„სიმღერის სკოლა სუნთქვის სკოლაა“.

           ფ. ლამპერტი

ყოველგვარი ბგერის საფუძველი სუნთქვაა. შეიძლება ითქვას, რომ ხმა არის გახმოვანებული სუნთქვა. სუნთქვის პროცესსა და ბგერის გამოცემაში ერთი და იგივე ორგანოები მონაწილეობს.

ჩვენ სასუნთქი სისტემის მესამედსაც არ ვიყენებთ, რის გამოც ხშირად სუნთქვა შემჭიდროებულია, ეს კი ნეგატიურ გავლენას ახდენს არა მხოლოდ ხმაზე, არამედ ჩვენს ფიზიკურ და ფსიქიკურ ჯანმრთელობაზეც. ეს განსაკუთრებით აშკარად მჟღავნდება სტრესულ სიტუაციებში, როდესაც ფიზიკურად შევიგრძნობთ, როგორ „არ გვყოფნის ჰაერი“, ხოლო ხმა ყრუდ ჟღერს და მალე იღლება.

სასიმღერო ხმის წარმოქმნის პროცესის შესწავლას საკუთარი ისტორია აქვს. ბერძენმა ექიმმა, დიდმა მოაზროვნე ჰიპოკრატემ, დაადგინა, რომ ყელის დაზიანების დროს ხმა აღარ ჟღერს. ამის საფუძველზე მან დაასკვნა, რომ სუნთქვა და ხმა ერთმანეთზეა დამოკიდებული. რომაელმა ექიმმა გალენმა ხორხის ანატომიის გამოკვლევის შედეგად ბეჭდისებრი და ფარისებრი ხრტილები გამოყო. ის წერდა, რომ ხმის სიძლიერე სუნთქვის სიძლიერეზეა დამოკიდებული. გალენის ნაშრომები მოიცავს მსჯელობას სიმღერასა და ორატორულ მეტყველებას შორის მჭიდრო კავშირზე და ეს დაკვირვებები დღემდე აქტუალურია.

შეგახსენებთ, რომ XVI საუკუნიდან იტალიაში სწრაფად განვითარდა მუსიკალური საკრავების შექმნის მეთოდები და, ამასთან ერთად, გაიზარდა ინტერესი ადამიანის სასიმღერო ხმის მიმართ. გაჩნდნენ სოლო მომღერლები, პედაგოგები, შეიქმნა ადამიანის ანატომიის შემსწავლელი მეცნიერული ნაშრომები. ამ ნაშრომებში იმთავითვე გამოიყენებოდა „თავისა“ და „მკერდის“ რეზონირების ცნება. XVIII საუკუნის იტალიაში აყვავდა ახალი მუსიკალური ჟანრი – ოპერა, რომელმაც სტიმული მისცა ახალი ვოკალური სკოლების შექმნას მასწავლებლებისა და მომღერლებისთვის.

***

როგორც უკვე ვთქვით, რაც უფრო ძლიერია ჰაერის ნაკადი ანუ სუნთქვა, მით უფრო მაღალია ხმა. სასურველია, ელემენტარული წარმოდგენა გვქონდეს სუნთქვის ორგანოებსა (ცხვირის ღრუ, ტრაქეა (სასულე), ხორხი, ბრონქები, ფილტვები, დიაფრაგმა) და მათ აღნაგობაზე.

ჩასუნთქვისას ჰაერი ცხვირიდან ყელში (ხორხში) გადადის, იქიდან კი – ტრაქეაში, რომელიც ორ – მარცხენა და მარჯვენა – ბრონქად არის გაყოფილი. მარჯვენა ბრონქი სამ ტოტად იყოფა, მარცხენა  – ორად, მერე კი უფრო წვრილ ელემენტებად – ბრონქიოლებად იტოტება. ბრონქიოლებს, რომელთა დიამეტრი არ აღემატება 0,3-0,4 მმ-ს, ტერმინალურ ბრონქიოლებს უწოდებენ. თითოეული ტერმინალური ბრონქიოლა კიდევ 4-5 რესპირატორულ ბრონქიოლად იყოფა. რესპირატორულ ბრონქიოლას 5-6 გასასვლელი აქვს. თითოეული მათგანი ბოლოვდება 3-6 ალვეოლური ტომსიკით, რომლებიც ფილტვისეული ბუშტუკებით – ალვეოლებითაა მოფენილი. თითოეული ალვეოლური ტომსიკა ჰაერით ივსება და ჟანგბადი მათი კედლის გავლით ფილტვის კაპილარებში აღწევს. ამგვარად, სისხლი იღებს ჟანგბადს და გამოყოფს ნახშირორჟანგს, რომელიც ჟანგვის შედეგად წარმოიქმნება.

სუნთქვისას ბგერის „საყრდენი“ დიაფრაგმაა, ხმის სიმაღლე კი სახმო კუნთების განვითარებასა და სწორი სუნთქვის შესწავლაზეა დამოკიდებული. სახმო კუნთების ტრენირება „სახმო ფიტნესის“ გზით ხორციელდება. უპირველეს ყოვლისა, უნდა გავარკვიოთ, რომელ კუნთებს სჭირდება განვითარება. ასეთია სუნთქვაში მონაწილე ყველა კუნთი – ხორხის გარე და შიდა კუნთებით დაწყებული, ენისა და ტუჩების კუნთებით დამთავრებული.

ერთ-ერთი მთავარი კუნთი, რომელზეც დამოკიდებულია ხმის სიძლიერე, დიაფრაგმაა – სხეულის ცენტრალური კუნთი, რომელიც სუნთქვის ორგანოებსა და საჭმლის მომნელებელ ორგანოებს ერთმანეთისგან ყოფს. ძველი ბერძნები მას „სულს“, „შეგნებას“, „სულისკვეთებას“, „გონებას“ უწოდებდნენ, რაც დიაფრაგმის უდიდეს მნიშვნელობაზე მეტყველებს. დიაფრაგმა სწორედ ის „საყრდენია“, საიდანაც ხმა სიძლიერეს მოიპოვებს. იმ ადამიანების დიაფრაგმა, რომელთა სამუშაო ინსტრუმენტი ხმაა, ყოველთვის ქვასავით მყარია. საინტერესოა, რომ ენერგიის ხარჯვით მომღერლის მუშაობა მტვირთავის მუშაობას უტოლდება. ისიც საინტერესოა, ვის უფრო უკეთ აქვს განვითარებული სახმო აპარატი – ვოკალისტს თუ ორატორს.

იმის მისახვედრად, რამდენად მნიშვნელოვანია დიაფრაგმა ბგერის გამოცემისთვის, ასეთი ექსპერიმენტი ჩავატაროთ: მუცელი მაქსიმალურად მოვადუნოთ (ხელით ვაკონტროლოთ, რამდენ ხანს შეინარჩუნებს სირბილეს), მერე კი ბგერის გამოცემა ვცადოთ. უმცირესი მცდელობითაც კი ვიგრძნობთ დიაფრაგმის დაჭიმვას.

როგორ გავარკვიოთ, როდის მუშაობს დიაფრაგმა კარგად? ამისთვის გულიანად გავიცინოთ და ხელი მუცელზე დავიდოთ. ამ დროს დიაფრაგმა მაქსიმალურად იჭიმება და ჰაერს (ბგერას) იმპულსებად უშვებს. ეს არის დიაფრაგმის უნებლიე მუშაობა.

როგორ გამოვიმუშაოთ დიაფრაგმის მუშაობის სწორი ალგორითმი? თუ გვსურს ბალანსის პოვნა სხეულს, სუნთქვასა და ხმას შორის, შეგვიძლია შევასრულოთ მარტივი სავარჯიშო მდგომარემ ან მწოლიარემ. ვისუნთქოთ ნელა და ღრმად. დავდგეთ სწორად და ხელები ფართოდ გავშალოთ. ცალი ხელისგული მკერდზე მივიდოთ (ყურადღება მივაქციოთ ხელის მოძრაობას – მან მაღლა არ უნდა აიწიოს), მეორე – მუცელზე. ფილტვები ჰაერით ავივსოთ. ჩასუნთქვისას მუცელი (დიაფრაგმასთან ერთად) წინ და ქვევით გაიწევს ანუ გამოიბერება. ამოსუნთქვისას კი – შიგნით და ზევით, ნეკნების ქვეშ შეიზნიქება. რამდენიმე ჩასუნთქვა-ამოსუნთქვის შემდეგ ვიგრძნობთ, რომ დაიწყო ნორმალური ღრმა სუნთქვა, გულისცემა გათანაბრდა, სხეული ტონუსშია და ხმა თავისუფლად აჟღერდა. მუცლით ღრმა სუნთქვა შესანიშნავი ანტისტრესული საშუალებაა და სიმშვიდეს გვინარჩუნებს.

სუნთქვის ვარჯიშებში აქტიურადაა ჩართული სხეულის ყველა ნაწილი: ხელები, ფეხები, თავი, მენჯის სარტყელი, მუცლის პრესი, მხრის სარტყელი, რომლებიც მთელი ორგანიზმის საერთო ფიზიოლოგიურ რეაქციას იწვევს. ამ დროს იზრდება ჟანგბადის მოთხოვნილება, ეგრეთ წოდებული „ჟანგბადის წყურვილი“. ყოველი ჩასუნთქვა აუმჯობესებს ნივთიერებათა ცვლას და სხვადასხვა ორგანოს სისხლით მომარაგებას უზრუნველყოფს, გავლენას ახდენს მუცლის ღრუს ორგანოებზე.

სუნთქვის ვარჯიშები ხელს უწყობს ასევე თავის ტვინის ქერქში აღგზნებისა და შეკავების პროცესების გათანაბრებას. ვარჯიში აწესრიგებს გულ-სისხლძარღვთა სისტემის დარღვეულ ფუნქციას და განამტკიცებს სისხლის მიმოქცევის მთელ აპარატს, ასწორებს გულმკერდისა და ხერხემლის დეფორმაციებს, ამაღლებს ორგანიზმის საერთო ტონუსს, აუმჯობესებს ფსიქონევროლოგიურ მდგომარეობას.

სიმღერაში განასხვავებენ სუნთქვის შემდეგ ტიპებს: 1. მუცლის (დიაფრაგმული) ტიპი. მუცლით სუნთქვის დროს გულმკერდის ბადე უმოქმედოა, მუცელი წინ წამოიწევს, ამოსუნთქვა კი დიაფრაგმის მოძრაობით ხორციელდება. უნდა აღინიშნოს, რომ ბიჭებს მუცლით სუნთქვა ახასიათებთ, გოგონებს კი – გულმკერდით. ლავიწით სუნთქვა ბავშვებისა და მოზარდებისთვისაა დამახასიათებელი. ამ ტიპის სუნთქვის დროს გულმკერდი ფართოვდება და მისი ზედა ნაწილი ზევით იწევს, მხრებიც კი.

2. გულმკერდისა და მუცლის (ქვედა ნეკნის დიაფრაგმული) ტიპი მუცლით სუნთქვის უპირატესობით. სუნთქვაში დიაფრაგმასთან ერთად გულმკერდის ქვედა ნაწილიც ერთვება, დიაფრაგმა ამ დროს გაჭიმულია (დაგრძელებულია).
3. გულმკერდისა და მუცლის (ნეკნის დიაფრაგმული) ტიპი. სუნთქვაში მკერდის კედლები და დიაფრაგმა ერთნაირად მონაწილეობს.
4. გულმკერდით (ნეკნისებური) სუნთქვისას აქტიურად მუშაობს გულმკერდის კუნთები, ხოლო დიაფრაგმა ამ პროცესში თითქმის არ მონაწილეობს. ამ დროს მუცელი შიგნით შეიწევს.

ამგვარი დაყოფა პირობითია. სუნთქვის ტიპის შერჩევისას ორიენტაციის საფუძველი უნდა იყოს მოხერხებული პოზიცია და ბგერის ხარისხი. თუმცა მომღერლებს შორის დიაფრაგმული სუნთქვა უფრო მეტადაა გავრცელებული.

მას შემდეგ, რაც კოსოვოში ომი დამთავრდა, თანაგრძნობის ცრემლებიც შეშრა და ევროპის წინ მყიფე რეალობა აისვეტა, ბევრმა დაინახა, რომ კოსოვო, როგორც სახელმწიფო, ევროპისათვის იმაზე უფრო მეტი თავისტკივილი გახდა, ვიდრე ადრე წარმოიდგენდნენ. ევროპის ქვეყნების დიდ ნაწილს ეს კვაზისახელმწიფო არ უღიარებია და არც აპირებენ ამის გაკეთებას. მათ შორისაა საქართველოც, რომელსაც თავისი სეპარატისტული რეგიონებიც დიდ პრობლემად აქვს ქცეული და სხვა სეპარატისტების წაქეზება ალბათ ყველაზე უჭკუო საქციელი იქნებოდა.

ეს პოლიტიკა, რასაკვირველია, კოსოვოს სპორტსაც შეეხო. განსაკუთრებით საინტერესო სიტუაცია შეიქმნა ფეხბურთის კუთხით მას შემდეგ, რაც უეფამ ყოვლად უპასუხისმგებლო გადაწყვეტილება მიიღო და მისი წევრების დიდი ნაწილის მიერ არაღიარებული “სახელმწიფო” წევრად მიიღო. აქამდე მსგავსი გაურკვევლობა ჯერ არასოდეს ყოფილა და ევროპული ფეხბურთის მამები წინ კიდევ დიდ პრობლემებს უნდა ელოდონ.

დავიწყოთ იქიდან, რომ, როდესაც ქვეყანა არაღიარებულის სტატუსს ატარებს, მისი საფეხბურთო ნაკრები უბრალოდ ვერ ჩავა არამღიარებელ ქვეყანაში (ასეთები კი, როგორც ვთქვით, არაერთია) და ელემენტარულად ქვეყნის საზღვარსაც კი ვერ გადალახავს იმ მარტივი მიზეზის გამო, რომ კოსოვოს პასპორტს მათი ნაკრების მეტოქე ქვეყანა არ ცნობს. მაშ, როგორ წარმოგიდგენიათ კოსოვოს ნაკრების ბედი, თუკი იგი ევროპის ჩემპიონატის შესარჩევ ეტაპზე, ვთქვათ, ჯგუფში ესპანეთთან, საქართველოსთან, რუსეთთან და უკრაინასთან განითესა? არცერთ ჩამოთვლილ სახელმწიფოს არ უღიარებია კოსოვოს დამოუკიდებლობა და როგორ უნდა მოხდეს ამ გუნდების მატჩების დაგეგმვა?

მავანი ევროპელი მიმომხილველები წერენ, რომ ამ შემთხვევაში კოსოვოელი ფეხბურთელებისათვის გამოსავალი შეიძლება, ე.წ. ევროპასპორტების მიცემა იყოს, რომელსაც უშუალოდ ევროკავშირი გასცემს და მათ იდენტიფიკაციაზეც ეს ორგანო იქნება პასუხისმგებელი. მაგრამ ვინაა დაზღვეული, რომ ამ პასპორტებით საკუთარ ტერიტორიაზე კოსოვოელებს თუნდაც რუსეთი შეუშვებს? ანდა რად გვინდა რუსეთის მაგალითი? თუკი ჩვენ აფხაზეთში ნამყოფ სხვა ქვეყნის მოქალაქეებს ჩვენთან შემოსვლისას ვაჯარიმებთ, რატომ უნდა გავუხსნათ ხელ-ფეხი “ბალკანეთის აფხაზეთს?”…

კარგით, ვთქვათ, სასწაული მოხდა და აღნიშნული მთავარი პრობლემა ევროპასპორტების გაცემით მოგვარდა – უეფას ხელმძღვანელები ნეტა რას ფიქრობენ კოსოვოს დამოუკიდებლობის არამღიარებელ ქვეყნებში მატჩების დროს კოსოვოს სახელმწიფო დროშის გაშლაზე და იმ კვაზისახელმწიფოს ნაციონალურ ატრიბუტებზე, რომელიც უეფას რეგლამენტის მიხედვით ფეხბურთელთა მაისურებზეც უნდა იყოს დატანილი? რომელი ჭკუათმყოფელი სახელმწიფო დაუშვებს იმას, რომ მის ტერიტორიაზე ოფიციალურ მატჩში არაღიარებული სახელმწიფოს დროშა აფრიალდეს? ახლა თუ ვიღაცას სადღაც, სევილიაში, სახლში კოსოვოს დროშა უდევს, ამას, რა თქმა უნდა, ვერავინ დაუშლის და ვერც ამ დროშის აივნიდან გამოფენას აუკრძალავს ვინმე. მაგრამ, სანამ ესპანეთი სახელმწიფოა, ნაკლებად სავარაუდოა, ოფიციალურ მატჩში ის დროშა აღამართვინოს, რომელსაც იგი უბრალოდ არ ცნობს.

ჩვენი შვილი 2 წლისა და 6 თვისა იყო, ბაღში რომ მივიყვანეთ (ალბათ, ვერასოდეს ვაპატიებ საკუთარ თავს). ორი კერძო ბაღი გამოიცვალა… ერთიდან იმიტომ წამოვიყვანეთ, რომ ოთხი წლისას სამი კბილი ჰქონდა გაფუჭებული კანფეტების უზომო ჭამის გამო. სკოლამდელი აღზრდის პროფესიონალი ამტკიცებდა, ბავშვებს გონებრივი განვითარებისთვის გლუკოზა სჭირდებათ, კანფეტი კი გლუკოზააო. მეორეში, როცა არ უნდა მივსულიყავი, ტელევიზორთან ისხდნენ. აღმზრდელებს ვუთხარი, ექიმმა გვირჩია, 5 წლამდე არ ვაყურებინოთ–მეთქი. დაახლოებით სამი დღე ეყოთ, მერე ყველაფერი ძველებურად გაგრძელდა… მალე სკოლაში უნდა მისულიყო და კიდევ ერთი ახალი ბაღისთვის ვეღარ გავიმეტეთ.

გამორჩეულად მიუღებელი მიზეზები გაგიზიარეთ, „წვრილმანებით“ (სხვადასხვა ასაკის ბავშვების ერთად ყოფნა, უმოძრაობა, უხალისობა, ბავშვებისა და მასწავლებლების ლამის სიცოცხლის ფასად დადგმული წელიწადში, სულ მცირე, ორი წარმოდგენა–ზეიმი) თავს აღარ შეგაწყენთ.

სკოლის შერჩევისას მთავარი კრიტერიუმი კეთილგანწყობილი გარემო და დღის მეორე ნახევრის აზრიანად გატარება იყო – ვიფიქრეთ, რა გადასარევი ძიძაც არ უნდა გვყავდეს, მხოლოდ მასთან ურთიერთობას, ალბათ, თანატოლებთან ერთად ყოფნა სჯობიაო. არ ვიცი, ვცდებით თუ არა, მაგრამ მიგვაჩნია, რომ წერა–კითხვას და ანგარიშს სკოლის გარეშეც ისწავლის კაცი, მოწამლულ ფსიქიკას კი ძნელად ეშველება.

გაგვიმართლა – არც ბავშვები ერჩიან ერთმანეთს და არც მასწავლებლები – ბავშვებს, მაგრამ… პირველი კლასიდანვე დაიწყეს ინგლისურისა და გერმანულის სწავლა, მეორისა – უფრო ინტენსიურად; მეორე კლასში ორივე ენის ანბანი ისწავლეს; მესამეში უკვე დავალებების წერაც მოუხდათ, წლის ბოლოს კი კრებაზე გვითხრეს, მეოთხე კლასიდან რუსული ენის შესწავლას ვიწყებთო…

იმაზე, რომ ბავშვები დილის ცხრიდან საღამოს ხუთამდე (ცეკვისა და სპორტის გაკვეთილებს თუ არ ჩავთვლით) ძირითადად სხედან, რადგან სკოლას დღის მეორე ნახევარში საშინაო დავალებების შესრულების ვალდებულება აქვს ნაკისრი, იმაზე, რომ დერეფანში სარბენი ადგილი არ არის, პაწაწინა ეზოში კი უბრალოდ არ ჩაჰყავთ, სხვა დროს დავწერ. ჩემი შვილის თანაკლასელები სკოლის შემდეგ სხვადასხვა წრეზეც დადიან და გამოდის, რომ ზრდასრულებივით სრული სამუშაო დღე აქვთ.

თავადაც იცით, რომ ენების ადრეული შესწავლის შესახებ მოსაზრებები რადიკალურად განსხვავდება ერთმანეთისგან – „ძალიან კარგიადან“ „სრულიად მიუღებელიამდე“. პირველი მოსაზრების გამზიარებელთა არგუმენტი ადრეული ასაკის უსაზღვრო გონებრივი შესაძლებლობებია, მეორის მიმდევრებისა – მშობლიური ენის ჯერ კიდევ არასათანადო ცოდნა და ენობრივი ელემენტების შედარების შეუძლებლობა. ჩვენს სინამდვილეში ადრეულ ასაკში ენების სწავლების კონტრარგუმენტად ენის შესასწავლად სრულიად შეუფერებელი გარემო, მასწავლებელთა არაპროფესიონალიზმი და ბევრი სხვა რამ შეგვიძლია მოვიხმოთ.

საქმე მხოლოდ შესასწავლი ენების სიმრავლე როდია – საქმე არაბავშვური ბავშვობაა. ამიტომაც გადავწყვიტე ტრეისი ჯილეტის (Tracy Gillett) ბლოგის „ბავშვობის გამარტივებამ შესაძლოა ფსიქიკური პრობლემებისგან დაგვიცვას“ თარგმნა და გაზიარება.

„მამაჩემს ბავშვობაში ყოველ ზამთარს თითო ჯემპრი ჰქონდა. მხოლოდ ერთი.

იხსენებს ხოლმე, როგორი თავდადებით ზრუნავდა და ძვირფასი ნივთივით უვლიდა. თუ ჯემპრს იდაყვები გაუცვდებოდა, ბებია უკემსავდა.

ჰქონდა ყველაფერი, რაც სჭირდებოდა, არც მეტი, არც ნაკლები. ერთადერთი წესი სადილობის დროს შინ ყოფნა იყო.

შტაბების შენება, მშვილდ–ისრებისა და შურდულების გამოთლა, დაჟეჟილი სხეული, გადატყავებული მუხლები, თავისუფალი დრო მისი ბავშვობის განუყოფელი ნაწილი იყო.

სამყარო შეიცვალა. ადამიანები გავრთულდით. უნიკალური პერიოდი გვიდგას – მშობლები აღარ ვიბრძვით იმისთვის, რომ საკმარისი მივცეთ შვილებს; გვიჭირს, წინააღმდეგობა გავუწიოთ ჰიპერმზრუნველობის ხიბლს. ამის შედეგად გაუცნობიერებლად ვქმნით გარემოს, რომელშიც ფსიქიკური პრობლემები „ყვავის“.

კიმ ჯონ პეინე თავის წიგნში „გამარტივებული აღზრდა“ წერს: „მეტისმეტის“ სტრესთან ნორმალური ადამიანის თავისებურებათა შერწყმამ შესაძლოა ბიძგი მისცეს უწესრიგობას“. ამ დროს ბავშვი აკვიატებულად იქცევა და კონცენტრირება უჭირს.

პეინემ ჩაატარა გამოკვლევა, რომლის დროსაც ყურადღების დეფიციტის სინდრომის მქონე ბავშვებს ცხოვრება გაუმარტივა. ოთხი თვის განმავლობაში ბავშვების 68% კლინიკურად დისფუნქციურიდან კლინიკურად ფუნქციური გახდა. 37%–ით გაიზარდა მათი აკადემიური და შემეცნებითი შესაძლებლობები. ამგვარ შედეგს ვერ იძლეოდა რიტალინის მსგავსი პრეპარატები, რომლებსაც ასეთ დროს უნიშნავენ.

მშობლებისთვის ეს გამოკვლევა იმედის მომცემიც არის და შემაშფოთებელიც. ჩვენ ოფიციალურად გვაკისრია პასუხისმგებლობა, უზრუნველვყოთ შვილების ფიზიკური, ემოციური და გონებრივი განვითარების ხელშემწყობი გარემო. მაშ, რას ვაკეთებთ არასწორად და როგორ შეგვიძლია ამის გამოსწორება?

„მეტისმეტის“ ტვირთი

კარიერის დასაწყისში პეინე ჯაკარტაში დევნილთა ბანაკში მოხალისეობდა, სადაც ბავშვებს ტრავმის შემდგომი სტრესისთვის დამახასიათებელი დარღვევები ჰქონდათ. ამ ბავშვების აღწერისას ის ისეთ ზედსართავებს იყენებს, როგორებიცაა: „მოუსვენარი“, „თავშეუკავებელი“, „ნერვული“, „ჰიპერფხიზელი“, „შეშინებული უცხოსა თუ ახლის წინაშე“.

წლების შემდეგ პეინეს კერძო პრაქტიკა ჰქონდა ინგლისში, რომლის დროსაც არაერთ შეძლებული ოჯახის შვილს ქცევის ისეთივე დარღვევები შეამჩნია, როგორიც შორეულ საომარ ზონაში მცხოვრებ ბავშვებს ჰქონდათ. რატომ უნდა ჰქონოდათ მზრუნველ ატმოსფეროში, დაცულ გარემოში მცხოვრებ ბავშვებს ეს სიმპტომები?

პეინე ამბობს, რომ, მიუხედავად ფიზიკური უსაფრთხოებისა, ეს ბავშვები გონებრივად ერთგვარ საომარ ზონაში ცხოვრობდნენ – „მშობლების შიშების, ამბიციების, იმპულსებისა და ცხოვრების ძალზე სწრაფი ტემპის პირობებში ისინი ცდილობდნენ, შეექმნათ საკუთარი საზღვრები, უსაფრთხოების საკუთარი დონე, რაც, საბოლოო ჯამში, ფუჭი მცდელობა იყო“.

„მეტისმეტის“ შედეგად თოვლის გუნდასავით აგორებულ „სტრესზე კუმულაციურ რეაქციასთან“ საბრძოლველად ბავშვები გადარჩენის საკუთარ სტრატეგიებს შეიმუშავებენ, რომ თავი უსაფრთხოდ იგრძნონ. მშობლები და საზოგადოება ვაცნობიერებთ ბავშვების ფიზიკური დაცვის აუცილებლობას – სავალდებულოდ მივიჩნევთ მანქანაში დასამაგრებელ სკამებს, ჩაფხუტს ველოსიპედის მართვის დროს, უსაფრთხოებას სათამაშო მოედანზე. ფსიქიკური ჯანმრთელობის დაცვაზე კი გაცილებით ბუნდოვანი წარმოდგენა გვაქვს.

სამწუხაროდ, სადღაც ვცდებით. თანამედროვე ბავშვები ინფორმაციის უწყვეტ ნაკადს აწყდებიან, რომლის გადამუშავება და რაციონალიზაცია არ შეუძლიათ. ისინი უფრო სწრაფად იზრდებიან, როცა ზრდასრულის როლს ვაკისრებთ და მეტს ველით მათგან. ამრიგად, ისინი საკუთარი ცხოვრების იმ ასპექტების ძიებას იწყებენ, რომელთა კონტროლიც შეუძლიათ.

სიჭარბის ოთხი საყრდენი

ბუნებრივია, მშობლებს გვსურს, შვილებს საუკეთესო საფუძველი შევუქმნათ. ვფიქრობთ, რომ თუ ცოტა კარგია, ბევრი უკეთესი იქნება.

ვთავაზობთ აქტივობათა უსასრულო სიას: ფეხბურთს, მუსიკას, საბრძოლო ხელოვნებას, ბალეტს; ზედმიწევნით განვუსაზღვრავთ თამაშის გრაფიკს; მათი ოთახის ყოველ კუთხე–კუნჭულს ვავსებთ საგანმანათლებლო წიგნებით, მოწყობილობებითა და სათამაშოებით… დასავლეთში ყოველ ბავშვს საშუალოდ 150–ზე მეტი სათამაშო აქვს და ყოველწლიურად კიდევ 70–ს იღებს. ამდენი საგანი ბავშვს თვალს სჭრის და არჩევანის უნარს ართმევს. ნაცვლად იმისა, რომ თამაშში მთელი არსებით ჩაერთოს და თავის უსასრულო ფანტაზიას გაჰყვეს, ბავშვი ზერელედ იწყებს თავის შექცევას.

„გამარტივებული აღზრდა“ მშობლებს ურჩევს, შვილებს რამდენიმე სათამაშო დაუტოვონ, რათა მათ თამაში ისწავლონ. პეინე სიჭარბის ოთხ საყრდენს ასე აღწერს: მეტისმეტად ბევრი ნივთი, მეტისმეტად ფართო არჩევანი, მეტისმეტი ინფორმაცია და მეტისმეტი სიჩქარე.

ამ მეტისმეტობით ბავშვს ვართმევთ კვლევის, ფიქრისა და დაძაბულობის მოხსნისთვის საჭირო ძვირფას დროს. არჩევანის სიჭარბე კლავს ბედნიერებას, იპარავს მოწყენილობის საჩუქარს – შემოქმედებითობისა და დამოუკიდებელი სწავლის შესაძლებლობას. რაც მთავარია, იპარავს ძვირფას დროს.

ბავშვობის დაცვა

ცხელ წყალში ჩაგდებული და ნელ–ნელა მოხარშული ბაყაყის შესახებ ანეკდოტისა არ იყოს, საზოგადოებამ ნაბიჯ–ნაბიჯ მოსპო ბავშვობის უნიკალური სასწაული, ახლებურად განსაზღვრა და ბავშვის უმწიფარ გონებას დააკისრა გადარჩენის პასუხისმგებლობა. ამას „ბავშვობის წინააღმდეგ ომს“ უწოდებენ.

ფსიქოლოგი დევიდ ელკინდი (David Elkind) აცხადებს, რომ უკანასკნელი ორ ათწლეულის განმავლობაში ბავშვებმა დაკარგეს კვირაში 12 საათზე მეტი თავისუფალი დრო, რაც იმას ნიშნავს, რომ შეეზღუდათ თავისუფალი თამაშის შესაძლებლობა. საბავშვო ბაღებიც კი ინტელექტზე ორიენტირებული გახდა. ბევრ სკოლაში უარი თქვეს შესვენებებზე, რომ ბავშვებს სწავლისთვის მეტი დრო ჰქონოდათ.

კვლევა ადასტურებს, რომ ორგანიზებულ სპორტში მონაწილეობა ამცირებს შემოქმედებითობას, მაშინ როდესაც არაფორმალური სპორტული აქტივობები, პირიქით, ზრდის. საქმე ის არის, რომ თვითორგანიზებული სპორტი კი არ სპობს შემოქმედებითობას, არამედ თავისუფალი დროის უქონლობა. კვირაში ორსაათიან არასტრუქტურირებულ თამაშსაც კი შეუძლია, ბავშვის შემოქმედებითობა საშუალოზე მაღალ დონემდე გაზარდოს.

მშობლები პასუხისმგებლობას იღებენ

როგორ დავიცვათ შვილები იმისგან, რაც ამ ახალმა „ნორმალურმა“ საზოგადოებამ შექმნა?

ძალიან ადვილად: უნდა ვთქვათ „არა“. თუ უარს ვიტყვით მეტისმეტზე, შვილებს ბავშვობის სივრცეს შევუქმნით და შევუნარჩუნებთ. ქაოსურ სამყაროში გავუთავისუფლებთ დროს, უზრუნველვყოფთ მათ სიმშვიდეს, მოვუხსნით დაძაბულობას. ბავშვებს ნდობა დაუბრუნდებათ და მყარად დადგებიან ფეხზე.

ვფილტრავთ ზედმეტს და ბავშვებს ცხოვრებას ვუმარტივებთ. შვიდი წლის ბავშვის თანდასწრებით არ ვსაუბრობთ გლობალური დათბობის შესახებ, საინფორმაციოს მისი დაძინების შემდეგ ვუყურებთ. მისი ოთახიდან გაგვაქვს ზედმეტი სათამაშოები. ამრიგად, ხელახლა ვქმნით და პატივს მივაგებთ ბავშვობას.

ჩვენს შვილებს მთელი ცხოვრება აქვთ წინ, რათა დიდები იყვნენ და ცხოვრებისეულ სირთულეებს შეეჭიდონ, ხოლო სულელ, გართობის მოყვარულ ბავშვებად ყოფნისთვის – მეტისმეტად მცირე დრო.

ბავშვობას რეალური მიზანი აქვს. ის არ არის რაღაც, რაც ადამიანმა უნდა „გაიაროს“. ის იმისთვისაა, რომ დაიცვას და განავითაროს პატარები და ჯანსაღ და ბედნიერ ზრდასრულებად ქცევაში დაეხმაროს. როცა საზოგადოება მეტისმეტს ითხოვს ბავშვისგან, ბავშვის გონება მძაფრად რეაგირებს. წონასწორობის შენარჩუნებითა და ბავშვობის დაცვით ჩვენს შვილებს ფასდაუდებელ საჩუქარს ვუძღვნით“.

ადამიანის უფლებებიდან და თავისუფლებებიდან გამომდინარე პრინციპების დანერგვა სკოლის მართვაში შესაძლებელია გამოვსახოთ შემდეგი ფორმით:

1. I. სათანადო ღირებულებების დანერგვა.

სკოლის მართვა უნდა ეფუძნებოდეს ადამიანის უფლებების ძირითად ღირებულებებს, როგორიცაა სამართლიანობა, თანასწორობა, დისკრიმინაციის დაუშვებლობა, სხვისი უფლებების პატივისცემა და ღირსების დაცვა. სკოლას შესაძლოა შექმნილი ჰქონდეს ხედვა, მისია ან მართვის პრინციპები, რაც უნდა მოიცავდეს აქცენტს ადამიანის უფლებების დანერგვის ხელშეწყობაზე. არ არის აუცილებელი, სკოლამ შეცვალოს უკვე არსებული მისია ან მართვის პრინციპები. მთავარია, დაკვირვება და გააზრება, თუ როგორ არის შესაძლებელი არსებული მისიისა და პრინციპების ფარგლებში, სკოლამ ხელი შეუწყოს ადამიანის უფლებების დანერგვას.

ამ თვალსაზრისით, საინტერესოა პასუხი შემდეგ ძირითად კითხვებზე:

• აქვს თუ არა სკოლას ხედვა ან მისიის განაცხადი, რომელშიც სკოლის ღირებულებები ვლინდება?
• რამდენად არის შესაძლებელი სკოლის უკვე არსებული ხედვა ან მისია მოიცავდეს აქცენტს ადამიანის უფლებებიდან გამომდინარე ღირებულებებზე, მაგალითად, თანასწორობაზე, სამართლიანობაზე, დისკრიმინაციის დაუშვებლობაზე, ინკლუზიაზე, ერთმანეთის უფლებების პატივისცემასა და ღირსების დაცვაზე?
• აქვს თუ არა სკოლას ღირებულებების სისტემა, რომელზეც სასკოლო საზოგადოების ყველა წევრი თანხმდება?

1. II. სათანადო სასკოლო პოლიტიკა

სასკოლო პოლიტიკა, რომელსაც ეფუძნება მმართვლობითი ოპერაციები და პრაქტიკა, როგორიცაა ბავშვის უფლებების დაცვა, ბულინგის საწინააღმდეგო ღონისძიებები, თანასწორი პოლიტიკა, წარმოაჩენს ადამიანის უფლებებიდან გამომდინარე პრინციპებს. სკოლამ შეიძლება გადახედოს თავის პოლიტიკას იმ მიზნით, რომ განსაზღვროს, რა ნაწილში შეიძლება ჰქონდეს სკოლას პოზიტიური გავლენა ადამიანის უფლებების დანერგვის პროცესში.

ამ თვალსაზრისით, საინტერესოა პასუხი შემდეგ ძირითად კითხვებზე:

• რამდენად არის გათვალისწინებული ადამიანის უფლებები და თავისუფლებები სასკოლო პოლიტიკაში, მაგალითად, დისციპლინარულ წესებში?
• აქვს თუ არა სკოლას პოლიტიკა და პრაქტიკა, რომელიც ხელს უწყობს ინკლუზიას და თანასწორუფლებიანობის დამკვიდრებას?
• აქვს თუ არა სკოლას პოლიტიკა და პრაქტიკა, რომელიც გამორიცხავს დისკრიმინაციას?
• არსებობს თუ არა გარემო, სადაც მასწავლებლებსა და მოსწავლეებს შეუძლიათ კონსტრუქციულად განიხილონ სასკოლო პოლიტიკა?

III. ლიდერობის ხელშეწყობა

სკოლა მხარს უნდა უჭერდეს მართვაში დემოკრატიულ თანამონაწილეობას და სასკოლო საზოგადოებაში ლიდერობის შესაძლებლობებს. ეს შეიძლება მოიცავდეს იმ მოსწავლეთა და მასწავლებელთა ლიდერებად არჩევას, რომლებიც გადაწყვეტილების მიღების პროცესში სასკოლო საზოგადოების სხვა წევრების ინტერესებს წარმოადგენენ. სკოლამ ხელი უნდა შეუწყოს ლიდერობას სასკოლო საზოგადოებაში.

საინტერესოა პასუხი შემდეგ ძირითად კითხვებზე:

• არსებობს თუ არა სკოლაში სივრცე სასკოლო საზოგადოებისთვის, სადაც მოსწავლეები, მასწავლებლები და სხვა პირები თავიანთ მოსაზრებებს გამოთქვამენ?
• რამდენად შესაძლებელია, ლიდერის როლი მოირგოს მასწავლებელმა, მოსწავლემ, მშობელმა ან ადმინისტრაციის წევრმა?
• როგორ შეგიძლიათ შექმნათ ისეთი გარემო, სადაც მოსწავლეებს, მასწავლებლებსა და სასკოლო საზოგადოების სხვა წევრებს შესაძლებლობა ექნებათ, განავითარონ ის უნარ-ჩვევები, რომლებიც საჭიროა ეფექტიანი ლიდერობისთვის?

1. IV. თანამონაწილეობის უზრუნველყოფა

სკოლის მმართველობითი პროცესები უნდა იძლეოდეს საშუალებას, გადაწყვეტილების მიღების პროცესში სასკოლო საზოგადოების ყველა წევრს მოსაზრების გამოთქმის საშუალება ჰქონდეს. მათ უნდა უსმენდნენ. დემოკრატიულ პრინციპებზე და თანამონაწილეობაზე დამყარებული მართვა, შესაძლოა მნიშვნელოვანი გარემოება იყოს ადამიანის უფლებების დანერგვის საქმეში.

ამ თვალსაზრისით, საინტერესოა პასუხი შემდეგ ძირითად კითხვებზე:

• როგორაა შესაძლებელი, სკოლის საზოგადოების ყველა წევრს ჰქონდეს მოსაზრების გამოთქმის შესაძლებლობა გადაწყვეტილების მიღების პროცესებში, მიუხედავად მათი სქესის, სტატუსისა ან ასაკისა?
• რა გამოწვევები აქვს სკოლას, სასკოლო საზოგადოების წევრების მართვაში მონაწილეობის თვალსაზრისით? როგორ შეიძლება ამ გამოწვევების დაძლევა?
• რა ცოდნა და უნარ-ჩვევები სჭირდებათ მოსწავლეებს, მასწავლებლებსა და სასკოლო საზოგადოების სხვა წევრებს იმისთვის, რომ ეფექტიანი მონაწილეობა მიიღონ სკოლის მართვაში?
• როგორ და რა მექანიზმების გამოყენებით შეიძლება სკოლამ უზრუნველყოს უფრო ფართო საზოგადოების ჩართვა გადაწყვეტილებების მიღებაში?

1. V. პასუხისმგებლობა და გამჭვირვალობა

ყველა სკოლის მართვის მნიშვნელოვანი ასპექტია პასუხისმგებლობის მექანიზმებიას და პროცედურების შექმნა, განვითარება და დანერგვა, რომ შესაძლებელი იყოს სკოლის მიზნების მიღწევის გადამოწმება. ყველა პროცესი, რასაც სკოლა წარმართავს ადამიანის უფლებების დანერგვისთვის, უნდა ეფუძნებოდეს პასუხისმგებლობის პრინციპს, უნდა იყოს გამჭვირვალე და სამართლიანი.

ამ თვალსაზრისით, საინტერესოა პასუხი შემდეგ ძირითად კითხვებზე:

• რამდენად არის დანერგილი სკოლაში პასუხისმგებლობის პრინციპი?
• გამჭვირვალეა თუ არა სკოლის საქმიანობა? გადაწყვეტილების მიღების პროცედურები?
• რა ნაბიჯები შეიძლება გადადგას სკოლამ იმისთვის, რომ უფრო მეტად დაინერგოს პასუხისმგებლობის პრინციპი და უფრო მეტად გამჭვირვალე გახდეს გადაწყვეტილების მიღების პროცესები?
• რა პროცედურები არსებობს, რომლის ფარგლებშიც განიხილება სასკოლო საზოგადოების წევრების პრეტენზიები და საჩივრები?

სტატია შექმნილია Amnesty International-ის მიერ შექმნილი მასალების საფუძველზე.

ჩემს ბავშვობაში გაზეთი გამოდიოდა ასეთი სახელით, საბჭოთა გაზეთებს შორის ალბათ ყველაზე უღიმღამო და უინტერესო, ყოველ შემთხვევაში, ეგზოტიკურ ქვეყნებში მოგზაურობასა და ახალი მიწების აღმოჩენაზე მეოცნებე მოზარდისთვის. ბოლო გვერდის თავიდან ბოლომდე წაკითხვაც კი დაუძლეველ ამოცანას წარმოადგენდა – საუკეთესო შემთხვევაში, კარიკატურას თუ წააწყდებოდი ალკოჰოლიანი სასმელების მავნებლობის თაობაზე ან „სიცოცხლის ელექსირის“ – ჩაის დაყენების წესს თუ გაეცნობოდი. სოფლის ცხოვრებაზე – ნამდვილ ცხოვრებაზე – ამ გაზეთში არაფერი ეწერა.

ამ ზაფხულს ორი თვე სოფელში გავატარე – იქ, სადაც დრო არ გადის. ბავშვები იზრდებიან, მოხუცები სიცოცხლეს ეთხოვებიან, სასაფლაო უფრო და უფრო ფართოვდება, ჩემი ბავშვობის მეგობრები შვილიშვილებს ასეირნებენ, ძველი შენობები ნანგრევებად იქცევა, ახალი სახლები შენდება, დიდი თუ პატარა სმარტფონით იწონებს თავს, ქანცგამწყვეტი შრომა კი ისევ ყველა ოჯახის ყოველდღიურობის ნაწილია. ადამიანების ყოფა უცვლელად რჩება. ისინიც არ იცვლებიან.

ორი თვე საკმარისია იმისთვის, რომ მთავარი დაინახო – ის, რაც თავზარდამცემი სიცხადით წარმოგიდგება და ცხოვრების მშვიდად გაგრძელებაში ხელს გიშლის. ყოველი დღე, ყოველი საათი ძნელად ასატანი ხდება. იქაურები საკუთარ ცხოვრებაზე ხშირად ჰყვებიან და ეს სასხვათაშორისოდ მოყოლილი ამბები სწორედ ისეთი არადამაჯერებლობით გამოირჩევა, როგორიც მხოლოდ ნამდვილ ამბებს ახასიათებს. არავის უკვირს, რომ ძალადობის მონაწილე, მოწმე თუ ხელშემწყობია. არავის წარმოუდგენია არსებობა ამ შეჩვეული ჭირის გარეშე. სასმელის საყიდელი ფულის ხელში ჩასაგდებად ქმარი ცოლს სცემს და იმ გროშებს ართმევს, ქალს მეზობლის ქალებისთვის კაბების კერვით რომ უშოვია (დავწერე ეს წინადადება და კატო მიქელაძის წერილები გამახსენდა, თითქმის ერთი საუკუნის წინ გამოქვეყნებული გაზეთში „ხმა ქართველი ქალისა“. ისეთი განცდა მაქვს, თითქოს მისი წინადადება უცვლელად გადმოვწერე). არც ბავშვების ცემა მიაჩნიათ ისეთ რამედ, რომლის გამოც მცირე საყვედურს მაინც იმსახურებს მშობელი – მისია ბავშვი და უნდა, სცემს, უნდა, ფეხებით დაკიდებს („შვილი მტრულად გაზარდე, მოყვარედ გამოგადგებაო“). მოვისმინე ამბავი არცთუ ხანდაზმულ კაცზე, რომელიც შვილებმა დაუნდობლად სცემეს – არ ვიცი, მიზეზად რა ჰქონდათ, თუმცა კი მეზობლები ამბობდნენ, როცა შეეძლო, თვითონ სცემდა და აწიოკებდა ცოლ-შვილსო. ორმოცდაათს მიტანებულმა ერთმა კაცმა მოხუც დედას აგინა და თვალი ჩაულურჯა. დედა ხელს აფარებდა, კიბიდან დავგორდი და სილურჯეც ამის ბრალიაო, მაგრამ არავინ უჯერებდა…

ასეთ ამბებს დასასრული არ უჩანს. შემდეგ ზაფხულსაც იგივე სოფელი დამხვდება. იგივე ცხოვრება.

სკოლაზე ცალკე უნდა ითქვას. მოსწავლეობის წლებს ხალისით იშვიათად იხსენებენ. ჰყვებიან ძირითადად დამცირების, შეურაცხყოფის, ტკივილის, შიშის ამბებს; ჰყვებიან ზოგჯერ სიცილითაც – თითქოს იმის საჩვენებლად, რომ მაშინდელი სისასტიკე და უსამართლობა ერთგვარად გასაგები და მისაღებიც კი გახდა რაღაც დროის შემდეგ, ცხოვრებისეული სირთულეებისა თუ ბევრად უფრო შემზარავი ისტორიების გათვალისწინებით. ახალგაზრდა ქალი, რომელსაც მკვეთრად გამოხატული მეტყველების დეფექტი აქვს, მიყვებოდა კლასელებისა და მასწავლებლების დამოკიდებულებაზე, აგრესიულ გარემოზე სკოლაში თუ სკოლის გარეთ. ყოველდღიური ბრძოლა უწევდა იმისთვის, რომ მისთვის ყურადღება მიექციათ, მასთან ემეგობრათ.

ვიღაც ეგუება ძალადობას; ვიღაც თავისზე უმწეოსა და დაუცველს პოულობს და მისი ჩაგვრით იოხებს გულს; ვიღაც წინააღმდეგობის გაწევას იწყებს და ამ ბრძოლაში თავადვე იქცევა იმად, ვისი დამარცხებაც სურდა.

არაფერს ვამუქებ. და შიდა ქართლის სოფელი, რომელზეც ვწერ, დარწმუნებული ვარ, არაფრით განსხვავდება სხვა ქართული სოფლებისგან. იქ არც თავზეხელაღებული ბოროტმოქმედები ცხოვრობენ და არც უსულგულო ადამიანები, რომლებმაც სიკეთის კეთება არ იციან. იმის მტკიცებაც კი შემიძლია, რომ ჩემი ნაცნობების ქმედებები ხშირად მათივე წესიერებაზე, გულწრფელობასა და სხვის თვალში უკეთეს ადამიანად გამოჩენის სურვილზე მეტყველებს – შეუძლიათ გაჭირვებულის დახმარება, მეზობლისთვის ხელის წაშველება, ბოლო ლუკმის განაწილებაც კი. მაგრამ სოფელში დრო მაინც გაჩერებულია. თითქოს ვერავინ ხვდება, რომ ასეთი ცხოვრება ორმაგად მძიმე და გამომფიტველია. არავინ დარდობს იმაზე, რომ თაობიდან თაობაში ერთი და იგივე ამბები მეორდება – ცუდი ამბები – წყენის, ტკივილის, შეურაცხყოფის.

კარგზე – იმაზე, რის გამოც იქაურობა ძალიან მიყვარს – სხვა დროს დავწერ. ჯერ ისევ ზაფხულის ამინდია. ჯერ ისევ კარგად მახსოვს ზაფხულში მოსმენილი სიტყვები.

არც ისე ძველი დროის ამბავს გიყვებით:

“სტალინი არის ის ადამიანი, რომელიც დაჯიდლოვებულია მეტად დიდი ნიჭით. იგი მე გაცილებით ნიჭიერ კაცად მეჩვენებოდა, ვიდრე ისინი, რომლებიც კაპიტალიზმს აშენებდნენ”.
ბერნარდ შოუ, 1931 წელი.

თუ ოკეანასიგაღმელს ასე ეჩვენებოდა, მთლად რკინის ფარდა შემოსალტულს რაღა დაემრთებოდა – დასძენთ თქვენ. თან ეს უცხოელიც მარტო ხომ არ იყო, ფოიხტვანგერი მთლად 37 წლის მოსკოვზე წერს აღმატებით და მრავლად ა.შ. (თუ ჟიდის გამონაკლისს და სელინის უცნაურობებს არ ჩავთვლით).

მაგრამ თუ იქეთურს ეჩვენებოდა (ან აჩვენებდნენ), აქაურს მოჩვენებისთვის როდი სცხელოდა. როცა საჭირო იყო, წყლიდან ამოიყვანეს და ,,გარჩენილი ვარ ქვებზე კალმახი’’ რომ დაწერა, ფეხებით (თუ სხვა ადგილით არა) დაკიდეს. ლიტერატორებზე მოგახსნებთ.

ლიტერატურა პროპაგანდის უმთავრეს იარაღად იქცა, ხოლო ,,ჩვენს აგიტაციას უდიდესი ძალა აქვს, იმიტომ, რომ იგი მართალია, იმიტომ იგი ემყარება მარქს-ენგელს-ლენინ-სტალინის მოძღვრებას’’(პრავდა, 1935 წელი)

ჰოდა, გავეცნოთ, თუ როგორ იყენებდა იმ პერიოდის უმძლავრესო ორგანო – ბეჭდური მედია, ამ იარაღს:

საბჭოთა პერიოდის ერთ-ერთი პირველი საინტერესო ფენომენი მწერლობაში მუშათა გაწვევა გახლდათ. ფაბრიკა-ქარხნებიდან მოყვანილ ადამიანებს, რომლებიც იდეურად უფრო სანდონი იქნებოდნენ, მასტერკლასებს ცნობილი ავტორები უტარებდნენ. მაგალითად, 1935 წლის გაზეთი „კომუნისტი“, სტატიაში  – „ტფილისის ლიტწრეების საქალაქო შეკრება“ წერდა: „8 ივნისს მწერალთა სასახლეში გაიხსნა ტფილისის ლიტერატურული წრეების საქალაქო შეკრება-კონფერენცია. მწერალთა კავშირის მდივნის, ამხ. ბესო ჟღენტის[12] შესავალი სიტყვის შემდეგ საანგარიშო მოხსენებით გამოვიდა საქ. მწერალთა კავშირის მასობრივი სექტორიდან ამხ. ვ. წულუკიძე. ამის შემდეგ შეკრებამ მოისმინა პლეხანოვის კლუბთან არსებული ლიტწრის ხელმძღვანელის, მწერალ იასამნის თანამოხსენებები. მოხსენებაში გამოირკვა, რომ ამ წრეებში ლიტერატურის სწავლება და მუშაობა კარგად მიდის, განსაკუთრებით აღსანიშნავია პლეხანოვის სახელობის კლუბთან არსებული ლიტერატურულ წრის მუშაობა. გარდა იმისა, რომ წრეში მეცადინეობენ ენაში და სწავლობენ თანამედროვე მწერლობას, მათ განზრახული აქვთ იმუშაონ ფაბრიკა-ქარხნების ისტორიაზე, ამ მხრივ წრეს მეტად სერიოზული მუშაობა მოუხდება და მისთვის ეს არც ისე ძნელი საქმე იქნება, რადგან წრეში მუშაობენ ტფილისის რკინისგზის დეპოების და სახელოსნოების მუშები და მათი შვილები. შემდეგ კონფერენციამ მოისმინა პოეტ ვალერიან გაფრინდაშვილის მოხსენება დამწყებ მწერალთა შემოქმედების და მათთან მუშაობის შესახებ. მან გაარჩია რამდენიმე ახალგაზრდა მწერლის მხატვრული ნიმუში და ხაზგასმით აღნიშნა ცნობილ და გამოცდილ მწერალთა დახმარების აუცილებლობა.

გაფრინდაშვილის მოხსენების შემდეგ, საკუთარი ლექსებით გამოვიდნენ სხვადასხვა ლიტწრის წევრები ქისტაური და ტალაშვილი (ჰასაკოვანთა ათწლედი), აბიაშვილი და ხეველი (ვოროშილოვის კლუბი), ტაბატაძე, გაგოშიძე და ჯავრეიშვილი (პლეხანოვის კლუბი), რატიშვილი (ნავთლუღის რკინისგზის კლუბი) და ფერაძე (პოლიგრაფ–სკოლა).

განსაკუთრებით საინტერესო იყო მწერლობის მომავალი კადრების გამოსვლა; ეს გამოსვლა ხელმძღვანელ მწერალთა ენერგიული და სწორი მუშაობის ცოცხალ დემონსტრაციად იქცა. მეტად კარგი შთაბეჭდილება დატოვეს და აუდიტორიის მქუხარე ტაში დაიმსახურეს პლეხანოვის სახ. კლუბთან არსებულ ლიტწრის წევრებმა ტაბატაძემ და რკინისგზელი მუშის შვილმა, 12 წლის გაგოშიძემ.

მოსმენილ მოხსენებათა და ახალგაზრდა ავტორების ნაწარმოებთა გარშემო გაიმართა ცხოველი აზრთა გაცვლა-გამოცვლა, რომელშიც მონაწილეობა მიიღეს მწერლებმა – ნიკო ლორთქიფანიძემ, ლეო ქიაჩელმა, იოსებ ტატიშვილმა, დუტუ მეგრელმა, მწერალმა ქალმა ცქვიტმა, დანარჩენი მწერლების ხელმძღვანელებმა და ტფილისის ფაბრიკა-ქარხნების წამომადგენლებმა. კამათში გამოირკვა სხვათა შორის ერთი მთავარი დამაბრკოლებელი მიზეზი ლიტწრეების მუშაობისა, ესაა პროფორგანიზაციების მიერ მუშათა ლიტწრეების მნიშვნელობის აშკარა შეუფასებლობა. ეს იმით გამოიხატა, რომ არ გაუნაღდებიათ წრეებისთვის გამოყოფილი თანხები. ეს მომენტი განსაკუთრებული ხაზგასმით აღნიშნა თავის შემაჯამებელ სიტყვაში მწერალთა კავშირის პასუხისმგებელმა მდივანმა დემეტრაძემ. შეკრება-კონფერენციამ დ.დემეტრაძის დასკვნითი სიტყვით დაასრულა მუშაობა“.

როგორც აღმოჩნდა, პროფორგანიზაციები უნებლიეთ, მაგრამ როდი „ცდებოდნენ“, ვერა და ვერ ისწავლეს ამ პატიოსანმა ადამიანებმა ლექსის წერა, ამიტომაც მათგან ახალი ფენომენის – მუშკორის (მუშაკორესპოდენტის) ძერწვა დაიწყეს. მათ უკვე გარითმვას იშვიათად ავალებდნენ, მაგრამ წერის სტილი აუცილებლად მხატვრული უნდა ყოფილიყო – პათეტიკური და მეტაფორული.

თუ რა სტილით მოღვაწეობდნენ მუშკორები და რა ფუნქცია ჰქონდათ დაკისრებული, ამ ორი ამონარიდიდან ცხადად შეიტყობთ:
გაზეთი „კომუნისტი“, 1937 წელი, 5 მაისი: –მუშათა და გლეხთა ინსპექციის ფურცელი. წერილი სასამართლოს ბლაკატ ყაველაშვილზე: „გასაკვირი ისაა, რომ ეს კაცი ასე დაუსჯელად დადის დღემდე და მას საშულება ეძლევა „იბლაკატოს“ საბჭოთა სასამართლოში. ყივის ყაველაშვილი საჯიშეთ შემონახულ მამალივით. ყივის და საკენკსაც ბლომად შოულობს. როდის უნდა დადგეს ამ მამლის „განკითხვის დღე?“ ნუ თუ ამისთვისაც ყველიერია საჭირო?“

მუშკორები აქტიურად იყვნენ ჩართული ანტირელიგიურ კამპანიაში. ამ კამპანიისას არსებული რელიგიური სისტემების (ქრისტიანობა, ისლამი და სხვა) ჩანაცვლება ახალი რელიგიური პანთეონით ხდებოდა, რომელსაც საკუთარი ღმერთები (მაგ: ლენინი, სტალინი), ნახევარღმერთები (მაგ: ბერია, მოლოტოვი), კერპები (მაგ: ჰიდრო–ჰესი, სილოსი) ჰყავდა.

მაშინ ხშირად იმართებოდა ამგვარი პროცესები.

ლენრაიონის კომკავშირელების „სააღდგომო“ (1928 წლის 13 აპრილი): „უკვე ორი კვირაა, რაც ლენინის რაიონში დაიწყო ანტირელიგიური კამპანია. კომკავშირის უჯრედებში დაისვა მოხსენებები სააღდგომო დღესასწაულის მავნებლობის შესახებ. უჯრედების საერთო კრებებმა ერთხმად გამოიტანეს დადგენილებები აღდგომის დღესასწაულის წინააღმდეგ. იმ მიზნით, რომ ანტისააღდგომო კამპანიამ ფართო და მასიური ხასიათი მიიღოს, კვირას, 15 აპრილსა. ლ.კ.კ. ლენრაიკომი აწყობს მასიურ ექსკურსიას ზაჰესის მიდამოებში. ექსკურსიაში მონაწილეობას მიიღებს 4 ათასამდე კომკავშირელი, მათი მშობელი, ოჯახის წევრები და უპარტიო ახალგაზრდები. ადგილობრივ მოეწყობა კომკავშირელის გასამართლება, რომელმაც ჯვარი დაიწერა ეკლესიაში. გაიმართება ფეხბურთელთა გუნდების შეჯიბრი, ჯირითი, რბენა-წარმოდგენა და სხვ. გარდა ამისა, ექსკურსიის ადგილას გაიხსნება მიტინგი ანტირელიგიურ კამპანიასთან დაკავშირებით“.

ისეთი ლექსები იწერებოდა, სადაც ახალ ღმერთზე მინიშნება უკვე ცხადი ალეგორიის ამოცნობით შეგეძლოთ:

რუბრიკიდან – ანტისააღდგომო კამპანია
დღეს ჩვენ ახალი ზეიმი გავხსნათ,
ახალს რწმენაზე დაყრდნობით მტკიცედ
ცრუმორწუნეთა კვერცხი და პასკაც
და ცრუ აღდგომაც არქივში მივცეთ!
შორს ღრეობა და ნაყროვანება
და მასთან ერთად ცრუ ადათები,
სამაგიერო აღფრთოვანებას
ახალ დევიზით შევუთანხდებით.
ჩვენს თვალწინ უკვე მარცხდება ძველი
და ასპარეზი რჩება მომავალს,
ჩვენც საზეიმო ავსება გველის,
გამარჯვებულნი კვარცხლბეკს რომ ავალთ!
მაშ დღეს ახალი ზეიმი გველის,
ახალს რწმენაზე დაყრდნობით მტკიცედ
ცრუმორწუნეთა კვერცხი და პასკაც
და ცრუ აღდგომაც არქივში მივცეთ!

ქართული ენისა და ლიტერატურის მასწავლებლები დამეთანხმებიან: ხშირად ყველაზე მნიშვნელოვანი ის გაკვეთილებია, რომლებიც საპროგრამო მასალას არ ეხება, რომლებიც უცაბედად იბადება მასწავლებელი-მკითხველის ემოციისგან და ყველაზე მნიშვნელოვან საქმეს აკეთებს – უფრო მეტად ლიტერატურის შეყვარებას ემსახურება, ვიდრე შესწავლას.

რაღა თქმა უნდა, ემოცია და სიყვარული საპროგრამო ნაწარმოებების შესწავლასაც ახლავს, მაგრამ ლიტერატურა განსაკუთრებულად იხდენს გზიდან გადახვევას. თავისუფლება, კანონის დარღვევა და ახლის შექმნა მისთვის ბუნებრივი სივრცეა და ამ სივრცეში ლიტერატურა ხდება უფრო ნამდვილი, უფრო გასაგები, ტრფობის და არა შესწავლის საგანი.

ასწავლო ლიტერატურა და გაზარდო მკითხველი ანუ მიაჩვიო ახალგაზრდა კითხვის პროცესში სიამოვნების მიღებას – ეს ორი რამ ყოველთვის არ კვეთს ერთმანეთს. ხშირად ხდება, რომ მოსწავლეები ასრულებენ დაკისრებულ მოვალეობას, კითხულობენ და სწავლობენ მოცემულ ტექსტებს, ხანდახან მოსწონთ კიდეც, აზროვნებენ, მაგრამ მკითხველებად მაინც ვერ ყალიბდებიან. ვფიქრობ, იმისთვის, რომ ახალგაზრდას კითხვისკენ უბიძგო, ხანდახან მაინც უნდა დააღწიო თავი პროგრამას და დაუთმო გაკვეთილი იმას, რაც თავად ძალიან გიყვარს, მაგრამ რაზე საუბარიც ჯერ შენთვისაც გაუკვალავი ბილიკია – ასე უფრო დიდია ახალგაზრდების ლიტერატურით „მოწამვლის“ ალბათობა, რადგან სწავლება მეტ-ნაკლებად რუტინაა და ამ რუტინაში მეტ–ნაკლებად ყოველთვის იკარგება ესთეტიკური ტკბობის მომენტი.

საქართველოში, ვისაც არ უნდა ჰკითხო, პოეზია ყველას უყვარს. ასეა მიღებული – ქართველები პოეტი ერი ვართ და ერთი-ორი სასუფრე ლექსი ყველამ იცის ზეპირად. თუმცა, რაღა თქმა უნდა, რეალურად ლექსის მკითხველი ძალიან ცოტაა. პოეზიისადმი ინტერესი რომ გააღვიძო, ამისთვის განსაკუთრებული გაკვეთილი, განსაკუთრებული აურაა საჭირო. თანაც შეთავაზებული ლექსები, მათი შინაარსობრივი თუ გარეგნული ფორმა ზედმიწევნით უნდა ემთხვეოდეს ახალგაზრდა მკითხველების ინტერესებს და შინაგან მზაობას.

ჩემი გამოცდილებით, ასეთი პოეტია თამაზ ბაძაღუა.

თამაზ ბაძაღუა გასული საუკუნის ოთხმოციან წლებში გამოჩნდა და მაშინვე მიიქცია მკითხველთა ყურადღება. მას არ უცდია კონკრეტული ფორმობრივი ექსპერიმენტები, მისი ლექსები ქართული პოეზიის წიაღიდან ბუნებრივად დაიბადა, მაგრამ შემოქმედის განსაკუთრებულმა ხედვამ, შესაძლოა, ასევე ძალიან ქართულმა და ჰაგიოგრაფიული მწერლობიდან თუ „ვეფხისტყაოსნიდან“ ამოზრდილმა, თავისთავად შექმნა და დატოვა განსაკუთრებული, გამორჩეული, ძალიან თვითმყოფადი, თანამედროვე პოეზია, რომელიც დღევანდელ ახალგაზრდობასაც ადვილად ხიბლავს და იზიდავს.

უცნაურია – ახალგაზრდები განსაკუთრებით ინტერესდებიან უდროოდ გარდაცვლილი, ტრაგიკულად დაღუპული ავტორებით. შესაძლოა იმიტომ, რომ ახალგაზრდა ავტორებთან მეტად ახერხებენ საკუთარი თავის გაიგივებას. შესაძლოა, ამას მეოცე საუკუნის როკისტორიაში დამკვიდრებული „ოცდაშვიდწლიანთა კლუბის“ ლეგენდაც უწყობს ხელს. ჩვენი დღევანდელი მოსწავლეები ხომ ხშირად უსმენენ გასული საუკუნის სამოციანი წლების როკს – დღეს ეს მუსიკა ძალზე პოპულარულია.

შესაძლოა, 13-18 წლისებს 27-28 წლის იქით ცხოვრება ვეღარც კი წარმოუდგენიათ და ახალგაზრდული აღტკინებით ფიქრობენ, რომ ყველაფერ ღირებულს მალევე, უახლოეს წლებში შექმნიან.

ასეა თუ ისე, უდროოდ დაღუპული შემოქმედები მაშინვე იწვევენ ინტერესს.

თუმცა გადამწყვეტი ალბათ ტემპერამენტია.

ლექსი, მით უფრო – ღირებული ლექსი, აღქმის რამდენიმე შრეს გულისხმობს. ზედაპირზე, რა თქმა უნდა, განწყობაა. თამაზ ბაძაღუას ბევრ ლექსში ახალგაზრდული, დინამიკური, ზოგჯერ „ქარიშხლიან უმიზნო ვნებებს“ რომ უხმობს, ისეთი განწყობაა გამოხატული. საბოლოო ჯამში, ეს „უმიზნო ვნებები“ ერთ კონკრეტულ, უმაღლესი საზრისის მქონე წერტილში იყრის თავს, რასაც ასაკსა და დროსთან აღარ აქვს კავშირი, მაგრამ პირველი ეფექტი მაინც ასეთია: ტემპერამენტული, დაძაბული, მომხიბვლელი, დამღუპველი ქაოსით სავსე.

„მე კვლავ იმ ცხელი სისხლით ავივსე,

გულთან იმ მწარე ვნებამ იელვა

და კვლავ ჩავყვინთე შუაღამისფერ

თმების წვიმაში, როგორც მშიერმა

და მომეწება ტანზე ალერდი,

როგორც მზის სხივი შუა ზამთარში,

მე შენ გეძებდი… ასი ათასი

წელი შენს სხეულს ვუთვალთვალებდი.

ასი ათასი წელი წვალებით

ძლივს მოვაღწიე შენს მუხლებამდე

და სიყვარულის მუნჯი ზარები

ასი ათასი წელი რეკავდნენ

ჩემს გვამში, როგორც წმინდა ხარება

და მინათებდნენ სხეულს შიგნიდან.

ასი ათასი წლის მწუხარება

ასი ათასი წელი მძიძგნიდა.

მე შენ გიპოვე… რადგან მალულად

ვნასკვავდი ვნების გრძელ ბაირაღებს,

მე შენ გიპოვე და სიხარულის

ასი ათასი კარი გავაღე“.

თამაზ ბაძაღუას ეს ლექსი, „აღმოსავლეთის ვარსკვლავი“, სწორედ ამ ახალგაზრდული ჟინითა და ძიებით, თავგანწირვითაა სავსე. ათმარცვლიანი საზომი, ჯვარედინი, ჭაბუკური დისონანსით აგებული რითმები, გამეორებები ქმნის იმ დინამიკას, რომლებიც უმალვე ნუსხავს დაინტერესებულ მოსწავლეებს.

ერთი შეხედვით, ეს ლექსი სწორედ რომ „ქარიშხლიანი, უმიზნო ვნებაა“, რომელიც გიზიდავს თავისი ტრაგიზმითა და მაქსიმალიზმით, გრძნობების ისეთი სიმწვავით, როგორზეც სწორედ მოზარდები ოცნებობენ.

ეს ყველაფერი თითქოს ხაფანგივით მოქმედებს მათზე და მერე, უკვე დატყვევებულები, იწყებენ სხვა ლექსების კითხვასაც, ამავე ლექსში სხვა სიღრმეების ძიებასაც.

ვნების სიმძაფრე და, მიუხედავად ამ სიმძაფრის ტკივალამდე შეგრძნებისა, მაინც ვერ დაკმაყოფილება, სიყვარულზეც კი ვერ შეჩერება: „ჩვენ სიყვარულზეც თურმე მეტი ვართ, ჩვენ სიყვარულიც თურმე არ გვყოფნის“, – თამაზ ბაძაღუასათვის ნიშანდობლივი შტრიხია. ამ კუთხით ის ბარათაშვილის პირდაპირი მემკვიდრეა. უფრო თანამედროვედ, დღევანდელი ახალგაზრდებისთვის უფრო გასაგებ და მომხიბვლელ ენაზე ეძებს საზღვრების გადალახვის გზებს და, რაღა თქმა უნდა, იცის – განაჩენი მსხვერპლს გულისხმობს: „ვიდრემდი მარტო ვრჩები მსხვერპლივით“.

მისი დაუდგრომელი პოეტური თუ უბრალოდ ადამიანური ბუნება მუდმივად განუწყვეტლივ ეძიებდა უფრო მეტს, უფრო ყოვლისმომცველს, უფრო მთლიანსა და ნამდვილს, ვიდრე ერთი გრძნობის, ერთი კაცის, ერთი ისტორიის საშუალებით შეიძლებოდა ეგრძნო და ეთქვა. ამიტომაც „აღმოსავლეთის ვარსკვლავის“ ლირიკული გმირის სიცოცხლე ვერ თავსდება კონკრეტულ დროით ჩარჩოებში და ის მარადისობაშია განფენილი:

„ასი ათასი წელი წვალებით ძლივს მოვაღწიე შენს მუხლებამდე

და სიყვარულის მუნჯი ზარები ასი ათასი წელი რეკავდნენ“.

ასევე არ არის საკმარისი ტრფობის ობიექტისათვის ერთი როლი: ის ხან მზეა, ხან – მთვარე, ხანაც – ვარსკვლავი. მისი პოვნის სიხარულს ღალატის სიმწარე ცვლის, ხან ბედისწერად იქცევა („ასი ათასი შენ ხარ ნაპირი, მე კი ვერსაით ვეღარ გავცურე“), ხან – ხორბლად, რომლის სიუხვითაც მინდვრები იკვებებიან („შენ ხარ ხორბალი, მწვანე მინდვრები იკვებებიან შენი სიუხვით“).

ამ ლექსის წაკითხვისას ბუნებრივად გახსენდება რუსთაველი: „მიჯნური შმაგსა გვიქვიან არაბულითა ენითა“, – თუმცა ეს გაშმაგებაც და ეს მიჯნურობაც მიწიერი ვნებებიდან რელიგიურამდე, ციდან მიწამდე თუ პირიქით, თავისუფლად მოძრაობს. თამაზ ბაძაღუას ამ ერთ ლექსში თითქოს თავს იყრის ქართული სიყვარულის ყველა ისტორია, როცა ცდილობდნენ, ღვთიური მიწაზე ჩამოეყვანათ, მიწიერი გაეღმერთებინათ, წარსული ვნებებისთვის ახალი სახელი მიეცათ თუ ახალი მოენათლათ ძველებურად. მარადიულსა და ზეციურს ბუნებრივად ენაცვლება ამქვეყნიური, წამიერი ვნება. ეს ძალიან თანამედროვე პოეტის თანამედროვე ნააზრევია, რომელიც, ამავე დროს, მკვიდრად დგას ქართულ ტრადიციებზე. ფორმობრივი თვალსაზრისითაც კი ის თითქოს ტრადიციული, კონვენციური ლექსია, მაგრამ, მიუხედავად ტროპის ზოგიერთი სახის ხშირი გამოყენებისა, ძირითადი მხატვრული საშუალებები თითქოს ვერლიბრისგან აქვს აღებული, ამ მხატვრულ სახეებს თითქოს ისე ჰყვება, როგორც ურითმო ლექსისთვისაა დამახასიათებელი.

საბედნიეროდ, დღეს, ინტერნეტის ეპოქაში, ბევრი რამის პოვნა ადვილია. ბევრჯერ მქონია შემთხვევა, ამ ერთი ლექსით დაბადებულა მოსწავლეში პოეზიის კითხვის სურვილი. იწყებენ და იყვარებენ. ამისთვის კონკრეტულ მზაობასთან ერთად, რომელსაც მრავალწლიანი სწავლება ქმნის, რაღაც ბიძგიცაა საჭირო. ეს ბიძგი ჩემს შემთხვევაში თამაზ ბაძაღუას „აღმოსავლეთის ვარსკვლავიც“ ყოფილა… ვერაფერი შეედრება იმ გრძნობას, რომ მოდიან და გეკითხებიან: „მასწ, თქვენ ეს ლექსი იცით?“ – ან ფეისბუქზე იზიარებენ რომელიღაც სხვა ლექსს, რომელზეც შენ არ გილაპარაკია და ხვდები – იბადება მკითხველი!

კლასიკური მწერლობა, რომელიც საუკუნეების წინ შეიქმნა, უამრავ მასალას გვაწვდის თანემედროვეობის უკეთ გასაანალიზებლად.  მწერალი, როგორი დიდიც არ უნდა იყოს, თუ  ახალგაზრდას  არ დააფიქრებს, საკუთარ თავს არ დაანახვებს და  მისი თანამედროვე არ გახდება, უფრო მეტიც, საკუთარი პრობლემების მოგვარებაში არ დაეხმარება, მხოლოდ თაროზე შემოდებული დარჩება და მის  სიდიადესა და მნიშვნელობაზე მხოლოდ ლიტერატურის კრიტიკოსები ისაუბრებენ.

რა თქმა უნდა,   ლიტერატურის კითხვას აქვს ტკბობის მომენტი, რომელიც  არავითარ ხელისშემწყობსა და ფასილიტატორს არ საჭიროებს, მაგრამ, როცა ეს ეხება სავალდებულოდ წასაკითხ ლიტერატურას, რომელიც გარკვეულ დროში  და  გარკვეული ქრონოლოგიური თანმიმდევრობით უნდა წაიკითხო, დამეთანხმებით, მოსწავლეთა უმეტესობას  სიამოვნებით კითხვის მომენტი უქრება და ხელში რჩება საკმაოდ რთული და დიდი მოცულობის ტექსტები, რომლებსაც მისი სამუშაო დროის უდიდესი ნაწილი ეწირება.

გამოცდილმა პედაგოგებმა იციან, როგორ შეუწყონ ხელი კითხვის პროცესის გაადვილებას, აარიდონ თავი მსგავს პრობლემებს და  გახადონ  ლიტერატურის კითხვა  სახალისო  და ინტერესის აღმძვრელი მოსწავლისთვის, იყენებენ კითხვის სხვადასხვა სტრატეგიასა და მეთოდს,   ცდილობენ  საკითხავი მასალა დაალაგონ თემატურად და არა ქრონოლოგიურად, რაც  ნამდვილად აძლევს მოსწავლეს ამოსუნთქვის საშუალებას. თუმცა, მე ვთვლი, რომ ეს ნაკლებად მოსახერხებელია ძველი ქართული ლიტერატურის შესწავლის დროს, როდესაც საფუძველი ეყრება იმ მნიშვნელოვანი  თემების წინ წამოწევას, რომელმაც არსებითად განსაზღვრა ჩვენი ლიტერატურის შემდგომი ბედი და განვითარება.

რა ქნას მასწავლებელმა? როგორ გაუადვილოს მოსწავლეს ძველი ქართული მწერლობის შესწავლა ისე , რომ არ დაკარგოს მთავარი ?!

მოსწავლემ უნდა იგრძნოს ნაწარმოების მნიშვნელობა  და  დაინახოს მწერლის სახე.

მოსწავლე  ჩვენ კი არ უნდა გვეთანხმებოდეს ნაწარმოების  შეფასებისას, რაც თავისთავად ძალიან მოსაწყენია,  არამედ მოსწავლემ თავად აღმოაჩინოს, კრიტიკულად გაიაზროს და თანამედროვე პოზიციიდან შეაფასოს  10-15 საუკუნის წინ შექმნილი  ლიტერატურა.

ჯემალ ქარჩხაძე ამბობდა: „ნამდვილი კლასიკა მუდმივად იძლევა დიალოგის საშუალებას, რადგან ყოველი თაობა მასში რაღაც ახალს და თავისთვის მნიშვნელოვანს პოულობს. ჩვენ კი ჩვენი კლასიკა მუზეუმში მოვათავსეთ, მინის კედელი ჩამოვაფარეთ და მხოლოდ შორიდან  ცქერის უფლება დავიტოვეთ“.

თანამედროვე, კრეატიულ ახალგაზრდას ნაკლებად იზიდავს   მინის კედლის უკან მოთავსებული, თუნდაც მსოფლიო მნიშვნელობის, შედევრი, მას უნდა ხელით შეეხოს, თავის თანამედროვედ და მრჩევლად მიიღოს მწერალი. აი, აქ არის საჭირო მასწავლებლის ოსტატობა. თანამედროვე მასწავლებელმა უნდა შეძლოს „გაათანამედროვოს“ მწერალი, თვითონაც შეძლოს ნა- წარმოების ახლებურად წაკითხვა და მოსწავლესაც წააკითხოს. მწერალი გახადოს  თანამედროვე, ახლობელი, მოსწავლის ინტერესებისა და მისწრაფებების მაპროვოცირებელი.

მინდა ეს პროცესი სულხან-საბა ორბელიანის ოთხი იგავის მაგალითზე განვიხილოთ, რომლებიც სულ რამდენიმე წელია შეტანილია სასწავლო პროგრამაში და საყოველთაო ინტერესს იწვევს.

სულხან-საბა ორბელიანის იგავი „მეფე ხორასანისა“ მრავალფეროვან მასალას აწვდის თანამედროვე ადამიანს საკუთარი თავის უკეთ გასაცნობად. ჩამოვთვლი იმ თემებს, რომლებზედაც  მასწავლებელმა მასალის ანალიზისას აქცენტები უნდა გააკეთოს:

– ამპარტავნობა, როცა თავი სხვაზე მეტი გგონია, მიუტევებელი ცოდვაა, აუცილებლად დამარცხდები ,, აფუცა ვაზირთა მისთა, თუცა რომელთა ასმოდეს, ანუ იცოდეს მისი მსგავსი მდიდარი და უუხვესი მეფე..“

– სიკეთის კეთება ყველას შეუძლია, ამისთვის არ არის საჭირო იყო მეფე (დიდი სიმდიდრის პატრონი), ჩვეულებრივ კაცსაც შესწევს ძალა თვით მეფეს აღემატებოდეს სიუხვით: „წესი იყო კაცისა მის : სადაცა  ვის უცხოსა ნახევდის, თვისსა მიიყვანის, აბანის, შემოსის …“

ურია მალქოზის მოყმემ მეფესაც კი გადააჭარბა სიუხვით.

-სიკეთე არ იკარგება ,, წავიდა კაცი იგი, მოვლო მრავალი ქვეყანა  და უცნაურად მოვიდა ქალაქსა მის მეფისასა…“ ის , რაც უცხო თვალისთვის უცნაურია, გონიერი მწერლისთვის ამბის ლოგიკური დასასრულია. დიახ, ადამიანები თვითონ განსაზღვრავენ საკუთარ ბედსა თუ უბედობას.  ურია მალქოზის მოყმის თავგადასავალი  ამ აზრის დადასტურებაა.

-როცა ქვეყანაში ღირებულებები აღრეულია, როცა სიკეთის კეთებისთვის კაცს მოსაკლავად იმეტებენ,  ქვეყანაში ქაოსი და ქურდობა იკიდებს ფეხს (მას ჟამსა მპარავნი აღდგეს, რომე აღარ  დაუტევეს სახლი, გინა საფლავი დაუთხრელი,..“) .

– იგავის საინტერესო დეტალია, თუ როგორ შეძლებს  მოყმე უსამართლობისგან თავის დახსნას  ,, სამხრესა შინა ჰქონდა თვალი ძვირფასი, მით იყიდა სისხლი თვისი“.  ფულისა და ქონების გონივრული გამოყენება ხსნის ფულის დაგროვების მიზანს, რაც თავისთავად აზარტულია. დიდი მორალისტი ზედმიწევნით ეხმაურება შოთა რუსთაველს: ,, უხვი ახსნილსა დააბამს, იგი თვით ების, ვინ ების.  უხვად გასცემდი, ზღვათაცა შესდის და გაედინების.“

ამ იგავის მეშვეობით  მასწავლებელი  შეძლებს  მოსწავლეს აღნიშნულ თემებზე საკუთარი პოზიციის  გამოხატვისკენ უბიძგოს  და  მორალურ-ეთიკური პრობლემები  თანამედროვე კონტექსტში განიხილოს. ადამიანები ხომ ერთმანეთს გვანან  ხასიათის თვისებებით -სათნოებებითა თუ მანკიერებებით-  და არ აქვს მნიშვნელობა , როდის, რომელ ეპოქაში ცხოვრობენ ისინი.

შეჯამებისთვის  სასურველია მოსწავლეებს მივცეთ იგავის  ანალიზი სამი მითითების მიხედვით:

–დავახასიათოთ  ხორასანის მეფე. აქცენტები გავაკეთოთ იმაზე, თუ რას გვეუბნება ავტორი                                                                ამ პერსონაჟით?             

 -დავახასიათოთ ურია მალქოზის მოყმე, რისი თქმა უნდა  ავტორს ამ პერსონაჟით?

 – რა არის ამ იგავის მთავარი სათქმელი?

გამოხატეთ თქვენი პოზიცია იგავ-არაკში       წამოჭრილი ეთიკურ- მორალური პრობლემების მიმართ.

ასევე  თანამედროვე ახალგაზრდისთვის არანაკლებ საყურადღებო იგავია ,, სამნი ბრმანი“, რომელშიც მოთხრობილია ,, საბრალო კაცის“ თავგადასავალი. მან სამართალი ვერ პოვა და გადაწყვიტა თვითონ უშველოს თავს. ,,მიწიერი სამართალი’’ მის მხარეზე არ არის, მან ბრმებს ფული მოპარა, მაგრამ,  მკითხველის გასაკვირად,  იგი ,, ღვთიური სამართლით’’ გამართლდება და საკუთარ ,,მონაღვაწებსაც“ დაიბრუნებს.

მოსწავლე თვითონ ამოხსნის ავტორის მიზანდასახულობას, თუკი ჩვენ აქცენტებს  გავაკეთებინებთ ეპითეტზე  ,,საბრალო“, რომელიც ტექსტში შვიდჯერ მეორდება მთავარ პერსონაჟთან მიმართებაში, ცხადია არაშემთხვევით. ასევე საჭიროა სათანადო განმარტება მიეცეს სიტყვას ,, მოიღვაწა“ , რომლითაც ავტორი ხაზს უსვამს ,,ცხრა ფლურის“ წარმომავლობას. პერსონაჟმა ბევრი იშრომა, რომ ეს თანხა მოეგროვებინა და არ აქვს მნიშვნელობა, ბევრია თუ ცოტა. რეზო ყარალაშვილი, ლიტერატურის მკვლევარი, აღნიშნავდა: ,, ნაწარმოები  თვითონ იძლევა მითითებებს, როგორ უნდა იყოს ის წაკითხული.  ნებისმიერი ლიტერატურული  ნაწარმოები მოდელს წარმოადგენს  და მხოლოდ მაშინ შეგვიძლია ვთქვათ, რომ  ადეკვატურად  აღვიქვით  და გავიგეთ , როდესაც ჩავწვდით ამ მოდელის  ხასიათს“.  გამოსახვის საშუალებათა კოდი უპირველესია,  რომელიც ლიტერატურული ნაწარმოების ენობრივ მხარეს მოიცავს და მკითხველისგან ენის ცოდნას, სტილისტურ თავისებურებათა შეგრძნებას   და ტროპულ საშუალებებზე სათანადო რეაგირებას მოითხოვს. ამ გზით მისვლა ნაწარმოების მთავარ სათქმელამდე, მე ვფიქრობ, ყველაზე მარტივი და  გამართლებული გზაა ნაწარმოების ანალიზისას.

უნდა გამოიყოს  საკითხები, რომლებიც თავისუფლად შეიძლება იქცეს სადისკუსიო თემებად:

• ფარისევლობა– საკუთარი ნაკლის ხარჯზე, შეცოდებით (თავი შეაცოდო ვინმეს) მიაღწიო რამეს. ცხადია, იმავე შეიძლება საკუთარი უპირატესობით  არაკეთილსინდისიერად მოიპოვო. ავტორის აზრით, ასეთი საქციელი  ,, ღვთიური სამართლით“ აუცილებლად დაისჯება (,,მეფემ ესრე უბრძანა..’’)
• რუქას სამართალი ,, კარგისთვის კარგი არავის უქმნია…“ მიწიერი სამართალია, რომელიც წინ ვერ დაუდგება ,,ღვთიურ სამართალს“. გავიხსენოთ  რუქას მოყოლილი იგავი.
• შრომით მიღწეული ( საბრალო კაცმა ,, მოიღვაწა’’ თავისი ქონება- ცხრა ფლური) არ დაგეკარგება.
• საყურადღებოა,  რატომ ბრმები?    ავტორი სულიერ სიბრმავეზე ხომ არ აკეთებს აქცენტს?  ეს დეტალიც საკმაო მასალას იძლევა მსჯელობის გასაშლელად.

ეს ის საკითხებია, რომლებიც მოსწავლეს აზროვნებისკენ უბიძგებს, იგი სხვადასხვა მხრიდან უყურებს პერსონაჟებს, აფასებს მათ, თანამედროვეობაში ეძებს და პოულობს მათ პროტოტიპებს…  არა მარტო  ამ იგავს გაიაზრებს ღრმად, არამედ   სამყაროს შეხედავს სხვა თვალით. ცოდნას გაამყარებს საკუთარი გამოცდილებითაც , რადგან თანამედროვეობაში  გადმოიტანს იგავის  პრობლემატიკას და არც შეცდება, ამით ახალ სიცოცხლეს შესძენს კლასიკურ ნაწარმოებს, თანამედროვეობასა  და საკუთარ თავს მოარგებს მას.

მესამე იგავია ,,დიდვაჭარი და მეფუნდუკე“.   და კავშირი სათაურშივე ორივე მთავარ პერსონაჟს თანაბარ მდგომარეობაში აყენებს. ერთმა გასცა სიკეთე უანგაროდ, მეორემ მიიღო. ილიას გახსენება არ გვაწყენდა : ,,მადლი მარტო ორ შუა ჰსაქმობს. ორნი მაინც უნდა იყვნენ, რომ მადლი მოხდეს, იმიტომ  რომ მადლი ერთისაგან გაწირვაა  და  მეორისაგამ შეწირვა. ერთსა და იმავე დროს,  თუ ან გამწირველი არ არის, ან შემწირველი,  მადლიც არ არის…“  ოღონდ ამ შემთხვევაში დიდვაჭარმა მიიღო, შეაფასა და დააფასა გაწეული სიკეთე

( ,,ეს დიდვაჭარი წავიდა, დია მადლიერი იყო და ნაცვალ პასუხსაც სცდილობდა…’’ ).

სათანადოდ უნდა  გაშუქდეს თემები:

• სტუმარმასპინძლობა-საუფლო წესია, (მეფუნდუკის დახასიათება),   რომლის ,,ნაცვალი პასუხი’’  იოლად გასაცემი არ არის.  დიდვაჭარმა ეს შეძლო, იგი შეგნებულად დიდი მსხვერპლის ფასად  მიაგებს საზღაურს  მეფუნდუკეს, რადგან იცის, რომ მხოლოდ ასე შეიძლება მიუახლოვდეს  მის მიერ გაწეულ  სიკეთეს ,, ცოლი სხვაგან  გაიტყუა, დაკლა შვილი. სისხლით კეთროვანი შებღალა და  მაშინვე მას კაცს ქერქი ხესავით  გასძვრა და მორჩა.“  ორივე უდიდესი მსხვერპლია უფლის თვალში, (ერთმანეთის თანასწორი) საინტერესო იქნება ვაჟას ,,სტუმარ-მასპინძლისა“ და აკაკის ,,გამზრდელის“ სათანადო კუთხით ინტერპრეტაცია.
• სიკეთე არ იკარგება ,, ნახე!  რა გამოიმეტა წამლად და ღმერთმაც რა წყალობა უყო!“ (დიდვაჭრის ქმედება და შედეგი) იგავს ლეონი ჰყვება და რუქას სიკეთის მარადიულობას შეახსენებს;
• მოაწავლეები მსჯელობენ ორივე პერსონაჟის ქცევაზე შვილებთან დაკავშირებით.  აქ,  ცხადია,  სათანადოდ განიხილება     ბიბლიური ალუზია  აბრაამთან ღმერთის სტუმრობის და ღმერთის მიერ აბრაამის გამოცდის შესახებ,  რომელიც  ლიტერატურულ კრიტიკაში კარგად დამუშავებული  და აპრობირებული  საკითხია აღნიშნული იგავის ანალიზისთვის.

იგავი ,,ძუნწი ვაჭარი“ ქონების გონივრულ მოხმარებაზე   დააფიქრებს მკითხველს. ამ საკითხზე არაერთგზის მსჯელობს სულხან-საბა სხვადასხვა იგავში,  საუბრობენ მთავარი პერსონაჟები ,,არქონება არ ვარგა, მაგრამ ცუდად ქონება უარესია..’’, საუბრობენ სხვადასხვა იგავის პერსონაჟები. ერთი სიტყვით, აქტუალური საკითხია.  ქონება  გონივრულად უნდა გამოიყენო,  წინააღმდეგ შემთხვევაში  ოქროს ზიანის მოტანაც შეუძლია.   სულხან- საბა ორბელიანი ,,ვეფხისტყაოსანში’’ მრავალჯერ გამოთქმულ აზრს აგრძელებს ,, ოქრო მისთა მოყვასთა აროდეს მისცემს ლხენასა…  კვლა აქა სულსა დაუბამს, დაუშლის  აღმაფრენასა.“

ანალიზისას გამოიყოფა თემები, რომლებიც სათანადო რეაგირებას საჭიროებს:

– სიკეთის კეთებას უნდა დაეშურო, რადგან ,,ხვალ’’, შესაძლოა , არც იყოს.

– ქონება  უნდა გამოიყენო, თორემ დაკარგავ, სიძუნწის გამართლება არ შეიძლება,   ,, სიბერემდე არა სვა, არა ჭამა, არცა  რა  შეიმოსა.  მერე თქვა: ეგოდენი შემიკრებიან, აწ დავჯდები, ვილხენ, ვიხარებ, ხარჯვას დავუწყებო.“

– ,, რაცა ღმერთსა არა სწადდეს,   არა საქმე არ იქმნების…“

უფლის ნების გარეშე ადამიანი უძლურია, ცდება ის, ვისაც ყველაფერი თავისი დამსახურება ჰგონია, კაცმა უნდა სთხოვოს უფალს,  ღირსი უნდა გახდეს  უფლის თვალში  (ხურო ნაზარის ისტორია). რაკი, მოსწავლეებს უკვე შესწავლილი აქვთ ,,ვეფხისტყაოსანი“ აქტიური ქმედების მნიშვნელობასა და აუცილებლობაზე აქ არ შევჩერდებით  , თუმცა მასწავლებელს მოუწევს ყურადღების გამახვილება ამ საკითხზე (,, უგუნური მცურავი“). ამ იგავის ანალიზისას  მასწავლებელმა  აგრეთვე  სათანადოდ უნდა განმარტოს ხურო ნაზარის სახელთან დაკავშირებული ალუზია და ამით გაუადვილოს მოსწავლეებს ნაწარმოების აღქმა.

-სიბრაზე  ყოველთვის არასწორ გადაწყვეტილებას  მიგაღებინებს (დიდვაჭრის პოზიცია – ,,იწყინა მან კაცმან და ეგრე თქვა:  ,, ესეთსა საქმესა ვიქმ, ჩემთვისა  და მისთვის სწორად დავკარგოო“ ).  შურისძიების სურვილი  მრავალი ბოროტების სათავეა, საბედნიეროდ, ჩვენი გმირი დროზე მოეგო გონს და მიხვდა, რომ რაც დაკარგა, იმას უკან ვერ დაიბრუნებდა.

ვფიქრობ, წარმოდგენილი იგავები  ახალგაზრდისთვის   ბევრისმომცემი იქნება, თუ მას  თანამედროვეობას დავუკავშირებთ და ცხოვრებისეული მაგალითებით გავამყარებთ.

,, სიცრუის სამოსში გახვეული სიმართლე’’ – ყველა დროში აქტუალურია, მით უფრო, როცა ამას ისეთი მრავალმხრივი  მოაზროვნე სულხან-საბა ორბელიანი,  გაწვდის.  მასწავლებელმა  უნდა შეძლოს – რაც შეიძლება მეტი თავისუფალი აზრის გამოწვევა და  ყოველგვარი შაბლონის უკუგდება.  მან მოსწავლე ეპოქათა შორის გაბედულად უნდა ამოგზაუროს, თანამედროვე ჭრილში განიხილოს ყველაფერი და თვით ყველაზე ,, მიუღებელი“ აზრის გამოთქმის საშუალება მისცეს მას. შედეგად კი მივიღებთ ცოცხალ, საინტერესო გაკვეთილებს,  მოსწავლე ინტერესით წაიკითხავს  კლასიკოსებს და , რაც ყველაზე მთავარია, ისწავლის არა გამოცდისთვის, არამედ საკუთარი გამოცდილებისთვის.

სტატიის ბოლოს  კი ისევ რეზო ყარალაშვილის სიტყვებს დავიმოწმებ:  ,,ლიტერატურული ნაწარმოების აღქმა ისტორიული პროცესია, რადგან ხშირად ყოველი ეპოქა ხელახლა ახდენს ნაწარმოების ინტერპრეტაციას და საკუთარ მიზნებს , მოთხოვნებსა და წარმოდგენებს უქვემდებარებს მათ. ნაწარმოების ახალი გაგება შეიძლება განსხვავდებოდეს ტრადიციული გაგებისაგან, ახალ ინტერპრეტაციას შეიძლება არაფერი ჰქონდეს საერთო წინამავალ ინტერპრეტაციასთან, და მიუხედავად ამისა, მხატვრული ნაწარმოების გაგება ორჯერვე იყოს მიღწეული“ .