კალენდარში არის დღეები, რომლებსაც კავშირი აქვს გეოგრაფიასთან. ზოგიერთი ასეთი დღე საერთაშორისო მნიშვნელობისაა და მას თითქმის მთელი მსოფლიო აღნიშნავს, ამრიგად, ისინი დღესასწაულებად იხსენიება. დღესასწაული რაიმე ღირშესანიშნავ მოვლენასთან დაკავშირებული საზეიმო დღეა. აღსანიშნავი მოვლენის ხასიათის, მნიშვნელობისა და გავრცელების არეალის თვალსაზრისით დღესასწაულები იყოფა სამოქალაქო (საერთო-სახალხო, ეროვნულ, პროფესიულ), საერთაშორისო და რელიგიურ დღესასწაულებად. სამოქალაქო დღესასწაულებს შესაბამისი კანონებით აწესებენ სახელმწიფოები, საერთაშორისოს – საერთაშორისო ორგანიზაციები თავიანთი აქტებით, ხოლო რელიგიურს – რელიგიური ორგანიზაციები. ხშირად დღესასწაულებს სახელმწიფო უქმე დღეებად აცხადებს. დღესასწაულების უმეტესობა წლის კონკრეტულ დღეს აღინიშნება, მაგრამ არსებობს დღესასწაულები, მათ შორის – რელიგიურიც, რომლებიც მოძრავია და სხვადასხვა წელს სხვადასხვა დღეს ზეიმობენ.
დღესასწაული საერთაშორისოა, თუ იგი დადგენილია საერთაშორისო ორგანიზაციის (გაეროს, იუნესკოს და სხვ.) მიერ ამა თუ იმ მნიშვნელოვანი პოლიტიკური, კულტურული, საზოგადოებრივი და სხვა მოვლენის აღსანიშნავად ან ასეთად მიიჩნევა მსოფლიოს ქვეყნების ერთ ჯგუფში. ასეთია, მაგალითად, ევროპის დღე, აფრიკის დღე. წესისამებრ, საერთაშორისო დღესასწაულებს საზეიმო ღონისძიებებით აღნიშნავენ, მაგრამ ისინი უქმე დღეები არ არის.
იწყება ახალი სასწავლო წელი და მასწავლებლები, განსაკუთრებით – ახალბედები, საგულდაგულოდ ემზადებიან: კიდევ ერთხელ კითხულობენ ეროვნულ სასწავლო გეგმას და მისი გათვალისწინებით გეგმავენ თავიანთ სამუშაოს. მეტად მნიშვნელოვანია, პედაგოგს კარგად ჰქონდეს გააზრებული თავისი საგნის სასწავლო მიზნები და შეეძლოს პასუხის გაცემა კითხვაზე, რატომ და როგორ ასწავლის მას.
სასკოლო გეოგრაფიის სწავლების მიზნები დაკავშირებულია სწავლების მთავარ პირობასთან – შევძლოთ მრავალმხრივ განვითარებული პიროვნების ფორმირება გეოგრაფიული მეცნიერების შინაარსის, პრობლემატიკისა და კვლევის მეთოდების გათვალისწინებით.
გეოგრაფია ერთადერთი სასკოლო საგანია, რომელიც ერთდროულად განიხილავს და სწავლობს საბუნებისმეტყველო და საზოგადოებრივ ობიექტებსა და მოვლენებს, რის გამოც მისი ამოცანები საკმაოდ ფართო და მრავალმხრივია. მოკლედ მიმოვიხილოთ ისინი:
ა) გეოგრაფიის შესწავლის ობიექტებია ბუნების, საზოგადოებისა და მეურნეობის განვითარების სივრცითი ასპექტები, რომელთა ერთობლიობაც ქმნის სწორედ გეოგრაფიის სპეციფიკას.
ბ) გეოგრაფიას აკისრია ის მისია, რასაც ბუნებისა და საზოგადოების ურთიერთობის პრობლემის შესწავლა, საზოგადოების თითოეული წევრის ეკოლოგიური აღზრდა, ბუნებისადმი სათუთი და მზრუნველობითი დამოკიდებულების, პირადი პასუხისმგებლობის ჩამოყალიბება ჰქვია.
გ) გეოგრაფია გარკვეულწილად ხელს უწყობს მოსწავლეთა ეკონომიკური აზროვნების ფორმირებას, რომელიც ხსნის საბაზრო ეკონომიკის ასპექტებს, სამეწარმეო საქმიანობის კონცეფციას, საკუთარი ქვეყნისა თუ რეგიონის ეკონომიკური და სოციალური პრობლემების მდგომარეობას და მათი მოგვარების გზებს.
დ) გეოგრაფიას გარკვეულწილად საკომუნიკაციო ფუნქციაც აკისრია, რომელიც აუცილებელია მრავალფეროვანი ინფორმაციული საშუალებების შეგნებულად და გააზრებულად აღსაქმელად, სხვადასხვა რასისა და ეთნიკური წარმომავლობის ადამიანებს შორის კონტაქტის დასამყარებლად, სხვადასხვა სოციალურ-ეკონომიკურ პირობებში მცხოვრებ ადამიანებს შორის ეკონომიკური, ტურისტული და სხვა სახის ურთიერთობების დასამყარებლად.
მაშასადამე, სასკოლო გეოგრაფიის სწავლების მიზანია:
მსოფლიოს გეოგრაფიული სურათის გახსნა, რომელიც მოიცავს ბუნებას, მოსახლეობას, მეურნეობას; წარმოდგენის შექმნა გარემომცველი სამყაროს ტერიტორიული განსხვავებების, ადამიანის ცხოვრებაში მათი ხასიათისა და მნიშვნელობის შესახებ;
მოსწავლეებისთვის მეცნიერული შეხედულებების გამომუშავება ბუნებისა და საზოგადოების ურთიერთობისა და ამ ურთიერთობის სივრცობრივ თავისებურებათა შესახებ;
მოსწავლეთა ზნეობრივი აღზრდა, სამშობლოს სიყვარულის გაღვივება, მთლიანად მსოფლიოსა სხვა ხალხების მიმართ ტოლერანტობა;
წარმოების საბუნებისმეტყველო-სამეცნიერო, ტექნიკურ-ეკონომიკური და სოციალურ-ეკონომიკური საფუძვლების ახსნა, გარემოს დაცვისა და რაციონალური რესურს სარგებლობის პრინციპების გაცნობა, რაც ხელს შეუწყობს მომავალში წარმოებაში, საზოგადოებრივ ცხოვრებასა და გარემოში წარმატებულ მოღვაწეობას;
პროფესიულ ორიენტაციაში, ცხოვრების მომავალი გზის არჩევაში დახმარება;
გეოგრაფიული კულტურის ფორმირება, გეოგრაფიული ცოდნისადმი ინტერესის გაღვივება, რუკებით, ცნობარებითა და სხვა რესურსებით სარგებლობის უნარ-ჩვევების გამომუშავება, დაკვირვებების წარმოება;
გეოგრაფიული აზროვნების განვითარება – ანუ ვასწავლოთ კომპლექსურად და სივრცობრივად აზროვნება, ხელმისაწვდომი გეოგრაფიული პრობლემების გადაჭრა;
გეოგრაფიული საშუალებების გამოყენებით ინტერესისა და პირადი მოთხოვნილებების (ცნობისმოყვარეობა, აქტიურობა, თანაგანცდა, ურთიერთდახმარება და სხვ.) დაკმაყოფილებაში მოსწავლეების დახმარება.
სასკოლო გეოგრაფიის სწავლების მიზნების განხორციელება მხოლოდ სწავლების მრავალფეროვანი მეთოდებისა და ფორმების გამოყენებითაა შესაძლებელი.
როგორი უნდა იყოს გეოგრაფიის თანამედროვე გაკვეთილი?
გაკვეთილი სასწავლო პროცესის ძირითადი ფორმაა. გეოგრაფიის თანამედროვე გაკვეთილს სხვადასხვა თავისებურება ახასიათებს. განვიხილოთ ზოგიერთი მათგანი:
მიმართულია მოსწავლის პიროვნების ფორმირებისკენ.
მასწავლებელი მოსწავლეთა სასწავლო-შემეცნებით საქმიანობაში როგორც ორგანიზატორის, ასევე დამხმარისა და კონსულტანტის როლს ასრულებს.
მოსწავლისა და მასწავლებლის ურთიერთობისას დიდი ყურადღება ექცევა მოტივაციას, მოსწავლეთა მუშაობას.
გაკვეთილის ყოველ ეტაპზე (გამეორება, ახალი მასალის ათვისება, ცოდნისა და უნარ-ჩვევების შემოწმება) სასწავლო ამოცანების განხორციელების პროცესში ცოდნის შეძენასა და უნარ-ჩვევების გამომუშავებას ცენტრალური ადგილი უკავია. შედეგად ხდება გაკვეთილის სხვადასხვა ეტაპისა და ფუნქციის შერწყმა, მათი სინთეზი, რომელიც მიმართულია სასწავლო პროცესის აქტიურობისკენ.
მაღალია სასწავლო პროცესში მოსწავლეთა ჩართულობის ხარისხი და, ამავე დროს, მიმდინარეობს მათ შორის ეფექტური კომუნიკაცია, მაგ., ჯგუფური საქმიანობის შედეგად.
თანამედროვე მიდგომები არ გამორიცხავს საგანთაშორის კავშირებს და ინტეგრირებულ გაკვეთილებს, რომლებსაც ერთდროულად სხვადასხვა საგნის 2-3 მასწავლებელი ატარებს.
საგნის შინაარსის ეფექტური სწავლებისას მეტად მნიშვნელოვანი დატვირთვა აკისრია სასწავლო მეთოდებსა და სწავლების ორგანიზაციის ფორმებს.
გეოგრაფიის გაკვეთილი მჭიდროდაა დაკავშირებული სწავლების ორგანიზაციის ისეთ ფორმებთან, როგორიცაა ექსკურსია, საველე პრაქტიკები, გამოკითხვების ჩატარება, გეოგრაფიული კვლევების დაგეგმვა, ლაშქრობების, ტურისტული მარშრუტებისა და ეკობილიკების ორგანიზაცია ახლომდებარე დაცულ ტერიტორიებზე და სხვ.
ხდება სხვადასხვა ელემენტის ასიმილაცია, რაც შესაძლებელს ხდის ისეთი ტიპის გაკვეთილების ჩატარებას, როგორიცაა გაკვეთილი-სემინარი, გაკვეთილი-კონფერენცია, გაკვეთილი-თამაში და სხვ.
მოსწავლეები იზიარებენ მასწავლებლის ფუნქციებს, მაგალითად, ცოდნისა და უნარ-ჩვევების შემოწმებასა და შეფასებას, კონსულტაციებს, მუშაობის დაგეგმვის ელემენტებს.
გეოგრაფიის თანამედროვე გაკვეთილი უფრო და უფრო უფრო მკვიდრდება და იმყარებს პოზიციებს და არცთუ იშვიათად სასწავლო პროცესში ძველი და ახალი მეთოდიკის ელემენტების შერწყმის მაგალითებსაც ვხვდებით.
როგორ უნდა მოემზადოს გეოგრაფიის მასწავლებელი გაკვეთილისთვის?
სასწავლო პროცესის დაგეგმვა მოიცავს თემატური და საგაკვეთილო გეგმების შედგენას. მასწავლებელმა გაკვეთილის მომზადებისას უნდა შეადგინოს თემატური გეგმა, რომელიც შემდეგ აუცილებელ საკითხებს ითვალისწინებს: თემა – გაკვეთილის სასწავლო-აღმზრდელობითი ამოცანები; კალენდარული ვადები; ცნებები, კავშირები, კანონზომიერებები, ფაქტები, პრობლემები; საბაზისო ცოდნა და უნარ-ჩვევები; დამოუკიდებელი და პრაქტიკული სამუშაოები; რესურსები; მუშაობის ფორმები.
საგაკვეთილო გეგმები თემატური გეგმების საფუძველზე მუშავდება. მათში დაწვრილებით უნდა იყოს განხილული სწავლების მიზნები, შინაარსი, მეთოდები, მუშაობის ფორმები. დამწყებ მასწავლებლებს ძალიან გაუადვილდებათ მუშაობა, თუ მუშაობის დაწყებისას გაკვეთილის გეგმა-კონსპექტს მოამზადებენ, რომელშიც დეტალურად გაწერენ მთელი ჩასატარებელი სამუშაოს მიმდინარეობას. გეგმის შედგენისას მეტად მნიშვნელოვანია, ყურადღება გამახვილდეს სამ ძირითად ასპექტზე: გაკვეთილის მსვლელობაზე, მასწავლებლის საქმიანობასა და მოსწავლეთა მუშაობაზე.
დაბოლოს, ყველაზე მნიშვნელოვანია გაკვეთილის მიზნის განსაზღვრა, რადგან სწორედ მიზანი კარნახობს გაკვეთილის შინაარსს, სწავლების ორგანიზაციის ხერხებსა და ფორმებს და, რაც მთავარია, შედეგისა და ეფექტურობის შეფასებაც სწორედ დასახული მიზნიდან გამომდინარეობს. გაკვეთილის მიზანი უნდა იყოს მკაფიო და კონკრეტული, რათა გავიგოთ, რამდენად მივაღწიეთ მას.
მოგზაურობა ადამიანის ერთ-ერთი უსაყვარლესი საქმიანობა იყო იმთავითვე და ასეა დღესაც. ახალი მიწების მონახულებისას მიღებული შთაბეჭდილებები ცოდნის გამდიდრების საუკეთესო საშუალებაცაა.
დღეს, როცა ხელი მიგვიწვდება კოსმოსიდან გადაღებულ დედამიწის ფოტოებზე და ჩვენი პლანეტაც თითქმის მთლიანად შესწავლილია, კიდევ უფრო საინტერესოა ძველი რუკები, რომლებზეც დედამიწა სხვადასხვაგვარადაა გამოსახული. მოდი, რამდენიმე მათგანი გავიხსენოთ.
ახალ, XXI საუკუნეში ყველაზე დიდი გამოწვევაა, აიტაცო მდგრადი განვითარების იდეა, რომელიც მეტისმეტად აბსტრაქტულად ჟღერს და აქციო რეალობად მსოფლიოს ყველა ხალხისთვის.
კოფი ანანი
ბუნება-ადამიანი-საზოგადოების ურთიერთობის ისტორიიდან
გლობალური ეკოლოგიური პრობლემების შესახებ საუბარი ჯერ კიდევ XIX საუკუნეში დაიწყო, მაგრამ მხოლოდ სამეცნიერო წრეებით შემოიფარგლებოდა, ამ იდეებს კი მხოლოდ ცალკეული პირები იზიარებდნენ. თუმცა სამრეწველო რევოლუცია, რესურსების არარაციონალური, მტაცებლური მოხმარება სულ უფრო ფართოდ იკიდებდა ფეხს და ცვლიდა ბუნებრივ გარემოს. იმხანად ეს არც ისე თვალსაჩინო იყო, ვინაიდან რესურსების ფართომასშტაბიანი მოპოვება ძირითადად ზღვისიქითა ტერიტორიებზე, კოლონიებში ხდებოდა, რომელთა ბუნება მოფრთხილების საგანი არასდროს ყოფილა კოლონიზატორი ქვეყნებისთვის.
ჟურნალ National Geographic-ის ერთ ნომერში საინტერესო მოკლე ინფორმაციას წავაწყდი: “რას იწონის მსოფლიო”. გამოთვალეს, რომ ამჟამად დედამიწის მოსახლეობას 3,5 მლნ ტონაზე მეტი ჭარბი წონა აქვს. აფრიკისა და აზიის მოსახლეობა საშუალო მაჩვენებელზე მსუბუქია, ხოლო დანარჩენი – უფრო მძიმე. იქვე ნათქვამი იყო, რომ თუ ყველა ქვეყანამ აშშ-ს მიბაძა, მსოფლიოს მოსახლეობის ჭარბი წონის ნამატი კიდევ ერთი მილიარდი ადამიანის წონას გაუტოლდება.
ახალს არაფერს ვიტყვი, თუ აღვნიშნავ, რომ ქვეყნები და რეგიონები მრავალი კომპონენტით განსხვავდებიან ერთმანეთისგან. ამ სტატიაში ყურადღებას სწორედ საკვების ხელმისაწვდომობის კუთხით უთანასწორობაზე გავამახვილებ.
არავის უკვირს, რომ მილიონობით ადამიანი მსოფლიოში ცუდად იკვებება, შიმშილობს – თანამედროვე ტექნოლოგიური მიღწევების ფონზე ხომ ინფორმაცია მყისიერად ვრცელდება და ჩვენც შორეულ ქვეყნებში მომხდარ ამბებზე ისევე მიგვიწვდება ხელი, თითქოს ეს ჩვენს მეზობლად ხდებოდეს. თუმცა ინფორმაციის მასობრივი გავრცელების საშუალებები ნაკლებად ინტერესდებიან შორეული ქვეყნებით, რომელთა შესახებ სიუჟეტმა მაყურებელს, დიდი-დიდი, გული აუჩუყოს და სინდისის ქენჯნა მოჰგვაროს საკუთარი უმოქმედობის გამო.
შიმშილობა უდიდესი პრობლემაა (იხ. სტატია ინტერნეტგაზეთ „მასწავლებელში”: https://www.mastsavlebeli.ge/?action=page&p_id=7&npid=1000&id=323). მოშიმშილეებისთვის მთავარი პრიორიტეტი სწორედ საკვებზე ხელმისაწვდომობის გაზრდაა. მსოფლიოს განვითარებულ ქვეყნებში ამაზე ნაკლებად ფიქრობენ, რადგან მათთან ეს პრობლემა არ არსებობს. მეტიც – უამრავი კვლევა მოწმობს, რომ თუ რამე ბუნებრივი კატასტროფა ან სერიოზული მღელვარება, გამოსვლები, ტერაქტი არ მოხდა, რასაც დიდი მსხვერპლი და ნგრევა მოჰყვება, მედია თავისი დროის მხოლოდ 5%-ს თუ უთმობს განვითარებად ქვეყნებს. ამდენად, მრავალი პრობლემა, მიუხედავად საერთაშორისო ორგანიზაციების ძალისხმევისა, საზოგადოების ყურადღების მიღმა რჩება – მოშიმშილე ადამიანების უმეტესობა ხომ განვითარებად ქვეყნებში ცხოვრობს. მთლიანობაში, განვითარებული ქვეყნების დღიური რაციონის კალორიულობა ჭარბობს განვითარებადი ქვეყნებისას.
ამჟამად არასაკმარისად იკვებება 900 მილიონი კაცი მთელ მსოფლიოში, დღეში 22 ათასი კი შიმშილით კვდება (https://www.worldometers.info/). ამ ბმულზე შესვლისას თქვენ წინ ზოგადი მონაცემების სტატისტიკა გადაიშლება. ის ინტერაქტიულ რეჟიმში განუწყვეტლივ ახლდება, ამიტომ მონაცემები გარკვეულწილად შეცვლილი იქნება, როდესაც ჩემი ნათქვამის გადამოწმებას სცდით.
ყველაზე მეტი ხალხი აზიაში შიმშილობს, რისი ვიზუალიზაციაც ქვემოთ, წრიულ დიაგრამაზეა მოცემული:
მსოფლიოში იმდენი საკვები არასოდეს წარმოებულა, რამდენიც ახლა. დაბეჯითებით შეიძლება ითქვას, რომ ის ყველასათვის საკმარისია. სოფლის მეურნეობა აწარმოებს 17%-ით მეტ კალორიას, ვიდრე 30 წლის წინ. მწვანე რევოლუციის წყალობით ხორბალი და ბრინჯი იმდენი იწარმოება, რომ თითოეულ ჩვენგანს შეუძლია, დღიურად 3000 კილოკალორია მიიღოს. კალორაჟი უფრო მეტად გაიზრდება, თუ ამ კალკულაციაში სხვა სურსათიც: ხორცი, თევზი, რძის ნაწარმი, ხილი თუ ბოსტნეული, – იქნება გათვალისწინებული.
ევროპასა და ჩრდილოეთ ამერიკაში საკვების პროფიციტია, იმდენად ბევრს აწარმოებენ, რომ ფასების დაწევა ხდება საჭირო, თუმცა ამის გაკეთებას ხშირად მიწაში დამარხვით ან ოკეანეში ჩაძირვით მის განადგურებას ამჯობინებენ.
ამრიგად, პრობლემა არასაკმარისი საკვების წარმოება არ არის – უფრო მისი განაწილების ხარვეზებთან გვაქვს საქმე, ეს კი ეკონომიკური და პოლიტიკური სისტემების ნაკლოვანებებზე მიუთითებს. რესურსებს მსოფლიოს ის ნაწილი განკარგავს, რომელსაც აქვს ძლიერი ეკონომიკა და ანგარიშგასაწევი სამხედრო ძალა, ასეთი კი უმცირესობაა.
განვიხილოთ, რა იწვევს ასეთ უთანასწორო განაწილებას. ერთ-ერთი მიზეზი ის არის, რომ კომერციალიზებული სოფლის მეურნეობა, რომელიც საკვების ძირითად ნაწილს აწარმოებს, თავისი პროდუქციის უფრო მაღალ ფასად გაყიდვას ამჯობინებს, ანუ იქ, სადაც მეტს გადაუხდიან. სამწუხაროდ, ასეთ პირობებში განვითარებადი ქვეყნების უმრავლესობა ვერ ახერხებს, კონკურენცია გაუწიოს განვითარებულ ქვეყნებს. საინტერესოა ხორბლის მაგალითი, რომელსაც როგორც ადამიანების, ასევე პირუტყვის საკვებადაც იყენებენ. მსხვილფეხა რქოსანი პირუტყვის მწარმოებელი ფერმერები განვითარებული ქვეყნებიდან ქმნიან ძვირად ღირებულ და მაღალი ხარისხის პროდუქციას. მათ, დიდი შემოსავლების გამო, შეუძლიათ გაცილებით მაღალი ფასის გადახდა მსოფლიო ბაზარზე ხორბლის შესყიდვისას, ვიდრე განვითარებადი ქვეყნების ღარიბ მოსახლეობას. ამდენად, ხორბალი მდიდრებს რჩებათ. იგივე ითქმის ბიოსაწვავზეც, რომელსაც განვითარებულ ქვეყნებში მოიხმარენ და, შესაბამისად, უფრო მაღალ ფასსაც იხდიან, ვიდრე სხვა საკვებ პროდუქტებში, რის გამოც სულ უფრო დიდ ტერიტორიაზე ამ უკანასკნელთ ტექნიკური კულტურები ცვლის.
შიმშილობის აღმოსაფხვრელად განვითარებული ქვეყნებიდან განვითარებულში ხშირად გზავნიან სასურსათო დახმარებას. არგუმენტი სმითვის იოლი საპოვნელია, რადგან აშკარაა საკვების დეფიციტი, ღარიბი მოსახლეობა, რომელიც შიმშილობის ზღვარზეა და მისი უუნარობა, რამე მოიმოქმედოს, მაგრამ ეს დახმარებები აუარესებს კიდეც ვითარებას. ადგილობრივი ფერმერები, რომლებსაც მოსავალი გასაყიდად მოჰყავთ, ვეღარ ყიდიან პროდუქციას, რომლის ალტერნატივა უფასო დახმარებაა, ეს კი ხელს უშლის ფერმერს, გრძელვადიანი გათვლები გააკეთოს და ბიზნესი მომგებიანი გახადოს, უხადოს გადასახადი ბიუჯეტს და თავისი ქვეყნის ეკონომიკის აღმავლობაში წვლილი შეიტანოს. ამდენად, ის აღარ აწარმოებს ჭარბ პროდუქციას, რადგან წინა წლების გამოცდილებამ ამ საქმიაობის არაეფექტურობა დაუმტკიცა. შედეგად ეს ქვეყნები გარე დახმარებებზე ხდებიან დამოკიდებულნი. მათი შეწყვეტის შემთხვევაში აღმოჩნდება, რომ ადგილზე საკმარისი პროდუქცია არ იწარმოება, ქვეყანაში კიდევ უფრო მეტად დამძიმდება სოციალური ფონი და შიმშილობის მასშტაბი გაიზრდება. ამრიგად, ამ სასურსათო დახმარებებს სარგებლობა უფრო იმ განვითარებული ქვეყნებისთვის მოაქვს, საიდანაც ეს სურსათი გაედინება, რადგან ეს ჭარბი პროდუქციის გასაღების კარგი საშუალებაა (ძირითადი შემსყიდველები საერთაშორისო ორგანიზაციები არიან).
მიუხედავად იმისა, რომ სურსათის წარმოება, მთლიანობაში, იზრდება, ამას მსოფლიოს ყველა რეგიონზე თანაბრად ვერ ვიტყვით. მაგალითად, აფრიკის მოსახლეობის მატება უსწრებს პროდუქციის მოცულობის ზრდას, თუმცა ეს არ არის სოფლის მეურნეობის მთავარი პრობლემა ამ სუსტად განვითარებული ეკონომიკის ქვეყნებისთვის.
არავის გაუკვირდება, თუ ვიტყვი, რომ განვითარებული ქვეყნების ფერმერები ერთი და იმავე ფართობის სავარგულებიდან მეტ მოსავალს იღებენ, ვიდრე განვითარებადი ქვეყნებისა. აღსანიშნავია ამის რამდენიმე მიზეზი:
. განვითარებადი ქვეყნების უმეტესობას აქვს თვითკმარი მეურნეობები, რაც გულისხმობს, რომ აქ მოწეული სურსათი ძირითადად საოჯახო მოხმარებისთვისაა განკუთვნილი. თვითკმარ მეურნეობებს არ აქვთ სურვილი და მოტივაცია, გაზარდონ თავიანთი პროდუქტიულობა.
. განვითარებად ქვეყნებში იშვიათია მონოკულტურების მოყვანა, მათ მრავალფეროვანი პროდუქცია მოჰყავთ, რაც უფრო მეტად ზღუდავს რომელიმე სახეობის დიდი მოცულობით დარჩენას, რაც გასაღების ბაზარზე გატანას გაუადვილებდა. გარდა ამისა, ისინი ვერ იკავებენ სპეციალურ ნიშას ბაზარზე, ვერ სპეციალიზდებიან ერთი პროდუქციის წარმოებაში.
. ტრადიციული სასოფლო-სამეურნეო მეთოდები გამოიყენება იმის გამო, რომ არ არის საკმარისი ცოდნა და ტექნოლოგიები სიტუაციის შესაცვლელად.
. ვინაიდან სურსათის შენახვას სპეციფიკური პირობები სჭირდება, რომელთა უზრუნველყოფის საშუალებაც ადგილობრივ ფერმერებს არ აქვთ, მოწეული პროდუქციის დიდ ნაწილს მწერები და მღრღნელები ანადგურებენ. ვარაუდობენ, რომ აქ 30%-იან დანაკარგს სწორედ შენახვის პირობების არარსებობა იწვევს.
. შვილების სიმრავლის გამო ოჯახის თავის სიკვდილის შემდეგ შთამომავლები საგვარეულო მიწებს წვრილ ერთეულებად ყოფენ. ეს შესაძლოა სამართლიანი იყოს, რადგან მათ თანაბარი ფართობის სავარგულები ხვდებათ, მაგრამ უკვე აღარ არის საკმარისი მომავალი განვითარებისთვის. მცირემიწიანი ტერიტორია მანქანებით ვეღარ მუშავდება, რაც ზრდის დამუშავებისთვის საჭირო დროს, რომელიც შეიძლებოდა სხვა შემოსავლიან საქმეს დათმობოდა.
. ხშირად გლეხებს საკუთარი მიწაც არ აქვთ და სხვისთვის მუშაობენ, რაც გულისხმობს მეპატრონისთვის პროდუქციის მეტი წილის ჩაბარებას და თავისთვის მხოლოდ მცირე ნაწილის წამოღებას, რაც ხშირად ოჯახსაც ძლივს ჰყოფნის. მეტი მოსავლის მიღება არც ამ გლეხის ინტერესშია, ვინაიდან მეტს ჩამოართმევენ.
. ამ ქვეყნებში აგრობიზნესის კორპორაციები გლეხებს ურჩევენ, დაანებონ თავი სურსათის მოყვანას თავი და თამბაქოს, ბამბის ან ჩაის წარმოებაზე გადაერთონ. ეს თითქოს ლოგიკურიც კია, რადგან პროდუქცია ექსპორტზე გადის, მაგრამ მსოფლიო ბაზარზე არსებულ ტენდენციას თუ გავითვალისწინებთ, მათზე ფასი განუხრელად მცირდება, ამდენად, ფერმერები, რომლებსაც ადრე სურსათი მოჰყავდათ, ხვდებიან, რომ იმაზე ნაკლების მსყიდველობითუნარიანობა აქვთ, ვიდრე მაშინ ექნებოდათ, თავად რომ მოეყვანათ ეს პროდუქცია.
. ფერმერებს არ აქვთ საკმარისი ცოდნა, რათა დაიცვან თავიანთი მიწა ეროზიისგან, რაც სულ უფრო ამცირებს მოსავლიანობას. ეროზირებულ ნიადაგს აღდგენა სჭირდება, ეს კი ძვირი ღირს. ბევრს არ შეუძლია სასუქის ყიდვა.
კვების პრობლემა განვითარებულ ქვეყნებში
განვითარებულ ქვეყნებში ინტენსიური სოფლის მეურნეობაა წამყვანი, რაც იმას გულისხმობს, რომ ნაკლებ ფართობზე მეტი პროდუქციის მოყვანა ნაკლებ ფერმერს შეუძლია. სოფლის მეურნეობა აღარ მოითხოვს იმდენ ადამიანურ რესურსს, რასაც ადრე. ტექნოლოგიები ეფექტურად ანაცვლებს ათობით ადამიანს, რაც ზოგავს დროსა და სახსრებს, თუმცა ამავე ტექნოლოგიების შეძენა ღარიბ ქვეყნებს არ შეუძლიათ.
რა უცნაურიც არ უნდა იყოს, ჭარბი წონის პრობლემა მილიარდ-ნახევარ ადამიანს აქვს და ეს მაჩვენებელი განუხრელად იზრდება. მსუქანთა რიცხვი კი ნახევარ მილიარდს აღემატება.
ნავარაუდევია, რომ ჭარბი წონის პრობლემა უკვე 2015 წლისთვის 2,3 მილიარდ ადამიანს ექნება, ხოლო კიდევ 700 მილიონს – სიმსუქნისა. კიდევ უფრო საინტერესოა, რომ სიმსუნესა და ჭარბ წონასთან დაკავშირებულ პროგრამებზე მხოლოდ აშშ-ში წლიურად 76 მილიარდი აშშ დოლარი იხარჯება.
შეიძლება ითქვას, რომ ჭარბი წონა უკანასკნელი 50 წლის პრობლემაა, რაც გამოიწვია განვითარებამ, ტექნოლოგიების განვითარების გამო შრომის შემსუბუქებამ, ტრანსპორტის განვითარებამ და ხელმისაწვდომობამ კი ადამიანს გადაადგილებისთვის დახარჯული ენერგიაც დაუზოგა. საკვების გამრავალფეროვნებამ, მისმა ექსპორტმა და სწრაფი კვების ობიექტების სიმრავლემ ასევე შეუწყო ხელი ჭარბი წონის პრობლემის მასშტაბის ზრდას. სხვათა შორის, კვლევები მოწმობს, რომ სწრაფი კვების ობიექტების სიახლოვეს იზრდება ჭარბწონიანთა რიცხვი, ხოლო მოშორებით მეტია გამხდარი. ეს გამოკვლევა ტეხასის უნივერსიტეტის სიმსივნური დაავადებების ცენტრმა ჩაატარა და დასკვნები მეცნიერულადაც დაადასტურა.
სხეულის მასის ინდექსი იანგარიშება სიმაღლე-წონის თანაფარდობით, რათა ადამიანმა იცოდეს, რასთან აქვს საქმე. მიიჩნევა, რომ 18,5-დან 25-მდე შუალედში სხეულის მასის ინდექსი ნორმალურია, მასზე დაბალი კვების დეფიციტზე მიუთითებს, 25-30 – ჭარბ წონაზე, ხოლო 30-ის ზემოთ უკვე სიმსუქნეა.
არსებობს კალკულატორები, რომლებიც სიმაღლისა და წონის მითითების შემდეგ ავტომატურად ანგარიშობს სხეულის მასის ინდექსს.
მიუხედავად ინფორმაციის ხელმისაწვდომობისა, სიმსუქნის პრობლემას მაინც მზარდი ხასიათი აქვს.
სიმსუქნე და ჭარბი წონა კი ისევე საშიშია ჯანმრთელობისთვის, როგორც შიმშილობა და არასაკმარისი კვება. იგი სხვადასხავა ქრონიკულ დაავადებას, სისუსტეს, გულსა და სისხლძარღვებთან დაკავშირებულ პრობლემებს იწვევს, ზრდის II ტიპის დიაბეტის განვითარების რისკს. დიაბეტის ასოციაცია ვარაუდობს, რომ 2030 წლისთვის ამ ტიპის დიაბეტით დაავადებულთა რიცხვი გაორმაგდება.
სიმსუქნეს მდიდარი ქვეყნების დაავადებათა ერთ-ერთ ძირითად მიზეზად მიიჩნევენ.
ჭარბი წონის პრობლემა, რა გასაოცარიც უნდა იყოს, მხოლოდ განვითარებულ ქვეყნებში არ გვხვდება. ჭარბწონიანებს შორის ოკეანეთის მრავალი კუნძულოვანი ქვეყანაა: ნაურუ, მიკრონეზია, კუკის კუნძულები, ტონგა. აქ მოსახლეობის 80% ჭარბწონიანია. ამის ახსნა კულტურული თავისებურებით შეიძლება: სწორედ სიმსუქნე მიუთითებს ოჯახის მაღალ სოციალურ სტატუსზე. აფრიკის კონტინენტზე, მავრიტანიაში, სადაც ძირითადი ბუნებრივი ლანდშაფტი უდაბნოა, გოგონებს ძალად აჭმევენ კალორიულ საკვებს, რათა გასუქდნენ და სიგამხდრის გამო საქმრომ არ დაიწუნოს.
მნიშვნელოვანია ჯანსაღი ცხოვრებისა და ჯანსაღი კვების მნიშვნელობის ადრეული ასაკიდანვე სწავლება, რაც ერთგვარი პრევენციაა მომავალი პრობლემებისა.
თუ განვითარებული და განვითარებადი ქვეყნების საკვებთან დაკავშირებულ ინფორმაციას შევადარებთ, დავინახავთ, რომ უთანასწორობა ერთ-ერთი ყველაზე საგანგაშო პრობლემაა, ყველაზე ეფექტური ინსტრუმენტი კი მის მოსაგვარებლად ალბათ განათლებაა, რაც საშუალებას მისცემს ღარიბებს, დასაქმდნენ და თავი დააღწიონ შიმშილობას, ხოლო განვითარებულ ქვეყნებს – სიმსუქნის პრევენციით იზრუნონ მოსახლეობის ჯანმრთელობაზე.
დადგა ზაფხული, შვებულებების დრო, და ვიწყებთ ფიქრს: სად დავისვენოთ? სად ვიმოგზაუროთ? ალბათ, ყველას აინტერესებს, როდის ჩაისახა ტურიზმი, როგორ განვითარდა და როგორი მდგომარეობაა დღეს ამ სფეროში მსოფლიოსა თუ საქართველოში.
დასვენების, თავისუფალი დროის ხარჯვის ან საქმიანი მიზნით მოგზაურობას ტურიზმი ჰქვია. მსოფლიო ტურიზმის ორგანიზაციატურისტის ცნებას შემდეგნაირად განმარტავს: „ადამიანი, რომელიცტოვებს ჩვეულ გარემოს და მიემგზავრება სხვაგან ერთ წელზე ნაკლებიხნით დასვენების, თავისუფალი დროის ხარჯვის ან სხვა მიზნით”. გამოდის, რომ ყოველ ზაფხულს მეც და თქვენც, თუნდაც 1 ან 2 დღით, ტურისტებად ვიქცევით ხოლმე.
დღეს ტურიზმი პოპულარული, გლობალური, მრავალი ქვეყნისთვის მომგებიანი საქმიანობაა,თუმცა მას საკმაოდ დიდი ხნის ისტორია აქვს. დასვენებისა და გართობის მიზნითგამგზავრება პოპულარული იყო ჯერ კიდევ ძველ რომაელებს შორის, რომლებიც უმთავრესადპირამიდების დასათვალიერებლად მიემგზავრებოდნენ. თანდათან მოგზაურობის ფორმებიდა გეოგრაფია გაფართოვდა. უფრო მრავალფეროვანი გახდა მისი მიზნებიც: სანახაობრივი,სასწავლო, რელიგიური და სხვა. შენდება მოგზაურთა დროებით გასაჩერებელი სახლები,სასტუმროები, ქარვასლები, სტუმრის სახლები, ელიტური ფენების წარმომადგენელთათვის -საზაფხულო აგარაკები, რეზიდენციები.
მოსახლეობის შეძლებული ფენების იმ წარმომადგენლებს, ვინც ცნობისმოყვარეობის გამო მოგზაურობდა უცხო ქვეყნებში, XVII საუკუნის მიწურულიდან ტურისტებს უწოდებდნენ.სამრეწველო რევოლუციის შემდეგ, XVIII-XIX საუკუნეებში, გამოგონებულ იქნაორთქლმავალი და მატარებელი, რამაც არსებითი გავლენა მოახდინა მოგზაურობისგააქტიურებაზე. პოპულარული გახდა მოდების მოყვარულთა გამგზავრება პარიზში, მუსიკისმოყვარულთა – იტალიაში, ხოლო ევროპის სხვადასხვა ქალაქებში სასწავლებლადგამგზავრებამ დიდი ტურის სახელწოდება მიიღო.
ინგლისელმა მეწარმემ თომას კუკმა 1841 წელს ისტორიაში პირველი ტურისტული სააგენტო დააარსა, რომელიც 2007 წელს Thomas Cook Group-ი გახდა და დღესაც წარმატებით მოღვაწეობს დიდ ბრიტანეთში.
კუკს ბავშვობიდან მკაცრ ბაპტისტად ზრდიდნენ. შემდეგ კი იგი ადგილობრივ არამსმელთაორგანიზაციას შეუერთდა. როგორც არამსმელთა მოძრაობის წევრი, იგი ქადაგების პარალელურად ალკოჰოლის საწინააღმდეგო მიტინგებს მართავდა.
ერთ დღესაც, როდესაც კუკი ლონდონის გზაზე, ქალაქ კიბვორთთან, ეტლს ელოდებოდა, მასმოუვიდა იდეა, თავისი აქტივისტებისთვის ექსკურსია შეეთავაზებინა. ამავე დროს გაიხსნადიდი ბრიტანეთის შიდა ნაწილებისკენ მიმავალი რკინიგზა და კუკმა ქალაქ ლესტერიდანრამდენიმე მილით მოშორებულ ლაფბოროში გასამგზავრებლად არამსმელთა მოძრაობის 450აქტივისტი შეაკრიბა. 1841 წლის 5 ივლისს თომასმა ამ ხალხისგან თითო შილინგი აკრიფა,რაშიც შედიოდა ბილეთისა და მგზავრობისას საკვების საფასური. შეგროვებული თანხით მანერთიანად იყიდა ბილეთები და კომპანიასთან ფასდაკლების თაობაზეშეთანხმებას მიაღწია. ეს იყო პორველი ორგანიზებული ჯგუფური ტური, რომელშიც შედიოდა 20-წუთიანიმგზავრობა რკინიგზით, ჩაის, ფუნთუშებისა და სასულე ორკესტრის თანხლებით.ექსკურსიამძღოლის ფუნქცია თავად კუკმავე იკისრა. კუკის ეს ქმედება სოციალურ მიზნებს უფრო ემსახურებოდა, ვიდრე კომერციულს. იგი ცდილობდა დაერწმუნებინა ხალხი, რომ სმა აუცილებელი არ არის – თავისუფალი დროის უფრო გონივრულად და საინტერესოდ გამოყენებაც შესაძლებელია. მიუხედავად ამისა, ეს მოვლენა ორგანიზებული, კომერციულიტურიზმის პირველ ნაბიჯადაა მიჩნეული, რადგანეს იყო ისტორიაში პირველი კერძოდაქირავებული ექსკურსია, რომელიც ფართო საზოგადოებისთვის მოეწყო. მომდევნო სამიზაფხულის განმავლობაში კუკმა დაგეგმა და განახორციელა ექსკურსიები როგორც არამსმელთა საზოგადოების, ისე საკვირაო სკოლის მოსწავლეთათვის. 1844 წელს სარკინიგზოკომპანიამ მასთან ხელშეკრულება გააფორმა მგზავრთა მუდმივად მიწოდების თაობაზე. ამწარმატებამ მას საკუთარი ბიზნესის წამოწყებისაკენ უბიძგა – ექსკურსიების მოწყობისას კუკსბილეთის საფასურიდან წილი რჩებოდა.
1850 წელს კუკმა პირველი ექსკურსია განახორციელა საზღვარგარეთ – კლიენტები პარიზში,გამოფენაზე წაიყვანა, მომდევნო წელს კი „დიდი წრიული ტურები” დაიწყო ევროპაში. 1860-იან წლებში კუკმაგანახორციელა ტურებიშვეიცარიის, იტალიის, ეგვიპტის და აშშ-ისმიმართულებით. კუკის სააგენტო „inclusive independent travel” მგზავრებს ბილეთით,საკვებითა და ბინით უზრუნველყოფდა.
თავის ვაჟთან, ჯონთან პარტნიორობის დაწყების შემდეგ, კუკმა სააგენტოს სახელი შეუცვალადა Thomas Cook and Son უწოდა. ბიზნესის წარმოების უფლება მათ ლონდონში, ფლიტ-სტრიტზე მოიპოვეს. იმ დროისთვის, კუკმა პერსონალური ტურები შეწყვიტა და შინაურ დასაგარეო მოგზაურებს შორის აგენტად იქცა. მის ოფისში გახსნილი იყო მაღაზიაც, სადაც ისსამოგზაურო აქსესუარებს ყიდიდა, მათ შორის – გზამკვლევებს, წიგნებს, ჩემოდნებს,ტელესკოპებსა და ფეხსაცმელებს. ჯონის კომერციული ნიჭის წყალობით კომპანია მალეგაფართოვდა. ამავე დროს თომასმა და მისმა ცოლმა ოფისის თავზე პატარა არამსმელთასასტუმროც გახსნეს.
1865 წელს სააგენტო ტურებს აშშ-ის მიმართულებით ახორციელებდა. 1871 წელს მანპარტნიორობა დაიწყო ამერიკელ ბიზნესმენთან, რის გამოც კომპანიას Cook, Son and Jenkins-იეწოდა, თუმცა მალევე დაიბრუნა ძველი სახელწოდება. 1872 წლიდან დაიწყო ტურებიმსოფლიოს გარშემო, მათ შორის – მთელამერიკის კონტინენტზე, იაპონიაში, ჩინეთსა დაინდოეთში – ამ ორ ქვეყანაში ტურნე 222 დღეს გრძელდებოდა.
XX საუკუნის მეორე ნახევრიდან დადგა მასობრივი საერთაშორისო ტურიზმის განვითარებისხანა. 1950 წელს საერთაშორისო ტურისტთა რაოდენობამ 25 მილიონს მიაღწია, 1970 წელს – 170 მილიონს, 1990 წელს – 400 მილიონს. ამჟამად თითქმის ყველა ადამიანი მეტ-ნაკლებადჩაბმულია ტურისტულ საქმიანობაში. XX საუკუნის ბოლოს მთელ მსოფლიოში 4,5 მილიარდიტურისტი მოგზაურობდა, მათი 10% საერთაშორისო ტურისტი იყო, რომლებიც ყოველწლიურად 100-150მილიარდ აშშ დოლარს ხარჯავდნენ.
ტურისტული მოგზაურობის გეოგრაფიას გარკვეული თავისებურებები ახასიათებს.საერთაშორისო ტურისტების 2/3 ევროპის ქვეყნებში მოგზაურობს. ამისშემდეგ ყველაზეპოპულარული რეგიონია ამერიკა, რომლის წილად მოდის ტურისტების 20%, აღმოსავლეთაზიასა და წყნარი ოკეანის ქვეყნებზე – 10%, აფრიკაზე კი – 3%.
2000-იანი წლების ბოლოს დატრიალებულმა მსოფლიო ფინანსურმა კრიზისმა საგრძნობლადავნო ტურიზმს – ამ უკანასკნელმა დაღმასვლა დაიწყო. 2008 წლის ივნისში საერთაშორისოტურისტული ჩასვლების რიცხვმა 2%-ით იკლო. ეს ნეგატიური ტენდენცია კიდევ უფროინტენსიური გახდა 2009 წელს, რადგან მრავალ ქვეყანაში იფეთქა H1N1 ვირუსმა, რასაცსაერთაშორისო ტურისტული ჩასვლების 4%-იანი კლება მოჰყვა (ფინანსურად ამან 880მილიონი შეადგინა), მიღებული შემოსავლები კი 6%-ით შემცირდა.
2010 წელს მსოფლიო მასშტაბით 940 მილიონი საერთაშორისო ტურისტული ჩასვლაგანხორციელდა, რაც 6.6%-იანი ზრდა იყო 2009 წელთან შედარებით. 2010 წელსსაერთაშორისო ტურიზმისგან მიღებულმა შემოსავლებმა $919 მლრდ აშშ დოლარი შეადგინა(693 მლრდ ევრო), რაც წინა წელთან შედარებით 4.7%-იანი ზრდა იყო. მსოფლიო ტურიზმისორგანიზაციის მონაცემებით, შემოსავლების მხრივ მოწინავე ქვეყნები ასე გამოიყურება: აშშ, ესპანეთი, საფრანგეთი, ჩინეთი, იტალია, გერმანია, გაერთიანებული სამეფო, ავსტრალია, თურქეთი.
ტურიზმს სასიცოცხლო მნიშვნელობა აქვს მრავალი ქვეყნისთვის, მაგალითად,ისეთებისთვის, როგორებიცაა საფრანგეთი, ეგვიპტე, საბერძნეთი, ლიბანი, ისრაელი,გაერთიანებული სამეფო, აშშ, ესპანეთი, იტალია, ტაილანდი, კუნძულოვანი ქვეყნები –ბაჰამები, ფიჯი, მალდივები, ფილიპინები, სეიშელის კუნძულები. ეს, უპირველესად,განპირობებულია ფართო ინვესტიციებით სხვადასხვა საქმიანობაში, განსაკუთრებით -მომსახურების სფეროში, რის შედეგადაც მომსახურების ინდუსტრიაში ადგილობრივი მოსახლეობის დასაქმების შესაძლებლობა იზრდება. სერვისის ეს ინდუსტრია მოიცავს:სატრანსპორტო გადაზიდვების სერვისს, მაგალითად, ავიაციას, საკრუიზო გემებს, ტაქსებს;გამასპინძლების სერვისს – საცხოვრებელში დაბინავებას (სასტუმრო და სხვადასხვათავშესაფარი); ამ ინდუსტრიას მიეკუთვნება გასართობი ადგილებიც – პარკები, კაზინოები,სავაჭრო ცენტრები, მუსიკალური დაწესებულებები და თეატრები.
საერთაშორისო ტურისტები ყველაზე ხშირად მოინახულებენ საფრანგეთს, აშშს-, ჩინეთს, ესპანეთს, იტალიას, გაერთიანებულ სამეფოს, თურქეთს, გერმანიას, მალაიზიასა და მექსიკას.
მსოფლიო ტურიზმის ორგანიზაციამ ასევე გამოაქვეყნა ტურისტების გენერატორი – იმქვეყნების ათეული, რომელთაც 2010 წელს ყველაზე მეტი დახარჯეს საერთაშორისოტურიზმში. ამ ათეულში შედიან: გერმანია, აშშ, ჩინეთი, გაერთიანებული სამეფო, საფრანგეთი, კანადა, იაპონია, რუსეთი და ავსტრალია.
ტურისტული მიზნებიდან გამომდინარე, ტურიზმს ორ ძირითად სახეობად და რამდენიმე ქვესახეობად ყოფენ:
საქართველოში ტურიზმის განვითარება XIX –XX საუკუნეების მიჯნაზე იწყება, თუმცა მასშტაბურ ხასიათს XX საუკუნის მეორე ნახევრიდან იღებს. ამ პერიოდში ექსპლუატაციაში შედის კეთილმოწყობილი ტურისტული ბაზები და სასტუმროები თბილისში, სოხუმში, ბათუმში, ქუთაისში, ვარძიაში და სხვა. იწყება ტურიზმის აღმავლობა გაგრაში, ქობულეთში, აბასთუმანში, წყალტუბოში და სხვა.
ამჟამად საქართველოში ტურიზმი თვისებრივად ახალ საფეხურზე გადადის და ამ გარდამავალ ეტაპზე მრავალი წინააღმდეგობის გადალახვა უხდება. დღეს საქართველო აღიქმება, როგორც ახალი, ჯერ კიდევ უცნობი ქვეყანა და, ამდენად, საინტერესო ყოველი მოგზაურისა თუ ტურისტისთვის.
საქართველოს აქვს უდიდესი ტურისტულ-რეკრეაციული პოტენციალი. ქვეყანაში 12 000 ისტორიული ძეგლი, 150 მუზეუმი და 50-მდე დაცული ტერიტორიაა. საქართველო ოდითგანვე ცნობილია თავისი ბუნებრივი სამკურნალო ფაქტორებით, ამჟამად კი აქ 102 კურორტი და 182 საკურორტო ადგილია, კურორტების უდიდესი ნაწილი ზღვის პირას და მთიან რეგიონებშია განლაგებული.
საქართველოს წარმომადგენლობა გადის ქვეყნის გარეთ, საიდანაც უფრო მეტ ინფორმაციას ავრცელებს ჩვენს ქვეყანაზე, რის შედეგადაც საქართველოში იმატებს ტურისტების რაოდენობა. მაგ., 1998 წელს თბილისსში გაიმართა ”დიდი აბრეშუმის გზის” ტურიზმის მსოფლიო ფორუმი, 2003 წელს კი აქვე გაიხსნა მეოთხე საერთაშორისო ტურისტული ბაზრობა. ამოქმედდა ტურიზმის საინფორმაციო ცენტრები, რომელთა მიზანია საქართველოში ჩამოსული და ადგილობრივი ტურისტების სრულყოფილი ინფორმირება ტურისტული მომსახურებისა და ტურისტული პროდუქტების შესახებ; ცენტრების მონაცემთა ბაზა მოიცავს დეტალურ ინფორმაციას ტურისტული ობიექტების (განთავსებისა და კვების ობიექტები, მუზეუმები, გალერეები და სხვა) შესახებ. საინფორმაციო ცენტრში მისულ ტურისტს საშუალება აქვს, მიიღოს რეკომენდაცია საქართველოს მასშტაბით არსებული ტურისტული ადგილებისა და ღირსშესანიშნაობების შესახებ, დაგეგმოს ტური კონკრეტული მიმართულებით. გარდა ამისა, საინფორმაციო ცენტრების საშუალებით ვრცელდება სხვადასხვა სახის სარეკლამო-ბეჭდვითი მასალა. ამჟამად საქართველოში 20-მდე ტურიზმის საინფორმაციო ცენტრი ფუნქციონირებს.
როგორც ზემოთ მოყვანილი მაგალითებიდან ჩანს, ტურიზმის განვითარების ხელშეწყობა სისტემური ხასიათისაა და არსებითად დამოკიდებულია როგორც ეკონომიკური, ასევე პოლიტიკური ფაქტორების გამოყენების ფორმაზე, ქვეყნის ეკონომიკის განვითარების თვისებურებებზე. ქვეყანაში ტურისტთა რაოდენობის ზრდა ხელს უწყობს ეკონომიკის გაძლიერებას, მეგობრული ურთიერთობების ჩამოყალიბებას სხვადასხვა ქვეყნისა და კულტურის წარმომადგენლებს შორის. თუმცა ტურიზმის განვითარებას უამრავ უპირატესობასთან ერთად აქვს უარყოფითი მხარეებიც, ისეთები, როგორებიცაა დაავადებების გავრცელება და ტერორიზმის საფრთხე. ტურიზმის განვითარებაზე უარყოფით გავლენას ახდენს დაძაბული და არასტაბილური გეოპოლიტიკური მდგომარეობა როგორც ქვეყნის შიგნით, ისე მის მეზობელ ქვეყნებშიც.
ტურიზმის განვითარებისთვის მნიშვნელოვანი ხელშეწყობაა ისეთი სახელმწიფო პროგრამების განხორციელება, რომლებიც ემსახურება საზოგადოებაში თანამედროვე ტურიზმის ინდუსტრიის შესახებ ცოდნის ამაღლებას, რათა გაუმჯობესდეს ტურისტების მომსახურება და ზუსტად განისაზღვროს ის მიმართულებები, რომლებიც უფრო ეფექტიანს გახდის ტურისტულ ბიზნესს.
ისევ გეოგრაფიული კვლევის შესახებ მინდა დავწერო. ამჯერად ვეცდები, დაწვრილებით მოგიყვეთ მოსამზადებელი სამუშაოებისა და მონაცემების შეკრების ეტაპზე ჩატარებულ აქტივობათა შესახებ. ბევრმა ეგებ მისაყვედუროს, ეს მასწავლებლებს წაართმევს კვლევის დაგეგმვაზე ფიქრის აუცილებლობას და შემოქმედებითობას დააკარგვინებსო, მე კი მგონია, რომ თუ პედაგოგს ჯერ არ ჩაუტარებია კვლევა, ურიგო არ იქნება, სხვის მიერ განხორციელებულს გაეცნოს. ის დაინახავს კვლევის მზა, უკვე აპრობირებულ გზებს, რომელთაც იოლად გადაიტანს საკუთარ პრაქტიკაში, თუ გამოცდილია – შეუცვლის ფორმასა და შინაარსს, გააუმჯობესებს და მოარგებს საკუთარ კლასს.
ინტერნეტგაზეთ „მასწავლებელში” გამოქვეყნებული სტატია „კვლევის მნიშვნელობა გეოგრაფიის სწავლებაში” კვლევის დაგეგმვაშიც დაგეხმარებათ და ნამუშევრის საბოლოო ფორმატით წარმოდგენაშიც (იხ.https://www.mastsavlebeli.ge/?action=page&p_id=7&npid=4&id=187).
სწავლებაში კვლევის მნიშვნელობაზე არავინ დავობს – ის ავითარებს სხვადასხვა უნარს, ზრდის სწავლისადმი ინტერესს, მოსწავლეები მეტი ენთუზიაზმით ეკიდებიან საკითხს, იმაღლებენ თავდაჯერებასა და კომპეტენტურობას.
ამ სტატიაში მეთერთმეტეკლასელებთან ჩატარებული კვლევის შესახებ მინდა მოგითხროთ. მიმაჩნია, რომ ამგვარი გამოცდილების გაზიარება ინტერესს გამოიწვევს და ბევრს გაუჩენს სურვილს, თავადაც მოსინჯოს და განახორციელოს იგი თავის კლასში.
მივყვეთ წინა სტატიაში გამოთქმულ ძირითად პრინციპებს:
ფინანსები და ტექნიკური აღჭურვილობა ყოველთვის არ არის საკმარისი შენთვის საინტერესო კვლევის ჩასატარებლად, რომელშიც ჩართული იქნება სხვადასხვა ტიპის ანალიზი, ექსპერიმენტი, აზომვა, თუმცა იდეალური პირობების ლოდინს გამოსავლად ვერ მივიჩნევთ; კვლევა შეიძლება დაიგეგმოს მინიმალური ბიუჯეტითაც, რომელშიც მხოლოდ სატრანსპორტო ხარჯები და ანკეტები იქნება გათვალისწინებული. თემა რომ არ ჩავარდეს, საჭიროა მოსალოდნელი რისკების გათვლაც.
თუ რესურსი მწირია, უმჯობესია, საკვლევი ობიექტი ახლოს იყოს. ამას მეორე დადებითი მხარეც აქვს – როცა ინფორმაცია გადასამოწმებელია, არ არის საკმარისი ან დასაზუსტებელია, უკან მიბრუნება იოლად მოხერხდება. მე და ჩემმა მოსწავლეებმა თბილისის პარკები ავირჩიეთ. პარკები, როგორც ყველა სხვა ობიექტი, სხვადასხვა ზომისაა და თავისი იერარქია აქვს. ჩვენ შევარჩიეთ 4 მათგანი: 1. გეგეშიძის პარკი – ლოკალური პარკი; 2. ვერის პარკი – სამეზობლო პარკი; 3. კუს ტბა – საქალაქო მნიშვნელობის პარკი და 4. მთაწმინდის პარკი – რესპუბლიკური მნიშვნელობისა. თავდაპირველად ლიტერატურა უნდა მოვიძიოთ შესასწავლ პარკებზე; ენციკლოპედიასა და ინტერნეტში ინფორმაცია საკმაოდ მწირია, თუმცა მიმოხილვითი ნაწილისთვის საკმარისი. დაგვჭირდება რუკაც (ალბათ რომელიმე ინტერაქტიულ წყაროში მოვიძიებთ), რომელზეც ოთხივე პარკი საუკეთესოდ არის წარმოჩენილი და ინსტრუმენტი, რომელიც ფართობების გაზომვის საშუალებას იძლევა.
გასაგებია, რომ არ შეიძლება, მოსწავლეები შეეჭიდონ ისეთ დიდ და რთულ თემებს, რომელთა კვლევა მათ ძალებს აღემატება. ამრიგად, ასაკის გათვალისწინებით, საკვლევი ჰიპოთეზა სხვადასხვა შეიძლება იყოს, მაგ., იერარქიის რაც უფრო მაღალ საფეხურს ეკუთვნის პარკი, მით მეტი სერვისი/ვიზიტორი/ფართობი აქვს/ჰყავს მას, ანდა დაბალ იერარქიულ საფეხურზე მდგომი პარკების ვიზიტორთა გეოგრაფიული არეალი შეზღუდულია, მონახულების სიხშირე – უფრო მეტი. საინტერესო საკვლევია ისიც, როგორია ვიზიტორების დამოკიდებულება გარემოსადმი, კმაყოფილნი არიან თუ არა ისინი მიღებული სერვისებისა და ფასების თანაფარდობით, როგორია ვიზიტორთა სქესობრივ-ასაკობრივი სტრუქტურა პარკების იერარქიულობის მიხედვით. შეგვიძლია დავუშვათ, რომ ლოკალურ პარკებში, სადაც ვიზიტის სიხშირე მეტია, თავს იყრიან მცირეწლოვნები მომვლელებითურთ და ხანდაზმულები, ნაკლებია საშუალო ასაკის ვიზიტორი; ვიზიტორებს შორის ახალგაზრდების წილი სერვისების სიმრავლის პროპორციულად იცვლება.
შესაძლებელია ერთდროულად რამდენიმე ჰიპოთეზის კვლევაც, მოსწავლეთა ასაკის, მოთხოვნილი ნაშრომის ზომის ან უკვე გამომუშავებული უნარების შესაბამისად. თუ ეს არჩევითი საგნის – „გეოგრაფიული კვლევის” – ფარგლებში განხორციელებული შემაჯამებელი აქტივობაა, ერთი ჰიპოთეზა მით უმეტეს არ იქნება საკმარისი.
ჩართულობისა და მოტივაციის ასამაღლებლად, აგრეთვე კვლევითი უნარების გამოსამუშავებლად კითხვარებისა და დაკვირვების ფურცლების შედგენაში მოსწავლეებსაც უნდა მივცეთ მონაწილეობის საშუალება. მოსწავლეთა ჩართულობა ყველა ეტაპზე მნიშვნელოვანია იმითაც, რომ ისინი მეტად დაფიქრდებიან საკვლევ თემაზე და, მეტი ალბათობით, უკეთ დაწერენ მას, ასევე გამოუმუშავდებათ დაგეგმვისა და თანამშრომლობის, პასუხისმგებლობის საკუთარ თავზე აღების აუცილებელი უნარები.
მოსწავლეებს წინასწარ გავაცანი უსაფრთხოების ძირითადი წესები და ინტერვიუს ჩატარების ძირითადი პრინციპები (იხ.https://www.mastsavlebeli.ge/?action=page&p_id=19&id=2) და საკლასო ოთახში რამდენიმეჯერ გავათამაშე კიდეც. რამდენიმეჯერ გავუმეორე, ვიზიტორების ზუსტ ასაკს ჩვენთვის გადამწყვეტი მნიშვნელობა არ აქვს და დემოგრაფიული მონაცემების გრაფა კითხვარის დასაწყისში თავად შეავსეთ-მეთქი. ამისთვის დროის დაკარგვა, კვლევის მიზნიდან გამომდინარე, არ არის მიზანშეწონილი.
გთავაზობთ მოსწავლეების მიერ შედგენილ კითხვარებს (#1 – მომსახურე პერსონალის კითხვარი; #2 – ვიზიტორთა კითხვარი) და დაკვირვების ფორმას (#3). ამობეჭდვა საჭიროა წყვილებად; თითოეულმა წყვილმა უნდა გამოკითხოს არანაკლებ 20 ვიზიტორისა თითოეულ პარკში; პერსონალის რაოდენობა სერვისების მიხედვითაა, შესაძლებელია, ერთი წყვილი სწორედ მათ ინტერვიუებზე იყოს ფოკუსირებული, რათა გადაფარვები არ მოხდეს. გარდა ამისა, ყველას ინდივიდუალურად სჭირდება დაკვირვების ფორმა.
სასურველია, ვიზიტორთა პასუხები თითოეულ პარკში 100-ს აღემატებოდეს, რათა მონაცემები განზოგადების საშუალებას იძლეოდეს. ვიზიტორების გამოკითხვა შემთხვევითი შერჩევით ხდება.
იმის მიხედვით, რომელი ჰიპოთეზის განვითარებას გადაწყვეტს, მოსწავლე შეარჩევს შინაარსობრივად დაკავშირებულ კითხვებს კითხვარებში და მათ პასუხებს დაამუშავებს. ამ დამუშავებისას სასურველია ვიზუალიზების მრავალფეროვანი ტექნიკის გამოყენება – გრაფიკების შედგენა, ფოტოების ანოტაცია, რუკის შედგენა. ფოტოებზე აღბეჭდილი უნდა იყოს ისეთი კადრები, რომლებიც მოსწავლის მოყვანილ არგუმენტს ასურათებს.
ნაშრომის სტრუქტურა დეტალურადაა გაწერილი წინა სტატიაში.
აუცილებელია, დასკვნა ჰიპოთეზას პასუხობდეს, ხოლო ძირითად ნაწილში არგუმენტები მის სასარგებლოდ იყოს მოყვანილი.
#1 მომსახურე პერსონალის კითხვარი
პარკი_____________________თარიღი
მომსახურე პერსონალი1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
სქესი
საშუალოდ რამდენი ვიზიტორი სტუმრობს პარკს
იმ ვიზიტორთა ასაკი, რომლებიც ჭარბობენ
ყველაზე დატვირთული დრო
რა ასაკის ვიზიტორები ზრუნავენ გარემოზე/რომელი ჯგუფი მეტად აზიანებს გარემოს
ვიზიტორთა მიერ დაზიანების ძირითადი ტიპი – მწეველი/ალკოჰოლის მომხმარებელი/ხმაური/დაბინძურება/ვანდალიზმი
ტრანსპორტის სახეობა, რომლითაც ყველაზე ხშირად სარგებლობენ ვიზიტორები – საზოგადოებრივი/ კერძო/ ტაქსი/ ფეხით
ვიზიტის მიზანი- დასვენება/ სპორტი/ ბიზნესი/ მეგობრებთან შეხვედრა/ ბავშვების გასეირნება/ ძაღლთან ერთად სეირნობა/ სხვა
კმაყოფილების დონე(1-დან 5-მდე)
კომფორტი
ხელმისაწვდომობა
სისუფთავე
სერვისები
უსაფრთხოება
ბავშვთა მოედნები
ატრაქციონები
სპორტული მოედნები
ფასი/ხარისხი
WI-FI
საპირფარეშოები
შეზღუდული შესძლებლობის პირთათვის საშუალებები
სხვა
დაცვის არსებობა – კი/არა
არის თუ არა პოლიციის გამოძახების საჭიროება
რეკომენდაციები
შენიშვნები
#2 ვიზიტორთა კითხვარი
პარკი_______________თარიღი___
ვიზიტორი1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
სქესი
ასაკობრივი ჯგუფი
მოსწავლე/სტუდენტი/26-45/46-65/66 – მეტი
სოციალური მდგომარეობა
დასაქმებული/ უმუშევარი
სიხშირე – დღეში ერთხელ/კვირაში ერთხელ/თვეშიერთხელ/სხვა
საიდან შეიტყვეთ პარკზეპირველად – მედია/ ტურიზმისსაინფორმაციო ცენტრი/მეგობრებისგან/ შემთხვევით/რეკლამით/ მეზობლისგან/ სხვა
მანძილი – იგივე უბანი/მეზობელი უბანი/ საქართველოსსხვა რეგიონი/ სხვა ქვეყანა
ტრანსპორტი – საზოგადოებრივიტრანსპორტი/ კერძო / ტაქსი/ფეხით
ვიზიტის მიზანი – დასვენება/სპორტი/ ბიზნესი/ მეგობრებთანშეხვედრა/ ბავშვების გასეირნება/ძაღლთან ერთად სეირნობა/ სხვა
კმაყოფილების დონე – 1-5მდე
კომფორტი
ხელმისაწვდომობა
სისუფთავე
სერვისები
უსაფრთხოება
ბავშვთა მოედნები
ატრაქციონები
სპორტული მოედნები
ფასი/ხარისხი
WI-FI
საპირფარეშოები
შეზღუდული შესძლებლობისპირთათვის საშუალებები
სხვა
რეკომენდაციები
შენიშვნები
#3 დაკვირვების ფორმა
პარკში მისვლა: თარიღი, კვირის დღე, დრო
ამინდი
ბუნება: არსებული ბუნებრივი რესურსები?
უცვლელი სახით
სახეცვლილი
ყველაზე ხალხმრავალი ადგილი
ასაკობრივი ჯგუფები: რომელი ჯგუფი ჭარბობს?
დასვენების ფორმები: რითი არიან ვიზიტორები დაკავებულები (სეირნობა, ვარჯიში…)
ინფრასტრუქტურა: შენობა-ნაგებობები, საპირფარეშოები, მათი ხარისხი
არსებული სერვისები: ხარისხი და ფასი, ხელმისაწვდომობა
სისუფთავე: ნაგვის არსებობა, სანაგვეების სიხშირე
ვანდალიზმი: ბუნების, ინფრასტრუქტურის მიმართ
მეორადი ტურიზმის რესურსები
განახლების ხარისხი: ახლად განახლებულია თუ არა, როდის განახლდა, საჭიროებს თუ არა განახლებას და რა ტიპისას
დღემდე ვერ ვივიწყებ ფოტოებს, რომლებსაც შემთხვევით ინტერნეტში წავაწყდი. გეოგრაფიის კურსში აქტუალურია გლობალური პრობლემები. ეს სტატია შიმშილობის პრობლემას ეძღვნება.
ჯეიმს ნაჩვეტი – დედას მიაქვს შიმშილისგან დაღუპული შვილის ცხედარი
კევინ კარტერი – შიმშილისგან სიკვდილის პირას მისული სუდანელი გოგონა
შიმშილი და საკვების უკმარისობა – მოხმარებული საკვების სერიოზული ნაკლებობით გამოწვეული ფიზიკური მდგომარეობა. დისკომფორტი, სისუსტე ან ტკივილი გამოწვეული საკვების ხანგრძლივი დეფიციტით. ხშირად შიმშილი იწვევს გარე სხვა ფაქტორების ჩარევის გარეშე მსხვერპლის დაღუპვას.
საკვების სისტემატური უკმარობა არ არის ისეთი სერიოზული მდგომარეობა, როგორც შიმშილი, თუმცა ის ორგანიზმის სერიოზულ დასუსტებას იწვევს. შეიძლება ითქვას, რომ სისუსტე შიმშილისა და საკვების უკმარისობის მხოლოდ პირდაპირი გამოვლინებაა. მას სხვა არანაკლებ სერიოზული შედეგები მოსდევს, როგორებიცაა ბავშვთა შრომა, რადგან ოჯახს არსებობისავის ბავშვების შრომის გამოყენება უწევს შემოსავლის მიღების, ან/და პროდუქციის გამომმუშავებლად დახმარებისთვის (ძირითადად, მიწაზე სამუშაოდ). ტრეფიკინგის მსხვერპლიც ყველაზე ხშირად სწორედ ღარიბები ხდებიან, მათ იძულებით აშრომებენ და ამის სანაცვლოდ მათი ცხოვრების ხარისხი არ უმჯობესდება. ასევე შიმშილობასა და რესურსების დეფიციტს ხშირად კონფლიქტი და ომი მოსდევს, რასაც სიტუაციის კიდევ უფრო დამძიმებისკენ მიყავს ყველა მხარე. არ არის გასაკვირი, რომ ხანგრძლივ შიმშილსა და საკვების უკმარისობამ შეიძლება ქრონიკული დაავადებები, ასევე ავადმყოფობები გამოიწვიოს, რადგან ამ დროს ორგანიზმს აღარ აქვს რესურსები გაუმკლავდეს დაავადებებს, დაავადებულს კი სიღარიბის გამო, მისი განკურნების საშუალება არ აქვთ, რაც ხშირად სიკვდილით მთავრდება. დასუსტებულებს კი არ აქვთ საკმარისი ძალა და ენერგია, რომ გაუმკლავდნენ პრობლემებს და თავი დააღწიონ სიღარიბეს.
მცირე სტატისტიკა და ფაქტები: მსოფლიოში ყოველ ექვს წამში ერთი ბავშვი შიმშილობით იღუპება, მილიარდზე მეტი ადამიანი შიმშილობს, მათი უმეტესობა ქალი და ბავშვია. ყოველწლიურად 10 მილიონი ადამიანი სწორედ შიმშილობით იღუპება. 5 წლამდე ასაკის 2,6 მილიონი ბავშვი ყოველწლიურად იღუპება. უფრო მეტი ადამიანი შიმშილობით იღუპება, ვიდრე ჯამურად შიდსით, მალარიითა და ტუბერკულიოზით. შიმშილობა ბავშვებს უზღუდავს შესაძლებლობას მიაღწიონ სრულ განვითარებას და კოგნიტურ შესაძლებლობებს. ნახევარზე მეტი მოსახლეობის არასაკმარისი კვების პირობებში ცხოვრობს. 98% მოშიმშილეების განვითარებად ქვეყნებში ცხოვრობს.
როდესაც არასრულფასოვან კვებაზე ვლაპარაკობთ, უნდა გვქონდეს წარმოდგენა თუ რა მიიჩნევა მასში. რა თქმა უნდა არსებობს სამედიცინო ნორმები, რომლებიც ამის დადგენის საშუალებას იძლევა. მასზე ნაკლები და მეტი კალორიების მოხმარებას ადამიანის ჯანმრთელობის დარღვევისკენ მივყავართ. ჯანმრთელობის მსოფლიო ორგანიზაციის შეფასებით ადამიანის კვების საშუალო დღიურმა ნორმამ უნდა შეადგინოს არანაკლებ 2400-2500 კილოკალორია (ზრდასრული ადამიანის). მცირედი განსხვავებაა ქალის და მამაკაცისთვის საჭირო კალორიებს შორის, ასევე ასაკის მიხედვითაც გვხვდება განსხვავებები. მნიშვნელობა ენიჭება ასევე საქმიანობის ტიპსაც, რომელშიც ფიზიკური დატვირთვა დიდია, მომუშავე ადამიანები მეტ კალორიებს საჭიროებენ. არ უნდა დაგვავიწყდეს ასევე ბუნებრივი ფაქტორებიც. თუ დღიურმა ნორმამ შეადგინა 1800 კილოკალორიაზე ნაკლები, ეს უკვე არასრულფასოვანი კვების მაჩვენებელია, ხოლო 1000 კილოკალორია კრიტიკული ზღვარია, რაც სრულ შიმშილს ნიშნავს. ტუმცა მხოლოდ კალორიები არ განაპირობებს კვების რაციონის სრულფასოვნებას. კვების აუცილებელი პირობაა კვების რაციონის ბალანსირებული შედგენილობა. კერძოდ, გასათვალისწინებელია ცილები, ცხიმებისა და ნახშირწყლების განსაზღვრული რაოდენობა. თუ რომელიმე მათგანის რაოდენობა ნაკლებია ნორმაზე, კვება უკვე არასრულფასოვნად ითვლება.
ქვემოთ მოცემული რუკა მიუთითებს მიღებული საკვების გლობალურ კანონზომიერებაზე. ყველაზე მეტი 3500 კალორიაზე მეტი დღეში მოიხმარება აშშ-ში, დასავლეთი ევროპის რიგ ქვეყნებში. ამის საპირისპიროდ, დღიური 2000 კალორიაზე ნაკლები მოიხმარება სფრიკის მთელ რიგ ქვეყნებში, მონღოლეთსა და ავღანეთში. ამ უკიდურესობების გარდა შედარებით მაღალი მოხმარებით დანარჩენი განვითარებული ქვეყნები, კანადა, ავსტრალია, ახალი ზელანდია, ევროპის ქვეყნების უმეტესობა გამოირჩევა ჩრდილო აფრიკასა და ჩინეთთან ერთად.
საინტერესოა, თუ რა იწვევს საკვების დეფიციტს. ფაქტორებს შორის აღსანიშნავია ბუნებრივი, სოციალური, ეკონომიკური, პოლიტიკური და დემოგრაფიული ფაქტორები.
ენერგო მომხმარებლებზე ფასების ზრდა, იწვევს საკვებზე ფასების ზრდას.
საკვებზე მოთხოვნის გაზრდა მოსახლეობის ზრდის პარალელურად მიმდინარეობს; ამავდროულად სწრაფად მზარდი ეკონომიკის ქვეყნებში საგრძნობლად იმატა მოხმარებული საკვების მოცულობამ და გაიზარდა მოთხოვნა ისეთ საკვებზე (ხორცი, კვერცხი, რძის პროდუქტები), რომლებიც ტრადიციულად ამ ქვეყნებში ნაკლებად მოიხმარებოდა.
გახშირებული გვალვები და შტორმული ხასიათის წვიმები ამცირებს პროდუქციის მოყვანის მასშტაბებს, იგივე შეიძლება ითქვას ბუნებრივ-კატასტროფულ მოვლენებზე, რომელთა სიხშირემ საგრძნობლად იმატა. საკვებზე ფასის ზრდას კი მოჰყვება ის, რომ მსოფლიო ბაზარზე ძვირ ფასებს განვითარებადი ქვეყნები ვერ იხდიან და პროდუქცია განვითარებულ ქვეყნებს რჩებათ.
ბიოსაწვავის მოხმარება იზრდება, მისთვის ნედლეულის მოყვანა კი სასოფლო-სამეურნეო მიწების ამოღებას გულისხმობს საკვებისთვის განკუთვნილი ფართობებიდან. ბიოსაწვავზე მოთხოვნა აშშ-სა და ევროპის ქვეყნებშია, რაც გულისხმობს ამ პროცესის შეუქცევად ხასიათს.
განვითარებადი ქვეყნები, რომლებიც სასურსათო დახმარების იმედად არიან, დგანან პრობლემის წინაშე, რადგან დონორ ქვეყნებში განუხრელად იზრდება ხანდაზმულთა წილი მოსახლეობაში, რაც ადგილზე მეტ ფინანსურ ტვირთს გულისხმობს სოციალური პრობლემების მოსაგვარებლად.
ბაზარზე ორიენტირებული დასავლური პრაქტიკა, გაანადგურონ ზედმეტი პროდუქცია ფასების სტაბილურობას განაპირობებს, თუმცა არ ჭრის შიმშილობის მწვავე პრობლემას.
კონფლიქტების და ომში ჩართული ქვეყნების მოსახლეობა რისკ-ჯგუფია. მათ პოლიტიკურად არასტაბილურობის გამო არ აქვთ საშუალება შექმნან დოვლათი, იძულებითი მიგრაციის საფრთხის ქვეშ არიან და ამავდროულად, უნადგურდებათ მოყვანილი პროდუქცია.
სიღარიბე თავისთავად იწვევს შიმშილობას, რასაც დამატებითი ახსნაც არ ჭირდება.
განათლებას პირდაპირი კავშირი აქვს პიროვნების ცოდნასა და უნარებთან, რომლის არსებობის შემთხვევაში მისი დასაქმების შანსი მრავალჯერ იზრდება. ეს კი სიღარიბისგან და შესაბამისად შიმშილობისგან და არასაკმარისი კვებისგან თავის დაღწევის საშუალებაა.
მაღალი ბუნებრივი მატების მქონე ქვეყნებში მეტი დაწოლაა რესურსებზე, მეტია კონკურენცია სამუშაო ბაზარზე, სოფლებში ოჯახური მიწების დაქუცმაცებისას შთამომავლებზე მცირდება თითოეულის მიერ მოყვანილი სასოფლო პროდუქციის მოცულობა.
ამ ფაქტორების გაგრძელება უსასრულოდ შეიძლება.
ახლა ვნახოთ მსოფლიოს საზოგადოება როგორ ცდილობს შიმშილობის აღმოფხვრას. 2000 წლის სექტემბერში 189 ქვეყნის ლიდერმა გაეროში შეხვედრისას მიიღეს გადაწყვეტილება, რომ შეამცირებენ გლობალურ საფრთხეებს, მათ შორის სიღარიბისას.
შიმშილობის საპასუხოდ გაერომ მიიღო ათასწლეულის განვითარების მიზნები, რომელთა შესრულებაც 2015 წლისთვის უნდა მოხდეს. მასში 8 ძირითადი მიზანია განსაზღვრული, რომელთა შორის უპირველესია უკიდურესი სიღატაკის და შიმშილობის აღმოფხვრაა.
ამ მიზნის მისაღწევად განსაზღვრულია იმ ადამიანების რაოდენობის განახევრება, რომელთა შემოსავალი დღეში 1,25აშშ დოლარზე ნაკლებია.
მსოფლიო ბანკის მონაცემების მიხედვით, 1990 წელს ასეთი მოსახლეობის წილი 47% იყო, რაც 2008 წლისთვის 24%მდე დაეცა. მიუხედავად დიდი პროგრესისა, 2015 წელს ნავარაუდევია, რომ მილიარდი ადამიანი დღიური 1,25$-ზე დაბალი შემოსავლით იარსებებს.
როგორც ჩანს, პოსტ 2015-ში კვლავ იგივე აქტუალობით იდგება შიმშილობის პრობლემა.
ამ დღეებში დიდი სიმძაფრით განიხილება კობი-გუდაურის საავტომობილო გზასთან მდებარე ტრავერტინების თემა, რომელიც საფრთხის და განადგურების წინაშე დადგა. ტრავერტინები წყლის მიერ, უმეტესად, ცხელი წყაროების მიერ დალექილი თეთრი და მოვარდისფრო შეფერილობის კიროვანი ფორმების მინერალია, რომელიც ძირითადში კალციუმის კარბონატის დეპოზიტებისგან შედგება. ის მიწისქვეშა სიღრმეებში, სადაც კარსტული რელიეფის სხვადასხვა ფორმის, ძირითადად, სტალაგმიტებისა და სტალაქტიტების სახით გვხვდება. მისი წარმოქმნა მიწისქვეშა წყაროებს უკავშირდება, რომლებიც ღრმა ფენებში ხსნის კიროვან ქანებს და ზედაპირზე ამოაქვს, ის მსუბუქი ფოროვანი ქანის სახით ილექება. საქართველოში ტრავერტინი გხვდება თრუსოს ხეობაში. ასევე ფართოდ ცნობილია ბრითათის ტრავერტინი. გვხვდება ასევე მდინარე პატარა ლიახვის სათავესა და მდინარე ლეხურას ხეობაში; დასავლეთ საქართველოში – რაჭაში, იმერეთსა და სვანეთში.
ტრავერტინებს იყენებენ საშენ მასალად და კირის გამოსაწვავად, თუმცა როდესაც მისი გავრცელების მასშტაბი სიდიდით არ გამოირჩევა, ასეთ შემთხვევაში მისი ეკონომიკური ღირებულება არანაკლებია, რადგან იზიდავს ტურისტებს, ასევე ხელს უწყობს მინერალური წყლების წარმოქმნას, მათი განადგურებით საფრთხე ექმნება როგორც ბუნებას, ასევე ეკონომიკის მნიშვნელოვან პოტენციას.
ამის პარალელურად ჩვენს მეზობელ თურქეთის ეკონომიკურად ყველაზე ძლიერ და დიდ ქალაქში, სადაც კერძო ავტომობილების რაოდენობა, საქართველოს მოსახლეობის საერთო რაოდენობას აღემატება, მასობრივ ღელვას აქვს ადგილი. იგი ჯერ კიდევ ვერ მიუახლოვდა ევროკავშირს და შესაბამისად მათი ქოლგა-რეგულაციები სავალდებულო შესასრულებელი არ აქვთ. თუმცა სტამბოლის ერთ-ერთ ცენტრალურ ტაქსიმის რაიონში მთავრობის პატარა სკვერის ადგილას სავაჭრო ცენტრის აშენების გადაწყვეტილება მოსახლეობამ გააპროტესტა. მიუხედავად იმისა, რომ პროტესტის ფასად 100-მდე დაშავებული, 2000-მდე დაკავებულია, ეს მაინც ტემპერატურას ვერ აგდებს დაბლა. აშკარად სახეზეა, რომ თურქეთში ჩამოყალიბდა სამოქალაქო საზოგადოება, რომელთათვისაც ეკონომიკურ ზრდაზე მნიშვნელოვანი სხვა ფასეულობებია.
ჩვენს საზოგადოებაში დეფიციტია მიმდინარე მოვლენების ანალიზის, ამ ანალიზის შედეგად კი პრობლემების იდენტიფიცირების, პოზიციის ჩამოყალიბებისა და მათი გადაჭრის. ძალიან მნიშვნელოვანია საკითხების წინ წამოწევა, რომლებიც გარემოს დაცვას ეხება. იმ გარემოს, რომელშიც ჩვენ ვცხოვრობთ, კიდევ ათეული წლები უნდა ვიცხოვროთ და ასევე ჩვენს შემდგომ თაობებსაც დავუტოვოთ. სხვათა შორის როდესაც ათეულ წლებზე ვსაუბრობ ეს ეჭვს ბადებს. იმის მიხედვით თუ როგორი იქნება ჩვენი საცხოვრებელი გარემო, ჩვენი სიცოცხლის ხანგრძლივობაც შეიცვლება. უკანასკნელი არ არის დამოკიდებული მხოლოდ ჯანდაცვის ხელმისაწვდომობაზე, ვაკცინაციასა და სანიტარულ-ჰიგიენურ პირობებზე. ქვეყნებში სადაც გარემოს დაცვა ქვეყნის პრიორიტეტია, ამ ქვეყნებში მცირდება რისკ ფაქტორები და იზრდება სიცოცხლის ხანგრძლივობა.
განვიხილოთ, თუ როგორ ხდება გარემოზე ზრუნვა განსხვავებული ეკონომიკური განვითარების მქონე ქვეყნებში.
ამისათვის საინტერესო ჰიპოთეზა წამოაყენეს გეოგრაფებმა და ეკონომისტებმა, რომელთა ვიზუალიზაცია პარაბოლოს სახით ქვემოთ არის წარმოდგენილი:
ეს კუზნეცის მრუდის მოდიფიკაციაა, რომელიც უთანასწორობას ეხებოდა, და ამტკიცებდა, რომ განვითარების გარიჟრაჟზე უთანასწორობა მცირეა. რაც უფრო ეკონომიკურად ვითარდება საზოგადოება, მით უფრო მაღალი ხდება განსხვავებები მდიდარსა და ღარიბს შორის ქვეყნის შიგნით, რაც ნელ-ნელა მცირდება განვითარების გარკვეული სტადიის მიღწევის შემდეგ.
იგივე იდეის მატარებელია ზემოთ მოცემული მრუდიც, რომელიც 1990 წელს შეიმუშავეს გროსმანმა და კრუგერმა ნაფტა-ს ქვეყნებზე დაკვირვებით. თემის პოპულარიზაცია მსოფლიო ბანკმა 1992 წლის ანგარიშში მისი გამოყენებით მოახდინა. მოკლედ მისი მთავარი იდეა ასე ჟღერს, ქვეყანაში გარემოს დაბინძურება გაიზრდება, ვიდრე მიმდინარეობს სწრაფი ეკონომიკური აღმავლობა, მაგრამ უკვე გარკვეული განვითარების მიღწევის შემდეგ, ქვეყანა დაიწყებს გარემოზე ზრუნვასა და დაბინძურებაც შემცირდება.
ამ ყველაფრის მაგალითად შეგვიძლია ევროპის განვითარებული ქვეყნების გზა განვიხილოთ. ეს ქვეყნები თავს გარემოსდაცვითი პოლიტიკით იწონებენ და ბევრსაც აკეებენ მის განსამტკიცებლად. ინდუსტრიამდელ პერიოდში მათ სუფთა გარემოთი დაიწყეს განვითარება, როდესაც არ იყო საწარმოო ნარჩენებით, ქიმიკატებითა და გამონაბოლქვით დაბინძურებული გარემო. ზოგადად, მათი ეკოლოგიური ნაკვალები იყო მინიმალური. არ იყო ინფრასტრუქტურული პროექტები, რომლებიც გარემოს ანადგურებდა ეკონომიკის განვითარების სახელით. მაშინ მხოლოდ ტყეების ფართობის მკვეთრი შემცირება და ეროზია მიმდინარეობდა, რადგან საწვავად და საშენ მასალად მორები და შეშა გამოიყენებოდა. თუმცა დროთა განმავლობაში მათ ეკონომიკური სწრაფი აღმავლობა დაიწყეს, როდესაც ვითარდებოდა ინდუსტრია, საწვავად მხოლოდ ენერგიის ტრადიციული წყაროები გამოიყენებოდა, ვითარდებოდა ტექნოლოგიები და ჩამოყალიბდა მომხმარებლური კულტურა, რამაც იმდენად შეცვალა გარემო, რომ ქვეყნებმა სიტუაციის გამოსასწორებლად საერთაშორისო კონვენციებსა და შეთანხმებებს მიმართეს. დაიწყო საწარმოების გაწმენდა, უფრო ეფექტიანი ტექნოლოგიებით არსებულის ჩანაცვლება და ასევე ზოგი დამაბინძურებელი ინდუსტრიის რელოკაციით, ანუ განვითარებად ქვეყნებში გადატანით. ასევე გარემოს გამაჯანსაღებელი ხდება მკაცრი რეგულაციების შემოღება, მაღალი ჯარიმების დაწესება და მოსახლეობის ცნობიერების ამაღლება.
დღეისათვის იგივე გზას გადიან სხვა ქვეყნებიც, უმეტესად ესენი არიან აზიისა და ლათინური ამერიკის განვითარების გზაზე მყოფი ქვეყნები, სადაც არნახული ტემპებით იზრდება საწარმოების რაოდენობა, მთლიანად ინდუსტრია, ასევე ავტოტრანსპორტის რაოდენობა. თანამედროვე განვითარების ტემპმა გადაუსწრო განვითარებული ქვეყნების განვითარების ტემპსაც, რადგან დღეს ტექნოლოგიების სწრაფმა განვითარებამ ქვეყნებს ბევრად მეტის საშუალება მისცა. ამდენად პრობლემების მასშტაბები ბევრად მწვავედ იჩენს თავს. განსაკუთრებით ეს შესამჩნევია თანამედროვე მსხვილ ქალაქებში. აქ მაღალია მოსახლეობის სიმჭიდროვე და ძალიან მწვავედ დგას გამონაბოლქვის პრობლემა. სწრაფად მზარდი ეკონომიკის ქვეყნების დედაქალაქები ძირითადად თბილი და ნოტიო კლიმატით გამოირჩევა, რაც ზრდის სმოგის წარმოქმნის ალბათობას. ეს კიდევ უფრო მწვავედ აისახება მოსახლეობის ჯანმრთელობაზე. პილოტები, რომლებიც ბანგკოკში დაფრინავენ, ამბობენ, რომ ქალაქის მდებარეობის განსაზღვრა შორიდან, ყოველგვარი თანამედროვე აპარატურის გარეშეც არის შესაძლებელი, რადგან ის გამონაბოლქვის გუმბათით არის დაფარული. ეს არ არის მხოლოდ მომწამვლელი აირები, აქ ჭვარტლის ნაწილაკები (SPM) ბენზოლს შეიცავს, იმდენად მცირე 2,5 მიკრონის ზომისებია, რომ ადვილად ხვდება ფილტვებში, რაც სიმსივნური დაავადებების მაღალ ალბათობას განაპირობებს. მაგალითად ჯაკარტაში, ბანგკოკსა და შანხაიში ავტომობილებით გადაადგილებას იმდენად დიდი მაშტაბები აქვს, რომ ზოგ ადგილებში ფეხით მოსიარულეთათვის ტროტუარებიც კი არ არის გათვალისწინებული. ამ პრობლემის გამო ყველაზე დიდი საცობები სწორედ ბანგკოკში გვხვდება, აქ მანქანა წლის მანძილზე 44 დღის ექვივალენტს საცობში მომუშავე რეჟიმში ატარებს.
ასეთ ქვეყნებს აქვთ საშუალება გაითვალისწინონ უკვე დაწინაურებული ქვეყნების გამოცდილება და თავად არ გაიმეორონ ის შეცდომები, რომლებსაც შეუქცევადი ხასიათი აქვს, არ ავნონ გარემოს ისე, რომ ბუნების კომპონენტების რეგენერაციის (თვითაღდგენის) უნარს აღემატებოდეს. თუმცა ასეთი ქვეყნების მთავრობები ხშირად აცხადებენ, რომ არ აქვთ იმის ფუფუნება, რომ გარემოს დაცვის უფლება მისცენ თავს. ასევე ითხოვენ საერთაშორისო ორგანიზაციებმა მათ თავს არ მოახვიონ სხვადასხვა ხელ-ფეხის შემბოჭველი გარემოსდაცვითი რეგულაციები და ისევე აცადონ განვითარება, როგორც ამას წარსულში განვითარებული ქვეყნები აკეთებდნენ. თუმცა გარემოს დეგრადაციის გარდა, ეს ვითარება მოსახლეობაში მძიმე ონკოლოგიურ და სხვა დაავადებებს ავითარებს.
და რა თქმა უნდა, ჯერ კიდევ მთელი ”მრუდი” გასავლელი აქვთ განვითარებადი ქვეყნების ყველაზე სუსტად განვითარებულებს. ამ ქვეყნებში ეკონომიკა იმდენად ჩანასახობრივ დონეზეა, რომ მისი შედეგები გარემოზე უმნიშვნელოა. მოსახლეობის შემოსავლები იმდენად მცირე, რომ ხშირ შემთხვევაში საარსებო მინიმუმს ვერ აკმაყოფილებს. მოსახლეობის აბსოლუტური უმრავლესობა სოფლის მეურნეობაშია ჩაბმული და თვითკმარი მეურნეობები აქვთ. ისინი მხოლოდ ბუნებრივ პირობებზე არიან დამოკიდებულები და განვითარებული და სწარაფად განვითარებადი ეკონომიკის ქვეყნების უარყოფით შედეგებს გლობალური კლიმატცვლილების სახით თავის თავზე იწევენ. ეს გამოხატულია გახშირებულ შტორმული ხასიათის ამინდებში, გახანგრძლივებულ გვალვებსა და თავსხმა წვიმებში, რასაც ხშირად მოსავლი განადგურება მოყვება. თუკი ამგვარ ბუნებრივ კატასტროფებს განვითარებულმა ქვეყნებმა შეიძლება ადვილად გაართვან თავი, ამ ქვეყნებში ეს შიმშილობასა და სიკვდილსაც იწვევს.
კუზნეცის მრუდის მიხედვით ყველა ქვეყანა საბოლოო ჯამში განვითარების მიღწევის შემდეგ შეამცირებს გარემოზე მავნე ზემოქმედებას, თუმცა ეს თავისთავად ვერ მოხდება. ამის მისაღწევად საჭიროა დროული ჩარევა, მოსახლეობის განათლებაზე ზრუნვა, მათი ცნობიერების ამაღლება, იმდენად, რომ ერთ მოსაჭრელ ხესაც კი ათასობით დამცველი გამოუჩნდეს, როგორც ეს ჩვენს მეზობელ თურქეთში მოხდა. ასევე მთავრობის კოორდინირებული მუშაობით, რომლის დროსაც გარემო ინფრასტრუქტურულ პროექტებს არ გადაყვება.
დასკვნის სახით უნდა ითქვას, რომ თანამედროვე სამყაროში ქვეყნებს არ აქვთ მორალური უფლება იფიქრონ მხოლოდ საკუთარ კეთილდღეობაზე, დაიცვან ბუნება, როცა ამისთვის შესაბამისი დრო მოვა. გარემოზე პასუხისმგებლობა მათ უნდა აიღონ ახლავე, რომ არ ავნონ საკუთარ და სხვა ქვეყნების მოსახლეობას და მომავალ თაობებს.
საქართველოსაც თავისი წილი პასუხისმგებლობა აკისრია საკუთარი მოსახლეობის წინაშე. უნდა ითქვას, რომ პრობლემა კომპლექსურია. ამ საკითხებისადმი მეტი ყურადღებაა საჭირო სამოქალაქო საზოგადოების მხრიდან, რათა ტრავერტინების ისტორია არ განმეორდეს, ასევე აუცილებელია რეგულაციების გამკაცრება. ამას კი დიდი პროტესტი შეიძლება მოყვეს ეკონომისტების მხრიდან, რომელთა მთავარი არგუმენტი რეგულაციებით ინვესტორების დაფრთხობაა. თუმცა როდესაც საუბარია ჩვენი შვილების და მომავალი თაობების ჯანსაღ გარემოზე, სირბილე არ გამოდგება. ჩვენ ვალდებულები ვართ მათ კიდევ უფრო გამძაფრებული პრობლემები არ გადავულოცოთ სამომავლოდ. ადამიანებს შელახული ჯანმრთელობა და ჯანდაცვაში ხარჯები ბევრად უფრო მეტი ზარალის მომტანია, ვიდრე დროული რეგულაციების შემოღება, რომლებიც შესრულდება და მხოლოდ საერთაშორისო ანგარიშებისთვის არ გვენდომება.მოდერნიზაცია და ეკონომიკური ზრდა შეუთავსებელი არაა გარემოს მდგრად განვითარებასთან, თუკი ამის ნება არსებობს.
რაც შეეხება ზოგად განათლებას სისტემას, მიუხედავად იმისა, რომ 2004 წლელს სასწავლო გეგმაში აისახა გარემოსდაცვითი შედეგები და ინდიკატორები, მათი დანერგვა ნელა მიმდინარეობს, რადგან სახელმძღვანელოებში არასაკმარისადაა ასახული ეს აქტუალური მასალა. ასევე დაემატა არჩევითი კურსი ”გარემო და მდგრადი განვითარება”, მაგრამ ეს კურსი ფაქტობრივად დაუნერგავი დარჩა, რადგან არ გამოცხადებულა სახელმძღვანელოს კონკურსი. ამის გამო სკოლებბის ძალიან მცირე ნაწილმა აირჩია იგი. მასწავლებელთა პროფესიული განვითარების ეროვნულმა ცენტრის კონსულტანტებმა მოწვეულ ექსპერტებთან ერთად შეიმუშავეს ტრენინგ მოდული, მაგრამ აქაც ბევრი მასწავლებელი არ დაინტერესებულა მისი გავლით. თუმცა სახელმძღვანელოს უქონლობის და ამ მიმართულებით მასწავლებლების არასათანადო კვალიფიკაციის პირობებში ნაკლებ სავარაუდოა, რომ სკოლებში ეს კურსი სათანადო ხარისხით ისწავლებოდეს.
უმაღლეს სასწავლებლებში ფაკულტეტების ჩამონათვალში იშვიათად თუ წააწყდებით გარემოს დაცვაზე მიმართულ სპეციალობებს, რასაც საზოგადოების მხრიდან მათზე ნაკლები მოთხოვნა, სახელმწიფოს მხრიდან მათი არაპრიორიტეტულობა და უნივერსიტეტების მხრიდან საკითხის არცოდნა განაპირობებს!
დედამიწაზე ადამიანის თაობათა მუდმივი ცვლა და განახლება ანუ მოსახლეობის აღწარმოება მიმდინარეობს. ბუნებრივი მატება გვიჩვენებს, რა მიმართებაა შობადობისა და სიკვდილიანობის მაჩვენებლებს შორის დროის გარკვეულ მონაკვეთში. დაბალი ან უმნიშვნელო მატებისას იმაზე ოდნავ მეტი ადამიანი იბადება, ვიდრე კვდება – მოსახლეობის რაოდენობა თითქმის არ იცვლება, ოდნავ იმატებს, ამიტომ თაობათა ასეთ აღწარმოებას მარტივს უწოდებენ.
თაობათა ცვლის მეორე სახეა გაფართოებული აღწარმოება. იგი ბუნებრივი მატების მაღალ მაჩვენებელს გულისხმობს. განსაკუთრებით მკვეთრი და სწრაფი მატება დაიწყო XX ს-ის მეორე ნახევრიდან აზიის, აფრიკისა და ლათინური ამერიკის განვითარებად ქვეყნებში. ამ პროცესს ხატოვნად „დემოგრაფიული აფეთქება” უწოდეს.
არსებობს აღწარმოების მესამე ტიპიც – შეზღუდული. ამგვარი აღწარმოების დროს ნაკლები ადამიანი იბადება, ვიდრე კვდება – მოსახლეობის რაოდენობა იკლებს.
დემოგრაფიაზე საუბარი რიცხვების მოშველიების გარეშე შეუძლებელია. როგორი იყო წინათ სიკვდილიანობა ან შობადობა, ამის თაობაზე სწორედ სტატისტიკა გვიქმნის სწორ წარმოდგენას. ფაქტობრივად, ფუჭი სიტყვები იქნება, თუ ვიტყვით, რომ სიცოცხლის ხანგრძლივობა დაბალი იყო, ხოლო სიკვდილიანობა – მაღალი, რადგან „მაღალიც” და „დაბალიც” ფარდობითი ცნებებია და სხვადასხვა კონტექსტში შეიძლება სხვადასხვა დატვირთვა ჰქონდეთ. ამდენად, ჩვენს სიტყვებს სწორედ რაოდენობრივი მონაცემები სძენს კონკრეტულ კონტურებს. მაგალითად, თუ ვიტყვი, რომ სიკვდილიანობა და შობადობა ყოველ 1000 კაცზე 40-დან 50-მდე იყო, ანუ 40-50 პრომილე, ხოლო სიცოცხლის ხანგრძლივობა – 20 წელი, გასაგები გახდება, რომ ამ პერიოდში მარტივ აღწარმოებასთან გვქონია საქმე.
თუ მეოცე საუკუნის 50-იან წლებში გადმოვინაცვლებთ, უნდა ითქვას, რომ ამ პერიოდში ზოგიერთ რეგიონში შობადობა კვლავ მაღალ, 35-40‰-იან ნიშნულზე იყო, ხოლო სიკვდილიანობა განახევრდა. ეს ტენდენცია ეხება როგორც ცენტრალური, სამხრეთი ამერიკისა და კარიბის აუზის ქვეყნებს, ასევე აზიასა და აფრიკის ნაწილსაც კი.
რატომ შემცირდა ასე მკვეთრად სიკვდილიანობა, ბევრი რამით შეიძლება აიხსნას, მაგრამ მთავარი მაინც საბაზისო სანიტარიულ-ჰიგიენური ნორმების დამკვიდრება და მედიცინის მიღწევებია. შეიძლება დავასახელოთ მათი უკეთესი ხელმისაწვდომობაც. იმუნიზაციამ მოიცვა მთელი მსოფლიო, ის განსაკუთრებით ხელმისაწვდომი გახადა საერთაშორისო ორგანიზაციების ჯანდაცვის პროგრამებმა. სწორედ ამ გზით შემცირდა მანამდე სასიკვდილო დაავადებებით გამოწვეული სიკვდილიანობა და გაიზარდა სიცოცხლის ხანგრძლივობა. გარდა ამისა, კოლონიურმა ქვეყნებმა დამოუკიდებლობა მიიღეს, რამაც შეამცირა ძალადობა.
შეინიშნებოდა შობადობის შემცირების ტენდენციაც, თუმცა ეს ისევე სწრაფად არ მომხდარა, როგორც სიკვდილიანობის შემთხვევაში. რეგიონული განსხვავება აქ უფრო მკვეთრადაა გამოხატული, რადგან განვითარებულ ქვეყნებში ეს შემცირება უფრო აშკარა იყო, ვიდრე სხვაგან. ამდენად, გასაგებია, რომ საქმე გვაქვს მოსახლეობის მკვეთრ მატებასთან, რომელიც დემოგრაფიული აფეთქების სახელითაა ცნობილი.
უნდა ითქვას, რომ კაცობრიობის ისტორიის განმავლობაში მოსახლეობის რაოდენობა საკმაო სტაბილურობით გამოირჩეოდა, ზრდა უმნიშვნელო იყო, თუმცა მოგვიანებით საგრძნობლად დაჩქარდა, რამაც 50-იანი წლების შემდეგ სახიფათო კონტურები შეიძინა. ისევ რიცხვებს დავუბრუნდეთ: კაცობრიობის მთელი ისტორია აღმოჩნდა საჭირო, რომ მოსახლეობას 1800 წლისთვის მილიარდიანი ნიშნულისთვის მიეღწია, 1930 წელს კი დედამიწას უკვე 2 მილიარდი მკვიდრი ჰყავდა, რაც ნიშნავს, რომ 130-მა წელიწადმა იკმარა მოსახლეობის 100%-იანი ზრდისთვის. ამის შემდეგ ტემპი უფრო მეტად გაიზრადა და მხოლოდ 30 წელიწადში მოსახლეობას კიდევ მილიარდი შეემატა; შუალედის შემცირება გაგრძელდა და მომდევნო მატებას მხოლოდ 15 წელი დასჭირდა.
ამ საფეხურებრივ ზრდას კარგად აჩვენებს ქვემოთ მოცემული გრაფიკი:
მსოფლიოს მოსახლეობის ზრდა
ამ გრაფიკიდან ჩანს, რომ მოსახლეობის მორიგი მილიარდიანი ნამატისთვის მხოლოდ 12-13 წელიწადია საჭირო. ჩვენ კარგად გვახსოვს, რომ მსოფლიოს მეშვიდმილიარდე მოქალაქე 2012 წელს დაიბადა.
ზრდის ტენდენცია კვლავაც გრძელდება, თუმცა სხვადასხვა პროექციის მიხედვით მსოფლიოს მოსახლეობა სხვადასხვა ნიშნულზე სტაბილურდება. საუკეთესო გათვლებით, ეს 8,5 მლრდ იქნება, ხოლო ყველაზე რთული სცენარით – 12 მლრდ. რა თქმა უნდა, ეს ყველაფერი უამრავ ფაქტორზეა დამოკიდებული, რომელთა შორისაც გადამწყვეტია:
* ეკონომიკური პროგრესი მეტ რეგიონსა და ქვეყანას შეეხოს;
* გაუმჯობესდეს სანიტარიულ-ჰიგიენური პირობები და გაიზარდოს მათი ხელმისაწვდომობა;
* გაუმჯობესდეს სამედიცინო მომსახურება და მისი ხელმისაწვდომობა;
* გაიზარდოს განათლების მაჩვენებლები, განსაკუთრებით – ქალებისთვის;
* გაიზარდოს დასაქმება, განსაკუთრებით – ქალებისთვის;
* გაიზარდოს პირველი მშობიარობის ასაკი;
* ხელმისაწვდომი გახდეს ოჯახის დაგეგმვა და კონტრაცეფცია.
თუ კარგად დავუკვირდებით მონაცემებს, განვითარებადი ქვეყნები გადიან სწორედ იმ დემოგრაფიულ გზას, რაც ევროპამ წლების წინ გაიარა. თითქმის ასწლიანი განსხვავებით დაიწყო დემოგრაფიული გადასვლა განვითარებად ქვეყნებში. მისი ტემპი განსხვავებულია და არაერთ ფაქტორზეა დამოკიდებული.
ზემოთქმულიდან გამომდინარე, მსოფლიოს მოსახლეობის ზრდა განვითარებადი რეგიონების ხარჯზე მოხდება.
დემოგრაფიული გადასვლის მოდელი
შობადობა და სიკვდილიანობა არის ორი ფაქტორი, რომელთა ცვლილებებიც განსაზღვრავს დემოგრაფიული გადასვლის მოდელს. დღეისთვის 4 ძირითად ფაზას გამოყოფენ. საუბარია აგრეთვე მე-5 ფაზაზე, რომლის ცალკე გამოყოფის საჭიროება ქვეყნების განვითარების თავისებურებებმა დააყენა დღის წესრიგში.
სასწავლო გეგმის მიხედვით, ეს საკითხები უკვე დიდი ხანია ისწავლება სკოლაში, მაგრამ ამჯერად თითოეული ფაზის შესაბამის მოსახლეობის სქესობრივ-ასაკობრივ პირამიდებზე გავამახვილებთ ყურადღებას, რაც უფრო გასაგებსა და აღქმადს გახდის ამ მოდელის არსს.
I ფაზა
პირველი ფაზისთვის დამახასიათებელია მაღალი შობადობა და სიკვდილიანობა, რაც იწვევს დაბალ სიცოცხლის ხანგრძლივობას. სწორედ პირამიდის სიმაღლეა ამის მაჩვენებელი. ამ ფაზაში შობადობა მაღალი და სტაბილურია, თუმცა ეპიდემიების, დაავადებების, შიმშილობის, უბედური შემთხვევებისა და კონფლიქტების მასშტაბები მაღალ სიკვდილიანობას იწვევს. ეს მიზეზები ყველა ასაკობრივ ჯგუფს ეხება, ამდენად, ყოველ მომდევნო ასაკობრივ ჯგუფამდე წინა ასაკობრივი პოპულაციის მხოლოდ ნაწილი აღწევს, ამის გამო პირამიდებს აქვთ მკვეთრად გამოხატული საფეხურები. მოსახლეობის ზრდა ამ ფაზისთვის უმნიშვნელოა. თანამედროვე მსოფლიოს არც ერთი ქვეყანა არ არის დღეს აღნიშნულ ფაზაში, მხოლოდ ტრადიციული ტომები ჰიმალაის მთიანეთში, ირიან ჯაიას ხალხები ინდონეზიაში და სხვა ტომები ცენტრალურ აფრიკასა და ამაზონის ჯუნგლებში იმყოფებიან დემოგრაფიულად ჯერ კიდევ განვითარების ამ სტადიაზე.
აქვე უნდა ითქვას, რომ ჩვილ ბავშვთა მოკვდავობა იმდენად მაღალია, ოჯახები მეტ შვილს სწორედ სიკვდილის საკომპენსაციოდ აჩენენ. ბავშვები ოჯახის ძლიერების, დამხმარე ხელის სინონიმია. ისინი 5-6 წლიდან შრომობენ და 10-12 წლისთვის გამოიმუშავებენ იმაზე მეტს, ვიდრე მოიხმარენ.
II ფაზა
მეორე ფაზას ახასიათებს სიკვდილიანობის მაჩვენებლის მკვეთრი კლება, რაც ვაქცინაციისა და სამედიცინო მიღწევების დამსახურებაა, თუმცა ქვეყანას თავად არ გააჩნია ამის რესურსი და აცრები და მსგავსი ელემენტარული
ღონისძიებები გარე დახმარებების ხარჯზე ტარდება. კულტურული და რელიგიური ფაქტორებიდან გამომდინარე, კვლავაც მაღალი რჩება შობადობა. მოსახლეობა ჯერ კიდევ ბევრ შვილს აჩენს, თუმცა ამის აუცილებლობა აღარ არსებობს, საჭირო აღარ არის ბავშვების გაჩენა სხვათა საკომპენსაციოდ, მაგრამ მაინც შვილები არიან მშობლების მშვიდი სიბერის გარანტები. ეს განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ქვეყნებისთვის, რომლებსაც არ აქვთ კარგად განვითარებული საპენსიო სისტემა. ტრადიციულ საზოგადოებებში სწორედ ესაა დიდი ოჯახებისა და მრავალშვილიანობის მიზეზი. მკვეთრად იზრდება სხვაობა სიკვდილიანობასა და შობადობას შორის. მაგალითად, თუ ქვეყანაში შობადობის მაჩვენებელი 35‰-ა, ხოლო სიკვდილიანობა უკვე 20‰-მდე დაეცა, ბუნებრივი მატება 1,5% იქნება. ამ საფეხურზე არიან კენია, პარაგვაი, ავღანეთი, ნეპალი, ეთიოპია…
პირამიდისთვის კი დამახასიათებელია განიერი საფუძველი, სიკვდილიანობის მაღალი მაჩვენებლის გამო თითოეულ ასაკობრივი ჯგუფიდან მეორემდე სულ უფრო ნაკლები აღწევს, თუმცა სიცოცხლის ხანგრძლივობა მაინც იზრდება. ამ ფაზისთვის დამახასიათებელია ახალგაზრდების სიჭარბე და ხანდაზმულთა ნაკლებობა. ხშირად მოსახლეობის 50% 15 წლამდე ასაკისაა.
III ფაზა
ეს ფაზა სიკვდილიანობის უკვე შენელებული კლებისა და შობადობის მკვეთრი შემცირების ფონზე მიმდინარეობს. განსხვავებული სურათია ფაზის დასაწყისსა და და მის ბოლოში, რაც კარგად ჩანს მოსახლეობის ამ ორ პირამიდაზე. პირველი, რა თქმა უნდა, ფაზის დასაწყისს მიეკუთვნება, ხოლო მეორე – ბოლოს. შობადობის შემცირება შეიძლება იყოს დემოგრაფიული პოლიტიკის შედეგი ან, უფრო მეტად, მოსახლეობის სოციალური და ეკონომიკური პირობების გაუმჯობებას მოჰყვებოდეს. იცვლება ადამიანთა წარმოდგენები ოჯახის სიძლიერეზე, აღარ არის საჭირო ათი შვილის გაჩენა იმისთვის, რომ სამი მაინც გადარჩეს. უფრო ადვილი ხდება ოჯახის დაგეგმვა, იზრდება მოსახლეობის ინფორმირებულობა კონტრაცეფციის შესაძლებლობებზე, განათლებაც მოსახლეობის უფრო და უფრო ფართო ფენებისთვის ხდება ხელმისაწვდომი, მათ შორის არიან გოგონებიც, რომელთაც ეძლევათ შესაძლებლობა, საკუთარი ცოდნითა და შესაძლებლობებით დასაქმდნენ და ეკონომიკურად დამოუკიდებლები გახდნენ, ეს კი ზრდის მათ მონაწილეობას ოჯახის დაგეგმვაში და ამცირებს შობადობას. ეკონომიკურ ზრდასა და სოციალურ განვითარებას, რა თქმა უნდა, მოჰყვება სიკვდილიანობის გამომწვევი ძირითადი მიზეზების შერბილება, შესაბამისად, ვიღებთ სიცოცხლის ხანგრძლივობის ზრდას. იმავდროულად იცვლება ეკონომიკის სტრუქტურაც და სულ უფრო ვითარდება მესამეული სექტორი, რაც უფრო მეტად ზრდის მოთხოვნას ქალის შრომაზე.
პირამიდის მოხაზულობაც ამის კვალობაზე იცვლება. შევიწროებულია საფუძველი, რადგან სულ უფრო ნაკლები ბავშვი იბადება. ამ ქვეყნებში უკვე დაბადებულები და ფერტილობის ასაკში შესულები ისინი არიან, ვინც გაფართოებული აღწარმოების დროს დაიბადნენ ამდენად, ინერციით ხდება მოსახლეობის ზრდა, თუმცა ცხოვრების წესი უკვე შეცვლილია. სწორედ 15-35 წლის ასაკობრივი ჯგუფების გაფართოებული კონტურია ამ პროცესების მაჩვენებელი. მესამე საფეხურზე არიან მალაიზია, ისრაელი, სინგაპური, ჩინეთი, ჩილე, ახალი ინდუსტრიის ქვეყნები…
IV ფაზა
მეოთხე ფაზა გამოირჩევა შობადობისა და სიკვდილიანობის დაბალი მაჩვენებლებით. ამის საპირისპიროდ, გაზრდილია სიცოცხლის ხანგრძლივობა. მოსახლეობის ზრდა ამ ფაზაში მყოფი ქვეყნებისთვის არ არის დამახასიათებელი, ან მეტისმეტად უმნიშვნელოა, ზოგიერთ ქვეყანაში კი მოსახლეობის კლება შეინიშნება. ეს ფაზა დამახასიათებელია განვითარებული ქვეყნებისთვის, ასევე ყოფილი საბჭოთა კავშირის ევროპული ნაწილის ქვეყნებისა და აღმოსავლეთი ევროპისთვის. ამ ქვეყნებში კატასტროფულად იზრდება ხანდაზმული მოსახლეობის ხვედრითი წილი ახალგაზრდა მოსახლეობის კლების ხარჯზე. ევროპაში 65 წელზე უხნესი მოსახლეობა 15%-ს აჭარბებს, რაც სულ უფრო მეტად აბერებს ქვეყანას. ეს ქვეყნები პოსტინდუსტრიული განვითარების ქვეყნებია, რომლებშიც მაღალია განათლებისა და ჯანდაცვის ხელმისაწვდომობა ორივე სქესისთვის და ქალები თითქმის თანაბრად არიან ჩართულნი ეკონომიკურ საქმიანობაში. შეიძლება ითქვას, რომ ამ ფაზისთვის დამახასიათებელი პირამიდა მაღალია და თითქმის ერთი სიგანისა, ერთი ასაკობრივი ჯგუფიდან მეორეში გადასვლა, ფაქტობრივად, უდანაკარგოდ ხდება და პირამიდაზე საფეხურების არარსებობაც ამის ბრალია.
V ფაზა
ამ ფაზაში შობადობა კიდევ უფრო მცირდება, რაც საფუძვლის უფრო მეტად შევიწროებას გამოიწვევს. სიკვდილიანობა გაიზრდება არა დაავადებების მატების გამო, არამედ მოსახლეობის გადაბერების მიზეზით. იაპონია ქვეყანაა, რომელიც სწორედ მეხუთე ფაზაში მოიაზრება.
ჟურნალ „მასწავლებლის“ თითოეული ნომრის მომზადებისას, ცხადია, ვფიქრობთ მასწავლებელზე და იმ საჭიროებებზე,რომელთა წინაშეც ის ახლა დგას.
ვფიქრობთ მასწავლებელზე, რომელიც ჩვენგან დამოუკიდებლადაც ფიქრობს, როგორ მოემზადოს გაკვეთილისთვის, რა...
