. ყოველივე ეს შეიძლება აბსურდულად
მოგეჩვენოთ, მაგრამ, თუ ამ ჯებირს მაინც გადალახავთ, შეგიძლიათ რაიმე მნიშვნელოვანი
თქვათ რეალური სამყაროს შესახებ.
– ოდესმე თუ გინანიათ,
მეცნიერი რომ გახდით?
– არა, ეს წარმტაცი ცხოვრებაა,
იგი გაცილებით რთული აღმოჩნდა, ვიდრე ვფიქრობდი, რადგან უნდა შეეგუო უამრავი დროის უქმად ხარჯვას; უნდა მიეჩვიო საწერ მაგიდასთან
კირკიტს, იდეებს, რომლებიც თითქმის არასოდეს მართლდება; უნდა ცხოვრობდე იმის იმედით,
რომ ეს იდეა, ბოლოს და ბოლოს, გამართლდება.
– სამყაროს თვისებების თქვენ მიერ მიგნებული განჭვრეტიდან რომელმა
გაგაოცათ ყველაზე მეტად?
– ბუნების სიმარტივემ. ეს უფრო ხშირად სიმეტრიის პრიციპებითაა განპირობებული.
მაგალითად, ბუნების კანონებში ისეთი არაფერია ჩადებული, რომ გავარჩიოთ ჩრდილოეთი აღმოსავლეთისაგან. არც ბუნების ფუნდამენტურ კანონებშია მოცემული განსხვავება ელექტრონსა და ნეიტრონს შორის. ალბათ,
ბუნების კანონები არ იცვლება, როდესაც ნეიტრონში ან ელექტრონში გარდაქმნები
ხდება.
სიმეტრიის ეს პრინციპები დიდი ხანია ცნობილია. ისინი ერთობ დიდი
ძალისანი არიან, რადგანაც ბუნების კანონთა ფორმას კარნახობენ. ალბათ, შეიძლება ეს
ყველაზე უფრო მნიშვნელოვანი რამ იყოს მათ შორის, რაც კი ფიზიკაშია ცნობილი.
– ყველაზე მნიშვნელოვანი? ამით რა გსურთ თქვათ?
– ყველაზე მნიშვნელოვანი იმ გაგებით, რომ, თუ თქვენ გააგრძელებთ შეკითხვას “რატომ”, აუცილებლად მიხვალთ სიმეტრიის
პრინციპებამდე. ყველა იმ აღმოჩენას შორის,
რომლებშიც მონაწილეობა მიმიღია, ყველაზე დიდი
სიამოვნება იმ აღმოჩენამ მომანიჭა, რომ სიმეტრია მართლაც გაცილებით უფრო მნიშვნელოვანია,
ვიდრე ამის წარმოდგენა შეიძლებოდა.
– და რას გძენთ იგი?
იმას, რომ ბუნება გაცილებით უფრო მარტივი და თვალწარმტაცია, ვიდრე
ეს ადრე ეგონათ. თუ გადახედავთ ელემენტარული ნაწილაკების ცხრილს, შეამჩნევთ სხვადასხვა მასისა და თვისებების
იდუმალი ნაწილაკების ერთობლიობას. ყველაფერი ეს ვეებერთელა ზოოპარკს მოგვაგონებს და
თქვენ მას ვერაფერს გაუგებთ. შემდეგ შეიძლება გაარკვიოთ, რომ ფუძემდებელი
პრინციპები საკმაოდ მარტივია და ყველა ეს ნაწილაკი
ძალზე მარტივი განტოლებების მხოლოდ სხვადასხვა ამონახსენს წარმოადგენს…
როდესაც ბოლოს და ბოლოს
ბუნების ძირითად კანონებამდე მივალთ, ისინი
იმდენად მარტივი და მშვენიერი იქნება, რომ ჩვენ გაგვაოცებს, თუ რატომ არ იყო ეს თავიდანვე ცხადი.
– ვისთან ისაუბრებდით ცხოვრების სირთულეებზე: შექსპირსა თუ აინშტაინთან?
– ცხადია, ცხოვრების სირთულეებთან დაკავშირებით შექსპირს მივმართავდი.
– აინშტაინს, ალბათ, სიმარტივის შესახებ დაუსვამდით შეკითხვას?
– დიახ, რომ გამეგო, თუ რატომაა საგნები ისეთი, როგორიც არის, ის კი არა, თუ რატომ არიან ადამიანები ასეთები (რადგან, ეს რომ გავიგოთ, აუცილებელი იქნება მიხვედრების ძალზე დიდი
ჯაჭვი), მაგრამ ცხოვრების არსში რომ გავერკვეთ,
ორივე საჭიროა, შექსპირიცა და აინშტაინიც. შექსპირი შეიცნობდა ცხოვრებას, როგორც დრამას.
პერსონაჟები, რომლებიც უდიდესი მოვლენების მონაწილე იყვნენ, თავიანთ თავს დრამაში მონაწილე
მსახიობებად შეიცნობენ, ხოლო ცხოვრება ამით დამატებით ცოდნას იძენს. ჩემი აზრით, შესანიშნავია
საკუთარი თავის შეცნობა დრამის გათამაშებაში და, როდესაც ამას ვაკეთებთ, არ შეგვიძლია
მეცნიერული აღმოჩენები აღვიქვათ, როგორც ჩვენი
დრამის სცენარი.
– ხშირად მესმის ხოლმე გამოთქმა: “ეს ლამაზი თეორიაა”, მაგრამ არასოდეს მიფიქრია,
თუ რა ხდის თეორიას ლამაზს.
– “ლამაზი თეორია” – ეს არცთუ ისე მოსწრებული გამოთქმაა, რადგან მასში გადაკვრით
არის ნათქვამი, რომ ფიზიკოსები უბრალოდ ესთეტები
არიან, რომ ჩვენ ვირჩევთ ისეთ თეორიებს, რომლებიც
ჩვენს ფანტაზიას აღაგზნებენ. გარკვეული მოსაზრებით, ეს შეიძლება სონატის სილამაზეს
შევადაროთ. ეს სილამაზეა, რომელშიც ცოდნაა ნავარაუდევი, რომ ყველაფერი ისეა, როგორც
უნდა იყოს, რომ არ შეიძლება თუნდაც ერთი ნოტის შეცვლა ისე, რომ არაფერი გაფუჭდეს, მაგრამ ხელოვნების ყოველი ნაწარმოები შეიცავს მსგავს თვისებას. შექსპირის პიესები უდიდესი და რთული ნაწარმოებებია, რომლებიც გარკვეულწილად
ცხოვრების სირთულეებს ასახავენ, მაგრამ, თუ ავიღებთ შედარებით ნაკლებად მასშტაბურს, მაგალითად სონეტს, იმის შეგრძნება დაგეუფლებათ, რომ მასში
არაფრის შეცვლა არ შეიძლება, რომ იგი სრულყოფილია იმ სახით, როგორიც არის; არ შეიძლება
მისი გაუმჯობესება. სწორედ ამას ვეძებთ ჩვენ ფიზიკურ თეორიაში.
– ამჟამად მიმზიდველია ფიზიკოსობა?
– დიახ, რასაკვირველია, მაგრამ ელემენტარული ნაწილაკების პრობლემების სფეროში მომუშავე ფიზიკოსებისათვის არც ისე წარმტაცი, როგორც ამ თხუთმეტიოდე წლის წინათ. იმ დროს თეორიასა და ექსპერიმენტს შორის ძალზე აქტიური ურთიერთობა არსებობდა.
ყოველდღიურად თეორეტიკოსები რაღაც ახალს წინასწარმეტყველებდნენ, რომელსაც შემდეგ ექსპერიმენტატორები
ადასტურებდნენ ან ექსპერიმენტატორები აღმოაჩენდნენ რაღაც ახალს და თეორეტიკოსებს აიძულებდნენ
საწერ მაგიდას მისხდომოდნენ. ეს ურთიერთობა შესუსტდა. ჩვენ გვაქვს თეორია, რომლის საშუალებითაც საკმაოდ დამაკმაყოფილებლად
შეგვიძლია ავხსნათ ყველაფერი, რასაც ლაბორატორიაში ვხედავთ, მაგრამ არა გვაქვს იმ ექსპერიმენტების ჩატარებისათვის საჭირო
დანადგარები, რომლებიც ჩვენი დღევანდელი ცოდნის საზღვრებს გააფართოებდა.
– თქვენ და რამდენიმე ფიზიკოსმა აშშ-ის მთავრობას მიმართეთ წინადადებით, აგებულიყო რაღაც ზეგამტარული ზეამაჩქარებელი, რომელიც 4-5 მლრდ. დოლარი უნდა დაჯდეს. რა არის ეს?
– ეს გახლავთ 85 კმ სიგრძის
მიწისქვეშა ოვალური გვირაბი. გვირაბში, რომლის სიგანე დაახლოებით 3 მ-ია, უნდა აჩქარდეს ნაწილაკების ორი ნაკადი. ეს ნაწილაკები ერთმანეთის საწინააღმდეგო მიმართულებით მოძრაობენ. მათი სიჩქარე თანდათანობით იზრდება და ამიტომ ამ დანადგარს ამაჩქარებელი ეწოდება. როცა ნაწილაკების ენერგია 20 ტრილიონ ელექტრონვოლტს მიაღწევს, ნაწილაკების ამ ორ ნაკადს ერთმანეთს შეაჯახებენ
და ჩვენ მატერიის ახალი ფორმის მიღებას შევძლებთ.
ეს უნიკალური დანადგარი საშუალებას მოგვცემს გამოსაკვლევი ნაწილაკების
ენერგია 10-ჯერ გავზარდოთ. ამ დროს ფიზიკური მოვლენების ახალი სამყარო გადაიშლება.
ეს იგივეა, რომ ასტრონომმა ცა ახალი ტალღის
სიგრძის საშუალებით გამოიკვლიოს ან მყარი სხეულების
ფიზიკის დარგში მომუშავე მეცნიერს საშუალება მიეცეს 10-ჯერ შეამციროს ტემპერატურა.
ყოველთვის, როდესაც ასეთი შესაძლებლობა იქმნება, ხდება ფიზიკური მოვლენების მთელი ახალი
სამყაროს აღმოჩენა.
ზედამჯახებელი მომგებიანი საწარმოა. მისი საშუალებით გარკვეულ კითხვებს გავცემთ პასუხს, მაგრამ, როგორც გამოცდილებით ვიცით, ის კითხვები კი არ
აღმოჩნდება ყველაზე მნიშვნელოვანი, რომლის პასუხებსაც ელით, არამედ ის, რომელთა შესახებ შეიძლება წარმოდგენაც კი არ გქონდათ. ეს არის მოვლენების ახალი სამყაროს აღმოჩენა. აქ პრობლემაა არა ჩვენი სამუშაოების ეფექტიანობის გაზრდა, არამედ,
საერთოდ, სამუშაოების ჩატარების შესაძლებლობა. თუ თქვენ გსურთ ფიზიკის ძირითადი კანონების ცოდნა, მაშინ ეს ერთადერთი გზაა. მე არ მსურს ვამტკიცო, რომ ფიზიკაში ყველაფერი უმოძრაოდაა და ყველა ზედამჯახებელს ელოდება.
მრავალი რამეა ისეთი, რომელიც უიმისოდაც შეიძლება გაკეთდეს. მაგრამ არსებობს განსაზღვრული კითხვა – “რატომ?”,
“რატომ?”, რატომ”?” რომელსაც ახსნათა ჯაჭვის სულ ბოლო რგო- ლამდე
მივყავართ, მასზე პასუხის მიღება მხოლოდ ასეთი დანად- გარის საშუალებითაა შესაძლებელი.
ელემენტარული ნაწილაკების ფიზიკის დარგში მომუშავე ამერიკელი მეცნიერები არ ეჭვობენ, რომ საჭიროა სწორედ ასეთი ამაჩქარებლის აგება.
– რას უპასუხებდით იმ მეცნიერს, რომელიც განაცხადებდა, რომ ფუნდამენტური აღმოჩენისათვის უფრო იაფი მეთოდები არსებობს, ვიდრე ეს გიგანტური პროექტებია?
– ეს სწორედ ის კითხვებია, რომლებზედაც პასუხის გაცემის სხვა გზა
არ არსებობს. ჩვენ შევეცადეთ. მზად ვარ ყველაფერი ეს მარტომ გავაკეთო. მომეცით რამდენიმე
ფანქარი და ხაზებიანი რვეული და მუშაობას შევუდგები. ჩემზე არცთუ ისე ბევრი დაიხარჯება.
მაგრამ ვერ შევძლებ ამის გაკეთებას. ვცდილობდი, მაგრამ ვერც მე, ვერც
ჩემი კოლეგები ვერაფერს გავხდით. მხოლოდ წმინდა აზროვნებაზე დაყრდნობით წინ ნაბიჯს
ვეღარ გადავდგამთ.
რატომ უნდა დაიხარჯოს
მილიარდობით დოლარი იმისათვის, რომ გავიგოთ,
თუ რა მოხდა ჩვენი სამყაროს არსებობის პირველი მეასედი წამის განმავლობაში ან ფართოვდება თუ არა ჩვენი
სამყარო?
– ჩვენს საზოგადოებაში მრავალი ისეთი რამაა, ურომლისოდაც შეიძლება
არსებობა, მაგრამ არის ისეთიც, რისთვისაც ღირს სიცოცხლე და, ვფიქრობ, რომ სამყაროს შეცნობა ერთ-ერთი ასეთი რამაა.
ამასთანავე, არ შეიძლება თანამედროვე ტექნოლოგიის განვითარება ფართო მეცნიერული
სპექტრის არსებობის გარეშე, ფუნდამენტურიდან დაწყებული და გამოყენებითი მეცნიერული მიმართულებებით დამთავრებული. ჩვენი
კონკურენტებიც ამ დასკვნამდე მივიდნენ. ჩვენ
მივიჩნიეთ, რომ ფუნდამენტური მეცნიერებები აუცილებელია, როგორც საფუძველი, რომელზედაც აგებულია ტექნოლოგია. უსაფუძვლოდ
მას ფუნქციონირება არ შეუძლია. შემიძლია ზედამჯახებლის
პრაქტიკული გამოყენების რამდენიმე მაგალითის მოყვანა. მაგრამ ამ პროექტის დასაცავად
მე არ ვაპირებ მათზე დაყრდნობას. ამ პროექტის
სულიერი ღირებულებების მიმართ ეს არასამართლიანად მეჩვენება.
– სულიერი ღირებულებები?
– და კიდევ რა? ჩვენ აღმოვაჩენთ, თუ რა არის
ეს სამყარო და როგორია მისი წესები. ეს დიდ კმაყოფილებას მოჰგვრის არა მარტო ფიზიკოსებს,
რომლებმაც თავიანთ მუშაობაში შეიძლება გამოიყენონ მიღებული ცოდნა, არამედ საერთოდ ყველას…
ეს ისაა, რითაც ჩვენ ვამაყობთ, ისევე, როგორც ჩვენ ვამაყობთ ველური ბუნების შენარჩუნებით, ვამაყობთ, რომ ასეთ რამეებს ვახერხებთ.
– ახლა ქრისტეფორე კოლუმბი რომ დაბრუნდეს და დაიწყოს ახალი სამყაროს
ძიება, როგორ გგონიათ, ის ფიზიკოსი გახდებოდა?
– ქრისტეფორე კოლუმბი, ალბათ, გამოყენებითი ფიზიკის დარგში დაიწყებდა
მუშაობას, რადგან მის მიერ ინდოეთის აღმოჩენა ფრიად ეკონომიკურ ინტერესს – ახალი სავაჭრო
გზების გამოძებნას ემსახურებოდა.
– ანალოგია აქ ისაა, რომ თქვენ დგახართ ახალი სამყაროს აღმოჩენის ზღურბლთან
– არა ატლანტის ოკეანის გაღმა მდებარე კონტინენტისა, არამედ ახალი სამყაროსი, სადღაც
იქ, კოსმოსში. თქვენ ხომ ამას ეძებთ?
– ვიმედოვნებთ რაიმე გავიგოთ ახალი სამყაროების შესახებ.
ლაბორატორიებში მართლაც ვქმნით ახალ სამყაროს. ვქმნით ისეთ ნაწილაკებს,
რომლებიც, ალბათ, არასოდეს და არსად არ არსებობდნენ ჩვენი სამყაროს პირველი მემილიონედი
წამის შემდეგ, მაგრამ ამას იმიტომ ვაკეთებთ, რომ ვცდილობთ იმ კითხვებზე პასუხის გაცემას,
რომლებიც “რატომის” ჯაჭვის ბოლოშია. რატომ არის სამყარო ისეთი, როგორიცაა?
ვცდილობთ სწორედ სამყაროს შეცნობას. ჩვენ ლაბორატორიებში
ვქმნით სრულიად ხელოვნურ პირობებს, მაგრამ იმისთვის კი არა, რომ ნაწილაკების ერთმანეთთან
შეჯახება მოგვწონს, არც იმისათვის, რომ ყველაზე მძიმე და ყველაზე ეგზოტიკური ნაწილაკების
მიღებაში მსოფლიო რეკორდების დამყარება გვინდა, არამედ მხოლოდ იმისათვის, რომ ვცადოთ პასუხი გავცეთ ამ გრძელი ჯაჭვის ბოლო “რატომს”.
– და ეს ბოლო “რატომ” არის?
– ბოლო “რატომამდე” ჩვენ ჯერ კიდევ არ მივსულვართ. უნდა მეთქვა არა ბოლო, არამედ ბოლო ცნობილთა შორის.
ზოგჯერ ჩვენ თავს ვეკითხებით, მივალთ კი ოდესმე ბოლომდე, ნამდვილად
ბუნების ბოლო კანონამდე, რომელსაც ზოგჯერ “ყველაფრის
თეორიას” უწოდებენ. ზოგი ფიქრობს, რომ ეს პრინციპული თვალსაზრისით შეუძლებელია.
სხვებს მიაჩნიათ, რომ შესაძლებელია, მაგრამ გაცილებით უფრო ადრე ჩვენ ყველა ფული შემოგვეხარჯება
და პასუხსაც ვერ გავიგებთ, რადგან ვერც შევძლებთ ჩვენს თავს ამდენი
ხარჯის ნება მივცეთ. არსებობს მოსაზრება, რომ უბრალოდ, ადამიანი არასაკმარისად მოაზროვნე
არსებაა, ისე, როგორც ძაღლს არ შეუძლია გაიგოს ნიუტონის მექანიკა, იქნებ, ჩვენც არა გვაქვს იმისი საშუალება, რომ გარკვეული ზღურბლი გადავლახოთ.
სხვა შესაძლებლობაც არსებობს, რომელიც მე ჩემი ცხოვრების ძირითად პრინციპად გავიხადე.
ის იმ რწმენას ემყარება, რომ ჩვენ მივაღწევთ ბოლოს, “რატომის” ჯაჭვის ბოლო
რგოლს, და იქ ვიპოვით რამდე- ნიმე მარტივ პრინციპს, რომლებიც ყველაფერს მართავენ.
ეს ყველა სამეცნიერო პრობლემას მაინც ვერ გადაწყვეტს. მეცნიერება ყოველთვის გააგრძელებს თავის არსებობას. ამას ხაზი მინდა გავუსვა, რადგან არ მინდა ისეთი შთაბეჭდილება
შეიქმნეს, თითქოს ელემენტარული ნაწილაკების ფიზიკა – ეს მთელი მეცნიერებაა. ბუნების ყოველ დონეზე ახალი პრობლემები ჩნდება, თუნდაც იმიტომ,
რომ განვითარების ამ დონეზე ბევრი სიახლე წარმოიქმნება. როდესაც თქვენ ადამიანებთან
გაქვთ საქმე, თქვენ ბიოლოგიისა და პიროვნების საკითხები გაინტერესებთ, რომლებიც საერთოდ
არ წარმოიქმნება, როცა საქმე ატომებსა და მოლეკულებთან გაქვთ.
– მაგრამ, როცა თქვენ საქმე გაქვთ ისეთ ნაწილაკებთან, რომელთა მხოლოდ
წარმოდგენა შეიძლება, საიდან იცით, რომ მართალი
ხართ?
– ძირითადი პასუხი ამ კითხვისა ისაა, რომ თქვენ
ექსპერიმენტის განაჩენიდან გამოდიხართ. საერთოდ ეს სწორი პასუხია. მაგრამ კერძო შემთხვევაში თქვენ
იცით, რომ მართალი ხართ, რადგან ყველაფერი ერთმანეთს ისე მშვენივრად ემთხვევა, რომ
ეს აუცილებლად ასე უნდა იყოს. ზოგჯერ, როგორც ამას აინშტაინის “ფარდობითობის სპეციალური თეორიის” შემთხვევაში ხდებოდა, თქვენ გარკვეული დროის განმავლობაში იღებთ ისეთ შედეგებს, რომლებიც ექსპერიმენტულ მონაცემებს ეწინააღმდეგება მანამ, სანამ ექსპერიმენტატორები არ შეაჯამებენ თავიანთ შედეგებს და ცდის შედეგები თეორიულს არ დაემთხვევა, მაგრამ, ბოლოს
და ბოლოს, რაც არ უნდა ლამაზი იყოს თეორია,
თუ სხვადასხვა ლაბორატორიაში ჩატარებული ექსპერიმენტების შედეგები დაბეჯითებით მიუთითებენ, რომ თეორია არასწორია, იძულებული ვხდებით, უარვყოთ ეს თეორია.
ვრცლად
