ეპიგრაფივით:

მოდილიანი არაფერ შუაშია, მაგრამ ამ სტატიას რომ ვწერდი, თვალწინ მაინც მისი პორტრეტები მედგა: ჩახურული,სადღაც შიგნით, სულში მაყურებელთვალებიანი და მაღალყელიანი  ადამიანებით, ან  ჩაკეტილი კარის ფონზე ან კუთხეში რომ სხედან. ეს ყველაფერი ქმნის საოცარ მაგიას,რომელიც ძალიან გიზიდავს.

ბავშვობიდან არ მიყვარდა ,,ღია გაკვეთილები“ და დამსწრეები. მაშინ მიზეზი სხვა მეგონა, მაგრამ ახლა ვხვდები, რატომ: ღია გაკვეთილებზე და დამსწრეებთან არც ჩვენი არაჩვეულებრივი მასწავლებელი იყო ისეთი, როგორიც სინამდვილეში იყო და არც ჩვენ ვიყავით ჩვენ… ახლა, როცა მასწავლებელი ვარ, კიდევ უფრო  აღარ მიყვარს. ,,ღია გაკვეთილს“, თუნდაც არაჩვეულებრივს, კარმიხურული და ჩვეულებრივი გაკვეთილი მირჩევნია. ეს ის უცნაური მომენტია, როცა ღია სივრცეს ნამდვილად სჯობს დახურული სივრცე. იმიტომ, რომ იმ სივრცეში, რომელშიც მხოლოდ მასწავლებელი და მოსწავლეები შედიან, უფრო მეტი თავისუფლებაა. პარადოქსია, მაგრამ ფაქტია (ყოველ შემთხვევაში, ჩემთვის მაინც)!

ამ თავისუფლებაზე დიდი ხანია ვფიქრობ და ჩემთვის ,,დახურული სივრცის მაგია“ შევარქვი. ახალი სამყარო მაშინ იხსნება, როცა ზარის დარეკვის შემდეგ მასწავლებელი შედის კლასში, კარი იხურება და იწყებს უცნაურ მაგიას. ეს მაგია რაიმე განსაკუთრებულსა და არაჩვეულებრივს სულაც არ გულისხმობს (ოღონდ არც გამორიცხავს), ეს თითოეული ბავშვის გულთან, ან ყველასთან ერთად, უხილავი ნდობის ძაფების გაბმაა, ასე ძალიან რომ სჭირდება მასწავლებელს იმისთვის, რომ ჯერ თავი და მერე საგანი (პირიქით, მგონი, არ არსებობს, ან ძალიან იშვიათადაა) შეაყვაროს მოსწავლეს… თუ ეს დახურული სივრცე არ იქნება, არც ნდობა იქნება, თუ ნდობა არ იქნება, სიყვარული არ იქნება, თუ სიყვარული არ იქნება, ინტერესი არ იქნება, არც სიტყვა იქნება, არც ფიქრი, არც კამათი და ა. შ. მოკლედ ყველაფერი არაფერი გახდება მასწავლებელ – მოსწავლეებისთვის… ამას სულ ვგრძნობდი, მაგრამ განსაკუთრებით მაშინ დავრწმუნდი, როცა ჩემი ერთ- ერთი მოფიქრალი მოსწავლის რჩევით ვნახე არაჩვეულებრივი ფილმი ,,მკვდარი პოეტების საზოგადოება“. ფილმი ერთ უცნაურ მასწავლებელზე, მისტერ კითინგზე, რომელიც თავის გაკვეთილებზე ბავშვებს ახევინებს პოეზიის თეორიის წიგნებს  და სპორტის დახმარებით აყვარებს პოეზიას. ნებისმიერი უცხო თვალისთვის ეს სიგიჟე და უფრო მეტიც, დანაშაულია, ბავშვებისთვის – მთელი სამყარო. არასოდეს დამავიწყდება ის სირცხვილის განცდა, ამ ფილმის ყურებისას რომ გამიჩნდა, რადგან არ ვიყავი და ვერასოდეს ვიქნებოდი ასეთი თავისუფლების მიმცემი მასწავლებელი ჩემი მოსწავლეებისთვის. მერე კლუბში რომ ვუყურეთ ერთად და ბავშვების აღფრთოვანებულ სახეებს რომ ვუყურებდი, კიდევ უფრო შემრცხვა და დავღონდი. მოკლედ, ამას არაფერი ეშველება, მაგრამ ის კია, რომ დავრწმუნდი, რა აუცილებელია ეს ,,დახურული სივრცის მაგია“.

ტოლათსოფელში მასწავლებლობდა ვაჟა-ფშაველა.უკლებლივ ყველა გენიოსივით ახირებული იყო ისიც. თბილისიდან მივლენილი ინსპექტორი დარსკი კლასში არ შეუშვა, გარეთ დაუდგა სკამი, აქედან მისმინეო. მამამისთან, პავლე მღვდელთან, დაუჩივლია დარსკის: შემიშვას, მისთვის უფრო ცუდია, არაფერს დავაშავებო. მხოლოდ მამის თხოვნის შემდეგ შეუშვია გაკვეთილზე ვაჟას ( აკა მორჩილაზე ,,ქართულის რვეულები“).

ინტერნეტში შემთხვევით გადავაწყდი ყველაზე წარმატებული, ფინური განათლების სისტემის  უმნიშვნელოვანეს პრინციპებს. ერთ-ერთია ნდობა:

,, სკოლაში მომუშავეთათვის არ არსებობს შემოწმებები, მეთოდისტები. განათლების სისტემა ქვეყანაში ერთიანია, მაგრამ მხოლოდ საერთო რეკომენდაციებს მოიცავს და ყოველი პედაგოგი სწავლების იმ მეთოდს იყენებს, რომელსაც შესაფერისად თვლის. გარდა ამისა, მნიშვნელოვანია მოსწავლეებისადმი ნდობა“–  და მაშინ ვთქვი, აჰა, ფინელებს ღრმად სწამთ ,,დახურული სივრცის მაგიის“!

მხოლოდ კლასის არა, პატარ – პატარა, შიდა ,,დახურული სივრცეების მაგიაც“ ამუშავდება ხოლმე მასწავლებელსა და მხოლოდ ერთ, ან მხოლოდ ორ, ან მხოლოდ სამ მოსწავლეს შორის.

ბევრი რამის გახსენება შეიძლება ამ ,,დახურული სივრცის მაგიაზე“ ლიტერატურიდან,  მაგრამ ყველაზე თვალსაჩინო ჩოხელის უუცნაურესი მოთხრობა ,,ნადირობა ოზანოს მთაში“ მგონია. ამ მოთხრობის მთავარი გმირი სამოცდაათი წლის ახირებული, მეზობლებისაგან ლამის გიჟად მიჩნეული ღრუბელა მექობაურია. ის სრულიად მარტო ცხოვრობს გალავანშემოვლებულ სახლში,ხანდახან თვეობით იკარგება ხოლმე და უკან უამრავი წიგნით დატვირთული ბრუნდება. მერე ან ამ წიგნებს კითხულობს, ან ღამღამობით გრძელი დურბინდით ცას შეჰყურებს. ერთი პატარა ბიჭი, გუჯია გაბედავს ღრუბელას სამანს გადააბიჯოს და პატარა ლეკვივით მიიჩვევს ღრუბელა. ასწავლის, როგორ იმოგზაუროს წარმოსახვით. დაანახვებს,რომ წარმოსახვის სამყარო გადაჯაჭვულია წიგნების სამყაროსთან. ასე უცნაურად, წარმოსახვით, მოხუცი ღრუბელა და გულადი ბიჭი გუჯია ყოველ დღე ხან მთებში მოგზაურობენ, ხან შხარას დაიპყრობენ, ხან ვარსკვლავებს ესტუმრებიან…იმისთვის, რომ მათი წარმოსახვა ,,რეალური“ იყოს,ზედმიწევნით სწავლობენ გეოგრაფიასა და ასტრონომიას, გულდასმით შეისწავლიან რაკეტის აგებულებას, თითო წელს თითო უცხო ენის შესწავლას უთმობენ…ხდება ღრუბელა მასწავლებელი და გუჯია მოსწავლე. ბოლოს ოზანოს მთებში მიდიან და წარმოსახვით ნადირობენ…ასე გრძელდება  მანამ,სანამ ერთ დღესაც გუჯია არ უღალატებს წარმოსახვას და მართლა არ მოკლავს ბელებიან დედა დათვს. აქ ყველაფერი მთავრდება.

ეს არის მართლა საოცარი მოთხრობა სამი რამის მაგიურ ძალაზე: წარმოსახვის მაგია, წიგნის მაგია და ეს ჩვენი ,,დახურული სივრცის მაგია“. და საუკეთესოდ ჩანს, რა ძალა აქვს მასწავლებელი- მოსწავლის  დასაკავშირებლად ჩარაზულ თავისუფლებას.

მეორე, რაც ამ თემაზე მახსენდება, ჯემალ ქარჩხაძის ერთ-ერთი  მოთხრობაა ,,სასწაული“. მათემატიკის მოხუც, ,,მტარვალ“  მასწავლებელსა და ოროსან 13  წლის ბიჭზე, გია ბარბაქაძეზე, იგივე გიორგი ნიკიფოროვიჩზე. ამ მოთხრობაში ისეთი სასწაული ხდება, რომელიც, როგორც წესი,  ოროსნებს არ შეემთხვევათ ხოლმე.გამოსაცდელად დაბარებული  გია მოხუცი მასწავლებლის ერთადერთი მხსნელი აღმოჩნდება და გარდა იმისა,რომ შემსწრე გახდება ფაქტის, როგორ ამბობს უარს მისი მწვალებელი მასწავლებელი თავის პროფესიაზე უკვე მოხუცებულობის გამო, ასევე მას  საჩუქრად სწორედ იმ საძულველ უბის წიგნაკს გადასცემს,რომლის ხელში ჩაგდებაზეც მუდამ ოცნებობდა, რათა გაენადგურებინა. ჰოდა,როცა მარტო დარჩენილი წიგნაკს გადაშლის, იქ აღმოაჩენს, რომ წერია მხოლოდ სახელები და გვარები და მათ გასწვრივ ჯერ ორიანები,მერე სამიანები,მერე ოთხიანები და სულ ბოლოს ერთი 5. აქედან ახალი სახელი და გვარი იწყება და ისევ ხუთიანით მთავრდება ნიშნების მწკრივი. მაშინ მიხვდება ბიჭი, რატომ უწოდა მასწავლებელმა უბის წიგნაკის გადაცემისას ,,გამოუსწორებელი მეასე“.

მაგრამ მთავარი ეს კი არა,ისაა,როგორ აღწერს მწერალი, უხილავი ნდობის ძაფების გაბმას ერთმანეთის პირისპირ მარტო დარჩენილ ,,მწამებელ“ მასწავლებელსა და წამებულ მოსწავლეს შორის. ქარჩხაძეს არ უყვარს მოკლე მოთხრობები  და არც ეს მოთხრობაა მოკლე,მაგრამ დრო და სივრცე უცვლელია,მხოლოდ მოსწავლე-მასწავლებლის ემოციები,ფიქრები იცვლება. მოთხრობას რომ დაასრულებ, ტკბილად გეღიმება ამ სასწაულებრივი მაგიით მოხიბლულ, გამოსწორების გზაზე დამდგარ ოროსან ბიჭს რომ ხედავ,როგორ მიაბიჯებს მეტიჩარა ნათიას სახლისკე: ,,გიამ ამ დღეს მრავალი რამ გამოსცადა: სიმწარეც და სიტკბოც.და ყოველივე ამას მხოლოდ ნათიას თუ ეტყოდა, რადგან სხვები ამ ამბის ვერც სიმწარეს დაინახავდნენ და ვერც სიტკბოს“…

ასეა, თითქოს ადვილია, მაგრამ ამ საოცარი და აუცილებელი მაგიის შექმნას დიდი სიყვარული, მოთმინება სჭირდება.და კიდევ, ასე მგონია,მასწავლებელი გენიოსი თუ არ იქნება, ახირებული მაინც უნდა იყოს, უყვარდეს თავისი დახურული სივრცე, ოღონდ შეძლოს ამ კარმიხურულ თავისუფლებაში ბავშვები ღია გულებით (გურიაში განსაკუთრებული სტუმრის მოლოდინში ფართოდ გაღებულ ჭიშკარს რომ ჰგავს ), ღია თვალებით ( რომელთა სწრაფი ხამხამი ძალიან მაგონებს ქარიან ამინდში ღიად დატოვებულ ფანჯრების ფართქუნს) და თუნდაც გაოცებისაგან ღიად დარჩენილი პირებით ისხდნენ.

სახიფათო თამაშები: რატომ უყვართ ისინი ბავშვებს და რა საჭიროა ასეთი თამაში

ბავშვების უსაფრთხოებისთვის აუცილებელია, მათ სახიფათო თამაშის უფლება მივცეთ. შესაძლოა, ბევრს შიში უარყოფით გამოცდილებად მიაჩნდეს, რომელსაც შეძლებისდაგვარად უნდა ვერიდოთ, მაგრამ ყველამ, ვისაც ბავშვი ჰყავს ან ახსოვს თავისი ბავშვობა, იცის, რამდენად მიმზიდველია და როგორ უყვართ ბავშვებს ასეთი თამაშები – ეს ის მომენტებია, როდესაც ბავშვი თამაშის დროს ეძიებს განცდას, რომელიც ახლის შეცნობის, თავისუფლების სიხარულისა და სწორად აღქმული საშიშროების ნაზავია.

სახიფათო თამაშების ექვსი სახეობა

ტრონდჰეიმის უნივერსიტეტის პროფესორმა ელენ სანდსეტერმა გამოყო სახიფათო თამაშების ექვსი სახეობა, რომლებიც ყველა ბავშვს იზიდავს:

• დიდი სიმაღლეები. ბავშვები დაძვრებიან ხეებსა და შენობებზე. ეს მათ საშუალებას აძლევს, ფრინველის ფრენის სიმაღლიდან დახედონ სამყაროს და შეიგრძნონ და აკონტროლონ ხიფათი, რომელიც დიდ სიმაღლეზე ასვლას ახლავს თან.
• დიდი სიჩქარეები. ბავშვები ბზრიალებენ და ტრიალებენ ხვიარა მცენარეებზე, თოკსა თუ კარუსელზე; სრიალებენ თხილამურებით, ციგით, ციგურებით; ჯირითობენ ველოსიპედით, სკეიტბორდით. ყველა ეს მოწყობილობა დიდ, ხშირად საშიშ სიჩქარეს ავითარებს, თუმცა ბავშვებს შეუძლიათ მათი კონტროლი.
• ბასრი იარაღები. ბავშვები, ჩვეულებრივ, თამაშობენ დანებით, შუბებით, ისრებით, სასოფლო-სამეურნეო ან სხვა, პოტენციურად სახიფათო იარაღებით. ასეთ თამაშებს დიდი კმაყოფილება მოაქვს, მაგრამ თან ახლავს შიშიც, რადგან ყველამ იცის, რომ არასწორი გამოყენების შემთხვევაში მათ შესაძლოა დაგვაზიანონ.
• თამაში სტიქიასთან. ბავშვებს უყვართ ცეცხლთან თამაში, ნივთების სროლა ან ღრმა წყალში ჩაძირვა.
• კოტრიალი, ჭიდაობა, დაცემა. ბავშვები დარბიან, დასდევენ ერთმანეთს და თამაშ-თამაშით ჩხუბობენ. მათ მოსწონთ სახიფათო მდგომარეობაში ყოფნა, როდესაც დიდია დაშავების ალბათობა და რომელიც საფრთხისგან თავის დაღწევის უნარს მოითხოვს.
• დამალვა/ გაქრობა. პატარებს უყვართ დამალობანას თამაში, როდესაც დროებით ქრებიან, მარტო რჩებიან ან კარგავენ სხვა მოთამაშეებს. მოზრდილი ბავშვები ხშირად მიდიან ისეთ ადგილებში, სადაც უფროსები არ არიან და რომლებიც წარმოსახვით ხიფათს შეიცავს, დაკარგვის საფრთხის ჩათვლით.

სახიფათო თამაშების ევოლუციური ღირებულება

სახიფათო თამაშები ჩვეულებრივი რამაა ცხოველთა სამყაროშიც.

თიკნები ხშირად დაკუნტრუშობენ ციცაბო ფერდობებზე. ახალგაზრდა მაიმუნები თამაშ-თამაშით დახტიან ერთი ტოტიდან მეორეზე, ისეთ მანძილსა და სიმაღლეზე, რომელიც მათ ფიზიკურ შესაძლებლობებს სახიფათო გამოცდას უწყობს. ახალგაზრდა შიმპანზეებს უყვართ ზედა ტოტებიდან ჩამოვარდნა და ქვედაზე ჩამოკიდება ზედ მიწაზე დაცემის წინ.

ახალგაზრდა ძუძუმწოვრები ბევრ დროს უთმობენ თამაშებს, რომლებიც მოიცავს ერთმანეთის დევნას, წაქცევას, კინკლაობას და ამ დროს ყოველი მათგანი ცდილობს მძიმე მდგომარეობიდან გამოსავლის პოვნის უნარის განვითარებას.

თუ ცხოველთა ამ თავისებურებას ევოლუციური კუთხით შევხედავთ, დაგვებადება კითხვა: რატომ ჩნდება ასეთი თამაშის სურვილი? მას შესაძლოა ტრავმა (თუმცა მძიმე ტრავმები იშვიათია) და (ძალიან იშვიათად) სიკვდილიც კი მოჰყვეს. მაშ, რატომაა, რომ ბუნებრივმა გადარჩევამ ასეთი თამაშისადმი მიდრეკილება არ გააქრო?

ის ფაქტი, რომ ახალგაზრდა ძუძუმწოვრებს შორის ასეთი თამაშები არ გადაშენდა, მოწმობს, რომ მათ სიკეთე უფრო მეტი მოაქვთ, ვიდრე ზიანი.

მაინც რა არის სასარგებლო სახიფათო თამაშებში? ცხოველებზე ჩატარებულმა ლაბორატორიულმა კვლევებმა საინტერესო შედეგები აჩვენა.

მეცნიერებმა ხელოვნურად შეუზღუდეს თამაშის შესაძლებლება მცირე ასაკის ვირთაგვებს, მაგრამ სხვა სოციალური ურთიერთქმედების საშუალება დაუტოვეს.

ასე გაზრდილი ვირთხები ემოციურად არაჯანსაღები აღმოჩნდნენ: ახალ, უცხო გარემოში მოხვედრისას მათი რეაქცია შიშის გამო მეტისმეტად მძაფრი იყო. მათ არ შეეძლოთ ამ გარემოს ისე კვლევა-შესწავლა, როგორც სხვა, ჩვეულებრივ ვირთხებს.

უცხო ვირთხასთან კონტაქტის დროს საკონტროლო ჯგუფის ცხოველები ან შიშისგან ქვავდებოდნენ, ან შეუსაბამო აგრესიას ამჟღავნებდნენ.

უფრო ადრე ჩატარებული ცდების დროს ასეთივე შედეგები იქნა მიღებული ახალგაზრდა მაიმუნებთან, რომლებსაც შეზღუდული ჰქონდათ თამაშის საშუალება.

ამ მონაცემებმა ხელი შეუწყო თამაშის ემოციური რეგულაციის თეორიის ჩამოყალიბებას. ეს თეორია ამბობს, რომ თამაშის ერთ-ერთი მთავარი ფუნქციაა, ასწავლოს ახლაგაზრდა ძუძუმწოვრებს შიშისა და ბრაზის რეგულირება.

სახიფათო თამაშების დროს პატარები თვითონვე არეგულირებენ შიშისა და ვარჯიშის დოზებს, სწავლობენ თავის გაფრთხილებას და ისე იქცევიან რომ შეძლონ მდგომარეობასთან ადაპტაცია შიშის განსაზღვრული დონის ფონზე.

ამ დროს ბავშვები სწავლობენ შიშის კონტროლს, მის გადალახვას, სიტუაციიდან ზიანის გარეშე გამოსვლას. ეცნობიან ბრაზსაც, რადგან მოთამაშეებმა შესაძლოა ერთმანეთს რამე ატკინონ.

ამავე დროს, თამაშისა და ხალისიანი შეგრძნებების გასახანგრძლივებლად ბავშვებმა უნდა ისწავლონ ბრაზის მოთოკვა. თუ ისინი არასათანადოდ მოიქცევიან – მეტისმეტად ატკენენ სხვას – თამაში შეწყდება.

ემოციის რეგულაციის თეორიის თანახმად, თამაში ერთ–ერთი ის საშუალებაა, რომლის მეშვეობითაც ახალგაზრდა ძუძუმწოვრები სწავლობენ შიშისა და ბრაზის კონტროლს, რათა შემდგომ შეძლონ რეალურ ხიფათებთან გამკლავება, სხვებთან ურთიერთქმედება და უარყოფითი ემოციებისგან გათავისუფლება.

თამაშის შეზღუდვის საზიანო შედეგები ჩვენს საზოგადოებაში

თავისი კვლევის შედეგებზე დაყრდნობით პროფესორმა სანდსეტერმა 2011 წელს ჟურნალ Evolutionary Psychology–ში გამოაქვეყნა სტატია, სადაც თქვა: „ნევროზულობა და ფსიქოპათოლოგიები საზოგადოებაში იმატებს, როდესაც ბავშვებს შეზღუდული აქვთ ასაკის შესაბამისი, რისკის შემცველი თამაშის შესაძლებლობა“.

„ეს ნორვეგიელმა მეცნიერმა მომავლის პროგნოზივით განაცხადა, მაგრამ როდესაც კვლევას გავეცანი და მონაცემებიც გავაანალიზე, აღმოჩნდა რომ ეს „მომავალი“ უკვე დადგა და ჩვენ უკვე რამდენიმე წელია მასში ვცხოვრობთ“, – წერს პროფესორი გრეი.

გთავაზობთ მტკიცებულებებს. ბოლო სამოცი წლის განმავლობაში ჩვენს კულტურაში უკვე ვხედავთ განგრძობად, თანდათანობით, მაგრამ საკმაოდ დრამატულ ტენდენციას, რომელიც ამცირებს ბავშვების თავისუფლად (უფროსების მეთვალყურეობის გარეშე) თამაშის შესაძლებლობას და ეს განსაკუთრებით რისკის შემცველ საბავშვო თამაშებს ეხება.

იმავე სამოცი წლის განმავლობაში ჩვენ მოწმენი ვართ განგრძობადი, თანდათანობითი, თუმცა საკმაოდ დრამატული ტენდენციისა, რომელიც გვიჩვენებს ბავშვებთან ყველა სახის მენტალურ დაავადებათა მატებას, განსაკუთრებით კი იმ დაავადებებისა, რომლებიც ემოციურ დარღვევებთან არის დაკავშირებული.

კიდევ ერთხელ გადავავლოთ თვალი პროფესორი სანდსეტერის მიერ მოყვანილ „სახიფათო თამაშების“ ექვს კატეგორიას. 1950 წელს მცირე ასაკის ბავშვებიც კი თამაშობდნენ ასე და უფროსები მათ ამის უფლებას არ ართმევდნენ (მიუხედავად იმისა, რომ ბევრს ეს შესაძლოა არც მოსწონდა). დღეს მშობლებს, რომლებიც ბავშვებს რისკის შემცველი თამაშის უფლებას მისცემენ, შტატის ხელისუფლება გაუფრთხილებლობასა და უყურადღებობაში დაადანაშაულებს.

მოვიყვან ჩემი პირადი თამაშების ნოსტალგიურ მოგონებებს 50-იანი წლებიდან:

• ხუთი წლისა ჩემს ექვსი წლის მეგობართან ერთად ველოსიპედით გავემგზავრე სოფლისა და მისი შემოგარენის სანახავად. მშობლებმა წინასწარ გაგვაფრთხილეს, რამდენ ხანში უნდა დავრბრუნებულიყავით უკან. მათ არ განუსაზღვრავთ ჩვენთვის მოძრაობისა და გადაადგილების გეოგრაფია (და, რა თქმა უნდა, მაშინ ჩვენ არავითარი მობილური ტელეფონი არ გვქონდა, დაკარგვის შემთხვევაში კავშირის გარეშე დავრჩებოდით).
• ექვსი წლიდან მე და ჩემი ნაცნობი ბიჭები ყველგან ჯაყვებით დავდიოდით. დანებს არა მხოლოდ სათლელად ვიყენებდით, არამედ სროლისთვისაც (თუმცა არასდროს გვისვრია ერთმანეთისთვის).
• რვა წლის ასაკში მე და ჩემი მეგობრები შესვენებებზე და სადილისთვის განკუთვნილ დროს ჭიდაობაში ვატარებდით სკოლის ახლოს მდებარე ციცაბო ფერდობზე. ჩვენს ჭიდაობას არც მასწავლებლები და არც სხვა უფროსები არ უყურებდნენ, ხოლო თუ მაინც გვაკვირდებოდნენ, არასდროს არავინ ჩარეულა.
• ათი-თერთმეტი წლისა რომ ვიყავი, მე და ჩემი მეგობრები მთელი დღით წავედით მინესოტის შტატში, ჩვენი სოფლის მახლობლად მდებარე გაყინულ ტბაზე საციგურაოდ. ყველას თან გვქონდა ასანთი და კუნძულებზე შეჩერებისას გასათბობად კოცონსაც ვანთებდით, როგორც მამაც მკვლევარებს შეეფერებოდა.
• იმავე ასაკში უფლება მომცეს, მემუშავა დიდ, სახიფათო, ხელით ჩასატვირთ საბეჭდ პრესზე საბეჭდ სახელოსნოში, სადაც ჩემი მშობლები მუშაობდნენ. იმ დროს, ხშირად – ხუთშაბათობით, სკოლიდან დავეთხოვებოდი ხოლმე, რათა დამებეჭდა ჩვენი ქალაქის ადგილობრივი გაზეთი. როგორც მახსოვს, არც მასწავლებლებს და არც სკოლის დირექტორს ეს არ გაუპროტესტებიათ. ვფიქრობ, მათ კარგად იცოდნენ, რომ საბეჭდ სახელოსნოში მე უფრო სასარგებლო ცოდნას ვიღებდი, ვიდრე სკოლაში.

ასეთი ქცევა ორმოცდაათიან წლებში არაფრით იყო გამორჩეული. შესაძლოა, ჩემი მშობლები ცოტა მეტად ტოლერანტულები და მიმნდობნი იყვნენ, ვიდრე სხვა ბავშვებისა, მაგრამ მათი ასეთი დამოკიდებულება არ ითვლებოდა უცნაურად. ჩემი ბავშვობის თამაშების ზემოთ მაგალითებიდან რამდენი იქნება მისაღები მშობლებისა თუ მასწავლებლებისთვის დღეს?

ცოტა ხნის წინ დიდ ბრიტანეთში ათასზე მეტ მშობელს შორის ჩატარებული გამოკვლევის თანახმად, 43%-ს ჰგონია, რომ 14 წლამდე ასაკის ბავშვების გარეთ გაშვება უფროსების ზედამხედველობის გარეშე დაუშვებელია, მათგან ნახევარს კი მიაჩნია, რომ ბავშვებს ასეთი თავისუფლება მხოლოდ 16 წლიდან შეიძლება მიანიჭო.

მგონია, რომ ასეთივე შედეგს მივიღებთ, თუ კვლევას აშშ-ში ჩავატარებთ. თავგადასავლები, რომლებიც ჩვეულებრივი ამბავი იყო ექვსი წლის ბავშვისთვის, დღეს მოზარდთა უმეტესობას ეკრძალება.

როგორც უკვე ვთქვი, იმავე პერიოდში, როდესაც ბავშვებს მკვეთრად შევუზღუდეთ თავისუფალი თამაშის საშუალება და განსაკუთრებით – იმ თამაშებისა, რომლებიც რაიმე რისკს შეიცავს, მკვეთრად იმატა ბავშვებთან ფსიქიკურმა დარღვევებმაც.

ეს ნათლად ჩანს ბავშვებისა და მოზარდების სტანდარტული კლინიკური გამოკვლევების მონაცემთა ანალიზიდან, რომლებიც რამდენიმე ათწლეულს მოიცავს.

ანალიზი გვიჩვენებს რომ დღეს, ახალგაზრდებთან ხუთ-რვაჯერაა მომატებული შფოთვისა და დეპრესიის მაჩვენებლები, ვიდრე ეს ორმოცდაათიან წლებში. ფსიქოპათოლოგიებმა ისევე მოიმატა, როგორც იკლო რისკის შემცველი თავისუფალი თამაშების შესაძლებლობამ.

ეს ისტორია ირონიული და, ამავე დროს, ტრაგიკულია. ჩვენ ვუკრძალავთ ბავშვებს თავისუფლად თამაშს, რათა მოსალოდნელი ხიფათისგან დავიცვათ, მაგრამ, ამავე დროს, მათ ფსიქოლოგიური სტრესისთვის ვწირავთ.

ბავშვები ისე არიან შექმნილნი, რომ თვითონვე შეუძლიათ ემოციური მოქნილობის გამომუშავება რისკის შემცველი, ემოციების მასტიმულირებელი თამაშებით. გრძელვადიან პერსპექტივაში ასეთი თამაშების აკრძალვით ჩვენ მათ უფრო სახიფათო მდგომარეობაში ვაგდებთ, ვიდრე თავად ეს თამაშები. გარდა ამისა, ვართმევთ მათ ხალისს, რომელიც ასეთ თამაშებს ახლავს თან.

თუ უსაფრთხო თამაში გვსურს, მაშინ ის თავისუფალი უნდა  იყოს და არა უფროსების მიერ დავალებული, მართული თუ თავს მოხვეული.

ბავშვებს რისკის შემცველი თამაშების მაღალი მოტივაცია აქვთ. ამავე დროს, ისინი ემოციურად და ფიზიკურად მზად არიან საკუთარი შესაძლებლობებისა და თამაშის თანმხლები რისკის განსაზღვრისთვის.

როდესაც უფროსები ბავშვებს რაიმე ისეთი სარისკო საქმიანობისკენ უბიძგებენ, რომლისთვისაც ბავშვი მზად არ არის, ხალისისა და ემოციური კმაყოფილების ნაცვლად შესაძლოა ტრავმა მივიღოთ.

ერთი და იმავე ასაკის ბავშვებიც კი ძალიან განსხვავდებიან ერთმანეთისგან. რაც ერთისთვის ამაღელვებელი და მიმზიდველია, მეორისთვის შესაძლოა მატრავმირებელი აღმოჩნდეს.

მაგალითად, როდესაც ფიზკულტურის მასწავლებელი დარბაზში მყოფ ყველა ბავშვს აიძულებს, ჭერზე ჩამოკიდებულ თოკზე აძვრეს, ზოგი ბავშვისთვის ეს სავარჯიშო ძალიან ძნელი შესასრულებელია. ბავშვი ამას განიცდის და რცხვენია. ნაცვლად იმისა, რომ თოკზე ცოცვა და სიმაღლის დაპყრობა ისწავლონ, ბავშვები უარყოფით გამოცდილებას იღებენ, რამაც შესაძლოა მათ სამუდამოდ აუცრუოს გული ასეთ თავგადასავლებზე.

ბავშვებმა კარგად იციან, როგორ მიიღონ ახალი გამოცდილებისთვის საჭირო შიშის დოზა. ეს რომ მოხერხდეს, აუცილებელია, თამაშს ბავშვი თვითონვე აკონტროლებდეს (აქვე უნდა დავძინოთ, რომ ბავშვების მცირე ნწილი გაზვიადებით აფასებს თავის შესაძლებლობებს და ხშირად იღებს ტრავმას ან შავდება რისკის შემცველი თამაშების დროს. შესაძლოა, ასეთ ბავშებს სჭირდებოდეთ თავის შეკავების, ემოციის მოთოკვის სწავლა).

ირონიულია, რომ ბავშვები უფრო იშვიათად შავდებიან თამაშის დროს, ვიდრე მაშინ, როდესაც უფროსების მეთვალყურეობით ვარჯიშობენ.

ალბათ იმიტომ, რომ უფროსებისგან წახალისება და სპორტის კონკურენტული ბუნება ბავშვებს აიძულებს, გარისკონ – თავად დაშავდნენ ან სხვები დააშავონ, რასაც თავისუფალი თამაშის პირობებში არ გააკეთებდნენ.

და იმიტომაც, რომ სპორტი სპეციფიკური კუნთებისა და სახსრების ზედმეტად დატვირთვას გულისხმობს.

აშშ-ის დაავადებათა კონტროლისა და პრევენციის ცენტრის მონაცემებით, ყოველ წელს თოთხმეტ წლამდე ასაკის 3.5 მილიონი ბავშვი მიმართავს სამკურნალოდ ექიმს სპორტული დაზიანების გამო.

ეს დაახლოებით მეშვიდედია იმ ბავშვებისა, რომლებიც სპორტს მისდევენ.

უფროსების მცდელობით, ბავშვების სპორტული მედიცინა დიდი მასშტაბის ბიზნესად გადაიქცა. უფროსები ახალგაზრდა პიტჩერებს (ბურთის მსროლელი ბეისბოლში) ისე ღონივრად სროლას ავალებენ, რომ ბავშვები იდაყვს იზიანებენ. ასევეა ამერიკულ ფეხბურთშიც, როდესაც ლაინსმენებს (მცველებს) სთხოვენ, ძლიერად შეეჯახონ მოწინააღმდეგეს, რაც ხშირად იწვევს ტვინის შერყევას. ახალგაზრდა მოცურავეებს ისე ხშირად და ხანგრძლივად ავარჯიშებენ, რომ მათ მხრების სახრები და კუნთები უზიანდებათ და ქირურგიული ჩარევა სჭირდებათ.

ბავშვები, რომლებიც თავისუფლად თამაშობენ, იშვიათად აქცევენ ყურადღებას ფიზიკური შესაძლებლობების სპეციალიზაციას (მათ თამაშის მრავალფეროვნება უფრო იზიდავთ) და როდესაც რამეს იტკენენ, უბრალოდ ჩერდებიან ან თამაშის მიმდინარეობას ცვლიან, რათა კიდევ აღარ იტკინონ რამე.

გარდა ამისა, ვინაიდან თამაში სიამოვნებაა, ისინი ცდილობენ, არ დააზიანონ თანამოთამაშენი.

უფროსები კი, რომლებიც ყველაფერს აკეთებენ მოგებისთვის, იმ ბუნებრივი დამცავი მექანიზმების საწინააღმდეგოდ მოქმედებენ, რომელიც ბავშვებს თავისუფალი თამაშის დროს ტრავმებისგან იცავს.

დასასრულ, შეიძლება ითქვას, რომ ჩვენ ვუკრძალავთ ბავშვებს მათ არჩეულ, მათთვის საინტერესო და სასიამოვნო თამაშებს მათი თითქოსდა სახიფათო შედეგების გამო. სინამდვილეში კი ეს თამაშები არც ისე სახიფათოა და მათგან მიღებული სარგებელი მრავალჯერ გადაწონის ყველა შესაძლო რისკს. სანაცვლოდ ბავშვებს ვთავაზობთ, დასპეციალდნენ სპორტის მაღალკონკურენტულ სახეობებში, სადაც ტრავმის ალბათობა შეუდარებლად მაღალია.

ასე რომ, ალბათ დროა, გადავაფასოთ ჩვენივე პრიორიტეტები და მივცეთ ბავშვებს თავისუფლად თამაშის საშუალება.

თარგმნა ლევან ალფაიძემ

გამოყენებული წყაროები:

1) https://www.psychologytoday.com/blog/freedom-learn/201404/risky-play-why-children-love-it-and-need-it; 2) https://alternativestoschool.com/articles/how-children-learn/#subcontent4

დიდი ხანია, გვეზარება ბნელ 90-იანებზე წერა. 2000- იანებზეც. დუბლიონკების, ტეტრისების, ნავთის ლამპებისა თუ სანთლების, გაყინული სახლებისა და შუაცეცხლის რომანტიკაც მოძველდა. ბევრი დაიწერა და იმიტომ. დაიწერა რომანები, ესეები, მოთხრობები და ლექსები. მე მეშინია იმ შავი წლების. ხან თბილისში ვიყავით, ხანაც – სოფელში. სოფელს მაშინ მეტის მოცემა შეეძლო, თუნდაც სითბოსი, და ჩვენც წინ და უკან დავდიოდით.

ეცდებიან, დაგარწმუნონ, მაგრამ არ დაიჯერო: სიცივესა და უშუქობაში არაფერია რომანტიკული, არც ღუმელზე მოხალულ მზესუმზირაში ყრია რამე, არ გვაპურებდა.

ადგებოდა  ჩემი თხუთმეტი წლის ძმა, თბილად ჩაიცვამდა, ალბათ, მამაჩემის ნაქონ სვიტერსა და ქურთუკს, ალბათ, სამი ზომით დიდსა და გაცრეცილს. გაუყვებოდა უშორეს გზას სხვა სოფლისკენ. იმ სხვა სოფელში ბებია ცხოვრობდა, ბებიებს კი ყოველთვის ყველაფერი აქვთ, ეს არ იცვლება. გამოაცხობდა ბებო პურებს, ჩაალაგებდა ტილოს ტომარაში. წამოიკიდებდა ჩემი ძმა თავის თხელ, ნაზ, ბავშვურ ზურგზე და გამოუყვებოდა უშორეს გზას ფეხით სახლამდე.

ასე რომ, არ დაიჯერო, გატყუებენ. იმ წლებში არაფერი ყრია, არც იმ ზამთრებში, გარდა ჩვენი ძმების გამრუდებული ხერხემლისა.

იმასაც გეტყვიან, რომ ჩვენ, იმ ბნელი წლების შვილები, შენზე მეტს ვკითხულობდით, შენ კი ტაბით ერთობი. ამით იმის თქმა უნდათ, რომ ჩვენ შენზე ჭკვიანები გამოვედით, შენ კი ჯერ კიდევ არავინ გამოსულხარ. ამას დამუნათება ჰქვია და ერთი სული აქვთ, წიგნი შემოგატყუონ. კარგი იქნება, კონტრაგუმენტად „ჰარი პოტერის“ ელექტრონულ ვერსიას თუ მოიყვან. ჩაუყარე წყალში ეს ყოყლოჩინობა, აჩვენე, რომ შენც კითხულობ. კარგი სეირი კი გამოვა.

ინტერნეტის ეპოქის სრულყოფილი შვილი იქნები, კომპიუტერული თამაშებიც გეყვარება. მშვენიერია. მე ამ სფეროში უნიჭო გამოვდექი და ისევ წერას მივყავი ხელი. წერა-კითხვის მეტი არაფერი მიკეთებია და, სიმართლე რომ გითხრა, უინტერესო საქმე სულაც არ არის. შენხელა რომ ვიყავი, გარეთ ვთამაშობდი. საერთოდ, მაშინ ყველა გარეთ ვთამაშობდით, ესეც გეცოდინება. წარსულივით კი არა, მომავალივით მახსოვს. შემედავები, მომავალი როგორ უნდა გახსოვდესო, მართალიც იქნები. როგორ გითხრა, სამეცნიერო ფანტასტიკის ფერებში მახსოვს, სამეცნიერო ფანტასტიკა კი ცოტათი ხორბლისფერია. პოსტაპოკალიფსური სამყარო ლოგიკურად მომავალია, მაგრამ სულ მგონია, რომ ჩემს წარსულში მოხდა. იმიტო რო ეგრე მახსოვს. შენელებულ კადრებად და ხმაურად. სუნი არა აქვს. და თან ზაფხულია. მე არ ვიცი, რატომ არის ამ თამაშებში სულ ზაფხული. ალბათ ზამთარშიც ვითამაშებდით რამეს, თოვლი მაინც მოვიდოდა, თოვლი კი თავისთავად თამაშია. მოძრაობაა, სხეულიც კი აქვს და ათას იდეას მოგაწვდის, გაგართობს. ასე რომ, ვერაფრით აგიხსნი, რატომ უკავშირდება თამაში ზაფხულსა და მომავალს.

დარწმუნებული ვარ, „პოსტაპოკალიფსურ სამყაროს“ დაგუგლავ და დასევდიანდები, საერთოდ არ უხდება სიტყვა „თამაშს“.

უბრალოდ მინდოდა მეკითხა, არდადეგებზე მასწავლებლები დავალებებს ისევ გაძლევენ თუ არა?

ჩვენ ხომ ასე შევიცვალეთ. წარმოიდგინე, ჩემიდან შენამდე როგორ შევიცვალეთ. მასწავლებლები თუ შეიცვალნენ?

ისევ ცარცის დაფებზე წერთ?

ისტორიის წიგნები ისევ ისეთი გრძელი და მოუხერხებელია?

ისევ არც ერთ ჩანთაში არ ეტევა?

ფიზკულტურაზე ისევ არაფერს აკეთებთ?

ისევ არის კლასში ერთი ბიჭი, რომელიც ყველა გოგოს უყვარს და ერთი გოგო, რომელიც ყველა ბიჭს უყვარს?

იმათ კიდე მგონი ცოტათი მოსწონთ ერთმანეთი და არ ამხელენ.

რითი საუზმობ? არ მითხრა, რომ შენც კარაქიანი პურით და ჩაით, ზუსტად ისე, როგორც მე მრავალი წლის წინათ.

ვერ ვიტან. ვერც კარაქიან პურს და ჩაის – მით უმეტეს.

სამოქალაქო საზოგადოებასთან ურთიერთობა, საზოგადოებრივ სივრცეში განსაზღვრული მიზნებისთვის ბრძოლა ადამიანს დამატებით გამოცდილებას სძენს. სოციალურ ჯგუფებთან მუდმივი კავშირი მნიშვნელოვან დაკვირვებათა წარმოების ხელსაყრელი წინაპირობაა. ბუნებრივია, სამოქალაქო აქტივიზმის დროს არასოდეს ვუშვებ ხელიდან მოქალაქეთა  კოლექტიური ქცევის მთავარი მახასიათებლების აღმოჩენის შანსს. სამწუხაროდ, ჩემი დასკვნები ხშირად არასახარბიელოა.

დღითი დღე ვრწმუნდები, რომ საბჭოთა ადამიანი, Homo soveticus-ი, ოცდამეერთე საუკუნეშიც ცოცხალია და საზოგადოებაში კიდევ უფრო მყარად დამკვიდრებისთვის იკრებს ძალებს. ალბათ, მრავალი თქვენგანი მეტყვის, რომ საბჭოთა მენტალიტეტი გასაკვირი არ უნდა იყოს იმპერიის ზეობის ეპოქაში აღზრდილ მოქალაქეთა შორის. ბევრი იმაზეც გაამახვილებს ყურადღებას, რომ სამოცდაათწლიანი მემკვიდრეობის ხელის ერთი მოსმით განადგურება შეუძლებელია. ცხადია, ამ საკითხებზე დავას არ ვაპირებ. ჩემს აღშფოთებას და გაკვირვებას სულ სხვა გარემოება იწვევს. ჩემი ფიქრისა და დარდის საგანი ის არის, რომ საბჭოთა ადამიანებს თანატოლებს შორისაც აღმოვაჩენ ხოლმე.

რა ახასიათებს Homo soveticus-ს თანამედროვე ეპოქაში?

1) ოცდამეერთე საუკუნის საბჭოთა ადამიანებს არ სჯერათ სიკეთის. მათ ვერ წარმოუდგენიათ, როგორ შეიძლება გაემგზავროს რიგითი სტუდენტი ყოველგვარი მატერიალური მოტივის გარეშე რომელიმე ინდუსტრიულ ქალაქში ან მიყრუებულ რეგიონში, რათა ადგილობრივი მოსახლეობის ბრძოლას დაუჭიროს მხარი.

2) თანამედროვე Homo soveticus-ები ეჭვიანი ადამიანები არიან და დედამიწის ზურგზე არავის ენდობიან. საკუთარი თავის ნდობაც კი არ გააჩნიათ. ისინი ყველაფერში შეთქმულებას ეძებენ. ამგავარად მოაზროვნე ადამიანებისთვის გარდასულ საუკუნეებში შექმნილი ყველა კონსპირაციული თეორია დღესაც ცოცხალი და აქტუალურია.

3) დღემდე სსრკ-ის მოქალაქეებად დარჩენილთათვის არსებულისგან განსხვავებული სამყარო წარმოუდგენელია. მათთვის უზენაესი ღირებულება მოქმედი ინსტიტუციური წესრიგის პატივისცემა და შენარჩუნებაა. შესაბამისად, ისინი არ ლაპარაკობენ ცვლილებებზე, რეფორმებზე, არასოდეს ითხოვენ გარდაქმნებს. მათთვის კანონი ერთხელ და სამუდამოდ დადგენილი ჭეშმარიტებაა, რომლის გადასხვაფერება დაუშვებელია. რეტროგრადები ნებისმიერ შემთხვევაში ცდილობენ ქვეშევრდომებად ყოფნას და იერარქიის სათავიდან მიღებული ბრძანებების უსიტყვოდ შესრულებას. ყველა რეფორმისტი და რევოლუციონერი მათ თვალში ერეტიკოსი და მტერია.

4) ნებისმიერ ნორმალურ სახელმწიფოს ორი განზომილება აქვს: ის ხალხისა და ხელისუფლების ერთიანობას წარმოადგენს. საბჭოთა ადამიანებისთვის კი სახელმწიფო მხოლოდ სახელისუფლებო და ბიუროკრატიული აპარატია. საბჭოთა ადამიანები თავს სახელმწიფოს ნაწილად არ განიხილავენ. შესაბამისად, ოფიციალური დაწესებულებებიდან მოპარულ ფულს, დაუსაბუთებლად მიღებულ პრემიას თუ დამალულ გადასახადს ცალკე მდგომი სისტემისთვის წართმეულ რესურსად აღიქვამენ და არა საკუთარი თავისთვის, საკუთარი საზოგადოებისთვის მიყენებულ ზიანად.

5) მეცხრამეტე საუკუნის გერმანელ მწერალს ვილჰელმ ჰაუფს აქვს ერთი შესანიშნავი პატარა მოთხრობა – „Der junge Engländer“ („ახალგაზრდა ინგლისელი“). გერმანელი მოგზაური ინგლისიდან სამშობლოში მაიმუნს ჩამოიყვანს, ფრაკს ჩააცმევს, ყელსახვევს გაუკეთებს და საზოგადოებას ბრიტანელ ჯენტლმენად წარუდგენს. პროვინციულ ქალაქში მცხოვრები ადამიანები ახალგაზრდა ინგლისელს აღფრთოვანებით შეჰყურებენ, წვეულებათა ყველაზე სასურველ სტუმრად მიიჩნევენ და ცდილობენ, ნებისმიერი საკითხის შესახებ მოისმინონ მისი „კომპეტენტური“ აზრი. თანამედროვე Homo soveticus-ებს ბევრი რამ აქვთ საერთო ჰაუფის პერსონაჟებთან. პროფესიონალებს, მშრომელებს, ღირსეულ ადამიანებს, რომლებიც გარს ახვევიათ, არ აფასებენ, მათ საქმიანობას არაფრად აგდებენ, შურთ მათი. ადგილობრივ გენიოსს მათ უცხო სივრციდან მოყვანილი მაიმუნიც კი ურჩევნიათ.

6) საბჭოთა მოქალაქეებს არ შეუძლიათ შუალედური, კონსენსუალური, დაბალანსებული გადაწყვეტილებების მიღება, ამგვარი იდეების მხარდაჭერა. ისინი ან თვითგვემით არიან დაკავებულნი, ან საკუთარი ცხოვრების წესის ფეტიშიზაციით ცდილობენ ფონს გასვლას.

7) ჭორი, ცილისწამება, გაუგონარისა და წარმოუდგენლის სხვისთვის დაბრალება, ეგოიზმი, სხვებისადმი უპატივცემულობა, ადამიანის დაუფიქრებლად შეურაცხყოფა ახალი დროის ბოლშევიკების სატიტულო მახასიათებლებია.

რეგრესული ძალები ყველგან არიან. მათთან კონფლიქტის გარეშე განვითარება შეუძლებელია. რეტროგრადების არსებობა გადაულახავ საფრთხეს ნამდვილად არ წარმოადგენს. მთავარია, მათი პრინციპები უმრავლესობამ არ გაიზიაროს. მთავარია, კეთილი მიზნებისთვის მათივე მეთოდებითა და საშუალებებით არ დავიწყოთ ბრძოლა.

მამის დღეს მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყანაში სხვადასხვა დროს აღნიშნავენ. ამ ტრადიციას საქართველო წელს პირველად შეუერთდა და ეს დღე 19 ივნისს საზეიმოდ აღინიშნა.

მაშინ, როდესაც საქართველოში მამების მხოლოდ მცირე ნაწილია ჩართული ბავშვის აღზრდის პროცესში, მამის დღის დაწესება და დამკვიდრება, ვფიქრობ, მნიშვნელოვანია.

კვლევების მიხედვით, შვილის აღზრდაში ორივე მშობლის თანაბარი მონაწილეობა ადამიანის ბედნიერ და წარმატებულ მომავალთან პირდაპირ კავშირშია. როცა საქმე შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე ბავშვს ეხება, მამის როლი კიდევ უფრო მეტ მნიშვნელობას იძენს, რადგან დედასაც მხარდაჭერა სჭირდება და ბავშვის განვითარების სტრატეგიაც, სასურველია, მთელმა ოჯახმა ერთად დასახოს.

მთელ მსოფლიოში არსებობს მშობელთა კლუბები, სადაც მეტწილად დედები არიან გაერთიანებული და ერთმანეთს გამოცდილებას უზიარებენ, ერთად იბრძვიან შვილების უფლებებისთვის და სხვ.

გთავაზობთ რამდენიმე გამორჩეული მამის პორტრეტს, რომლებიც სამაგალითო კვალს ტოვებენ როგორც შვილების განვითარებისა და განათლების, ისე საზოგადოების ცნობიერების ამაღლების საქმეში.

*

54 წლის რიკ ჰოიტის მამის ამბავი შვილისადმი უსაზღვრო სიყვარულის მაგალითია. დაბადებისას რიკს თავის ტვინი დაუზიანდა. ექიმები ფიქრობდნენ, რომ ის ვერ განვითარდებოდა და მშობლებს მის „ჩაბარებას“ ურჩევდნენ. მიუხედავად იმისა, რომ ბავშვი არ საუბრობდა, ხელ-ფეხს ვერ იყენებდა, დიკი და ჯუდი მას ყველგან ატარებდნენ ძმებთან ერთად. სკოლაშიც შეიყვანეს. როდესაც დიკს 15 წლის შვილმა გაუმხილა ნატვრა, რომ სურდა ხუთკილომეტრიან საქველმოქმედო რბენაში მიეღო მონაწილეობა სკოლელი ბიჭის დასახმარებლად, მას დიდხანს არ უფიქრია. 37 წლის მამისთვის ეს დიდი დატვირთვა იყო, მაგრამ შეჯიბრის ბოლოს რიკის მიერ ეკრანზე აკრეფილმა სიტყვებმა – „მამა, როცა დავრბივარ, ჩემი უძლურება ქრება“ – გარდატეხა მოახდინა მის ცხოვრებაში. მას შემდეგ, 30 წლის განმავლობაში, ამერიკელმა მამა-შვილმა სპეციალური ეტლით, ველოსიპედითა თუ ნავით ათასზე მეტ რბენაში, ტრიატლონსა და მარათონში მიიღო მონაწილეობა. რიკ და დიკ ჰოიტები დაჯილდოებული არიან არაერთი პრიზითა და საპატიო ჯილდოთი.

*

მაიკ ლეიკი კანადელი პარლამენტარია და აქტიურად მონაწილეობს სხვადასხვა ღონისძიებაში, სადაც მუდმივად თან ახლავს აუტიზმის მქონე შვილი – 20 წლის ჯეიდენი. ის ყოველწლიურად,  2 აპრილს – აუტიზმის შესახებ ცნობიერების ამაღლების საერთაშორისო დღეს, პარლამენტში საგანგებო სიტყვით  გამოდის; ხშირი სტუმარია შოუებში, სადაც ერთგვარ საჯარო ლექციებს ატარებს აუტიზმის თემაზე; სოციალურ ქსელში თამამად საუბრობს შვილის ქცევებსა და თავისებურებებზე –  მათი განზოგადება უმეტეს შემთხვევაში შესაძლებელია, რადგან აუტიზმის მქონე სხვა პირებისთვისაცაა დამახასიათებელი. მამა იქვე გვთავაზობს „რეცეპტს“, რა შეიძლება მოიმოქმედოს რიგითმა მოქალაქემ ასეთ დროს. მაიკ ლეიკი მთელი მისი პოლიტიკური მოღვაწეობით ხელს უწყობს აუტიზმის შესახებ ცნობიერების ამაღლებას.

*

დაუნის სინდრომის მქონე ბავშვების მამიკოებს შორის ამერიკელი რიკ სმიტი უდავო ჩემპიონია. შვილის დაბადებიდანვე მან შემქნა ბლოგი www.noahsdad.com, სადაც უკვე ხუთი წელია აქტიურად აქვეყნებს სტატიებს, დღიურებს, შვილის ვიდეოებს, იძლევა სასარგებლო რჩევებს. მისი ინტერნეტგვერდი დაუნის სინდრომის შესახებ არსებულ საიტთა შორის საუკეთესოდ დასახელდა. სოციალურ ქსელში კი მის გვერდს ორასი ათასზე მეტი მოწონება აქვს.

*

საქართველოში რეაბილიტაციისა თუ აბილიტაციის ცენტრებში ბავშვები უმეტესად დედებსა და ბებიებს დაჰყავთ. თუმცა, მისასალმებელია, რომ დღითიდღე იქ სულ უფრო მეტ მამას შეხვდებით. ამდენი ქალის ფონზე რამდენიმე წლის წინ გამონაკლისი იყო ახალგაზრდა მამა, გიორგი ომაძე, რომელიც აუტიზმის მქონე შვილს მუდმივად ახლდა გაკვეთილებსა და სპეციალურ თერაპიაზე თბილისის ერთ-ერთ ცენტრში. ის აქტიურად იყო ჩაბმული ვაჟის აღზრდის პროცესში, საჭიროების შემთხვევაში, კვირების განმავლობაში მარტოც მშვენივრად ართმევდა თავს მასზე ზრუნვას, უმზადებდა საჭმელს, ეთამაშებოდა და სხვ. ის მეუღლესთან ერთად ცდილობდა აუტიზმის არსს ჩასწვდომოდა, თარგმნიდა საინტერესო სტატიებს და ინფორმაციას ახალი კვლევების შესახებ სხვა მშობლებს სოციალური ქსელის საშუალებით უზიარებდა. სამწუხაროდ, გიორგი რამდენიმე თვის წინ გარდაიცვალა, მაგრამ დატოვა ვარსკვლავბიჭუნა დაჩი, კარგი მამობისა და შვილთან მეგობრობის მაგალითი, ასევე მეტად საჭირო საგანმანათლებლო რესურსები შშმ ბავშვებისათვის. ბოლო დროს ის აქტიურად მონაწილეობდა პირველი ქართულენოვანი აპლიკაციების – „ჩემი ხმა“ (Listen To My Voice Lemondo) და „ისწავლე თამაშით“ (Play To Learn Lemondo) – შექმნის საქმეში, რომლის საშუალებითაც არა მარტო აუტიზმის, არამედ ნებისმიერი ასაკის მეტყველების განვითარების დარღვევის მქონე ადამიანს უადვილდება კომუნიკაცია საზოგადოებასთან.

ასე მინდოდა დამერქმია ჩემი მოთხრობისათვის, რომელიც 2010 წელს დავწერე და „ცისკარში“ დაიბეჭდა. მერე ისე მოხდა, რომ საბოლოო სათაურად „მელქიორის ჯვარცმა“ გადავწყვიტე და მოთხრობების წიგნშიც („ყიფლიბანდი“) ასე შევიდა.

სიუჟეტი ასეთია: 90-იანი წლების სამეგრელოში, ექიმის მოსაყვანად სოფლიდან ქალაქში შუაღამისას გასულ შალვას გზაზე მოროდიორები დახვდებიან (ასეთი ბევრი იყო მაშინ, გასასვლელ-გამოსასვლელებში ჩასაფრებული შეიარაღებული ხალხი), ჯერ ვითომ მანქანას შეუმოწმებენ და შემდეგ მანქანის გასაღების წართმევას დაუპირებენ. შალვა გაუძალიანდება, არ დაანებებს და ცემაში შემოაკვდებათ.

მოგვიანებით, დიდი ხნის შემდეგ, ამ ამბავს სუფრაზე აზარტით და ცოტათი სიამაყითაც კი ჰყვება ერთ-ერთი მკვლელი. დეტალურად, აღგზნებული. უცებ ვიღაც წამოიწევა სუფრიდან, „ფეხზე დამიდექი, ნაბიჭვაროო“, დაუყვირებს და ვიდრე დაბნეული, შოკირებული ხალხი აზრზე მოსვლას მოასწრებდეს, დანა-ჩანგლით აჩეხავს.

ეს ამბავი ჩემი ბავშვობიდან მახსოვდა. კაცმა, რომელიც წლების განმავლობაში უშედეგოდ ეძებდა ძმის მკვლელს, მას შემთხვევით, სუფრასთან მიაგნო, უფრო სწორად, ის ტიპი თავისივე ენამ გაყიდა. სიუჟეტი დიდხანს მიტრიალებდა გონებაში, ვყოყმანობდი, ღირდა თუ არა შურისგების აქტის დაუსრულებელი ჯაჭვისთვის კიდევ ერთი რგოლი შემემატებინა. დავწერე, დავბეჭდე, წლები გავიდა, ეს ყოყმანი და გაორება არ მეშვებოდა, და ახლა ვრწმუნდები, რომ ღირდა.

იქ, სადაც კანონი და სამართალი უმწეოა, იქ, სადაც დაჩაგრული ადამიანის ხმა ვერ აღწევს, ტყვიამ უნდა გადაწყვიტოს ყველაფერი.

გვემწარა? ცივილიზებული სამყაროსთვის მიუღებელია? მაშინ კეთილი ინებოს ცივილიზებულმა სამყარომ და თავისი „სამართლებრივი ბერკეტების“ გამოყენებით არ დაუშვას განუკითხაობა. არ დაუშვას, რომ თავის ქვეყანაში, თავის მიწაზე, ყველას დასანახად ცინიკურად კლავდნენ უდანაშაულო ადამიანებს!

ხელისუფლების ცერემონიული და უცერემონიო შეფასებები, სასულიერო პირების მდუმარე მშვიდობიანი პროცესია, ემოციური და მგლოვიარე სტატუსები სოციალურ ქსელში – ეს ცხელ კვალზე იყო. რა ხდება ორი კვირის, ერთი თვის შემდეგ, როცა ტრაგედია ყოფითობაში გადაინაცვლებს?

წლების წინ, როცა კრიტიკოს ლევან ბრეგაძეს ვთხოვე მარტივად, ორი სიტყვით აეხსნა ბესიკ ხარანაულის ერთი ცნობილი ლექსი, მან მითხრა: „შუაღამისას, როცა მეღვიძება, პირველი, რასაც გავიფიქრებ, ყოველთვის ესაა – „სად არიან შვილები?“ მარტო ვარ, მაგრამ ვიცი, სადაც არიან ჩემი შვილები. ტელეფონს ავიღებ, დავურეკავ, დაველაპარაკები… მაგრამ იმათ რა ქნან, ვისაც შვილები ომში, საპატიმროებსა და სასაფლაოებზე დარჩა?!.“

„სად არიან შვილები, მე რომ მოგაბარეა“, – ამას თითქოს ღამენათევი, სასოწარკვეთილი კაცი ამბობს, ხელისუფალის კართან რომ ჩამომდგარა და თავისი შვილის (ძმის) ბედზე პასუხს ელოდება. ტკივილი აძლიერებს კიდეც და უმწეოსაც ხდის, ამიტომ „საყელოზე მოგწვდები, შვილები სად არიან“ უფრო დარდით აღტყინებული, დათრგუნული ადამიანის გულუბრყვილო მუქარაა, რომელსაც უნიათო და უპასუხისმგებლო ხელისუფალი ერთი ყურიდან მეორეში გაატარებს.

როგორც ადრე ყოფილა. ათჯერ, ასჯერ, ათასჯერ. არადა, თითქოს კარგად ვხვდებით, რომ იქ, სადაც ერთ მოქალაქეს ასე დაუნდობლად ხვრეტენ, დღეს იქნება თუ ხვალ ჩვენს თავზეც დაუშვებენ საკონტროლო გასროლას. არც არავინ დაგვიცავს, არც არავის მოეკითხება პასუხი, უფრო სწორად, ისე არ მოეკითხება, როგორც იმსახურებს, როგორც ქვეყნის, სახელმწიფოს შეურაცხმყოფელს გასცემდნენ პასუხს.

გავიხსენოთ: „მთელი ქისტეთის ამომგდე“ ზვიადაური სამაგალითოდ ისჯება – თემი (სახელმწიფო) გრძნობს და იღებს პასუხისმგებლობას იმ განაჩენზე, რასაც აღასრულებს კიდეც („თემს რაც სწადია, მას იზამს თავის თემობის წესითა“) და პირნათელია ღმერთისა და მიცვალებულის წინაშე („ნუ იტანჯები, დარლაო…“).

ვაჟა ფშაველას „სტუმარ-მასპინძელში“ თემი არა მხოლოდ პიროვნებასთან დაპირისპირებული ინსტიტუტია (როგორც ბევრი წარმოაჩენს ცალმხრივად), არამედ მტრის კარგად შემცნობი („ჩვენ ვიცნობთ მაგის სახესა, გადალესულსა ცოფითა“) და წარსული გამოცდილების მცოდნე ადამიანთა ერთობა, რომელიც ცივი გონებით, რაციონალურად განსჯის და საკადრისს მიუზღავს დამნაშავეს.

და რაც ყველაზე მთავარია: არც შერიგება შედგება იმ გარემოში, სადაც უკვე ოც წელზე მეტია ფეხმოუცვლელად დგას რუსეთის იმპერია და ყოველდღიურად აქეზებს უსამართლობასა და განუკითხაობას. არც მშვიდობა დამყარდება, თუკი საერთაშორისო საზოგადოებამ ერთხელ და სამუდამოდ არ გაასამართლა და ფეხი არ ამოუკვეთა იმ მიწიდან, რომელიც ძალადობითა და მედროვე პოლიტიკოსების მხარდაჭერით დაიპყრო.

უფროსკლასელებს რომ ვხედავ, ზოგჯერ – და იქნებ უმეტესადაც – კაფკას „პროცესი“ მახსენდება და მისი მთავარი გმირი. მაშინვე გამიელვებს ხოლმე გონებაში ფრაზა: „ეტყობა, ვიღაცამ ცილი დასწამა იოზეფ კ-ს, რადგან არაფერი დაუშავებია და ერთ მშვენიერ დილას მაინც დააპატიმრეს“. ამის შემდეგ იწყება იოზეფის მცდელობა, გაერკვეს მის ცხოვრებაში მომხდარ უცნაურ ამბებში. აიყვანს ადვოკატს, დადის სასამართლოებში, სადაც ბევრს ვერაფერს არკვევს და ვერც მოსამართლეს ნახულობს, ვინც ყველაფერს ნათელი უნდა მოჰფინოს.

ამ წიგნის აზრი სულ სხვაა, მე კი აქ იმიტომ გავიხსენე, რომ იოზეფი ძალიან მაგონებს იმ მოსწავლეებს, რომლებმაც არც კი იციან, ერთ მშვენიერ დილას რატომ დააპატიმრეს და სკოლაში მიიყვანეს.

აქედან იწყება მათთვის ის ცხოვრებისეული მაგია და ალოგიკა, მიუხედავად მოვლენათა თანმიმდევრულობისა, რომელიც საბოლოოდ ურევთ თავგზას. ადვოკატი, მოსამართლე, ბიუროს თანამშრომლები, დამლაგებელი ქალი – თითქოს ყველა მოსწავლეთა ცხოვრებაში სხეულდება მშობლებად, მასწავლებლებად, სკოლის დირექტორად, რეპეტიტორებად, თანაკლასელებად… ისინიც დადიან უთავბოლოდ ერთისგან მეორესთან და მთავარი ვერ გაუგიათ: რას ნიშნავს სწავლა, რისთვის სჭირდებათ ის კონკრეტულად მათ, ინდივიდებს, და საერთოდ, რა ხდება მათ თავს.

ბლოგი, ცოტა არ იყოს, უტრირებულად დავიწყე და აქვე მინდა ვთქვა, რომ, რა თქმა უნდა, ეს არ არის ყველა მოსწავლის რეალობა, მაგრამ მათი არცთუ მცირე ნაწილია ამ დღეში.

ზოგადი განათლების შესახებ საქართველოს კანონის მესამე მუხლი ამბობს:

„1. საქართველოში ზოგადი განათლების სფეროში სახელმწიფო პოლიტიკის ძირითადი მიზნებია:
ა) მოსწავლის ეროვნული და ზოგადსაკაცობრიო ღირებულებების მქონე, თავისუფალ პიროვნებად ჩამოყალიბებისათვის საჭირო პირობების შექმნა;

ბ) მოსწავლის გონებრივი და ფიზიკური უნარ-ჩვევების განვითარება, აუცილებელი ცოდნით უზრუნველყოფა, ცხოვრების ჯანსაღი წესის დამკვიდრება, ლიბერალურ-დემოკრატიულ ღირებულებებზე დამყარებული სამოქალაქო ცნობიერების ჩამოყალიბება, მოსწავლის მიერ კულტურულ ფასეულობათა პატივისცემა, ოჯახის, საზოგადოების, სახელმწიფოსა და გარემოს წინაშე უფლება-მოვალეობების გაცნობიერებაში ხელის შეწყობა“.

ასე თუ ისე, ყველაფერი რიგზეა (ოდესმე ამ „ასე თუ ისეზეც“ დავწერ), მაგრამ სხვა რეალობაა სკოლებში. სოციალურ ქსელებში ხშირად გვხვდება ინფორმაცია სკოლებში მიმდინარე სხვადასხვა ტიპის ღონისძიებებზე, ფესტივალებსა და კონკურსებზე, რომლებიც პარალელური სამყაროდან დაგეგმილს ჰგავს. ვიდეოები, სადაც ბავშვები მოძღვარს ეხვეწებიან, ბრძანოს მათთვის, რათა შეასრულონ, და ამ ბავშვებს ძარღვები ასკდებათ ყელზე. ვიდეოები, სადაც ცად აღპყრობილი თვალებით კითხულობენ ლექსებს, პოემებს, ნაწყვეტებს მოთხრობებიდან და უმეტესად არც კი ესმით მათი ქვეტექსტი თუ დედააზრი. ვიდეოები, სადაც გაკვეთილზე თუ ჰაგიოგრაფიულ ტექსტს ხსნიან, სანთელი აქვთ ანთებული და ა.შ. ყოველივე ეს სცდება საზოგადოების ნორმალურ განვითარებას და იოზეფთან მივყავართ.

რომანის დასასრულს გაურკვევლობით დაღლილი იოზეფი მშვიდად მიჰყვება აგენტებს, თუმცა ბოლომდე მაინც არ სჯერა და ჯერ კიდევ ფიქრობს, იქნებ მსახიობები არიანო. იოზეფი არც სასოწარკვეთილია, არც გაბრაზებული, ის უბრალოდ იღებს სინამდვილეს როგორც გარდაუვალობას, ოღონდ არაჩვეულებრივს კი არა, ჩვეულებრივ გარდაუვალობას.

ორ მხლებელთან ერთად ის ქალაქგარეთ, დანგრეული სახლის კედელთან, ჩერდება და წვება. უცნობები ჯერ კარგად გაასწორებენ, მერე კი იმაზე კამათობენ, რომელმა ჩაასოს გულში დანა. ბოლოს ერთ-ერთი მათგანი გააკეთებს კიდეც ამას. წევს მომაკვდავი იოზეფი და ფიქრობს: „ძაღლივით მომკლეს“. აქ ჩანს, რა ფასი აქვს ადამიანს, ინდივიდს, რეჟიმისთვის, იმ დიდი მანქანისთვის, რასაც მართლმსაჯულება, ეკონომიკა, პოლიტიკა ჰქვია.

არ ვიცი, ვის როგორ უფიქრია, მაგრამ სკოლის დამამთავრებელ ღონისძიებებს რომ ვესწრები, ვუყურებ უფროსკლასელთა ნაწილს, ვხვდები, რომ თუ ოდნავ დაფიქრდებიან, მათაც იოზეფის მსგავსი განცდა გაუჩნდებათ.