დაახლოებით 5 წლის წინ, როცა  ფილოლოგიის ფაკულტეტის ” ზოგადი და გამოყენებითი ენათმეცნიერების” სპეციალობის მაგისტრანტი ჩემი სამაგისტო რეფერატისათვის თემას ვეძებდი, ძალიან მომინდა ჩემივე ლექსების შესახებ გამეკეთებინა პატარა სამეცნიერო სტატია. იდეა იყო ასეთი , რომელიმე ლექსის წერისას ჩამენიშნა რომელ ენობრივ ნიშანში რა სემიოტიკურ ფასეულობას და მნიშვნელობას ვდებდი, რა მეტაფორა როგორი მნიშვნელობით შევქმენი და გამოვიყენე, რას რა ფუნქცია მივანიჭე, მერე ვაპირებდი გამეკეთებინა ანკეტები, რომელთა საშუალებით მკითხველებისაგან გავიგებდი – რა როგორ აღიქვეს. 

შემდეგ ჩემს პირად , ანუ სუბიექტურ ინფორმაციას ობიქტური მონაცემებს შევუდარებდი და ვიტყოდი, როგორ იცვლება ენობრივ – პოეტური ნიშანი შექმნისა და აღქმის პროცესების მაგიურ შუალედში.

რასაკვირველია, ეს იდეა ვერ განვახორციელე, რადგან ძალიან ძნელია თვალი ადევნო, გაზომო, აწონო , იკვლიო  შემოქმედებითი პროცესი.

   ეს პატარა ისტორია და ჩემი ვერგანხორციელებული იდეა ყველაზე ხშირად გალაკტიონ ტაბიძის ლექსების კითხვისას მახსენდება.

 მიუხედავად იმისა, რომ გალაკტიონი ერთ-ერთი იმ პოეტთაგანი იყო, რომელიც პოეტური ტროპების გამოყენებაზე, პოეტური ნიშნის ქმნადობაზე , რითმისა და ლექსის მელოდიურ სტრუქტურაზე ბევრს ფიქრობდა და მუშაობდა, მაინც, ვფიქრობ ბევრი რამ გაუცნობიერებლად ხდებოდა და ხვდებოდა მის პოეზიაში – 

ეს გაუცობიერებელი ქმნადობა  იმ ენობრივი მაგიის ნაწილია, რაც ყველაფრის სათავეა რაც კი ხდება ჩვენს ენობრივ სამყაროში – იქნება ეს უბრალოდ ყოველდღიური ნარატივი თუ პოეტური მეტყველება.

 ენაში ზოგიერთი აკრძალული, ანუ არასდროს გამოყენებული თანხმოვანკომპლექსი ან ბგერათა ჯამი მიქმნის ილუზიას, რომ ენა დადებით და უარყოფით ნაწილაკთა ან ქიმიურ ელემენტთა ჯამია, რომელთაგანაც ზოგიერთი წყვილი არასდროს შედის ერთმანეთთან რეაქციაში, ზოგიერთს კი პირიქით, ხშირად გამოყენებული ვალენტობა ახასიათებს.

თუ ენას ამგვარ ელემენტთა ურთიერთობის შედეგად მოვიაზრებთ, მაშინ გარჯვეულწილად საშიშ ნივთიერებას მივიღებთ პოეზიის სახით, რადგან ერთნაირი , დადებითად დამუხტული პროტონების სინთეზია ატომური ბირთვი –აბა სცადეთ, რამდენჯერმე გაიმეორეთ ერთი და იმავე   ან მსგავსი ბგერითი შემადგენლობის სიტყვები, მაშინვე იქმნება  მაგიური კინეტიკური ენერგია, რომელიც ასე ხშირადაა გამოყენებული შელოცვებსა თუ წყევლებში.

დადებით პროტონებად როგორც მხატვრული სახეები, აგრეთვე სინტაქსი,  მაგრამ განსაკუთრებით პოეტური ფონეტიკა წარმოვიდგინოთ– როდესაც ნებისმიერი ორი ბგერა ისეთ რეაქციას იწვევს, რომ პოეტური სასწაული–გარდაუვალია.

როდესაც კიდევ ერთხელ, მერამდენედ მიიღებთ თქვენი მოსწავლეებისგან კითხვას – მას, რატომ უნდა წავიკითხონ პოეზია? თქვენ შეგიძლიათ რამდენიმე მეთოდი გამოიყენოთ სწორედ ამ პოეტური ჯადოქრობის  შესაგრძნობად.

ავიღოთ რომელიმე ლექსი, მაგალითისთვის, გალაკტიონ ტაბიძის  „ქარი ჰქრის”, გავიხსენოთ ტექსტი:

ქარი ჰქრის

ქარი ჰქრის, ქარი ჰქრის, ქარი ჰქრის, 

ფოთლები მიჰქრიან ქარდაქარ… 

ხეთა რიგს, ხეთა ჯარს რკალად ხრის, 

სადა ხარ, სადა ხარ, სადა ხარ? 

როგორ წვიმს, როგორ თოვს, როგორ თოვს 

ვერ გპოვებ ვერასდროს… ვერასდროს! 

შენი მე სახება დამდევს თან 

ყოველ დროს, ყოველთვის, ყოველგან! 

შორი ცა ნისლიან ფიქრებს სცრის…

ქარი ჰქრის, ქარი ჰქრის, ქარი ჰქრის.

ეს ლექსი ერთ–ერთი ყველა ფონეტიკური ლექსია გალაკტიონ ტაბიძის პოეზიიდან. ეს ის შემთხვევაა, როდესაც აღმნიშვნელი და აღსანიშნი ძალიან გვანან ერთმანეთს. ლექსის შინაარსი არამხოლოდ სიტყვების, მხატვრული სახეების, წინადადებების საშუალებით გამოიხატება, არამედ  ბგერათა ფონეტიკური ნაირგვარობითაც.

ყრუ  ფშვინვიერი  თახმოვანი ქ, სონორსა და ვიბრანტ–რ –სა და ნაპრალოვან ს–სთან ერთად ქარის ქროლვის ვიზუალურ სურათს ქმნის, მიუმეტეს, როდესაც ეს ფონეტიკური პროცესი რამდენჯერმე მეორდება და ხორხისმიერი ჰ–ც ემატება.  შედეგი სრულიად ფანტასტიკურია.

 ლექსის ამგვარად მოსასმენად, პირველ რიგში , სთხოვეთ თქვენს მოსწავლეებს თვალები დახუჭონ, თქვენ ჩვეულებრივი, საშუალო ხმით წაუკითხეთ, მერე წაუკითხეთ ჩურჩულით, შემდეგ გამოყავით ტექსტიდან ცალკე თანხმოვნები:

ისინი აუცილებლად დაინახავენ როგორ ქრის ქარი და როგორ მიქრიან ფოთლები მის რიტმზე, მითუმეტეს, რომ სიტყვა „ფოთლებში” ორი ფშვინვიერი თანხმოვნის სინთეზია.

შემდეგ მხოლოდ ხმოვნებს მოუსმინეთ:

გესმით ხმოვნების მუსიკა?  დარწმუნებული ვარ, თქვენი მოსწავლეებიც გაიგონებენ მას , შეგიძლიათ რამდენიმე სიტყვით ქართულ ხმოვანთა ნაირგვარობაზე უამბოთ, რომ ა  – ყველაზე ღია ხმოვანია,  ი–ყველაზე ვიწრო…  ქარიც ხომ ასეა, პირველი მობერვა ძლიერია, შემდეგ თანდათან იკლებს…

მოკლედ, თუ გინდათ პოეზია კარგად ასწავლოთ, არ მოგერიდოთ, დაშალეთ ხოლმე იგი შემადგენელ ნაწილებად.

 ფონოსემანტიკა პოეზიის გასაგებად ძალიან მნიშვნელოვანი რამაა, მითუმეტეს, როდესაც საქმე გვაქვს ისეთ პოეტთან, როგორიცაა გალაკტიონ ტაბიძე. 

მისი დღიურები  თუ ჩანაწერები ადასტურებენ,  რომ პოეტმა ბევრი ლინგვისტური საკითხი  ძალიან კარგად იცოდა და სპეციალურად მუშაობდა ტექსტზე ამ ენობრივი ნიუანსების საჩვენებლად.

ერთდროულად რთულიც არის და სასიამოვნოც წერის სათავეებთან დგომა და ზღვა მასალის მდინარებისათვის თვალის დევნება. რთულია, რადგან იცი, რომ შენი ნაწერი  შენივე სარკეა, და სიტყვების შეკოწიწებას სხვა არაფერი გაიძულებს გარდა იმისა, რომ ამ სარკეში საკუთარი არსებობა ამოიკითხო. სასიამოვნოა ახალი გამოცდილებების  შეძენა, თანაც აქ თითოეული მოწაფისა თუ სტუდენტის ნაშრომიც კინოკადრის ეფექტით ჩაიქროლებს თვალწინ, საყვარელ პედაგოგთა სახეებიც ირეკლება შენიშვნებით თუ თბილი რჩევებით და, ალბათ, ცოტა გასაკვირია, მაგრამ მაინც მიდიხარ იქ, საიდანაც ოდესღაც ყოველი ჩვენგანი მოვედით _ ქართველებისთვის მშობლიურსა და ნათელ წიგნთან („დედა ენა”) და მის თანმხლებ რვეულთან („წერის დედანი”). იაკობ გოგებაშვილმა ხომ თავის საეტაპო წიგნში კითხვა და წერა იდეალურად შეუსატყვისა ერთმანეთს. სწავლების წერა-კითხვის ხერხის ნაცვლად კი კითხვა-წერის ხერხი გამოიყენა და ამით გაგვიადვილა კითხვისა და წერის ერთდროულად შესწავლის ძნელი პროცესი,  თუმცა ენაში ტერმინად მაინც „წერა-კითხვა” შემოგვრჩა.

“მასწავლებელი უნდა ფასდებოდეს იმისთვის, რომ მან გააუმჯობესოს სწავლება

რენდი ვეინგარტენი, ამერიკის მასწავლებელთა ასოციაციის პრეზიდენტი

საქართველოს განათლებისა და მეცნიერების სამინისტროს გაცნობიერებული აქვს მოსწავლეზე ორიენტირებული სწავლების მნიშვნელობა. ეს პრინციპი ასახულია ეროვნულ სასწავლო გეგმაში (თავი VI). 

თითოეული მოსწავლისთვის წარმატების შესაძლებლობების მიცემის აუცილებლობა განათლებისა და მეცნიერების სამინისტროს უბიძგებს, შესთავაზოს მასწავლებელს პროფესიული განვითარების ჩარჩო, რომელიც შეიცავს სამ ძირითად კომპონენტს და ხელს უწყობს მასწავლებელთა კომპეტენციების მუდმივ ამაღლებას: 

·სტანდარტი და სერთიფიცირება: მასწავლებლის პროფესიული სტანდარტი მასწავლებლის მომზადების, საგანმანათლებლო პრაქტიკისა და პროფესიული განვითარების შეფასების საფუძველს წარმოადგენს. მასწავლებლის პროფესიული სტანდარტი აყალიბებს საერთო გაგებას იმის შესახებ, თუ რა უნდა იცოდეს მასწავლებელმა და რის კეთება უნდა შეეძლოს მას. მასწავლებელთა სერთიფიცირება ეფუძნება მასწავლებლის სტანდარტს და ადასტურებს, რომ მასწავლებელი მზადაა პროფესიაში შესაბიჯებლად.

·მასწავლებლის მუშაობის შეფასება: მასწავლებლის მოქმედებას საკლასო ოთახში გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს იმისათვის, რომ მოსწავლემ საუკეთესო განათლება მიიღოს. ოპტიმალური სასწავლო გარემოს შექმნა, პრაქტიკული საქმიანობის შეფასების სისტემის დანერგვა და ამ მიმართულებით ეროვნული პოლიტიკის გადასინჯვა მნიშვნელოვანი ფაქტორებია მასწავლებლის წარმატებული მოღვაწეობისათვის. 

·უწყვეტი პროფესიული განათლება: კარგი მასწავლებლები მთელი სიცოცხლის მანძილზე სწავლობენ; მათ მუდმივად სჭირდებათ ცოდნისა და უნარების განახლება და გაუმჯობესება, რათა ფეხი აუწყონ ოცდამეერთე საუკუნის სიახლეებს. 

ეფექტური პროფესიული განვითარება წარმოებს მუდმივად, იგი მოიცავს ტრენინგს, პრაქტიკასა და უკუკავშირს. მას საკმარისი დრო ეთმობა და მოიცავს ტრენინგის შემდგომი პრაქტიკის მხარდაჭერას. წარმატებული პროგრამები აგებულია ისეთ სასწავლო აქტივობებზე, რომლებიც იმეორებს საგაკვეთილო გარემოს და ხელს უწყობს მასწავლებელთა სასწავლო ჯგუფების განვითარებას. სულ უფრო მატულობს ინტერესი სკოლის, როგორც არა მხოლოდ სწავლების, არამედ ერთობლივი სწავლის დაწესებულების მიმართ; შესაბამისად, მნიშვნელობას იძენს ის გზები და საშუალებები, რომლითაც მასწავლებლები სისტემატურად უზიარებენ ერთმანეთს ცოდნასა და გამოცდილებას.

·მასწავლებლის საგნობრივი ცოდნის განახლება უახლესი მიღწევების კუთხით;

·მასწავლებლის უნარ-ჩვევების, დამოკიდებულების და მიდგომების განახლება უახლესი კვლევების შედეგების, სწავლების ახალი მეთოდებისა და ახალი გარემოებების გათვალისწინებით;

·მასწავლებლის ხელშეწყობა სასწავლო გეგმის ან სწავლების სხვა ასპექტებში განხორციელებული ცვლილებების გამოყენებაში;

·ინფორმაციისა და ცოდნის გაცვლა მასწავლებლებთა სასწავლო ჯგუფებს შორის; 

·ნაკლებადწარმატებული მასწავლებლების დახმარება  მათი ეფექტურობის ამაღლების მიზნით.

პროფესიული განვითარება შეიძლება წარმატებული იყოს მხოლოდ ისეთ გარემოში, სადაც მას სათანადო მხარდაჭერა აქვს. ყველაზე მნიშვნელოვანი მხარდაჭერა საჭიროა სკოლის ადმინისტრაციული რგოლიდან (სამინისტრო და მისი უწყებები, რეგიონალური წარმომადგენლები, სკოლის დირექტორები), ვინაიდან ნებისმიერი პროფესიული განვითარების შედეგი დამოკიდებულია იმაზე, თუ რამდენად მნიშვნელოვნად მიიჩნევს ამ ინიციატივას ადმინისტრაცია. ამდენად, ადმინისტრატორები უდიდეს როლს თამაშობენ წარმატებული პროფესიული განვითარების პროგრამების შემუშავებაში. 

განვითარებული ქვეყნების მასწავლებელთა მხარდაჭერის ფორმები შემდეგი სახისაა:

·უნივერსალური, მაღალი ხარისხის მასწავლებლის განათლება, ტიპურად ორიდან ოთხ წლამდე ხანგრძლივობისა, მრავალმხრივი პრაქტიკული ტრენინგისა და საკურსო ნაშრომის შედეგია; 

·სამართლიანი, კონკურენტული ხელფასები _ სხვა პროფესიების ხელფასებთან შესაბამისი, როგორიცაა, მაგალითად, საინჟინრო პროფესია, ზოგჯერ დამატებითი სტიპენდიებით გამყარებული  – მასწავლებელთა მაღალმთიან და რთულად მისადგომ ადგილებში გასანაწილებლად;  

·მენტორობა ყველა დამწყებთათვის, შემცირებული სასწავლო დატვირთვისა და საერთო დაგეგმვის დროის ერთობლიობა; 

·ინტენსიური პროფესიული განვითარებისა და სწავლების მრავალფეროვანი შესაძლებლობები, რომელიც შერწყმულია სკოლის დონეზე დაგეგმვასა და ურთიერთთანამშრომლობასთან;  

·მასწავლებლის ჩაბმულობა სასწავლო გეგმების შემუშავებაში, შეფასების სისტემის ჩამოყალიბებასა და გადაწყვეტილების მიღებაში.

ასევე, სწორედ ადმინისტრატორებმა უნდა შექმნან ისეთი გარემო, რომელიც ხელს შეუწყობს პროფესიული განვითარების კუთხით წარმართულ საქმიანობას. ისეთი ფაქტორები, როგორიცაა ეროვნული პოლიტიკა, სასწავლო და სამუშაო პირობები, მძლავრად მოქმედებს იმ გარემოზე, სადაც შეიძლება დაინერგოს და განხორციელდეს პროფესიული განვითარების ეფექტური სისტემა.

მასწავლებელთა შეფასება ორ მიზანს ემსახურება. პირველი – მასწავლებლის პრაქტიკის გაუმჯობესება ძლიერი და სუსტი მხარეების იდენტიფიცირების გზით შემდგომი პროფესიული განვითარებისთვის; მეორე – მასწავლებლის მიერ მოსწავლეთა სწავლის გაუმჯობესების ხელშეწყობა. 

თანაბრად მნიშვნელოვანია მასწავლებლის მიერ საგნის ცოდნა და საგნის სწავლების უნარ-ჩვევები. სასერტიფიკაციო გამოცდა ამ საგნებს ეხება, ოღონდ მხოლოდ თეორიულ დონეზე. მართალია, თეორიის ცოდნა აუცილებელი და მნიშვნელოვანია, მაგრამ მხოლოდ ეს არ არის საკმარისი სწავლების უნარის შესამოწმებლად. კარგმა მასწავლებელმა უნდა გამოავლინოს კლასში ამგვარი ცოდნის გამოყენების შესაძლებლობა. 

ეფექტურ მასწავლებელს გააზრებული აქვს სტრატეგიების მნიშვნელობა და შეუძლია მისი გამოყენება, რათა მოსწავლეებს დაეხმაროს მიღწევების გაუმჯობესებაში. მას ესმის და იყენებს ბავშვისა და მოზარდის განვითარებასთან დაკავშირებულ ცოდნას მოსწავლეთა მოტივაციის ასამაღლებლად და ჩაბმულობის უზრუნველსაყოფად. მას შეუძლია მოსწავლის ინდივიდუალური საჭიროებების გამოვლენა. მან იცის, სწავლის სტიმულირების მიზნით როგორ შექმნას კლასში დადებითი გარემო.

·რწმენა იმისა, რომ ყველა ბავშვს შეუძლია სწავლა;

·რწმენა იმისა, რომ მასწავლებლებიც სწავლობენ და ბავშვებიც ასწავლიან;

·მოსწავლეთა მიმართ პატივისცემა;

·მოსწავლეთა მიმართ მაღალი, მაგრამ განსხვავებული მოლოდინები;

·კლასის კონტროლისადმი ჰუმანური და არაპოლიციური მიდგომა.

კლასის დაკვირვება დირექტორს საშუალებას აძლევს დაადგინოს, ავლენს თუ არა მასწავლებელი ეფექტური მასწავლებლის ქცევით თვისებებს. ამგვარი ინფორმაციის მიღება შეუძლებელია მხოლოდ გამოცდის მეშვეობით. მასწავლებლებმა, რომლებმაც წარმატებით ჩააბარეს სასერტიფიკაციო გამოცდა და მაღალი ქულა მიიღეს, შესაძლოა ვერ გამოიყენონ ეს ცოდნა პრაქტიკაში, როდესაც აღმოჩდებიან კლასში, სადაც ყველა მოსწავლე განსხვავებულია. მასწავლებლის სრული შეფასება მოიცავს სწავლების ეფექტურობის, სწავლების ძლიერი მხარეებისა და გასაუმჯობესებელი სფეროების ზუსტ შეფასებას, რასაც მოჰყვება უკუკავშირი, მხარდაჭერა და პროფესიული განვითარების შესაძლებლობების შეთავაზება. ასევე მნიშვნელოვანია მასწავლებლის შრომის აღიარება და დაფასება.

მასწავლებლის მუშაობის შეფასება შეიძლება იყოს მარტივი, მაგალითად, დირექტორის მიერ მასწავლებლის კლასში მუშაობისა და ქცევის შეფასება. შეფასება შეიძლება იყოს კომპლექსური და მოიცავდეს მშობლების, თანამშრომლების, სკოლის ადმინისტრაციის და თავად მოსწავლეების მიერ გაკეთებულ შეფასებებს. შეფასება არ უნდა იყოს ერთჯერადი. ის უნდა იყოს მიმდინარე, უნდა ხდებოდეს ყოველწლიურად.

მასწავლებლის შეფასების სისტემის ჩამოყალიბებისა და ამოქმედებისას ბევრი რამ არის გასათვალისწინებელი. პირველ რიგში, იგი უნდა შეესაბამებოდეს ეროვნულ სასწავლო გეგმასა და სტანდარტებს. მეორე რიგში, შეფასების სტრუქტურა უნდა იყოს მკაფიოდ და გარკვევით გაწერილი იმისთვის, რომ მასწავლებლებს ნათლად ესმოდეთ _ რას ითხოვენ მათგან. დაბოლოს, სავალდებულოა უკუკავშირი. 

·პროფესიული სტანდარტები, რომლებიც იძლევა პროფესიის აზრიან, ზოგად ხედვას. სტანდარტი წარმოადგენს პროფესიონალთა შორის გაზიარებულ დებულებებს იმის თაობაზე, თუ რა უნდა იცოდნენ მასწავლებლებმა და რისი კეთება უნდა შეეძლოთ მათ მოსწავლეთა სწავლის გასაუმჯობესებლად და საკუთარი პროფესიული ზრდისთვის. სტანდარტებში მოცემული უნდა იყოს მასწავლებელთა საკვანძო კომპეტენციები მოსწავლეთა სწავლის ხელშეწყობისთვის.

·(მასწავლებლების მუშაობაზე) დაკვირვების სტანდარტები, რომლებიც უნდა მოიცავდეს დებულებებს მასწავლებლების მუშაობისა და მოსწავლეთა სწავლის ამსახველი ფაქტობრივი მონაცემების შეგროვებისა და ამ მონაცემების კატეგორიების შესახებ. სისტემაში განსაზღვრული უნდა იყოს თითოეული მათგანის წონა. მასწავლებლის სწავლების ხარისხის განსაზღვრა სხვადასხვა მონაცემის შეგროვებას საჭიროებს (გაკვეთილებზე დაკვირვება, მშობელთა გამოკითხვა, მოსწავლეთა ტესტის ქულები და სხვა), რომლებიც ისე უნდა დაჯგუფდეს, რომ წარმოაჩინოს მასწავლებლის მიღწევები. მიღწევების გაზომვა უნდა ითვალისწინებდეს წონების, სტანდარტების დასახვისა და ჯამურ ქულებთან დაკავშირებულ საკითხებს.

·დანერგვის/განხორციელების სტანდარტები უნდა მოიცავდეს შეფასების მნიშვნელოვან დეტალებს, როგორიცაა, მაგალითად, როგორ არიან ჩაბული შეფასებაში მასწავლებლები, ვინ აფასებს მათ, რა სიხშირით ხდება შეფასება, როგორ გამოიყენება შეფასების შედეგები, როგორ მიეწოდებათ მასწავლებლებს უკუკავშირი. ამ შეკითხვებზე პასუხის გაცემის საფუძველი შეფასების მიზანი უნდა იყოს.

·პროფესიული კონტექსტის სტანდარტები, რომლებიც უნდა აღწერდეს სკოლაში სწავლება/სწავლის პირობებს. მოსწავლეები და მასწავლებელები ვერ გაიხსნებიან სწავლისა და სწავლებისთვის არახელსაყრელ გარემოში. ეს გარემო შეიცავს როგორც ფიზიკურ, ასევე სტრუქტურულ ელემენტებს, სასკოლო კულტურასა და კლიმატს. სწავლება/სწავლის პირობების საზომები უნდა ითვალისწინებდეს შემდეგ ფაქტორებს: დრო, რესურსები და მოწყობილობები, მასწავლებლების უფლებამოსლებანი, ლიდერობა, პროფესიული ზრდა, სასკოლო კლიმატი და უსაფრთხოება. 

·მხარდაჭერის სისტემების სტანდარტები, რომლებიც ხელმისაწვდომი უნდა იყოს მასწავლებლის მთელი კარიერის განმავლობაში, დასაქმების პირველი წუთებიდან საკარიერო და პროფესიონალური წინსვლის ჩათვლით. მისი დებულებები უნდა მოიცავდეს სქემას, თუ როგორ მოხდება იმ მასწავლებლების დახმარება, ვინც ვერ აკმაყოფილებს სტანდარტებს: მათ უნდა მიეცეთ საკმარისი შესაძლებლობა, რომ გააუმჯობესონ სწავლება. ამგვარი მხარდაჭერის სისტემები მოიცავს: რელევანტურ მაღალხარისხოვან მიმდინარე პროფესიულ განვითარებას; პროფესიაში შეყვანას; მონიტორინგს და კონსულტაციებს; პროფესიულ სასწავლო ჯგუფებში ჩაბმას; სანიმუშო გაკვეთილების შესწავლას; ქოუჩინგს (პირად ინსრუქტაჟს მწვრთნელისგან).

ამჟამად საქართველოში არ არის ჩამოყალიბებული მასწავლებელთა შეფასების სისტემა. იმისთვის, რომ მასწავლებელთა შეფასება პროფესიული განვითარების ერთ-ერთ კომპონენტად ჩამოყალიბდეს, საწყის ეტაპზე შეფასება უნდა ჩაატაროს დირექტორმა. შეფასება საუკეთესო სამსახურს გაუწევს მასწავლებელს და მოსწავლეს იმ შემთხვევაში, როცა ის არის პროფესიული განვითარების სისტემის და არა სასერტიფიკაციო გამოცდის ნაწილი. მასწავლებელს ქულები უნდა მიენიჭოს  ყოველწლიური შეფასების შედეგად და ეს ქულები აღიარებულ უნდა იქნას პროფესიული განვითარების სისტემის მიერ.  

მასწავლებელთა შეფასების ეფექტური სისტემის კრიტერიუმებია:

1.მასწავლებელთა შეფასება უნდა დაეფუძნოს მასწავლებლის სტანდარტს და უნდა იყოს ძალიან დახვეწილი, რათა შესაძლებელი გახდეს ყველა კატეგორიის მასწავლებლის შეფასება _ დამწყებიდან ექსპერტამდე;

2.შეფასება უნდა მოიცავდეს მრავალფეროვან ფაქტობრივ მონაცემებს მოსწავლეთა სწავლის, მასწავლებლის საკლასო პრაქტიკისა და პროფესიული წვლილის შესახებ სწავლების კონტექსტთან დაკავშირებული ინტეგრირებული, ურთიერთდაკავშირებული სახით. ყველა შეფასება, რომელიც მოსწავლეთა პროგრესს უკავშირდება, შესაბამისი უნდა იყოს სპეციფიკური კურიკულუმისა და იმ მოსწავლეების ცოდნისა, რომელთაც კონკრეტული მასწავლებელი ასწავლის;

3.შემფასებლები გარკვეულები უნდა იყვნენ სწავლებასა და გაწვრთნილი შეფასების სისტემაში (უკუკავშირის მიწოდების პროცესისა და მასწავლებლების მიმდინარე სწავლის მხარდაჭერის ჩათვლით). კრიტიკული გადაწყვეტილების მიღების შემთხვევაში (მაგალითად, ტენიური თუ განახლება), შემფასებელთა ჯგუფის წევრები შესაფასებელი სფეროს ექსპერტები უნდა იყვნენ. 

4.შეფასება უნდა დასრულდეს კონსტრუქციული უკუკავშირით და პროფესიული განვითარების შესაძლებლობის შეთავაზებით, რომლებიც მასწავლებლის მიზნებისა და საჭიროებების შესაბამისია და უნდა მოიცავდეს როგორც ფორმალურ სასწავლო შესაძლებლობებს, ასევე კოლეგებთან თანამშრომლობას, გაკვეთილებზე დაკვირვებასა და ქოუჩინგს.

5.ექსპერტი მასწავლებლები უნდა მონაწილეობდნენ ახალბედა მასწავლებლებისა და დახმარების საჭიროების მქონე მასწავლებლების შეფასების პროცესში; მათ შეუძლიათ საგნობრივ-მეთოდოლოგიური კომპეტენცია და პიროვნული ავტორიტეტი გამოიყენონ იმის უზრუნველსაყოფად, რომ შეთავაზებული იქნება ინტენსიური და ეფექტური მხარდაჭერა და გადაწყვეტილებები ტენიურისა და გაგრძელების შესახებ იქნება საფუძვლიანი;

6.მასწავლებლებისა და ადმინისტრატორებისგან შედგენილმა კომისიამ თვალყური უნდა ადევნოს შეფასების პროცესს და უზრუნველყოს მისი მაღალი ხარისხი, მიუკერძოებლობა და სანდოობა. პრაქტიკით დადასტურებულია, რომ ამგვარი კომისიები ხელს შეუწყობს უფრო დროული, სამართლიანი და კარგად დასაბუთებული საკადრო გადაწყვეტილებების მიღებას, თავიდან აიცილებს მასწავლებელთა განაწყენებასა და საჩივრებს. მასწავლებლები და სკოლის ლიდერები ჩაბმული უნდა იყვნენ შეფასების სისტემის ჩამოყალიბებაში, დანერგვასა და მონიტორინგში იმის უზრუნველსაყოფად, რომ სისტემა სათანადოდ ასახავდეს კარგ სწავლებას, ეფექტურად ფუნქციონირებდეს, უკავშირდებოდეს მასწავლებლებისთვის საჭირო სასწავლო შესაძლებლობებს და კანონზომიერ შედეგებს იძლეოდეს.

რომანტიკული სნუსმუმრიკი, რომლის მელოდიაც ერთ წილ მოლოდინს, გაზაფხულის ორ წილ სევდას და მარტოობითა და ხეტიალით მოგვრილ დაუოკებელ სიამოვნებას შეიცავს; სიურპრიზების მოყვარული მუმინტროლი, რომლის პაწაწინა, ოქროსფერი გველეშაპის არსებობა ოჯახის ცნობისმოყვარე წევრების დამსახურებით საიდუმლო და, შესაბამისად, მოულოდნელი ვერაფრით აღმოჩნდა; ფათერაკების ჟინით შეპყრობილი მამა მუმინი, ზომბების მსგავსი ჰატიფნატები, რომლებსაც მხოლოდ ჭექა-ქუხილი მუხტავს; წარსულისგან გათავისუფლებული ფილიფიონკა და სიჩუმის მოყვარული ჰემული; დედა მუმინი, ბებიის ძველი რეცეპტით ეტაპობრივად რომ გამოაჩენს ბავშვს, რომელმაც ირონიული და ბოროტი დეიდის წყალობით დაკარგა სხეული და გაუჩინარდა; მიმლა, ჰომზა, ფრეკენ სნორკი და სხვა ზღაპრული არსებები, რომლებიც თავიდან გაბნევს და მერე ყველა ისე გიყვარდება, როგორც თავის დროზე შეგვიყვარდა პროპელერიანი კარლსონი.

არც ისე დიდი ხანია, რაც ტუვე იანსონის წიგნები ქართულად ითარგმნა. მე ლინდგრენის ბავშვი ვარ და მაშინ წარმოდგენაც არ მქონდა, რომ არსებობდა ქალი, რომელიც არანაკლებ საოცარ ამბებს წერდა იმავე ენაზე, რაზეც ლინდგრენი – შვედურად. არა მხოლოდ წერდა, საკუთარ ამბებს ხატავდა კიდეც. ამ ილუსტრაციების გარეშე როგორია წარმოიდგინო ჰატიფნატების პირისპირ დარჩენილი, იმედგაცრუებული მამა მუმინი, რომელსაც ერთბაშად მოუნდა სახლში დაბრუნება. 

ეს უცნაური არსებები სრულიად ადამიანურები არიან. არაჩვენნაირი ანფასებითა და ჰაბიტუსით ზუსტად ჩვენნაირად განიცდიან. მაგრამ, მათ შეუძლიათ, იყვნენ ჩვენზე მეტად კეთილები. ერთ წვეთ სიბოროტეს ვერ იპოვნით: ერთობ არტისტულ სნუსმუმრიკს ვაპატიოთ პატარა, უხეში გამოხდომა “ტი-ტი-ტუუსადმი”. აქაური კეთილმეზობლური დამოკიდებულება, მაგალითად, მუმინებსა და ჰემულებს შორის სულაც არ არის შემთხვევითი. აქაური სიყვარული მასშტაბურია: არ ცნობს გარეგნულ განსხვავებას, როგორც საზღვრებს; აქ არ ომობენ: მაქსიმუმ, ბუნებრივმა კატაკლიზმებმა გამოუცხადოს სისხლისმღვრელი ბრძოლა ფილიფიონკას. ეს შტორმი კათარზისად ჩავთვალოთ: ფილიფიონკას ახალი ცხოვრების დასაწყისად, ცხოვრების, რომელსაც რასაც უნდა იმას უზამს, რადგან თავისი ცხოვრებაა და მორჩა; სადაც წინაპრების ნივთები სუნთქვის საშუალებას მისცემენ, იმიტომ რომ ისინი უკვე განადგურდნენ.  

აქაური მშვიდობა ნამდვილია. ყოველგვარი ათიათასმეერთე რეზოლუციის გარეშე. აქ შეიძლება, მუმინების ოჯახმა ბავშვი ისე ბუნებრივად შეიფაროს, თითქოს ამაზე მარტივი ამბავი მსოფლიოში არ არსებობდეს. მათ იციან: ბავშვები ჯურღმულებისთვის არ იბადებიან. წარმოიდგინეთ, როგორია, იშვილო არსება, რომელიც არ ჩანს. რომელიც დეიდის უამრავმა საყვედურმა გახადა გამჭვირვალე და უსახო. ფიზიკური გაუჩინარების იანსონისეული ხრიკი კიდევ ერთხელ შეგვახსენებს, რომ არასწორი მოპყრობა ყველაზე დიდი დანაშაულია: ამ დროს პატარები იკარგებიან. უძვირფასესი საჩუქარი – ინდივიდუალიზმი – ისე სწრაფად ქრება, როგორც მატარებლის ფანჯრიდან დანახული თითოეული ხე და პეიზაჟი.

გახსოვთ თქვენი ბავშვობის პეიზაჟები? იქ, სადმე, რომელიმე ბუჩქის ძირას პატარა ლეკვიც ხომ არ გახსენდებათ? მიტოვებული ლეკვი, რომლის ერთადერთი ხსნა სახლში წამოყვანაა, ხომ შეიძლება, შიმშილით მოკვდეს, ბოლოსდაბოლოს, რომ იწვიმოს?! ლეკვის უსახლკარობა იმხელა ტრაგედიად იქცევა, ერთი სული გაქვთ, ხელი მოჰკიდოთ, საკუთარ სახლს შეაფაროთ. პრობლემა – მშობლების ალერგია. წინააღმდეგობა, რომელსაც ვერ გადალახავთ, მეტისმეტად პატარები ხართ. აი, მუმინტროლის დრაკონს ყველა აღფრთოვანებით ხვდება. პატარა, მაგრამ საშიშ დრაკონს, რომელმაც ცეცხლიც რომ ამოაფრქვიოს და მაგიდაც ამოწვას, მაინც არავინ გააგდებს სახლიდან. ნამდვილი დრაკონები უცეცხლოდ ვის გაუგონია. პატარა კოცონსაც აიტან. მთავარია, მუმინტროლი იყოს ბედნიერი.

ტუვე იანსონი პატარა, მატყუარა ბავშვებზეც წერს. შეუძლებელია, იყო პატარა და ტყუილებისგან თავი შეიკავო. ყოველ შემთხვევაში, ძალიან რთულია. “ეჰ, ჭაობში ჩავარდა. უცბად გველი გამოძვრა თავისი ხვრელიდან. პატარა, მსუქან მუცელზე შემოეხვია და ცხვირი მოაჭამა. აბა, მე რას გავაწყობდი? ამქვეყნად იმდენი გველია. გაცილებით მეტი, ვიდრე უმცროსი ძმები” – პატარა ჰომზა ისევ ოსტატურად ცრუობს. სასჯელი: შიმშილი, დესერტსაც ვერ მიიღებს. საბოლოოდ კი, კიდევ უფრო პატარა და კიდევ უფრო მატყუარა მიმლა, სახელად მი, ისე გააცურებს, საშიში ამბების გამოგონების ყოველგვარ სურვილს დააკარგვინებს. პრობლემების მშვიდად გადაჭრა მუმინების ხეობაში ჩვეულებრივი მოვლენაა, ეს ჩვენ ვჩხუბობთ და ვნერვიულობთ, თორემ იქ სიჩუმის მოყვარული ჰემულიც კი ახალ პარკს ააშენებს მსოფლიოში ყველაზე ხმაურიანი არსებებისთვის – ბავშვებისთვის.

სოკრატე  და პლატონი.

არისტოტელე  და ალექსანდრე მაკედონელი.

გიორგი ჭყონდიდელი და დავით აღმაშენებელი.

სულხან-საბა ორბელიანი და ვახტანგ მეექვსე… 

ცნობილი მასწავლებლები და მათი აღზრდილი ცნობილი მოსწავლეები, რომელთაც გავლენა მოახდინეს ეპოქაზე  და საზოგადოებრივ ცხოვრებაში მნიშვნელოვანი გარდაქმნები მოახდინეს. თუ მათ განვლილ გზას გადავხედავთ, კიდევ ერთხელ დავრწმუნდებით, რაიმე ღირებულის შესაქმნელად საჭიროა ორი რამ: შემოქმედებითობა და თავისუფლება. სწავლებისა და აღზრდის ნებისმიერ სისტემაში ეს ყოველთვის იყო მნიშვნელოვანი. სოკრატეს სწავლების მეთოდიც ხომ სწორედ ამას ეფუძნებოდა: მოსწავლეს ეჭვი უნდა შეეტანა სტერეოტიპულ შეხედულებებში და თავისუფლად, შემოქმედებითად განეხილა ნებისმიერი ეგზისტენციალური საკითხი.

კაცობრიობის ისტორიაში   ერთი უძველესი თემა, რომელიც არასოდეს გაცვდება, არის განათლება. მოსწავლე და მასწავლებელი _ ეს ორი უმთავრესი საყრდენია, რომლებსაც აღზრდის ნებისმიერი სისტემა ეფუძნება. 

ვინ უნდა იყოს მასწავლებელი და რა მორალურ ფასეულობებსა და პროფესიულ კომპეტენციებს უნდა ფლობდეს იგი, რომ შეძლოს მოსწავლისთვის ცოდნის გადაცემა, თანაც შემოქმედებითად წაახალისოს იგი, რათა კაცობრიობის მრალფეროვანი “მეხსიერება” არა მხოლოდ სხვა “ჭურჭელში” გადაედინოს (ამას ოდითგან დღემდე  ასრულებს სხვადასხვა ტიპის (ბეჭდური თუU ელექტრონული) ბიბლიოთეკა), არამედ ყოველ ახალ თაობაში დროისა და ვითარების შესაბამისი გამოძახილი ჰქონდეს, რომ ადამიანს არ ჰქონდეს განცდა, მაგალითად, კლასიკის არააქტუალურობისა, მხოლოდ იმის გამო, რომ ვერ შეხედა და აღიქვა დღევანდელი გადასახედიდან. 

იცვლება დრო, განათლების პრინციპები, აღზრდის მეთოდები, მაგრამ მუდმივად რჩება დილემა: როგორ ვასწავლოთ, რათა სამყაროსა  და საკუთარი თავის შემეცნებისკენ მიმავალი გზა მოსწავლისთვის იყოს მთავარი საფიქრალი, რომ მან შეძლოს დამკვიდრება იმ პოლიტიკურ, სოციალურ, ეკონომიკურსა თუ კულტურულ გარემოში, რომელშიც უნდა იცხოვროს, როგორც თავისუფალმა პიროვნებამ. 

ცივილიზაციის განვითარებამ შექმნა სრულიად ახალი რეალობა, რომელიც მოსწავლისა და მასწავლებლისგან მოითხოვს ახალ ურთიერთობას როგორც ცოდნის მისაღებად, ასევე საზოგადოებაში საკუთარი ადგილის საპოვნელად და დასამკვიდრებლად.

როგორ უნდა გარდაიქმნას სკოლა, რომ ის არ დაემსგავსოს, ხატოვნად თუ ვიტყვით, ერთ დიდ ექსპერიმენტულ ქარხანას, რომელიც თანაბარი ზომა-წონის, შესაძლებლობების, უნარების მქონე თაობების რუხ ნაკადებს გამოუშვებს ცხოვრების ოკეანეში უსახოდ და უკვალოდ ჩასანთქმელად?

ტრადიციული ღირებულებები: ურთიერთპატივისცემა, სიყვარული, ნდობა, რა თქმა უნდა, ისევ უპირველესია, მაგრამ, თანვე, აქტუალურია თითქმის ყოველდღიურად განახლებული ტექნოლოგიების კონტექსტში როგორ უნდა შეიცვალოს სწავლების მეთოდები და სტრატეგიები ისე, რომ მოსწავლეს ჰქონდეს ყველაზე არსებითი და უმთავრესი ნებისმიერი საგნის შესწავლისას _ თავისუფალი არჩევანი. ეს უნდა გამოიხატებოდეს სწავლა-აღზრდის პროცესში იმგვარი პირობის შესაქმნელად, რომელიც კი არ დააბრკოლებს, არამედ ხელს შეუწყობს ადამიანის თანდაყოლილი უნარის, სამყაროს შემეცნებისკენ სწრაფვის განვითარებას. ეს სწრაფვა ეფუძნება შემოქმედებითობას, რომელიც თავისუფლების გარეშე არ არსებობს. თუ სქემატურად წარმოვიდგენთ პირობით მაგიურ პირამიდას: მწვერვალზე იქნება სამყარო, ხოლო საფუძვლის ორ კიდეში შემოქმედება და თავისუფლება, გვერდები კი _ სიყვარული და იმედი.

                          სამყარო

 თავისუფლება                   შემოქმედება/შემოქმედებითობა

თანამედროვე ახალგაზრდას სჭირდება ახალი უნარები, რომლებიც სკოლამ უნდა განუვითაროს, რათა შეძლოს ამ ყოველმხრივ სწრაფადცვალებად სამყაროში ორიენტირება და დამკვიდრება. ახალი ტექნოლოგიები, გვინდა თუ არ გვინდა, ჩვენს ყოველდღიურ ცხოვრებაში იჭრებიან. დღევანდელი ვითარება იმას მოწმობს, რომ ამ საქმეში მოსწავლეები ბევრად წინ უსწრებენ მასწავლებლებს, რომლებიც ხშირად ნელი ნაბიჯით, ხშირად უხალისოდ, ითვისებენ ახალ ტექნიკას.

ახალი ტექნოლოგიების სკოლაში დანერგვა ალბათ უპირველესი ამოცანა უნდა იყოს. სხვაგვარად, სკოლა შეიძლება ძალიან უინტერესო ადგილი გახდეს, სადაც ძალდატანებით ან მხოლოდ თანატოლებთან შესახვედრად ივლიან მოსწავლეები, რადგან ცოდნის მისაღები სხვა, ალტერნატიული, გლობალური წყარო უკვე არსებობს _ ინტერნეტი, რომელიც თანდათან უფრო მეტად იქცევა ვირტუალურ მასწავლებლად, მოსწავლეს სკოლისა და მასწავლებლებისაგან დამოუკიდებლად რომ ასწავლის.

პედაგოგიკის ცნობილი ინდოელი ექსპერტი, პროფესორი სუგატა მიტრა სწორედ ამ თემაზე ამახვილებს ყურადღებას თავის სიტყვაში, რომელიც მან წარმოთქვა TED-ის კონფერენციაზე*, მან ყველას, ვინც მომავალი თაობის აღზრდითაა დაინტერესებული, სთხოვა, დაეხმაროს, შექნას მომავლის სკოლა ორიგინალური სახელწოდებით “სკოლა ღრუბლებში”. ამ სკოლის შექმნის გზაზე მას უკვე გადადგმული აქვს რეალური ნაბიჯები, რომლებიც მოწმობენ ნებისმიერი თამამი და უცნაური იდეის პრაქტიკულად განხორციელების შესაძლებლობას. მან შექმნა სასწავლო ლაბორატორია ინდოეთში, სადაც მოსწავლეები სწავლობენ დამოუკიდებლად, ერთმანეთისგან, ინტერნეტის დახმარებით _ მეტაფორულად _ “ღრუბლებიდან” მიღებული რესურსების დახმარებით.  

მან გადაწყვიტა, გაეგო საიდან მოდის სწავლების ის ფორმა, რომელიც დღეს სკოლაშია და მიხვდა, ის ეფუძნება სამასი წლის წინანდელ გამოცდილებას ინგლისის იმპერიისას.  მისი აზრით, უნდა წარმოვიდგინოთ, როგორ შეიძლება იმპერიას ემართა მთელი პლანეტა, კომპიუტერებისა და ტელეფონების გარეშე, მხოლოდ ფურცლებზე დაწერილი ინფორმაციით, რომელიც გემებით იგზავნებოდა მსოფლიოს სხვადასხვა კუთხეში. ერთი შეხედვით, ეს წარმოუდგენელია, მაგრამ ვიქტორიანელებმა ეს შეძლეს. მათ შექმნეს ადამიანებისგან ერთგვარი გლობალური კომპიუტერი, რომელიც დღესაც მუშაობს. მას ჰქვია ბიუროკრატიული ადმინისტრაციული მანქანა, რომლის შეუფერხებლად მოქმედებისთვის ბევრი ადამიანია საჭირო. ბრიტანეთმა ამისთვის კიდევ ერთი მანქანა გამოიგონა ასეთი ადამიანების საწარმოებლად _ ეს არის სკოლა. ამ სკოლადამთავრებულს სამი რამ უნდა სცოდნოდა: გარჩევით წერა, რადგან ინფორმაცია ხელნაწერი იყო, კითხვა და მათემატიკური ანგარიში. ადამიანები იმდენად  ერთნაირი უნდა ყოფილიყვნენ, რომ ახალი ზელანდიდან გემით კანადაში თუ გადაიყვანდი, შეუფერხებლად ემუშავათ, ამ მტკიცე სისტემამ  დროს გაუძლო და კვლავ უშვებს ერთნაირ ხალხს მანქანისთვის, რომელიც დღეს აღარ არსებობს. ერთი შეხედვით, სუგატა მიტრას შეხედულებები შემაცბუნებელია, მაგრამ ლოგიკური და მიმზიდველი: ამგვარი თვალთახედვა ახალი იდეების შექმნისკენ უბიძგებს პედაგოგიკის საკითხებით დაინტერესებულ ადამიანებს, უპირველესად, მასწავლებელებს. 

მთავარი საფიქრალი ესაა: სკოლა უნდა შეიცვალოს, მაგრამ როგორ?

ინდოელ პედაგოგ-მეცნიერს ამ საკითზე ორიგინალური შეხედულება აქვს. მისი აზრით, ყველასთვის ცხადია, დღეს ადამიანები საქმეს, ძირითადად, კომპიუტერებით ასრულებენ. ეს იმას ნიშნავს, რომ მათ აღარ სჭირდებათ ლამაზი კალიგრაფია, მიმატება-გამრავლებისა თუ სხვა მათემატიკური ოპერაციების ცოდნა. ერთადერთი, რაც საჭიროა, არის გააზრებული კითხვის უნარი. მაგრამ როგორი იქნება მომავლის სამსახური? ცხადია, მომავალში შესაძლებელი იქნება, რომ ნებისმიერ ადგილას კომპიუტერით ნებისმიერი საქმე შევასრულოთ. 

ის იხსენებს ერთ ადრინდელ ისტორიას, როდესაც ნიუ-დელიში პროგრამირებას ასწავლიდა. მან გადაწყვიტა ექსერიმენტის ჩატარება ერთ ღატაკ უბანში, სადაც არავის ჰქონდა კომპიუტერი, შესაბამისად, მისი გამოყენების ცოდნა. ის, საზოგადოდ, ფიქრობდა იმაზე, რომ მდიდარი მშობლები თავიანთ შვილებს ხშირად უქებდნენ, საოცარ რაღაცებს აკეთებენ კომპიუტერითო და უკვირდა, ნუთუ მხოლოდ შეძლებულ ოჯახებს ჰყავთ ტალანტიანი ბავშვებიო, ამიტომ ერთ დღეს სწორედ ასეთ, ღატაკ უბანში, ერთ კედელზე დაამონტაჟა კომპიუტერი, მაშინვე მოცვივდნენ ბავშვები და დაინტერესდნენ, მათ არც კომპიუტერი ჰქონდათ და არც ინგლისური იცოდნენ. როდესაც 6 სთ-ის შემდგ მივიდა, ნახა, რომ ბავშვები ერთმანეთს ინტერნეტში რაღაცების მოძებნას ასწავლიდნენ. თავიდან ეგონა, რომ მათ ვინმე დაეხმარა, მაგრამ გაარკვია, რომ ბავშვებმა დამოუკიდებლად შეძლეს  კომპიუტერის ფუნქციებში გარკვევა. შემდეგ უფრო მიყრუებულ სოფელში გაიმეორა ეს ექსპერიმენტი, სადაც ალბათობა იმისა, რომ ვინმე სტუდენტ-პროგრამისტს  შემთხვევით ჩამოევლო, გამორიცხული იყო. რამდენიმე თვეში დაბრუნებულმა ნახა, რომ ბავშვები კომპიუტერული თამაშებით ერთობოდნენ და სთხოვეს, უფრო ძლიერი პროცესორი და მაუსი მოგვიტანეო. როცა გაოცებულს უკითხავს, საიდან იცით ეს ყველაფერიო, ბავშვებს გაღიზიანებით უპასუხიათ: შენ დაგვიტოვე ხელსაწყო, რომელიც მხოლოდ ინგლისურად ლაპარაკობს და ჩვენ იძულებული გავხდით, ჩვენი თავისთვის ჩვენ თვითონ გვესწავლებინა ინგლისური, რომ რამე გაგვეგოო. ამ პასუხმა მეცნიერი აღაფრთოვანა და უფრო მეტად დააფიქრა სწავლების რაობაზე. 1999 წელს მან ფილმიც  გადაიღო სახელწოდებით “ხვრელი კედელში”, რომელშიც ამგვარი ექსპერიმენტებია წარმოჩენილი. ძიების შედეგად, მან დაასკვნა, რომ 9 თვის განმავლობაში უცოდინარი ბავშვების ჯგუფი  კომპიუტერის დახმარებით იმავე შედეგს აღწევდა, რასაც დასავლეთის ნებისმიერი ოფისის მუშაკი, ე.ი. ფლობდა კომპიუტერით მუშაობის სტანდარტებს. შემდეგ უფრო თამამი და, ერთი შეხედვით, აბსურდული ექსპერიმენტი ჩაიფიქრა _ მიყრუებულ პროვინციაში, კალიპუკაში, სამხრეთ ინდოეთში, ისევ დაამონტაჟა ქუჩის კომპიუტერი, რომელშიც თავი მოუყარა დნმ-ის კლონირებაზე მასალებს _ აინტერესებდა, ბავშვები დამოუკიდებლად, მათთვის უცხო ინგლისურ ენაზე შეძლებდნენ თუ არა ესწავლათ ურთულესი, დნმ-ის კლონირების ბიოტექნოლოგია. თავიდან ტესტი ჩაუტარა საწყისი ცოდნის გამოსავლენად. რა თქმა უნდა, ნულები მიიღეს, რადგან არავითარი ცოდნა ამ საკითხზე არ გააჩნდათ, შეიძლება ითქვას, წარმოდგენაც არ ჰქონდათ ამგვარი რამის არსებობისა. ორ თვეში ჩააკითხა_ ბავშვებმა უთხრეს, ვერაფერი გავიგეთ, მაგრამ ჯერ არ დავნებებულვართო, ერთმა გოგონამ კი მორიდებით გაუმხილა,  მხოლოდ ის გავიგეთ, რომ დნმ-ის მოლეკულის არასწორმა კლონირებამ შეიძლება დაავადება გამოიწვიოსო. წარმოიდგინეთ მეცნიერის გაოცება და აღტაცება ამის მოსმენისას. ტესტირებით კი საგანმანათლებლო პარადოქსი მიიღო _ 30 პროცენტი სწორი პასუხი. შემდეგ მან 22 წლის გოგოს, პროფესიით ბუღალტერს, დახმარება სთხოვა, მან იუარა, არაფერი გამეგებაო, მაგრამ მეცნიერმა უთხრა, გამოეყენებინა “ბებიის მეთოდი”. ესე იგი,  მისი დახმარება ამ საქმეში ის იქნებოდა, რომ დამდგარიყო ბავშვებთან და დროდადრო გაოცებით ეკითხა: “ყოჩაღ! ეგ როგორ გააკეთე? როცა თქვენხელა ვიყავი, ეს მე არ შემეძლო”. და, ჰოი, საოცრებავ! ორი თვის შემდეგ ტესტირებამ 50 პროცენტი აჩვენა.

სუგატა მიტრას მიზანია, მთელ მსოფლიოში შექმნას თვითორგანიზებული სწავლების გარემო (SOLE), რომელიც, ძირითადად, შედგება ინტერნეტის, თანამშრომლობისა და წახალისებისგან. ეს მეთოდი მან მსოფლიოს მასშტაბით გამოსცადა და გასაოცარი შედეგები მიიღო, თუ როგორ მიიღწევა ცოდნა ბიუროკრტიულ-ადმინისტრაციული ელემენტების გარეშე. მართლაც, ყველა ვხედავთ, რომ როგორც სუგატა მიტრა ამბობს, დღეს ბავშვები ერთი ხელით მობილურში არიან ჩამძვრალნი, მეორეთი უხალისოდ  მიაქვთ სკოლაში წიგნებით სავსე ჩანთა. 

დღეს ნებისმიერი სახის ინფორმაცია ინტერნეტის საშუალებით ორ წუთში შეიძლება მოვიძიოთ (ამას საშუალებას იძლევა, ათასნაირი ელექტრონული ენციკლოპედია, აუდი და ვიდეოპორტალები, ბლოგები, სოციალურ ქსელებში შექმნილი საგანგებო გვერდები და სხვ.).  

და ისმება ფატალური კითხვა: იქნებ ცოდნამ ამოწურა თავი? სუგატა მიტრას აზრით,  ეს შუძლებელია, ჩვენ ხომ ჰომო საპიენსები ვართ. იგი ფიქრობს, რომ სწავლების პროცესში უმთავრესი წახალისებაა.  მისი აზრით, ტვინის იმ ნაწილი, რომელიც სწავლაზეა პასუხისმგებელი, როდესაც საფრთხეს ხედავს, კეტავს ყველაფერს. მოსწავლეებისთვის დასჯა და გამოცდები აღიქმება, როგორც საფრთხე. სკოლის არსებული ადმინისტრაციულ-ბიუროკრატიული მოდელის შემქმნელ იმპერიას სჭირდებოდა, ხალხს მუდმივად ჰქონოდა შიში და საფრთხის მოლოდინი, სწორედ ამიტომ მოიფიქრა ამგვარი სისტემა. არადა, ცოდნას უნდა შევხედოთ, როგორც საგანმანათლებლო თვითორგანიზაციის პროდუქტს. ამ შემთხვევაში, სწავლა თავისით განორციელდება. მასწავლებელი მხოლოდ პროცესის ინიცირებას მოახდენს, მერე აღფრთოვანებული დააკვირდება.

მასწავლებელმა, რომელიც ხელს შეუწყობს თვითსწავლებას, მოსწავლეებს ყოველთვის უნდა დაუსვას მნიშვნელოვანი, ყოვლისმომცველი, ხანდახან პასუხგაუცემელი კითხვები, მაგალითად, სამყაროსა თუ სიცოცხლის არსის, ადამიანის დანიშნულების შესახებ, რათა მათში აღძრას  ძიების წყურვილი. მოსწავლეს უნდა ვკითხოთ ისევე, როგორც ქვის ხანის ხალხი დასხდებოდა, ახედავდა ცას და იკითხავდა: რა არის ის მოციმციმე შუქი? ასეთი საოცარი კითხვები აღარ გაისმის დღეს, ყოველივე ეს ჩვენ კუთხის ტანგესის პოვნამდე დავიყვანეთ, მაგრამ ეს არ არის მიმზიდველი, მოსწავლეს ეს ასე უნდა ავუხსნათ: მეტეორი რომ უახლოვდებოდეს დედამიწას, როგორ გაიგებ, დაეჯახება თუ არა? და თუ მოსწავლე გკითხავს: როგორ? მაშინ ეტყვი: არსებობს მაგიური სიტყვა, მას ჰქვია კუთხის ტანგესი.

შემდეგ წერილში გესაუბრებით მსოფლიოში ცნობილი საგანმანათლებლო ექსპერტის, კენ რობინსონის ორიგინალურ იდეებზე, რომლებიც დაგეხმარებათ შემოქმედებითად განავითაროთ სასწავლო პროცესი.

——————————————

*TED _ არის მსოფლიოში პოპულარული ვებსაიტი, არაკომერციული ამერიკული ფონდის დაარსებული,  რომლის მიზანია ორიგინალური იდეების გავრცელება. TED  აბრევიატურაა სამი სიტყვისა _ ტექნოლოგია,  სანახაობა, დიზაინი. TED-ის კონფერენციებზე ხშირად განიხილება თანამედროვე საგანმანათლებლო აქტუალური საკითხები. სუგატა მიტრა არის  2013 წლის TED-ის პრემიის ლაურეატი.

ქვეყნების სასწავლო გეგმების შედარებითი ანალიზი

2013 წელს მონაწილეობა მივიღე “გაეროს ბავშვთა ფონდის” (UNICEF) მიერ დაფინანსებულ ერთ ძალიან საინტერესო პროექტში, რომლის მიზანი იყო სხვადასხვა ქვეყნის სასკოლო სწავლების სავალდებულო ეტაპისთვის განკუთვნილი სასწავლო გეგმების (იგივე კურიკულუმების) საფუძვლიანად შესწავლა, გაანალიზება და ქართულ ეროვნულ სასწავლო გეგმასთან შედარება. შერჩეულ ქვეყნებს შორის იყო: ავსტრალია, ფინეთი, ინგლისი, ესტონეთი, ჩეხეთი, სინგაპური, მასაჩუსეტსის შტატი (აშშ). ეს, ძირითადად, ის ქვეყნებია, რომელთაც  მნიშვნელოვანი წარმატებები აქვთ ან გარკვეულ პერიოდში საგრძნობი პროგრესი განიცადეს საერთაშორისო კვლევებში. ასევე საინტერესო იყო პოსტსაბჭოთა და პოსტსოციალისტური სივრციდან გამოსული ქვეყნების გამოცდილებაც, რომელთაც, საქართველოს მსგავსად, გაიარეს განახორციელეს ძირეული რეფორმები განათლების სფეროში.

ზოგად ანალიზთან ერთად, რაც გულისხმობდა ამ ქვეყნებში ზოგადი განათლების საფეხურების ორგანიზების, სასწავლო კვირების რაოდენობის, საგნების საათობრივი განაწილების და სხვა ადმინისტრაციული თუ შინაარსობრივი საკითხების შესწავლას, ბუნებრივია, ჩემთვის განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი იყო ამ ქვეყნების მშობლიური ენისა და ლიტერატურის საგნობრივი პროგრამების გაცნობა და გაანალიზება.

ცხადია, ჩემი მტკიცება არ სჭირდება, რომ მშობლიური ენა, როგორც სასკოლო დისციპლინა, ზოგადი განათლების ღერძს წარმოადგენს. სრულფასოვანი ენობრივი განვითარება, სამეტყველო უნარების სრულყოფა, კულტურული და ინტერკულტურული კომპეტენციების გამომუშავება, ეროვნული და ზოგადსაკაცობრიო ფასეულობებთან ზიარება, რეფლექსიისა და თვითრეფლექსიის უნარების განვითარება  – ყველაფერი ეს მოზარდის პიროვნებად ფორმირების საფუძველია და სწორედ ასე მოაზრებს ამ საგნის როლს ჩვენ მიერ შეჩეული ყველა ქვეყნის განათლების სისტემა.

ამავდროულად, უაღრესად საინტერესოა, რომ თითოეული ქვეყნის სასწავლო გეგმაში ძალიან მკაფიოდ ჩანს, თუ როგორია სახელმწიფოს დამოკიდებულება არა მხოლოდ დომინანტი კულტურის მიმართ, არამედ მის ტერიტორიაზე მცხოვრები სვადასხვა ეთნიკური ჯგუფების, ასევე ზოგადად, სხვა ერების კულტურებისა და ენების მიმართაც. წინამდებარე სტატიაში ლიტერატურისა და ენის სწავლების ზოგიერთ ასპექტთან ერთად, სწორედ ამ საკითხებზე გავამახვილებ მკითხველის ყურადღებას, ვისაუბრებ საქართველოს ეროვნულ სასწავლო გეგმასა და ზემოთ ჩამოთვლილი ქვეყნების სასწავლო გეგმებს შორის არსებულ რამდენიმე საყურადღებო მსგავსება-განსხვავებაზე.

მკითხველისთვის ალბათ საინტერესო იქნება ინფორმაცია იმის შესახებ, თუ რა ადგილს იკავებს მშობლიური ენის სწავლება ამა თუ იმ ქვეყნის სასკოლო ცხოვრებაში. ამიტომ, უპირველესად გთავაზობთ მოკლე მიმოხილვას, თუ როგორ არის ორგანიზებული ამ საგნის სწავლება ზოგადი განათლების საფეხურზე და რა სახელწოდებით არის წარმოდგენილი იგი სასწავლო გეგმებში.

საკვლევად შერჩეული ქვეყნებიდან ავსტრალიაში, ინგლისში და მასაჩუსეტსის შტატში სახელმწიფო ენად აღიარებულია მხოლოდ ინგლისური. ავსტრალიის სასწავლო გეგმაში საგნის სახელწოდებაა “ინგლისური ენა” და მისი სწავლება სავალდებულოა სასკოლო განათლების ყველა საფეხურზე. საგანი არ არის გაერთიანებული რომელიმე საგნობრივ ჯგუფში. აღსანიშნავია, რომ ჩვენ მიერ შესწავლილ სასკოლო საგანმანათლებლო სისტემებს შორის ავსტრალიის კურიკულუმი ერთადერთია, რომელიც ქართული ეროვნული სასწავლო გეგმის მსგავსად მკაფიოდ განსაზღვრავს კვირაში საათების რაოდენობას სავალდებულო სწავლების პერიოდში თითოეული კლასისათვის. ავსტრალიის სასწავლო გეგმაში ეს განაწილება ასე გამოიყურება: I-II კლასებში – 7-7 საათი, III-დან VI კლასის ჩათვლით – 6-6 საათი, ხოლო VII-დან X კლასის ჩათვლით – მხოლოდ 4-4 საათი კვირაში.

ინგლისის სასწავლო გეგმაში საგნის სახელწოდებაა ასევე “ინგლისური ენა”, რომელიც ერთიანდება ე.წ. ძირითადი საგნების ჯგუფში. მასაჩუსეტსის შტატში კი საგნის დასახელება სხვადასხვაა სწავლების ორ ეტაპზე. პირველ ეტაპზე, რომელიც V კლასში მთავრდება, ისწავლება საგანი „ინგლისური და წიგნიერება ისტორიაში, საზოგადოებრივ მეცნიერებებში,  საბუნებისმეტყველო მეცნიერებებსა და ტექნიკურ საგნებში”. როგორც ვხედავთ, აქ, ისევე როგორც ამერიკის თითქმის ყველა შტატის დაწყებით სკოლებში, სწავლების პირველ საფეხურზე ძირითადი აქცენტი კეთდება კითხვისა და წიგნიერების უნარების განვითარებაზე. სწავლების მეორე ეტაპზე, რომელიც მოიცავს VI-XI კლასებს, შემოდის საგანი „ინგლისური ენა”. ეს საგანი, ინგლისის სასწავლო გეგმის მსგავსად, გაერთიანებულია ე.წ. ძირითადი საგნების ჯგუფში (ამავე ჯგუფშია შემდეგი საგნები: მათემატიკა და საინფორმაციო ტექნოლოგიები, ისტორია და საზოგადოებრივი მეცნიერებები, უცხო ენები და ხელოვნება). საინტერესოა, რომ ინგლისში და მასაჩუსეტსის შტატში საგანმანათლებლო ადმინისტრაციული ერთეულებისა და თავად სკოლების თავისუფლების ხარისხი იმდენად მაღალია, რომ სახელმწიფო საერთოდ არ განსაზღვრავს, თუ რამდენი აკადემიური საათი უნდა დაეთმოს საგნის შესწავლას ამა თუ იმ კლასში. 

ჩეხეთის რესპუბლიკაში სახელმწიფო ენად აღიარებულია ერთი ენა – ჩეხური და, შესაბამისად, სკოლებში მხოლოდ ეს ენა ისწავლება, როგორც მშობლიური. ეროვნულ სასწავლო გეგმაში საგნის სახელწოდებაა “ჩეხური ენა და ლიტერატურა”, რომლის სწავლებაც ასევე სავალდებულოა ზოგადი განათლების ყველა საფეხურზე. საგანი გაერთიანებულია სასწავლო საგნების ჯგუფში „ენა და ენობრივი კომუნიკაცია” უცხოურ ენებთან ერთად. რაც შეეხება საგნის სწავლებისთვის განკუთვნილი საათების რაოდენობას, აღსანიშნავია, რომ ჩეხეთის რესპუბლიკაშიც სკოლების დამოუკიდებლობის ხარისხი ძალიან მაღალია, სკოლების თვითმმართველი ორგანოები რეალურად ქმედუნარიანნი არიან და ისინი თავად განსაზღვრავენ სასწავლო დაწესებულების პროფილს, სწავლების ორგანიზების საკითხებსა და შეიმუშავებენ სასკოლო სასწავლო გეგმებს. ეროვნულ სასწავლო გეგმაში განსაზღვრულია მხოლოდ კვირეული საათების ჯამური რაოდენობა რამდენიმე კლასისათვის. მაგალითად, I-დან V კლასის ჩათვლით კვირაში საათების ჯამური რაოდენობა შეადგენს 35-ს, რაც, სავარაუდოდ, ასე ნაწილდება: თითოეულ კლასში 7 საათი კვირაში. VI-IX კლასებისთვის კი დადგენილია ჯამში კვირეული 15 საათი, რასაც სკოლა საკუთარი შეხედულებისამებრ გადაანაწილებს მოცემულ ოთხ კლასზე. როგორც ვხედავთ, საათების რაოდენობა მკვეთრად მცირდება VI კლასიდან და კვირაში 3-4 საათს არ აღემატება.

ესტონეთშიც ერთი სახელმწიფო ენაა – ესტონური. ეროვნულ სასწავლო გეგმაში საგნის სახელწოდებაა “ესტონური ენა”, რომელიც გაერთიანებულია საგნობრივ ჯგუფში „ენა და ლიტერატურა”. საგულისხმოა, რომ ამ ჯგუფში სავალდებულო საგნად ასევე შეტანილია რუსული, როგორც ესტონეთის ტერიტორიაზე მცხოვრები ყველაზე მრავალრიცხოვანი ეთნიკური უმცირესობის ენა, მაგრამ, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, იგი არ სარგებლობს სახელმწიფო ენის სტატუსით. რაც შეეხება საათების რაოდენობას, ესტონეთშიც იგივე პრინციპი მოქმედებს, რაც ჩეხეთში – სახელმწიფო განსაზღვრავს მხოლოდ კვირეული საათების ჯამურ რაოდენობას რამდენიმე კლასისათვის. სკოლა კი საკუთარი შეხედულებისამებრ გადაანაწილებს საათების ამ საერთო რაოდენობას შესაბამის კლასებზე. მაგალითად, I-III კლასებში კვირეული საათების ჯამური რაოდენობა უნდა შეადგენდეს 19 საათს, IV-VI კლასებში – 15 საათს, ხოლო VII-IX კლასებში – 12 საათს. აქაც აშკარაა, რომ VII კლასიდან მშობლიური ენისთვის გამოყოფილი საათები მცირდება და კვირაში 4 აკადემიურ საათს შეადგენს.

მშობლიური ენის სწავლებისადმი მიდგომის თვალსაზრისით გამორჩეულად საინტერესო ქვეყანაა ფინეთი. სასწავლო გეგმის ქვეთავი „მშობლიური ენებისა და მეორე სახელმწიფო ენების სწავლება” მოსწავლეებს სთავაზობს რამდენიმე ენის სტანდარტს. სასწავლო გეგმაში საგნის სახელწოდებაა “მშობლიური ენა და ლიტერატურა” და იგი აერთიანებს როგორც სახელმწიფო, ისე უმცირესობათა ენების სტანდარტებს. ფინეთში  სახელმწიფო ენის სტატუსი აქვს ორ ენას – ფინურსა და შვედურს. სასწავლო გეგმაში წარმოდგენილი დანარჩენი მშობლიური ენები ატარებენ უმცირესობის ენების სტატუსს. ესენია: 

1) საამის ენა (ფინეთის ტერიტორიაზე მცხოვრები ავტოხთონური ეთნიკური ჯგუფის ენა), მაგრამ აუცილებელია, რომ ისინი პარალელურად სწავლობდნენ „ფინურს საამის ენაზე მოლაპარაკეთათვის”; 

2) რომანული (იგივე ბოშური). საინტერესოა, რომ ბოშები ევროპის სხვა ქვეყნებშიც არიან დამკვიდრებულნი (მაგ. ჩეხეთში), მაგრამ ფინეთის სასწავლო გეგმა ერთადერთია, რომელიც ითვალისწინებს ამ ენის, როგორც მშობლიური ენის, სწავლებას. თუმცა ამ ეთნიკური ჯგუფების წარმომადგენლები ამავდროულად უნდა სწავლობდნენ ფინურს (ან ორივე სახელმწიფო ენას – ფინურსაც და შევედურსაც), როგორც მშობლიურ ენას; 

3) ფინური ჟესტური ენა. 

ფინეთის სასწავლო გეგმაში არის ჩანაწერი, რომელიც ასევე ითვალისწინებს ემიგრანტთა სხვადასხვა ჯგუფების მშობლიური ენების სტანდარტების შექმნის შესაძლებლობასაც, რაც რეგულირდება მთავრობის სპეციალური დადგენილებით (სასწავლო გეგმის დანართში კი წარმოდგენილია ფინურის, როგორც მშობლიური ენის კურიკულუმის მიხედვით შედგენილი სტანდარტი, ზოგადი ჩარჩო, რომელსაც სარეკომენდაციო ხასიათი აქვს და გამოიყენება, როგორც მოდელი სხვადასხვა ენის სტანდარტების შესაქმნელად). 

ამდენად, შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ფინეთის ეროვნული სასწავლო გეგმა მართლაც გამორჩეულია, რადგან მასში სრულყოფილადაა გათვალისწინებული ქვეყნის ტერიტორიაზე მუდმივად მცხოვრები ყველა ეთნიკური ჯგუფის, მათ შორის, ემიგრანტების, ინტერესები, ყველა სახის უმცირესობების შესაძლებლობები. ცხადია, რომ ქართული ეროვნული სასწავლო გეგმა დახვეწას საჭიროებს ამ მიმართულებით.

ფინეთის ეროვნული სასწავლო გეგმა, მსგავსად ჩეხეთისა და ესტონეთისა, განსაზღვრავს მხოლოდ კვირეული საათების ჯამურ რაოდენობას ორი ან რამდენიმე კლასისათვის, რასაც სკოლა თავად გადაანაწილებს შესაბამის კლასებზე. მაგალითად, I-II კლასებში კვირაში საათების რაოდენობამ მთლიანობაში უნდა შეადგინოს 14 საათი, III-V კლასებში  – ასევე 14 საათი, რომელიც ამჯერად სამ კლასზე უნდა გადანაწილდეს, ხოლო VI-დან IX კლასის ჩათვლით 14 საათი ნაწილდება უკვე ოთხ კლასზე. აქაც თვალშისაცემია, რომ საათების რაოდენობა საფეხურიდან საფეხურზე იკლებს და სავალდებულო სწავლების დამამთავრებელ ეტაპზე 3-4 საათს არ აღემატება.

მშობლიური ენების სწავლების თვალსაზრისით ასევე ძალიან სპეციფიკურია სინგაპურის ეროვნული სასწავლო გეგმა. ინგლისური ენა ქვეყანაში სამ ადგილობრივ ენასთან (მალაიურთან, ტამილურთან და ჩრდილოჩინურ დიალქტთან, იგივე მანდარინთან) ერთად სახელმწიფო ენად არის აღიარებული და სასკოლო განათლებაში ის პირველი ენის სტატუსით სარგებლობს. სწორედ ამ ენაზე მიმდინარეობს სწავლა-სწავლება სკოლებში. განათლების სამინისტროს ოფიციალური დასაბუთების მიხედვით, ინგლისური ენის ამგვარი პრივილეგირებული მდგომარეობა აიხსნება ორი ძირითადი მიზეზით. პირველი მიზეზია ეკონომიკური, ხოლო მეორე – სოციალურ-პოლიტიკური. დოკუმენტში ნათქვამია, რომ ქვეყნის ტერიტორიაზე მცხოვრები ერთმანეთისაგან ეთნიკურად და კულტურულად მკვეთრად განსხვავებული ჯგუფების თანაარსებობის პირობებში ერთიანი საკომუნიკაციო სივრცის შექმნისთვის საჭიროა ინგლისური ენის გამოყენება. ასე რომ, ინგლისური ენის განსაკუთრებული სტატუსი პოლიტიკური გადაწყვეტილებით არის განპირობებული და ქვეყანაში მას ე.წ. “ლინგვა ფრანკას” (Lingua Franca) ფუნქცია აქვს მინიჭებული სახელმწიფო დონეზე. სასწავლო გეგმაში საგნის ზოგადი დასახელებაა „ინგლისური ენა და ლიტერატურა”, რომელიც შედგება სხვადასხვა ქვეპროგრამებისაგან, იგივე საგნობრივი სილაბუსებისგან, რომელთა შესახებაც საუბარი ძალიან შორს წაგვიყვანს. დანარჩენი მშობლიური ენები სკოლებში არჩევით საგნებად ისწავლება. აღსანიშნავია, რომ სინგაპურის განათლების მთლიან სისტემას საფუძვლად უდევს ბილინგვიზმი. დაწყებით განათლების პირველ საფეხურზე (I-IV კლასებში) ინგლისური ენის პროგრამაში ინტეგრირებულია ჯანდაცვის საკითხების სწავლება. მშობლიური ენებში (ჩინური, მალაიური ან ტამილური) ინტეგრირებულია სამოქალაქო განათლება და ზნეობრივი აღზრდა. 

სხვადასხვა ქვეყნის მშობლიური ენების საგნობრივი პროგრამების შესწავლისა და შედარების შედეგად, როგორც მოსალოდნელი იყო, გამოვლინდა, რომ ქართული ენისა და ლიტერატურისა და წარმატებული საგანამანათლებლო სისტემების მქონე ქვეყნების მშობლიური ენის საგნობრივი პროგრამების ძირითადი მოთხოვნები თითქმის სრულად ეხმიანება ერთმანეთს. რომ შევაჯამოთ, საერთოა ისეთი მიზნები, როგორებიცაა: 

Øძირითადი სამეტყველო უნარების (ზეპირმეტყველება, წერა) განვითარება;

Øწიგნიერების უნარების განვითარება, რაც გულისხმობს სხვადასხვა სახისა და ფორმით მოწოდებული ტექსტების გაგებას, აღქმას, გააზრებას, გამოყენებასა და შექმნას; 

Øკულტურული და ინტერკულტურული კომპეტენციების განვითარება;

Øლიტერატურის, როგორც კულტურის ფაქტის, გაცნობიერება, მისი ესთეტიკური შეფასების უნარის გამომუშავება; 

Øპიროვნების ფორმირებისა და ფასეულობათა სისტემის ჩამოყალიბების ხელშეწყობა.

კულტურული და ინტერკულტურული კომპეტენციების განვითარებასთან დაკავშირებით, ვფიქრობ, საინტერესო იქნება რამდენიმე საყურადღებო ნიუანსზე დაკვირვება.

საქართველო ეროვნულ სასწავლო გეგმაში, ქართული ენისა და ლიტერატურის საგნობრივი პროგრამის შესავალში ვკითხულობთ, რომ საგნის სწავლების ერთ-ერთი მიზანია, მოსწავლეს “გააცნობიერებინოს ეროვნული და ზოგადსაკაცობრიო კულტურა, როგორც ცვლილებისა და განვითარების მუდმივმოქმედი პროცესი”. ამ მიზანს სრულად ეხმიანება ჩანაწერი, რომელიც კონკრეტულად ლიტერატურის სწავლებას ეხება. აქ წერია, რომ ლიტერატურის სწავლება ქართულ საგანმანათლებლო სივრცეში გულისხმობს ლიტერატურის არა მხოლოდ ნაციონალურ ჭრილში გააზრებას, ან ტრადიციულად დამკვიდრებული ლიტერატურის ისტორიის შესწავლას, არამედ მის გაანალიზებას მსოფლიო ლიტერატურულ კონტექსტში, საერთო და განსხვავებული თემების, პრობლემების, იდეალებისა და ფასეულობების შედარება-შეპირისპირების საფუძველზე. მიუხედავად დეკლარირებული მიზნებისა, ამავე დოკუმენტში არაფერია ნათქვამი ქვეყნის შიგნით არსებული განსხვავებული კულტურებისა თუ ენებისადმი დამოკიდებულებაზე, ხოლო საბაზო და საშუალო საფეხურებისთვის შემუშავებული სავალდებულო ტექსტთა კორპუსი მკვეთრად ნაციონალისტურია. სასკოლო პრაქტიკაც ადასტურებს, რომ ლიტერატურული ტექსტების გააზრებაც უმეტესად ჩაკეტილ, მონოკულტურულ ჭრილში ხდება. 

ქართულთან შედარებით ინგლისის ეროვნული სასწავლო გეგმა ლიტერატურული ტექსტების სწავლების თვალსაზრისით ნაკლებად დირექტიულია. იგი მხოლოდ იმას განსაზღვრავს, თუ რომელი ეპოქის ლიტერატურული ტექსტები უნდა წაიკითხონ და დაამუშაონ მოსწავლეებმა. ბალანსის დასაცავად ყურადღება გამახვილებულია ლიტერატურულ ჟანრებსა და ტექსტის სახეებზე, მაგალითად, მითითებულია, რომ მოსწავლეებმა აუცილებლად უნდა ისწავლონ პროზაული, პოეტური, დრამატურგიული თხზულებები. არის ავტორებისა და ნაწარმოებების ვრცელი სარეკომენდაციო ჩამონათვალი, რომელთაგან და ეპოქისა და ჟანრის მიხედვით არჩევენ სკოლები. ერთადერთი გამონაკლისია შექსპირი. მართალია, არ არის მითითებული, რომელ კლასში კონკრეტულად რომელი ნაწარმოები უნდა შეისწავლონ მოსწავლეებმა, მაგრამ განსაზღვრულია მათი რაოდენობა.

ინგლისური ენის საგნობრივ პროგრამაში ვკითხულობთ: “ინგლისურის საშუალებით მოსწავლეები იღებენ ცოდნას ინგლისური ლიტერატურის უდიდესი ტრადიციების შესახებ, აგრეთვე, იმის შესახებ, თუ როგორ ხედავენ თანამედროვე მწერლები დღეს მსოფლიოს. ენისა და ლიტერატურის სწავლების საშუალებით მოსწავლეები ერთმანეთს უდარებენ ტექსტებს, რომლებიც აღმოცენებულია სხვადასხვა კულტურებიდან და ტრადიციებიდან… ტექსტების ერთმანეთთან შედარება ეხმარება მოსწავლეებს, შეისწავლონ და გააანალიზონ მოსაზრებები და იდეები სხვადასხვა კულტურის განასაკუთრებულობასთან დაკავშირებით და საშუალებას აძლევს მათ მონაწილეობა მიიღონ კულტურული პროცესის ახალი გზების ძიებაში”. ამ ამონარიდში აშკარად ჩანს სახელმწიფოს პლურალისტური მიდგომა კულტურისადმი, მაგრამ სიტყვები “ინგლისური ლიტერატურის უდიდესი ტრადიციები” პირდაპირ მიანიშნებს, რომ სწავლების კონცეფცია ნაციონალურ შეხედულებებზეა ორიენტირებული. სავალდებულო ტექსტების ჩამონათვალი კი მხოლოდ ინგლისელ ავტორთა ნაწარმოებებს შეიცავს. ასევე ვერ ვიპოვეთ ჩანაწერი, რომელიც ხაზს უსვამს გაერთიანებული სამეფოს ტერიტორიაზე მცხოვრები სხვა ერების (მაგალითად, შოტლანდიელების, უელსელების, ირლანდიელების) ენობრივ და კულტურულ მემკვიდრეობას, მათ წვლილს დიდი ბრიტანეთის კულტურის ჩამოყალიბებაში.

თუმცა, აქვე უნდა აღვნიშნოთ, რომ ინგლისის ეროვნული სასწავლო გეგმა ამჟამად ხელახალი გადამუშავების პროცესშია, რომლის დასრულებაც 2014 წელს არის დაგეგმილი. ამდენად, საინტერესოა, თუ როგორ იქნება გადაწყვეტილი ეს საკითხები კურიკულუმის ახალ ვერსიაში.

კულტურისადმი დამოკიდებულების თვალსაზრისით საინტერესოა ავსტრალიის ეროვნული სასწავლო გეგმა. გარდა იმისა, რომ ავსტრალია ემიგრანტებით დასახლებული მრავალეთნიკური ქვეყანაა, აქ ძალიან მნიშვნელოვანი ფაქტორია ურთიერთობების დარეგულირება ახალმოსახლეებსა და აბორიგენულ მოსახლეობას შორის კულტურულ, სოციალური და პოლიტიკურ დონეზე. ამიტომ, ეს საკითხი, ბუნებრივია, სახელმწიფო პოლიტიკის საგანია და, შესაბამისად, პირდაპირ აისახება განათლების სფეროში. ავსტრალიის ეროვნულ სასწავლო გეგმაში დიდი ყურადღება ეთმობა კულტურისადმი პლურალისტურ მიდგომებს. „აბორიგენული და ტორესის სრუტის კუნძულების მკვიდრთა ისტორია და კულტურა”, „აზია და ავსტრალია” კურიკულუმის გამჭოლ კომპეტენციებად არის წარმოდგენილი და, ამასთანავე, აღწერილია მათი გამომუშავების გზები, რაც იმას ნიშნავს, რომ ყველა სასკოლო საგნის სწავლება ხელს უნდა უწყობდეს მოსწავლეების ზიარებას სახელმწიფოს ტერიტორიის მკვიდრი მოსახლეობის კულტურებთან. საგნობრივი პროგრამის შესავალში კი წერია, რომ “აბორიგენული და ტორესის სრუტის კუნძულების მცხოვრებთ დიდი წვლილი შეიტანეს ავსტრალიის საზოგადოებისა  და ქვეყნის თანამედროვე ლიტერატურის განვითარებაში, ასევე ლიტერატურულ მემკვიდრეობაში თავიანთი ცოდნის, ტრადიციებისა და გამოცდილების გაზიარების გზით. ინგლისური ენის შესწავლა ხელს უწყობს ამ შენატანის დაფასებას, პატივისცემასა და კვლევას”.

რაც შეეხება ლიტერატურული ტექსტების კორპუსს, ავტრალიის ინგლისური ენის საგნობრივ პროგრამაში თითოეული კლასის სტანდარტს ახლავს აღწერა, საიდანაც შესაძლებელია გადასვლა ბმულზე, რომელშიც მოცემულია ვებგვერდების ჩამონათვალი სხვადასხვა ტიპის და კულტურული კუთვნილების ტექსტების შესარჩევად. ამ სარეკომენდაციო ჩამონათვალში, როგორც წესი, გათვალისწინებულია ავსტრალიის ტერიტორიაზე მცხოვრები ყველა ეთნიკური ჯგუფის კულტურული მემკვიდრეობა. 

რაც შეეხება ფინეთის ეროვნულ სასწავლო გეგმას, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, ამ ქვეყნის განათლების სისტემა მართლაც გამორჩეულია, რადგან მასში ძალიან გონივრულად არის ასახული ენობრივი და ინტერკულტურული პოლიტიკა, რისი დადასტურებაც კურიკულუმის ენების ბლოკია. მიუხედავად იმისა, რომ ეროვნულ სასწავლო გეგმაში საერთოდ არ არის დეკლარირებული მსგავსი მიზნები, მასში ზედმიწევნითაა გათვალისწინებული როგორც საკუთრივ ეროვნული, ისე ამ ქვეყნებში მცხოვრები სხვადასხვა ხალხებისა თუ ეთნიკური ჯგუფების ინტერესები.

ადამიანის პიროვნებად ჩამოყალიბებაში სამი ინსტიტუტი მონაწილეობს. მათ შორის პირველი ადგილი უკავია ოჯახს როგორც პირადი ფასეულობების ინსტიტუციონალიზაციის ნიმუშს, მეორე ადგილზეა სახელმწიფო, რომელიც საზოგადო ფასეულობათა ინსტიტუციონალიზაციის მაგალითია, ხოლო მესამეზე – სკოლა, რომელიც წარმოადგენს საზოგადო და პირადი ინსტიტუტების გაერთიანებას ოპტიმიზაციის პრინციპით ანუ, სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, პირად და საზოგადო ინტერესთა ერთობლიობას. განსაზღვრულ შემთხვევებში სკოლა უფრო დიდ როლს ასრულებს პიროვნების აღზრდასა და ჩამოყალიბებაში, ვიდრე ოჯახი. ასევე, დემოკრატიული პროცესების განვითარებაში, ბავშვებთან ურთიერთობაში სკოლას უფრო საპასუხისმგებლო როლი აკისრია, ვიდრე ოჯახს.

 

სკოლა ადამიანს აძლევს აღზრდას და განათლებას დემოკრატიული პრინციპების დაცვით. მაგრამ შესაძლებელია კი, მივცეთ მოზარდებს განათლება აზროვნების სწავლების გარეშე?

აზროვნების სწავლება ჯერ კიდევ საბავშვო ბაღიდან უნდა დაიწყოს, ვინაიდან ადრეულ ასაკში ბავშვები არიან ცნობისმოყვარენი და აქვთ მდიდარი წარმოსახვა. კვლევებით დადასტურებულია, რომ მოგვიანებით, დაწყებით სკოლაში, როდესაც ბავშვს ასაკი ემატება, ის თანდათანობით ტოვებს აქტიური აზროვნების ფაზას და პასიური ხდება. რით აიხსნება ეს? ჰიპოთეზა უამრავია. ამ თვალსაზრისით საინტერესოა ის ფაქტი, რომ უცხო ქვეყანაში ჩასულ ემიგრანტთა შვილები უფრო მალე ეუფლებიან უცხო ენას, ვიდრე მათი მშობლები. ბავშვი, რომელიც ლაპარაკს სწავლობს, დამოკიდებულია გარემოზე. მისთვის ყოველივეს აღქმა იწყება კითხვის, ქცევისა და ქმედების ერთობლიობით – თავდაპირველად ის სვამს კითხვებს მისთვის ამოუცნობი მოვლენების შესახებ, შემდეგ ქმედებას იწყებს, მოგვიანებით კი სწავლობს და ითვისებს. ადრეულ ასაკში ამ პროცესებში ოჯახი უშუალოდ არის ჩართული.

 

პიროვნების განვითარების მომდევნო ეტაპია სკოლა. ბავშვი სკოლაში მიდის, იქ კი აწყდება რეჟიმს, მკაცრად კონტროლირებად განრიგს, ცხრილს, რომელიც მის პროტესტს იწვევს. საბავშვო ბაღისა და ოჯახის შემდეგ სკოლა მოზარდისთვის წარმოადგენს უხალისო, უინტერესო გარემოს, რომელიც მკაცრი წესებით ცხოვრობს. მოზარდი თანდათან აღმოაჩენს, რომ სკოლაში მისთვის მძიმე გარემოა, სადაც ნაკლებადაა წარმოსახვის ადგილი. უმეტესად გარკვეული ხნის შემდეგ ბავშვი ინდიფერენტული ხდება, მისი წარმოსახვა და აზროვნება კი დაღმავალი გზით იწყებს სვლას.

 

დაწყებითი სკოლის მასწავლებლები, როგორი პროფესიონალებიც არ უნდა იყვნენ, აკეთებენ იმას, რაც პროგრამით არის დადგენილი. ისინი ცდილობენ, ბავშვებს შეუქმნან სათანადო პირობები, რათა სწავლის პროცესში ჩართონ. გამოსავალი ალბათ ის იქნება, მივაგნოთ გარკვეულ პროცედურებს, რომლებიც წაახალისებს, ხელს შეუწყობს როგორც ორგანიზაციულ, ასევე კრეატიულ ახლებურ მიდგომებს. როგორც ჯ. დიუი ამბობს, „ქცევის მეთოდის პრობლემურობა აზროვნების ფორმირებაში მდგომარეობს, რომელიც წარმოშობს ცოდნისმოყვარეობას; ამასთანავე ამყარებს ერთგვარ კავშირებს იმ გამოცდილებებით, რომლებიც მოგვიანებით ქმნის შეთავაზების, არჩევანის გაკეთების საშუალებას, ქმნის პრობლემებსა და ვარაუდებს, რომლებიც თავისთავად ამაღლებს იდეების წარმატებულობის ხარისხს”. სკოლებში კურიკულუმი გვევლინება ბავშვის განვითარების ერთგვარ გაწერილ მოდელად.

 

რა თქმა უნდა, კურიკულუმი მნიშვნელოვანია, მაგრამ სკოლაში აუცილებლად უნდა მოხდეს ბავშვის დაინტერესება მისი აზროვნებისა და წარმოსახვის განვითარებისთვის. აქ კი აუცილებელია, კურიკულუმთან ერთად ჩატარდეს პრაქტიკული მეცადინეობები, სადაც თეორიული ცოდნა შეერწყმება პრაქტიკულს.

 

განათლების პროცესის რესტრუქტურიზაციისთვის განვიხილოთ ორი კონტრასტული პარადიგმა – ნორმალური პრაქტიკის სტანდარტული პარადიგმა და კრიტიკული პრაქტიკის რეფლექტური პარადიგმა.

 

 

სტანდარტული პარადიგმის მაგალითები:

 

1. განათლება მოიცავს ცოდნის გზას – საიდანაც ჩვენ ვიცით და საიდანაც არ ვიცით.

 

2. ცოდნა არის სამყაროს შესახებ და ჩვენი ცოდნა სამყაროზე არის არაორაზროვანი, ზუსტი და განსაზღვრული.

 

3. ცოდნა წარმოიშობა დისციპლინებს შორის, რომლებიც გვაცნობიერებინებს სამყაროს.

 

4. მასწავლებელი ასრულებს ავტორიტარულ როლს განათლების პროცესში მხოლოდ იმისთვის, რომ მოსწავლეებს ასწავლოს ის, რაც თავად იცის.

 

5. მოსწავლეები ცოდნას იძენენ მოპოვებული ინფორმაციით, სპეციფიკური ცნებებით. განათლებული გონება არის კარგად განვითარებული შემეცნებითი გონება.

 

 

რეფლექტური პარადიგმის მაგალითები:

 

1. განათლება მასწავლებლის უშუალო მონაწილეობით მიღებული პროდუქტია, სადაც გაგების, აზროვნების მიღწევები არის საბოლოო მიზანი კარგი განსჯის საფუძვლით.

 

2. მოსწავლეები აქტიურად არიან ჩართული სამყაროზე ფიქრსა და განსჯაში, მაშინ როდესაც ჩვენი ცოდნა სამყაროზე ნაჩვენებია ბუნდოვნად და გაურკვევლად.

 

3. დისციპლინები, სადაც უნდა წარმოიშვას ცოდნა, რომელიც შეგვაცნობინებს სამყაროს, საკმაოდ პრობლემურ მდგომარეობაშია.

 

4. მასწავლებელს უკავია არაავტორიტარული პოზიცია (ის მზადაა, შეცდომა აღიაროს), არის დამთმობი.

 

5. განათლების პროცესი არ არის ფოკუსირებული მხოლოდ მოპოვებულ ინფორმაციაზე; საგნის უკეთ შესასწავლად ამ პროცესში გამოყენებულია კვლევების შედეგად მიღებული მასალები.

 

დასახელებული სტანდარტებიდან გამომდინარეობს, რომ რეფლექტური პარადიგმა გულისხმობს მოთხოვნად განათლებას, სტანდარტული პარადიგმის შემთხვევაში კი განათლება რუტინული, წინასწარ გაწერილი პროცესია. სტანდარტულ პარადიგმაში მასწავლებლები ეკითხებიან მოსწავლეებს, რეფლექტურ პარადიგმაში კი მოსწავლეები და მასწავლებლები ერთმანეთთან თანამშრომლობენ.

 

ჯ. დიუის მოსაზრებით, „განათლება „ჩაიჭრა”, მან დაუშვა გამოუსწორებელი სოციალური კატეგორიის შეცდომა; აურია მოწესრიგებული სისტემა; დაამთავრა სისტემის წყობა ჯერ კიდევ მოუმწიფებელი, დაუსრულებელი საკითხებით და ცდილობს, მოსწავლეებს გასცეს მზა პასუხები ყოველგვარი კვლევის გარეშე. როგორც მეცნიერები იყენებენ კვლევებსა და მეცნიერულ მეთოდებს პრობლემების აღმოსაფხვრელად, ასევე უნდა მოიქცნენ მოსწავლეებიც, თუ გვსურს, რომ იაზროვნონ, ამის ნაცვლად კი ჩვენ ვაძლევთ მზა შედეგებს, რომლებიც უკვე მეცნიერულად დასაბუთებული და აღმოჩენილია. როდესაც პრობლემები არ გვარდება შესაბამისი გზებით, არც ძიების მოტივაცია და ინტერესი არსებობს და ვიღებთ იმგვარ განათლებას, როგორიც გვაქვს”.

 

დიუის თვალთახედვით, განათლების მისაღებად აუცილებელია აზროვნება, ფიქრი, განჭვრეტა, თვითმყოფადობა, წარმოსახვა, საზრიანობა. მიმართულება, რომელიც მან მეცნიერული კვლევის შედეგად შეიმუშავა, აქტიურად არის გამოყენებული დასავლურ სასკოლო სისტემაში – კლასში სასწავლო პროცესი მიმდინარეობს როგორც მეცნიერული კვლევა.

 

„განათლება გამოკითხვის, გამოკვლევის ერთობით” – ეს ფრაზა ეკუთვნის ჩარლზ სანდერს პიერსს. პიერსი ეკუთვნოდა იმ მეცნიერთა რიცხვს, რომლებიც კვლევის პრაქტიკულ გზას ანიჭებდნენ უპირატესობას. თუ სასკოლო საგანმანათლებლო სისტემას ამ ჭრილში განვიხილავთ, მივიღებთ რადიკალურად განსხვავებულ სურათს. ეს არის კლასი, სადაც მოსწავლეები ერთმანეთს პატივისცემით ეკიდებიან, სწავლობენ და უსმენენ ერთმანეთის იდეებს. აქ არ მოქმედებს განსაზღვრული წესები, დადგენილი საზღვრები. სწავლა ემყარება ლოგიკას, დიალოგს. დიალოგი ისეა ჩართული სასწავლო პროცესებში, როგორც „ნავი, რომელიც ქარის მიმართულებით მოძრაობს და ნავის მოძრაობაც ქარის სიჩქარესა და მიმართულებაზეა დამოკიდებული”. ასევეა ფიქრისა და განსჯის პროცესიც – ის მონაწილეთა აზრებსა და იდეებს ემყარება. ნებისმიერი გადაწყვეტილება მიიღება ხანგრძლივი დისკუსიის, ანალიზისა და აზროვნების შედეგად.

 

გაკვეთილზე მასწავლებელმა შესაძლოა წამოჭრას საკითხი თემის გარშემო და მოსწავლეებმა იოლად უპასუხონ, ვინაიდან ხშირად არსებობს „მზა” პასუხი ყოველგვარი განსჯის გარეშე. ეს მექანიკური პროცესია. მაგრამ არის შემთხვევებიც, როდესაც კითხვები პასუხგაუცემელი რჩება, „რაღაც” არ ეთანადება ერთმანეთს, წარმოიშობა წინააღმდეგობა. კურიკულუმი არიფრისმომცემი და არაფრისმთქმელია. რა ხდება ამ დროს?

 

 

აზროვნების აუცილებლობა

 

მეცნიერება დროსთან მიმართებით უფრო და უფრო რაციონალური ხდება. ის საკუთარ თავზე იღებს განსაზღვრულ კანონებს, ეძებს კანონთა ფორმულირების გზებს, რათა შემდეგ რაღაც ერთგვარად იწინასწარმეტყველოს რაიმე დარგში. მეცნიერებამ შესაძლოა შეასრულოს ზნეობრივი როლი და ჰქონდეს ტრანსფორმაციის მცდელობა, სად იქნება უკეთესი ამა თუ იმ მიმართულებისა და კანონის განთავსება. მაგრამ ყველა ასპექტის ზუსტი განსაზღვრა მეცნიერებაში შეუძლებელია, რაღაც „მიახლოება” კი აუცილებელია. ჩვენ უნდა განვსაზღვროთ ეს „მიახლოება”, თუმცა შესაძლოა, არ იყოს დეტალებში დაცული და მხოლოდ მიზეზობრივმა შედეგმა დაგვაკმაყოფილოს. აღნიშნული პრობლემა განსაკუთრებით ნათლად წარმოჩნდება ეთიკურ დისპუტებში. ჩვენ აღმოვაჩენთ, რომ ყველაფრის რაციონალურად გადაჭრა შეუძლებელია; აუცილებელია კომპრომისების პოვნა. ამასთანავე, ყოველივეს უნდა მივცეთ თვითმყოფადობის შენარჩუნების უფლება. განათლება შეიძლება დანახულ იქნეს როგორც რაციონალურობის უდიდესი ლაბორატორია, მაგრამ უფრო რეალისტურია მისი დანახვა იმ კონტექსტში, როდესაც მოზარდები ცოდნას ეუფლებიან გონივრულად, რათა შემდგომ თავიანთი ქვეყნის ღირსეული მოქალაქეები გახდნენ.

 

 

ურთიერთობა და განსჯა

 

აზრობრივ მასალას, რომელიც გარკვეული ხნის განმავლობაში პრობლემურ ჭრილში განუსაზღვრელი და განუვრცობელია, განსჯა ეწოდება. აზროვნება – ეს არის აზრობრივი დაკავშირების პროცესი. სრული განსჯისთვის აუცილებელია კრიტიკული და კრეატიული აზროვნების შერწყმა. სამყარო შედგება კომპლექსებისგან (მოლეკულები, იდეები, ადამიანები). ეს კომპლექსები ურთიერთკავშირში არიან და ერთმანეთს საზღვრავენ. ნებისმიერი მიღწევა დამოკიდებულია სივრცესა და დროზე. განსჯამ უნდა გაიაროს აღმოჩენითი ან გამოგონებითი პროცესების გზა.

 

მეცნიერული ცოდნა რაციონალურობის მოდელია, რომელიც მტკიცებულებებს ან მიზეზებს მოიცავს. მიზეზებისა და მტკიცებულებების ერთობლიობას მოსწავლეები ითვისებენ სკოლებში, შესაბამისად, მიღებული შედეგი პროდუქტია იმ პროცესთა ერთობლიობისა, რომლებიც ლოგიკურადაა ორგანიზებული. ჰირსტის (Hirst) განმარტებით, მოსწავლემ განათლება მშობლიურ ენაზე უნდა მიიღოს. საკმარისი არ არის იმის სწავლა, რაც ისტორიის განმავლობაში მოხდა – უნდა ვიფიქროთ კიდეც ისტორიულად. „აუცილებელია, მოსწავლეებმა დაიწყონ ფიქრი ისტორიულად, მეცნიერულად ან მათემატიკურად იმ საგანზე, რომელსაც ისინი ეუფლებიან”.

 

დიალოგი უმნიშვნელოვანესია განათლებასა და აზროვნებაში როგორც ურთიერთკავშირი ცოდნის მიმღებსა და გამცემს შორის. მოსწავლე-მასწავლებელს შორის აზრთა გაცვლა-გამოცვლის პროცესი შეუქცევადია. დღევანდელობაში ეს გახლავთ ცოდნის დაუფლების როგორც ტრადიციული, ასევე თანამედროვე გზაც.

 

 

ავტონომია

 

განათლებაში ავტონომიურ მოაზროვნეებად მიიჩნევენ პირებს, რომლებიც მხოლოდ ინდივიდუალური მიდგომით აყალიბებენ საკუთარ შეხედულებებს და, ამასთანავე, აქვთ მკაფიოდ ჩამოყალიბებული პოზიცია ნებისმიერი თემის მიმართ. სამწუხაროდ, ავტონომიურობა ხშირად ასოცირდება ინდივიდუალიზმთან: დამოუკიდებელი, კრიტიკულად მოაზროვნე, როგორც პირად კოგნიტურობაზე მზრუნველი, თავს იცავს საკუთარი უხილავი ძალის „არგუმენტთა ქოლგით”. რეალობაში რეფლექტური მოდელი სოციალურია. მისი მიზანია არგუმენტთა განვითარება, მიზეზთა და განსხვავებათა მოძიება და შემდეგ გააზრებული ქმედებების ჩამოყალიბება, რომლებიც ობიექტურ განსჯას გამოიწვევს.

 

განათლების ერთ-ერთი მთავარი დანიშნულებაა განსჯის დახვეწა. თუმცა განსჯა არ გახლავთ კიბის ბოლო საფეხური. მაგალითად, ვერავინ ჩაატარებს ექსპერიმენტებს კლასიკური ხელოვნების სფეროში; ჩვენ მივმართავთ მხოლოდ მის კრიტიკას, განსჯას, რათა გავამდიდროთ კაცობრიობის ესთეტიკური ექსპერიმენტები. ასევეა მორალური განსჯის შემთხვევაშიც. ის გულისხმობს ცხოვრების ხარისხის დახვეწასა და განვითარებას.

 

 

უმაღლესი სინთეზის აზროვნება (High-Order Thinking)

 

განათლების სპეციალისტები აზროვნებაში გულისხმობენ კონცეპტუალურად მდიდარ ორგანიზებულ პროცესებს. სხვადასხვა შეხედულებებით, აზროვნება მოითხოვს ძლევამოსილებას, რესურსუნარიანობას, მოქნილობასა და სიღრმისუნარიანობას.

 

უმაღლესი სინთეზის აზროვნებას ინდივიდი დროთა განმავლობაში ეუფლება. რა თქმა უნდა, პროცესი ნებისმიერ ეტაპზე რთულია. კრიტიკულ აზროვნებას სამი ძირითადი შტრიხი ახასიათებს: აზრთა კონცეპტუალური სიმდიდრე, თანმიმდევრული ორგანიზებულობა და კვლევითი ბაზა. ამ შტრიხთა ერთობლიობით შესაძლებელია აზროვნების გარკვეული მხარის განსაზღვრა და შეფასება, თუმცა შეუძლებელია, კრიტიკულ აზროვნებას მიანიჭო უმაღლესი სინთეზის დისციპლინის ნორმა და, ამასთანავე, დაიყვანო ის სკოლის მოსწავლეთა დონესა და შეგნებაზე.

 

მაღალი აზროვნების შეფასების, დაკვირვებისა და განსაზღვრების დროს სწავლება იწყება და მიმდინარეობს იმ შეგროვებული მასალიდან, რომელიც კვლევების შედეგად იქნა აღმოჩენილი. ეს კი მხოლოდ მცირე ნაწილებია ერთი დიდი მთლიანობისა.

 

საინტერესოა ამგვარი მაღალი სინთეზის აზროვნების დანერგვა თითოეულ დისციპლინაში. მაგალითად, რა ხდება, როდესაც მოსწავლეები ფილოსოფიას გადიან? როგორ ხდება ამ ტიპის აზროვნების სტიმულირება? შესაძლოა, ფილოსოფია იყოს პარადიგმული და არ არის აუცილებელი, აქ შესრულდეს ის ამოცანები, რომლებიც უმაღლესი დონის აზროვნებას აკისრია. მეცნიერების ნებისმიერ დარგში შეიძლება ჩამოყალიბდეს აზროვნების რაღაც ერთობლივი სიტემა, რომელიც დისკუსიითა და კონკრეტული ხედვით გამოიხატება. გარდა ამისა, კრიტიკული აზროვნების მეთოდოლოგია და სტანდარტები, მნიშვნელოვანია, გამოყენებულ იქნეს კონკტრეტულ საგანთან მიმართებით. აქვე მნიშვნელოვანია ზემოთ ნახსენები მაღალი სინთეზის აზროვნების ჩართვაც, მაგრამ ეს უკვე აღარ იქნება მხოლოდ კრიტიკული აზროვნების ნიმუში – აქ გამოიკვეთება კრიტიკულ და კრეატიულ აზროვნებათა ნაზავი, რომელიც იქნება ერთგვარი მტკიცებულება იმისა, რომ კრიტიკული და კრეატიული ასპექტები მხარს უჭერენ ერთმანეთს, მტკიცდებიან და ძლიერდებიან.

      

 

უმაღლესი დონის აზროვნება გახლავთ შემეცნებითი და მოქნილი აზროვნება. შემეცნებითი – იმიტომ, რომ მას აქვს ალღო, სად ეძებოს ის შემეცნება, რომელიც სჭირდება; მოქნილი – იმიტომ, რომ მას შეუძლია, სისტემაში მოიყვანოს ის შემეცნება და რესურსები, რომლებიც მისთვის ეფექტურია.