თამარ მეფე გრიგოლ ორბელიანისათვის მარადის სათაყვანებელი და სალოცავი ხატი იყო, ამიტომაც უძღვნიდა შესანიშნავ სტრიქონებს. პოეტს თამარს მოანატრებინებდა `ტყვედქმნილი მამულის~ უნუგეშო ბედი. სასოწარკვეთილ პოეტს თავისუფლებისთვის სული უკვნესოდა და იტანჯებოდა. თან ისიც იცოდა, რომ „თავისუფლება უმსხვერპლოდ, უსისხლოდ მოუსყიდიეს?“ (`აღსარება~). ბედკრული, ქედმოდრეკილი ივერია უმწყემსო ცხვარივით გზადაბნეული მგელს მინდობოდა, `შორით მოსული ჩემს მამულში მყვედრის ცხოვრებას~ და `წინაპართ სისხლი აწ ჩვენს შორის არღა მდინარებს~. Pპოეტმა იცოდა, რომ ეს იყო შედეგი და ნაყოფი მონობისა, რაც მოიტანა, უპირველესად, „საღმრთო ვალის~ დავიწყებამ. (`ჰე, ივერიავ~).
დღიურში `მგზავრობა ჩემი ტფილისიდან პეტერბურღამდის~ თავადი ივანე აფხაზი გრიგოლ ორბელიანს გულმტკივნეული შესჩივლებს: „აწინდელი ჩვენი საზოგადოება არს მკვდარი მამულისათვის. Hსცხოვრობენ უსაგნოდ, დაეხეტებიან უგზოდ, ვითარცა ბნელსა ღამესა შინა; ყოველი ფიქრობს საკუთარისა თავისისა სარგებლობისათვის, რომლისა მისაღებელად არა არა მიხედვენ არცა სირცხვილსა და არცა უპატიურსა გზასა“. წარსული იქცა ერთადერთ მანუგეშებელ თავშესაფრად პოეტისთვის. რომანტიკული მგზნებარებით შეტრფოდა იგი ძველ დროსა და გმირებს:
„დავნატრი დროთა, როს აქვნდათ ტრფობა,
მამულისადმი გულს აღბეჭდილად,
როს ერთგულება, სარწმუნოება,
ივერთ თვისებას შეადგინებდნენ“.
იდგა 1877 წელი. 45 წელი გასულიყო 1832 წლის „ფერმკრთალი შეთქმულებიდან“ (გალაკტიონი). Aამაოდ ჩაევლო მამულიშვილთა თავგამოდებას. თითქოს ბედისწერად ქცეულ ღალატს ერი კვლავ დაეხლიჩა და დაესუსტებინა. პოეტს თუმცა მშვიდობიანად, მაგრამ სულზე დარჩენილი ჭრილობებით გამოევლო გადასახლებები. მართლაც, დიდი დრო გასულიყო იმ უძლური გაბრძოლებიდან, საქართველოსთვის თავისუფლება რომ უნდა მოეტანა. გრიგოლ ორბელიანს თავისი ბიოგრაფია გამარჯვებებით გაემდიდრებინა, მაგრამ რუსული ჯარის გენერალი იყო და რუსეთის იმპერიის ინტერესებისთვის იბრძოდა. Aასეთი ტრაგიკული ბედი ჰქონდათ ქართველებს. საკუთარი მამული ტყვედ ეგულებოდათ, ვერ გამოეხსნათ და სისხლს იმისთვის ანთხევდნენ, ვისაც უნდა შებრძოლებოდნენ. ამიტომაც საყვედურობდნენ გრიგოლ ორბელიანის თაობას თერგდალეულები;
„ჩვენი ქვეყანა
მკვდარი თქვენგანა
თქვენებრ ჩინებზედ არ გაგვიცვლია“.
(ილია, „პასუხის პასუხი“).
გრიგოლ ორბელიანის შემოქმედება სავსეა ცრემლითა და გოდებით. მხოლოდ ღვთის რწმენა ანიჭებდა პოეტს შვებას. ხშირად შედიოდა ტაძრებში და გულმხურვალედ ლოცულობდა ხატების წინ. ღვთის შექმნილი ბუნებაც კი ლოცვისთვის განაწყობდა. Dღღიურში აღწერს, მშვენიერი პეიზაჟით აღატაცებულმა როგორ აღაპყრო ხელები: „არაოდეს არ მილოცნიეს ესრედ გულმოდგინედ და ესრედ მხურვალებით, ვითარ მას წამსა“.
პოეტმა ღვთისკენ მისწრაფება განსაკუთრებული სიმძაფრით „ფსალმუნში“ გამოხატა:
„ვინ აღვიდეს მაღალსა მას მთასა წმიდასა,
სადა ჰგალობენ ანგელოზნი ღვთისა დიდებას“ („ფსალმუნი“).
ამ მაღალი მთისკენ, სიმბოლურად, ღვთის საუფლოსკენ, მიისწრაფოდა და სჯეროდა:
„ყველა იცვალოს, ყველა მოკვდეს, დამიწდეს,
და მხოლოდ წრფელი სული,წმიდა, ცხოველი,
მღვთადა აღვიდეს ნაწილაკი მღვთაებრი“ („ჩემი ეპიტაფია“).
ბეთანიაში კი ყველაზე მეტად მიუწევდა გული, რადგან აქ შვებას გრძნობდა. შემდგომში გალაკტიონიც ასევე მოინატრებს ბეთანიას:
„წამყე ბეთანიისაკენ, აქ სადღაცა ახლო-მახლო
იყო ორბელიანების და ერეკლეს სამოსახლო“ („წამყე ბეთანიისაკენ“).B
ბეთანია ხომ ღვთის სახლი იყო. ამ ადგილას, ეკლესიის გრილ ფილაქანზე მუხლმოდრეკილი პოეტი მხურვალე ლოცვითა და სინანულის მდუღარე ცრემლებით განიწმინდებოდა. Yყოველდღიური ფაციფუცით, ყოფის ამაოებით გატანჯული „მკვდარი“ აღდგებოდა, ფხიზლდებოდა არამტკიცე რწმენის ძილისაგან. Mმაცხოვარმა ხომ სწორედ ბეთანიაში აღადგინა ოთხი დღის მკვდარი ლაზარე. თითქოს პოეტიც, უიმედობისაგან სნეული, ელოდა დაძახებას: „ლაზარე, გამოვედ გარე!“ ღვთის წინაშე შემწედ კი პოეტს წმინდა თამარი ეგულებოდა, რომლის ფრესკა ასეთი დიდი სიყვარულითა და მოწიწებით გამოეხატა უცნობ ხატმწერს ტაძრის გახუნებულ კედელზე. სწორედ ამ ფრესკის წინ მლოცველად წარმოგვიდგება პოეტი ლექსში „თამარ მეფის სახე ბეთანიის ეკლესიაში“.
თამარ მეფის ფრესკა დღემდე ოთხ ტაძარშია შემონახული: ბეთანიის, ვარძიის, ბერთუბნისა და ყინწვისის ეკლესიებში. Yყოველი მათგანი გამოირჩევა სისადავითა და ამაღლებულობით. Bბეთანიის ტაძრის კედელზე გამოხატული ფრესკაც იშვიათი ოსტატობითაა შესრულებული.
თამარ მეფე 1179 წლიდან მამასთან, გიორგი III-თან ერთად, ხოლო 1184 წლიდან კი მარტო მართავდა ქვეყანას. ღვთივგანბრძნობილ მეფეს ღმერთი შეეწეოდა და მტერთან ბრძოლაში გაამარჯვებინებინებდა. თამარი ქვეყნისთვის იყო „მზე მზეთა და ნათელი-ნათელთა“ და „დედოფალთა დედოფალი“. საღმრთო საქმეებმა თამარს სახელი გაუთქვეს და, როგორც მემატიანე იტყოდა, იგი იყო დიდი სახელით, მაგრამ უფრო უდიდესი _ საქმით. შამქორის ბრძოლის წინ თამარ მეფემ გასცა ბრძანება, ყველა ეკლესია-მონასტერში წირვა-ლოცვა აღევლინათ. შეკრებილ ლაშქარს კი ასე მიმართა: „ძმანო, ნუ შეგაშინებთ მტრის რიცხვმრავლობა… მხოლოდ ღმერთს მიენდეთ და იმედი ქრისტეს ჯვარზე დაამყარეთ, ყოვლადწმინდა ღვთისმშობლის შეწევნით შედით ბრძოლაში“. თვითონ კი ფეხშიშველა წამოვიდა თბილისში და მეტეხის ღვთისმშობლის ტაძარში ილოცა მანამ, სანამ არ შეატყობინეს შამქორში ქართველთა ბრწყინვალე გამარჯვების შესახებ. Aშამქორის ბრძოლაში გამარჯვების შემდეგ თამარმა ღვთის სადიდებელი იამბიკო დაწერა, რომელშიც ვკითხულობთ:
„…შენგან, ქალწულო, რომელსა შენთვის დავით
როკვიდა, ძისა ღმრთისა ზედ შენდა ყოფად,
მე, თამარ, მიწა შენი და მეურვე,
ცხებულობასა ღირს მყავ და თვისობასა“.
ბასიანის ბრძოლაშიც ნეტარმა თამარმა ფეხშიშველამ ჯვრით ხელში გააცილა ჯარი, თვითონ ვარძიის მონასტერში მიბრუნდა და ლოცულობდა. ცხოვრების ბოლო წლები კი თამარმა ვარძიაში განუწყვეტელ ლოცვაში გაატარა. მოწყალე, კეთილი, ბრძენი, ღვთისმოყვარე მეფის სახელზე საქართველოში უამრავი ეკლესია აშენდა. თამარი შეეწეოდა უცხოეთში არსებულ ეკლესია-მონასტრებსაც.
სწორედ ბეთანიაში, ტყეში შეყუჟულ ნახევრადდანგრეულ, უპატრონოდ მიტოვებულ ტაძარში პოეტს უცებ მანუგეშებლად შემოანათა თამარის ფრესკამ. Aაქ, ამ გრილ ფილაქანზე დაჩოქილმა თითქოს უფრო მწარედ შეიგრძნო მამულის დაცემა. საგულისხმოა, რომ ბეთანია ორბელიანთა საგვარეულო სახლის მიერაა აშენებული, თამარ მეფის მიერ განმტკიცებული და გაძლიერებული. თამარი აქ ლაშა-გიორგისთან ერთადაა გამოსახული. Bბეთანიის ტაძარი XI_XII საუკუნეებშია აგებული და გამოირჩევა უბრწყინვალესი ფრესკებით. გრიგოლ ორბელიანი კი დედის მხრიდან ბაგრატიონებს ენათესავება და თამარი მისი უშუალო წინაპარიცაა.
ბეთანიაში განმარტოებული პოეტი თავდავიწყებას მიესწრაფვის, რათა ვეღარ დაინახოს და იგრძნოს ის, რაც ხდება მისდროინდელ საქართველოში. Eერი, თავისუფლებადაკარგული და ღირსებააყრილი, ივიწყებს მამულსაც, ენასაც და სარწმუნოებასაც. თამარის ფრესკა კი პოეტის წარმოსახვაში აცოცხლებს დიდებულ წარსულს, როდესაც ღირსეულნი ქართველნი, რწმენით განმტკიცებულნი, დარაჯად ედგნენ ქვეყნის თავისუფლებას.
„მიხარის გიმზერ,
ვწუხვარ და გიმზერ
და ესრეთ მზერა მსურს სიკვდილამდე,
არ გამოვფხიზლდე,
რომ აღარ ვჰგრძნობდე
ჩემი სამშობლოს სულით დაცემას“.
პოეტი დიალოგს მართავს წარსულთან. იგი იწვევს ჩავლილ დიდებას ოცნებით. თამარს ესაუბრება და უმხელს გულისწუხილს:
„ყვავილოვანი წალკოტი შენი,
შენის დიდების სხივ-მოკლებული,
Aაღარა ჰშვენის,
Aაღრ გვიბრწყინავს,
შავ დროთა ძალით ფერ_წახდენილი“.
პოეტი თამარ მეფეს ბნელ ფერებში უხატავს ქვეყნის მდგომარეობას. მამულის წახდენის უპირველესი მიზეზი კი ისაა, რომ თამარის დიდება მოაკლდა ერს. შავმა დროებამ ფერი წაუხდინა და დააჭკნო წალკოტი. შავი დრო, პოეტისავე შენიშვნით, გულისხმობს შემოსევებს ლანგ-თემურისას და შაჰ-აბასისას, რომელთაც საშინლად ააოხრეს ქვეყანა.
პოეტს ეჭვი იპყრობს, იყო კი საერთოდ ის დრო, როდესაც ძლევამოსილი საქართველო მტერს იგერიებდა? ტკბილი სიზმარივით გაქრა ძველი დიდება და თამარის დრო მზესავით დიდებულად ჩაესვენა. Aახლა პოეტს ეს მოგონებაღა აცოცხლებს. „ცის შემრისხავი“ ქართველნი წარწყმედის პირას არიან:
„ვიგონებთ შენს დროს,
გული გვიმაგროს,
სრულად არ წავსწყმდეთ ცის შემრისხავნი!“
პოეტი ჩივის თავის უძლურებაზეც, ხნის სიმრავლეზე, დაღლაზე, დაღონებასა და სასოწარკვეთილებაზე. Lლექსი წააგავს აღსარებასაც. პოეტი წმინდა მეფის წინაშე აღიარებს თავის უძლურებას, უმოქმედობას, მცირედმორწმუნეობას.
Lლექსში იქმნება საოცარი კავშირი პოეტსა და წინაპარს შორის. თითქოს ირღვევა დროთა თანმიმდევრობა, პოეტს რწმენა აღავსებს, რომ თამარს ახლაც შეიძლია ჯვარით აკურთხოს ერი, რათა:
„შენი ივერი
აღსდგეს ძლიერი
და დადგეს ერად სხვა ერთა შორის“.
ძველად, თამარის დროს, ოქროს ხანაში, საქართველო იდგა ერად სხვა ერთა შორის. E„ერად დგომა“ გულისხმობს, უპირველესად, სახელმწიფოებრიობას, ამისთვის კი აუცილებელია ბევრი რამ, მათ შორის პოეტი გამოყოფს უმთავრესს:
„წმიდით საყდარით,
ენით მდიდარით,
სწავლისა შუქით განათებული!
ზნე ამაღლებით,
ძლევის დიდებით,
სამშობლო მიწის სიყვარულითა!”
თუ ერი მოიპოვებს, ან უფრო ზუსტად, აღიდგენს იმას, რაც ჰქონდა _ წმინდა საყდარს, მდიდარ ენას, განათლებულობას, მაღალ ზნეს, ძალას, სიმტკიცესა და სიყვარულს, მხოლოდ მაშინ შეიძლება ერთიანი, მტკიცე ქვეყნიდან წარმოიშვას ისეთი გენია, როგორიც იყო რუსთველი (ქართული კულტურის სიმბოლო), რომელმაც „ვეფხისტყაოსნით“ დააგვირგვინა ქვეყნის დიდებულება.
რუსთველის სიტყვას აქვს ძალა ერის გამოღვიძებისა, გაცოცხლებისა, მაგრამ, სამწუხაროდ, ერს დახშობია თითქოს სმენა ჭეშმარიტი სიტყვის მოსასმენად. „უმეცრების ბნელს“ შეუპყრია ქვეყანა. საგულისხმოა, რომ ერის ძლიერების საწინდართა შორის პოეტი, უპირველეს ყოვლისა, ასახელებს „წმინდა საყდარს“.
პოეტი ისეა აღტაცებული თამარის ფრესკის ცქერით, რომ ამ გულამოსკვნილი აღსარებისას შვება ეწვევა. წარმოიდგენს ერის აღდგენას, ამოძრავებას, მაგრამ უცებ კვლავ წარეკვეთება სასო. თითქოს ზეციდან მიწაზე ჩამოვარდება, ოცნება დაემსხვრევა. წარსულთან კავშირი კვლავ ირღვევა. წამიერ თავდავიწყებას ცვლის მტკივნეული გამოფხიზლება. რეალობა აჩენს კლანჭებს:
„მაგრამ ცად თვალნი
გაქვს მიქცეულნი,
მე ვეღარა მცნობ გულ-შემუსვრილსა,
დამცირებულსა,
ხმა-მიღებულსა,
ბედ-დაკარგულის ივერიის ძეს“.
თამარმა როგორღა უნა იცნოს დამცირებული, დაბეჩავებული, უბედური, უიმედო ძე?
წინაპართა მიერ შთამომავალთა „ვერცნობა“, საზოგადოდ, მტკივნეული თემაა ორბელიანისათვის. Gგავიხსენოთ, „სადღეგრძელოში“ მეფე ფარნაოზი ვერ სცნობს ივერიას:
„ეს ვინ გამოჩნდა, ვისი აჩრდილი
დაჰმზერს ივერსა ჩაფიქრებითა?
Nნუთუ ვეღარა უცვნია შვილი…
Mმისგან აღზრდილი ტრფიალებითა?“
თითქოს ყველანაირი კავშირი გაწყვეტილა წარსულთან, არადა, წარსულის ხსოვნის გარეშე ხომ არც მომავალი იარსებებს. „ერის პირქვე დამხობა, გათახსირება, გაწყალება იქიდამ დაიწყება, როცა იგი თავისს ისტორიას ივიწყებს, როცა მას ხსოვნა ეკარგება თავისის წარსულისა“ (ილია, „ერი და ისტორია“).
ამიტომაც ლექსში შემოიჭრება სასოწარკვეთილება:
„ვაჰ, თუ რაც წახდეს,
ვეღარა აღსდგეს,
ვეღარ აღყვავდეს ახლის შვენებით“.
კონკრეტული სატკივარი ზოგადდება და პოეტი შეიცნობს წუთისოფლის მუხანათ წარმავლობას. Aამიტომაც მოთქვამს:
„ჰე, ცრუ სოფელო,
დაუნდობელო,
შენში კეთილი სად არს ფერ-უცვლელ?“
სოფლის სამდურავი კერძო ტკივილს განაზოგადებს და სიცოცხლის წარმავლობას წყევლაკრულვიან საკითხავად აქცევს.
„ვაჰ, სოფელო, რაშიგან ხარ, რას გვაბრუნებ, რა ზნე გჭირსა,
ყოვლი შენი მონდობილი ნიადაგმცა ჩემებრ სტირსა“, _ საუკუნეთა სიღრმიდან ეხმიანებოდა რუსთაველი, რომელსაც სჯეროდა, „მაგრა ღმერთი არ გასწირავს კაცსა, შენგან განაწირსა“.
გრიგოლ ორბელიანი თვალნათლივ შეიგრძნობს რეალობის სისასტიკეს _ „დაყრუებულ, გზაშეუვალ“, უდაბურ ტყეში დარღვეულ ტაძარს, მაგრამ იმედი მაინც გამოკრთის ლექსიდან. თუმცა ნახევრად დანგრეულია, მაგრამ ხომ მაინც დგას ტაძარი, სადაც ანათებს წმინდა თამარ მეფის ფრესკა ძველი კედლიდან. ხომ მიაგნო ერთმა ქართველმა მაინც ტაძარს და მუხლმოდრეკილი შეევედრა უფალს საქართველოს ხსნას, მაშ, ყველაფერი დაკარგული არ ყოფილა. კვლავ აღდგება ფერწახდენილი ქვეყანა და დაიბრუნებს თამარის დროინდელ დიდებას, რადგან ერთი ქართველის მეხსიერებაში უკვე დაინთო რწმენის ნაპერწკალი, რომელიც სიტყვის ძალით დიდ ცეცხლად იქცევა.
ლექსის საოცარი რიტმი ლოცვისას მიაგავს. ხუთ დაAათმარცვლიანი სტრიქონები (5-5-10) ისეა დალაგებული, რომ თვალნათლივ წარმოჩნდეს შინაგანი რითმები. Mმთელი ლექსი მკითხველსაც ლოცვისთვის განაწყობს. თითქოს ჩვენც ვევედრებით თამარს: „წმიდათა შორის საკვირველო, კეთილმორწმუნეო მეფეო თამარ, რომელმან კლდესა ზედა მაღალთა აღაშენენ საყდარნი სავედრებელად ღმრთისა, ლოცვითა შენითა განაძლირე მხედრობანი ქრისტეს მოყვარისა ქართველისა ერისანი, ხოლო მარჯვენითა შენითა დაამხვენ სპანი აგარიანთანი. მისითა მეოხებითა, ქრისტე ღმერთო, აცხოვნენ სულნი ჩვენნი“.
ასე ავლენს პოეზია თავის ძლიერ, პიროვნების სულიერად გარდამქმნელ ძალას.
