კურტ ვონეგუტს აქვს, თუ არ ვცდები, ერთი ძალიან უცნაური მოთხრობა თუ წერილი. ესაა იმ ადამიანების ჩამონათვალი, ვისაც ცხოვრებაში შეხვედრია, ვინც რაღაცით დამახსოვრებია. აი ასე, პირდაპირ, მიყოლებით – ჩამოთვლილია ჩვენთვის მეტ-ნაკლებად ცნობილი თუ საერთოდ უცნობი ადამიანების გვარ-სახელები.

წლების წინ, „ცისკარში“ წავიკითხე მიხო მოსულიშვილის მიერ მომზადებული ეს პუბლიკაცია და ძალიან მომეწონა. ისე, რა კარგი იქნება, ყველა რომ ასეთ პირად საძიებელს აკეთებდეს, რაღაც სულის მოსათქმელი და ტკბილ-მწარედ გასახსენებელი ამბებიც მეტი დაგროვდებოდა და ნიჰილისტებს რომ მთლად უდაბნოდ წარმოუდგენიათ ჩვენი ცხოვრება/მწერლობა, მთლად ეგეთი უდაბნოც არ იქნებოდა.

1

ნესტან ფიფიასთვის უთქვამს ერთ ნაცნობ შვილმკვდარ ქალს:

– ორ რამეზე არ უნდა იტირო: რასაც ეშველება და რასაც არაფერი არ ეშველება.

2

არ არსებობს დანაშაული, რომლის ჩადენაც მე არ შემძლებოდაო, – გოეთეს ეს სიტყვები რეზო კვესელავამ გამახსენა ამ რამდენიმე წლის წინ, 90-იანი წლების ამბებზე რომ შევყევით საუბარს. – თომას მანს აქვს ეს ციტატა ერთგან დამოწმებული და იქვე უკეთებს კომენტარს, ეს ღრმა ფსიქოლოგის სიტყვებიაო.

მთელი დღეები მეფიქრებოდა, მზარავდა და მტანჯავდა მისი ნათქვამი.

3

ზაურ გერგედავა იყო ამასწინათ გამომცემლობაში. ძნელად ვმუშაობ, მიჭირს ჩაჯდომა. თან შვილიშვილი დამყავს სკოლაში ყოველდღე და მთელი ყურადღება მასზე მაქვს გადატანილიო. მერე ჩაიღიმა, თვალებში ნაპერწკლები გაუკრთა და უცებ მეუბნება: „ლერსის უჯგუ მოთა (ლექსს ჯობია/მირჩევნია შვილიშვილი)“.

4

მარგომ დამირეკა, – ბები, ამ სიბერეში ენაღა შემრჩა მარტოო, – მერე ეტყობა გაახსენდა ამ სიტყვების პირველწყარო და დაამატა, – როგორც შურა მაჭავარიანი იტყოდა, ამ სიბერეში ენაღა შემრჩაო.

5

ვინც ანაიდა ბოსტანჯიანს არ იცნობდა, ალბათ ვერ წარმოიდგენს, თუ როგორ შეიძლება ერთმა ადამიანმა დაიტიოს უზარმაზარი ენერგია (დილიდან შუაღამემდე შეეძლო შეუსვენებლად ემუშავა), ადამიანებთან ურთიერთობის საოცარი ნიჭი და უამრავი სასიკეთო ჩანაფიქრი.

სწორედ მაშინ, როცა ასეთი ნაპერწკლების გაღვივებაა საჭირო, ისინი სამუდამოდ ქრებიან.

6

– ამ ტემპში თუ იცხოვრე, ვერ გაქაჩავ! – მეუბნება მამაჩემი. როგორც ყოველთვის, პირდაპირია, შვილებისთვის კეთილი სიტყვის თქმა და მოფერება არასდროს გამოსდიოდა.

კი, ალბათ სწორია. რაც უფრო იზრდება, მით უფრო ცვდება ადამიანი: ოსტატობა და გამოცდილება კი ემატება ასაკთან ერთად, მაგრამ სისწრაფეს და გამძლეობას კარგავს. ასაკში შესული ფეხბურთელები როგორც არიან – კარგ პასს გააკეთებენ, მაგარ საჯარიმოს დაარტყამენ, ერთი-ორ ეფექტიან მანევრსაც გაჩითავენ, მაგრამ მთელი მატჩი სირბილი უკვე არ შეუძლიათ, ბევრ შავ სამუშაოს ვერ იღებენ საკუთარ თავზე. ამ დროს სწორედ ეს დაუღალავობა და შავი სამუშაოს შესრულებაა ცხოვრების დიდი წილი.

7

ლეილა ბეროშვილი – ვნანობ, რომ ეს უძვირფასესი ადამიანი პირადად ვერ გავიცანი. ტელეფონით ვსაუბრობდით და სულ მეგონა, რომ ერთხელაც მოვა დრო, როცა შევხვდებით და ვეტყვი თუ როგორ მომწონს მისი მოთხრობები, ჩანაწერები, მისი პრინციპული მოქალაქეობრივი პოზიცია. ძალიან, ძალიან მომწონს. სამწუხაროდ, ეს დრო აღარასდროს დადგება, ახლა უკვე გვიანია.

8

მე მგონი ბიძაჩემმა, თემურ კვარაცხელიამ დამსვა ბოლოს საჭესთან. ხუთი წლის ვიყავი. მის მუხლებზე მჯდომი საჭეს ვაკონტროლებდი და ვცდილობდი პედლებისკენაც გამეპარებინა ფეხი. უბედნიერესი წუთები იყო.

როცა სამეგრელოში მხედრიონი შემოვიდა, ის მანქანა – თეთრი „ჟიგული“ 06 – თხილნარში გადავიყვანეთ და ჩალით დავფარეთ. რამდენიმე თვის შემდეგ ვიღაცას მიჰყიდა ბაბუაჩემმა, ის ფული კი თავის შვილებს მისცა უკრაინაში ბიზნესის ასაწყობად. ჰო, კიდევ სამი დიდი ტომარა შაქარი ვიყიდეთ.

9

ნინო ჩხიკვიშვილის ბიოგრაფიული რომანის „უკანასკნელი ცისფერყანწელი“ (კოლაუ ნადირაძე) წარდგენაზე კულტურის სამინისტროში ნონა კუპრეიშვილმა სხვათა შორის აღნიშნა, – ქალბატონ ნინოს ვეხუმრებოდით კიდეც, კოლაუს უკანასკნელი სიყვარული ხარო. ხალხი გახალისდა.

და სანამ მიკროფონს წიგნის ავტორს გადავულოცავდი, უცებ ნონა კუპრეიშვილს დავესესხე და:

 – ახლა კი უკანასკნელი ცისფერყანწელის უკანასკნელ სიყვარულს ვთხოვოთ სიტყვა.

ადამიანის ცხოვრებაში მუსიკას რომ საკმაოდ დიდი ადგილი უჭირავს, ამაზე აღარავინ კამათობს. ადრე მუზიცირებით თავის მოწონება ადამიანებს შორის კომუნიკაციის დამყარების საკმაოდ გავრცელებული ხერხი გახლდათ (ამინდზე საუბარს ნამდვილად სჯობდა მომღერალი თუ აკომპანიატორი ქალბატონების მოსმენა). დღეს კი მუსიკა სმენის დამატკბობელ საშუალებაზე ბევრად მეტია ადამიანებისთვის.

სასწავლო რესურსად მუსიკის გამოყენება საკმაოდ ხშირად მიწევს, რასაც პროგრამული მასალის თემატიკა განაპირობებს. მაგალითად ავიღოთ იაკობ გოგებაშვილის „იავნანამ რა ჰქმნა?!“. როგორ დავარწმუნოთ მსმენელი იავნანას ჯადოსნურ ძალაში, თუ არ მოვასმენინებთ მას?! სახელმძღვანელოებში ხშირად გვხვდება ფოლკლორული ტექსტები, რომლებიც ბევრჯერ დაუმღერებიათ ფანდურსა თუ სალამურზე და მათ მუსიკალურ ვერსიასაც სიამოვნებით გაეცნობოდნენ მოსწავლეები.

თავის მხრივ, მუსიკა  საკმაოდ მიმზიდველ მოტივატორს წარმოადგენს. აკაკისა და ილიას, გალაკტიონისა თუ ანა კალანდაძის ამღერებული პოეტური ნიმუშები უფრო ადვილად აღწევს პატარა მკითხველების გულამდე. მეტიც, სიმღერით ლექსის დასწავლა საკმაოდ ეფექტური და სახალისო მეთოდია, თუმცა უცხო ენების გაკვეთილზე მას უფრო ხშირად იყენებენ.

უნდა აღინიშნოს, რომ მოსწავლეთა უმრავლესობას უჭირს ლექსის გააზრება. ერთ-ერთ მიზეზს ისიც წარმოადგენს, რომ დრო გადის და პოეზიის ენა თანამედროვე მოზარდისთვის უფრო რთული გასაგები ხდება. მუსიკა კი ამ მიმართულებითაც ეფექტურ დამხმარე რესურსს წარმოადგენს. მაგალითად მოვიტან ერთ-ერთ გაკვეთილს, რომელიც ლექსის მუსიკას, ე.წ. ამღერებულ პოეზიას დაეთმო.

გაკვეთილის თემად „ამინდის მუსიკა“ ავირჩიე. ლექსის სტრუქტურული მახასიათებლების ზოგადი მიმოხილვის შემდეგ მთავარ სათქმელსაც მივადექით:

„ქარი ქრის, ქარი ქრის, ქარი ქრის,
ფოთლები მიჰქრიან ქარდაქარ,
ხეთა რიგს, ხეთა ჯარს რკალად ხრის
სადა ხარ, სადა ხარ, სადა ხარ…“

ჯერ ლექსი წავიკითხე. როგორც ყოველთვის, საოცარი შთაბეჭდილება მოახდინა ქარივით პირდაპირი, დამანგრეველი მონატრების ფონზე აჟღერებულმა სამსამმარცვლედი სუნთქვის მუსიკამ. შემდეგ გია ყანჩელის შესანიშნავი კომპოზიციის მოსმენის დრო დადგა:

კლასში ლექსისა და მისი მუსიკალური ვერსიის გარშემო პატარა დისკუსიაც გაიმართა. მოსწავლეთა უმრავლესობამ აღნიშნა, რომ მათ შორის ყველაზე დიდი განსხვავება განწყობაშია. ლექსს „მინორი“ ბოლომდე მიჰყვება, ბატონი გია კი ლექსში გამომწყვდეულ უიმედობის ქარს გეზს უცვლის, შეიძლება ითქვას, სასოწარკვეთას სევდამდე ამსუბუქებს.

„წვიმის მუსიკა“ პოეტების საყვარელი  თემაა. მას ძალიან უხდება „სტოკატოებით“ შესრულება. აქაც გალაკტიონი მოვიშველიე:

„მოსვლას აპირებს წვიმა,

იგრძნო ღრუბლების გემმა,

გაიწკრიალა სიმმა

 შენი სახელი – ემმა“.

არც იმის აღნიშვნა დამვიწყებია, რომ წვიმაზე დაწერილი ლექსების უმეტესობა ავტორის შინაგანი სამყაროს, მისი სულიერი მდგომარეობის ანარეკლი უფროა, ვიდრე უბრალოდ „ამინდის სიმღერა“. ამ მოსაზრების დამადასტურებელი ლექსიც მზად მქონდა:

„გარეთ ისევ წვიმს და ჯერ ადრეა.

გარეთ ისევ წვიმს და სულ იწვიმებს.

მე ვგრძნობ რომ მცივა და მენატრები,

მაგრამ ვერ გხედავ, როგორც სიცივეს.

გარეთ კი წვიმით სველი აბრები

აშიშინებენ შერჩენილ სიცხეს.

მეც აღარ მინდა, რომ სხვებს დაბრალდეს

ჩემი სიჩუმე და ხმაურს ვიწყებ.

გათავდა! აღარ ჩამოგეხსნები,

არ მახსოვს, ვის რა ვუთხარი გუშინ

და ვაფათურებ სიცხიან ლექსებს

შენს თმებზე, მხრებზე, მუხლებზე …… სულში.

ნარბენი კაცის გულივით ფეთქავს

საათიც, ქუჩაც, ფოთოლიც , წვეთიც….

შენ ხარ – აქამდე რაც უნდა მეთქვა,

შენ ხარ ოთახში ჰაერზე მეტი“.

(ო.ჭილაძე)

წვიმის ხმა იმ ბუნებრივ მადანს ჰგავს, რომლის პირველსახეც ისეთივე  ძვირფასია, როგორც ხელოვანის მიერ მისგან გამოძერწილი ნიმუშები. ამიტომაც წვიმიანი ლექსების მუსიკალურ გაფორმებად თავად წვიმა ავირჩიე:

ზამთარი თოვლის გარეშე ისევე არ არსებობს, როგორც – პოეზია. ამ ბოლო დროს თოვლის დანახვაზე სულ სხვა ლექსი მახსენდება („თოვლი, თოვლი. ცხოვრება მშვენიერია“ ზ.რატიანი), მაგრამ აუდიტორიის ასაკიდან და გაკვეთილის მიზნიდან გამომდინარე არჩევანი იისფერი ბარდნაზე შევაჩერე. ამას წინათ გალაკტიონის „თოვლის“  მუსიკალური ვერსია აღმოვაჩინე. ჩემი აზრით, კომპოზიცია ლექსის ემოციურ „ამინდთან“ არც თუ ისე ახლოს დგას, თუმცა ტექსტის  საინტერესო ვარიაციას ნამდვილად წარმოადგენს:

მიუხედავად იმისა, რომ ზამთრის მოკლე დღეებს მზე იშვიათად სტუმრობს, გაკვეთილის დასასრულად სწორედ მზიანი ამინდი ავირჩიე. მნათობი თავის მაცოცხლებელ, იმედით გაჟღენთილ სხივებს ლექსებშიაც ისევე ბარაქიანად ღვრის, როგორც რეალურ სამყაროში. თუმცა მზის სიმბოლოს სიღრმისეული კვლევა შორს წაგვიყვანდა და მზის სახლში შემოპატიჟების ამბიდან ყურადღება მხოლოდ ლექსის მუსიკაზე გავამახვილე:

„მზე შინა და მზე გარეთა,

მზევ, შინ შემოდიო.

უკივლია მამალსაო,

მზევ, შინ შემოდიო.

გათენდი, თუ გათენდები,

მზევ, შინ შემოდიო.

მზე დაწვა და მთვარე შობა,

მზევ, შინ შემოდიო…“

ეს ლექსი დიდი ხანია სხვადასხვა ხალხური ანსამბლის რეპერტუარს ალამაზებს. ამჯერად დამხმარე რესურსად ლიზა ბაგრატიონის მიერ შესრულებული კომპოზიცია ავირჩიე:

გაკვეთილის ბოლოს ერთგვარი ექსპერიმენტიც ჩავატარეთ – თავადაც  ვცადეთ ამინდის გალექსვა, ანუ მისგან გამოწვეული განწყობის ფურცელზე გადატანა. დამხმარე რესურსად  საკვანძო სიტყვები (ზამთარი, სოფელი, ტყე, სერი, თოვლი, კერია, ძაღლი, პაპა, ზღაპარი, შეშა) და ანტონიო ვივალდის „ზამთარი“ გამოვიყენეთ.  არ გეგონოთ, რომ მოსწავლეებისთვის ლექსის წერის სწავლება მინდოდა (პირადი გამოცდილება მკარნახობს, რომ გარკვეული ნიჭის გარეშე ზოგიერთი რამ არ ისწავლება). ამ აქტივობის დახმარებით მხოლოდ იმას შევეცადე, რომ თანამედროვე მოზარდებისთვის პოეზიის ენა ბევრად უფრო გასაგები და ახლობელი გამხდარიყო. წერილსაც ზემოხსენებული ექსპერიმენტის შედეგით დავასრულებ:

***

ვიხსენებ ზამთრის ნისლიან დილას,

სოფლის ეზოებს, თოვლიან სერებს,

კერიის პირას მურიას სძინავს,

პაპა კი ცეცხლთან ითბობს ცივ ხელებს.

რა სჯობს ზამთარში სოფელში ყოფნას,

პაპას მოყოლილ ჯადოსნურ ზღაპრებს?!

ტკაცუნით იწვის ფიჭვის შეშა და

ირგვლივ საოცარ ტყის სურნელს აფრქვევს.

ჩვეულებრივ მეცნიერებასა ან ტექნიკაში აღმოჩენილი სიახლე ტექნიკური საკითხის კვლევის შედეგადაა მიღწეული. ამიტომ ისინი თითქმის ყოველთვის ავტორის საკვლევ სფეროში იქმნება. მაგალითად, მსოფლიოს ერთ-ერთმა გამოჩენილმა გამომგონებელმა ნ. ტესლამ (1856-1943) მთელი თავისი ცხოვრება მიუძღვნა კვლევებს ელექტროობის სფეროში და მისი ასამდე   გამოგონება   სწორედ ამ სფეროს განეკუთვნება. ხშირად გამოგონებები ან აღმოჩენები არაორდინარულ სიტუაციებშიც ხდება. ეს ის გამოგონებები ან აღმოჩენებია,  როდესაც რომელიმე გამომგონებელს იდეა ებადება, მაგალითად, სეირნობის ან დასვენების დროს, ე.ი. იმ დროს, როდესაც იგი ყველაზე ნაკლებად ფიქრობს მათზე. ზოგჯერ გამოგონება ან აღმოჩენა საერთოდ არ განეკუთვნება მის საკვლევ სფეროს. მაგალითად, 1625 წელს პარიზელმა ფ. რუსსომ „ლუქი“ მას შემდეგ გამოიგონა, რაც მას დუქანი დაეწვა. მაგრამ ისეც ხდება, რომ მრავალ სასარგებლო გამოგონებას ან აღმოჩენას ცხოველებს ან მცენარეებს უნდა ვუმადლოდეთ. როგორ არის ეს შესაძლებელი? ძალზედ მარტივად.

XIX საუკუნის დასაწყისში საფრანგეთში ცხოვრობდა იმ მომენტისათვის ნაკლებად ცნობილი ქიმიკოსი ბ. კურტუა. მას ჰყავდა კატა, რომელიც ძალზედ უყვარდა, და რომელიც ხშირად იჯდა პატრონის მხარზე. 1811 წლის ერთ დღეს, როდესაც ბ. კურტუა ჩვეულებრივ თავის ლაბორატორიაში მუშაობდა, მის მაგიდაზე ორი ჭურჭელი იდგა – რომელთაგან ერთში ესხა სპირტი, ხოლო მეორეში კი – გოგირდმჟავა. კატა კი, ჩვეულებრივ, მას მხარზე ეჯდა. უცბად კატა გადმოხტა მაგიდაზე, ორივე ჭურჭელს დაეჯახა და გადაატრიალა. სითხეები, რომლებიც ამ ჭურჭლებში ესხა, გადმოიღვარა და ერთმანეთში აირია, რის შედეგადაც წარმოიშვა მოლურჯო-იისფერი ღრუბელი. ასე იქნა აღმოჩენილი ახალი ქიმიური ელემენტი – იოდი. ამ აღმოჩენისათვის საფრანგეთის მეცნიერებათა აკადემიამ ბ. კურტუას 6000 ფრანკი გადასცა. ამ ფაქტმა ის  ცნობილი ქიმიკოსი გახადა.

კატას უკავშირდება კიდევ ერთი, არანაკლებ ცნობილი გამოგონების შექმნაც. მართალია, ეს  სხვა კატა იყო, მაგრამ ფაქტი ისევ საფრანგეთში მოხდა. 1903 წელს ფრანგმა ქიმიკოსმა ბენედიქტუსმა არამსხვრევადი  მინა გამოიგონა.  მისი შექმნის იდეამდე მეცნიერი მიიყვანა შიდა მხრიდან კოლოიდის თხელი ფენით დაფარულმა კოლბამ, რომელიც იატაკზე დაეცა. ის დავარდნის დროს წვრილ ნაწილებად კი არ დაიმსხვრა, არამედ წვრილი ბზარების ბადით დაიფარა. ბენედიქტუსმა ჩაატარა აღნიშნული ფაქტის ანალოგიური ექსპერიმენტი. აიღო ჩვეულებრივი ბრტყელი მინა. ცალი მხრიდან ის მთლიანად კოლოიდით დაფარა, იმავე გვერდს  მოარგო ასეთივე მეორე მინა და ერთმანეთს შეაწება. ამის შემდეგ ნაკეთობა იატაკზე დააგდო, რასაც შედეგად იგივე უცნაურობა მოჰყვა: კი არ დაიმსხვრა წვრილ ნამტვრევებად  და გაიფანტა მთელ ოთახში, არამედ მისი მთელი ზედაპირი ბზარების ბადით დაიფარა. ასეთი სახის მინებისგან, რომელსაც „ტრიპლექსი“ ეწოდება დღეისათვის ავტომობილის საქარე მინები მზადდება. ბენედიქტუსის თანამედროვეები ამტკიცებენ, რომ კოლბა მას კი არა, მის კატას გადმოუვარდა.

   გვინდა გაგაცნოთ კიდევ ერთი არაორდინალური აღმოჩენა, რომელიც ძაღლს უკავშირდება – წყალმომარაგების  ყველა ნაგებობა, როგორც წესი, შემოღობილია სპეციალური გისოსებით, რომელთა ძირითადი დანიშნულებაა, არ გაატაროს და, შესაბამისად, დაიცვას ტურბინების მუშა თვალი უცხო სხეულებისა და მოცურავე ყინულისგან. მაგრამ ზამთარში ეს გისოსი ხშირად იფარება ყინულის სქელი ფენით, რაც შემდგომში მკვეთრად ზღუდავს მისი გავლით წყლის გატარებას. იმისათვის, რომ გისოსი ყინულებისაგან გაეთავისუფლებინათ, ჩვეულებრივ, მას ახურებდნენ, რაც, რაღა თქმა უნდა, ძვირი ჯდებოდა, რადგან ბევრი ენერგიის ხარჯვას საჭიროებდა. ამასთან, ის ყოველთვის ნაკლებეფექტიანი იყო. როდესაც საბჭოთა გამომგონებლებმა – ი. ლევინმა და გ. ვანიკმა –  დაინახეს, როგორ იბერტყავს ძაღლი სხეულიდან წყალს, გადაწყვიტეს, რომ გისოსიც უნდა „დაიბერტყოს“. რის შემდეგადაც მათ დაამზადეს საკმაოდ მარტივი სამარჯვი, რომელშიც პერიოდულად ატარებდნენ ელექტრო დენს, რისი წყალობითაც გისოსი ირხეოდა. ეს ხდება ძალზედ იშვიათად.

            1793 წლიდან მოყოლებული 29 ივნისს მეზღვაურები მეზღვაურის დღეს აღნიშნავენ. ჩეხი გამომგონებელი, იოზიფ რესელი, რომელმაც სატყეო აკადემია დაამთავრა, იმპერატორის ტყეებში მეტყევედ მუშაობდა. ტყის შემოვლისას იგი ხშირად ადევნებდა თვალს მდინარეში მოცურავე თევზებს. იმ დროისათვის მდინარეებში ბევრი თევზი ბინადრობდა. წყალი კი საკმაოდ სუფთა იყო, ამიტომ შესაძლებელი იყო მათი დანახვა. ერთხელ, როდესაც ის თვალს ადევნებდა კალმახის გადაადგილებას, მას აზრად გემებისათვის ახალი ტიპის ძრავების, კერძოდ, ახალი სანიჩბავი ხრახნის შექმნა მოუვიდა, რომელიც უნდა გემის უკანა ნაწილში დამაგრებულიყო. ეს მოხდა 1825 წელს, ხოლო ოთხი წლის შემდეგ კი შეიქმნა პირველი გემი ახალი  სანიჩბავი ხრახნით „ცივეტტა“. ბევრ გამოგონებას არ ჰქონია გავრცელების ასეთი ფართო არეალი, როგორც გენიალური ჩეხი გამომგონებლის გამოგონებას.

“ძალიან ბევრი მშობელი ვიცი, რომელიც საერთოდ არ ასწავლის შვილს დამოუკიდებლობას, უნდათ, რომ ყველანაირად მათზე იყონ დამოკიდებული. უნდათ, გააკონტროლონ და კონტროლი ბევრ შემთხვევაში ძალიან ცუდად გამოსდით. ბოლოს ისე გამოდის, ბავშვი სრულიად დამოკიდებული ხდება მშობლებზე და ვერანაირ გადაწყვეტილებას ვერ იღებს.”

“არ ვიცი, დროის ბრალია, მშობლების ბრალია თუ რისი ბრალია, რომ თავისუფლება ნაკლებად გვაქვს ანუ მშობლები თვლიან, 18 წლისაც რომ გავხდით, მაინც არ ვართ თავისუფლები და თავისუფლება აღიქმება 25 წლის ზემოთ. თავისუფლება რომ გვქონდეს და მიჩვეულები ვიყოთ თავისუფლებას, ყველაფერი სხვა კუთხით წავა. “

“უნივერსიტეტში მიღებული ცოდნით წინ  ვერ წახვალ იმიტომ, რომ ძირითადად თეორიაზეა გადატანილი ყურადღება.”

“ძირითადად  არის მშობლებისგან ზეწოლა, რომ უნდა გქონდეს დიპლომი.”

ეს  ფრაზები ახალგაზრდობის კვლევის შედეგად მომზადებული პუბლიკაციიდანაა. კვლევა  ფრიდრიხ ებერტის ფონდის ინიციატივით 2016 წელს ჩატარდა. კვლევის საგანი იყო ახალგაზრდების დამოკიდებულება ისეთ საკითხებთან, როგორიცაა: დასაქმება, განათლება, დემოკრატია, საგარეო პოლიტიკა, ოჯახთან და მეგობრებთან ურთიერთობა, იდენტობა, რელიგია, ცხოვრების სტილი და სხვა საკითხები. კვლევაში მონაწილეობა მიიღეს 14-დან 29 წლამდე ასაკის ახალგაზრდებმა.

კვლევა საყურადღებოა და ბევრი მნიშვნელოვანი დასკვნის გაკეთების საშუალებას იძლევა. აქ მოყვანილი ციტატებითაც კი ცხადია, რომ ახალგაზრდებს აქვთ სურვილი, დამოუკიდებლად მიიღონ გადაწყვეტლება, მიიღონ კარგი განათლება, იყვნენ კონკურენტულები შრომით ბაზარზე და თვითონვე აიღონ პასუხისმგებლობა საკუთარ ცხოვრებაზე, თუმცა სურვილების ასრულების გზაზე არაერთ დაბრკოლებას აწყდებიან, იქნება ეს ოჯახი, მათ გარემოცვაში გაბატონებული დამოკიდებულებები თუ ის რეალობა, რომელიც არც ისე ხარისხიან განათლებას და ცხოვრებისთვის საჭირო უნარ-ჩვევებს აძლევს. გამოსავალს ახალგაზრდების 21 % ემიგრაციაში ხედავს. ისინი ფიქრობენ, რომ სხვა ქვეყანაში უკეთეს პირობებში შეძლებენ ცხოვრებას და უფრო დამოუკიდებლები იქნებიან. ახალგაზრდებს ყველაზე მეტად უმუშევრობა და სიღარიბის ზრდა აწუხებთ და დისკრიმინაციის შემთხვევებიდანაც ყველაზე ხშირად ეკონომიკური მდგომარეობის გამო განცდილ უსიამოვნო შემთხვევებს გამოყოფენ.

ვინ უსმენს ახალგაზრდებს, რომლებიც თვლიან, რომ პოლიტიკოსები მათი მდგომარეობის გაუმჯობესებისთვის არაფერს აკეთებენ, სამოქალაქო აქტივიზმს აზრი არ აქვს და ყველაზე დიდ ნდობას მართლმადიდებლურ ეკლესიას უცხადებენ? რას სთავაზობს სახელმწიფო ახალგაზრდების 52%-ს, რომლებიც ღიად საუბრობენ განათლების არადამაკმაყოფილებელ დონეზე და მათი ნაწილი სასწავლო დაწესებულებებს სტრესულად მიიჩნევს? იცით, რომ მასწავლებლებისა და ლექტორებისადმი ნდობის დონე ბევრად უფრო დაბალია, ვიდრე ნათესავებისა და რელიგიური ლიდერების მიმართ და მიუხედავად იმისა, რომ ოჯახის წევრების მხრიდან მათ გადაწყვეტილებებზე ზემოქმედებას არც ისე დადებითად აფასებენ, ყველაზე მეტად მაინც ოჯახის წევრების და მეგობრების იმედი აქვთ. დიახ,  14-დან 29 წლამდე ახალგაზრდები, ანუ ძალიან ბანალურად რომ ვთქვათ, “ჩვენი ქვეყნის ხვალინდელი დღე”, თვლის, რომ ამ ქვეყანაში მხოლოდ ახლობელს თუ დაეყრდნობი, სისტემა მათ სასარგებლოდ არ მუშაობს, გადაწყვეტილების მიმღები პირები მათ პრობლემებს არ იცნობენ, სჯობს საკუთარ თავს თავად მიხედონ.

არავინ იცის, რა სჯობს ამ ახალგაზრდებისთვის, ის, რომ ისინი მხოლოდ საკუთარ ძალებზე იყვნენ დამოკიდებულები თუ ის,  რომ სისტემა მეტად იყოს ორიენტირებული მათი პრობლემების მოგვარებაზე. ახალგაზრდებს იშვიათად უსმენენ, მათ ცოტა სივრცე აქვთ, სადაც ერთმანეთს ან უფროსებს საკუთარ ყოველდღიურობაზე, მომავლის განვითარების სასურველ გზებზე, არსებულ ბარიერებზე და მათი გადალახვის გზებზე დაელაპარაკებიან, ოჯახსა თუ საგანმანათლებლო დაწესებულებებში ბავშვებს  მოცემულობებს და მათზე მორგებას ასწავლიან და სურვილი, იყვნენ დამოუკიდებლები, გადადგან აუცილებელი ნაბიჯები, ისწავლონ საკუთარი გამოცდილებით და მიუახლოვდნენ სასურველ რეალობას, ხშირად სურვილად რჩება.

იქნებ სწორედ ეს არის განათლების სისტემის ყველაზე რთული რგოლი, რომ მის ცენტრალურ ფიგურად ვერა და ვერ იქცა ბავშვი და მისი ინტერესები, იქნებ ჩვენს საზოგადოებას ღია დიალოგი სჭირდება პრობლემურ თემებზე მეტი თავისუფლებისთვის, იქნებ ასე, ერთმანეთის გაგებით და გულისხმიერებით მიიღწევა უფრო მეგობრული გარემო ბავშვებისა და ახალგაზრდებისთვის, იქნებ შესაძლებელია საკუთარ თავში მოძიება ძალისა, რომელიც მათ მოსმენას შეგვაძლებინებს.

ცხოვრება – დიალოგია, სწავლება – დიალოგია, შეცნობა – მხოლოდ დიალოგის მეშვეობით ხდება შესაძლებელი. ჩვენ განსხვავებული ელემენტები ვართ და მხოლოდ დიალოგი გვაძლევს საშუალებას, რომ ურთიერთქმედებაში შევიდეთ სხვა ელემენტთან და მხოლოდ ასე შევძლებთ განვიცადოთ, შევიგრძნოთ, გავიგოთ და შევიცვალოთ… დიალოგი მუდმივი მოძრაობაა, თამაშიც დიალოგი და პოზიტიური მოძრაობაა… და თუ ცხოვრება თამაშია, ეს ყველაზე სახალისო და საინტერესო თამაში გამოდის.

ჩვენ ისედაც დიალოგში ვართ სამყაროსთან, გარემომცველ საგნებთან, ფაქტებთან, მოვლენებთან, უბრალოდ, ვირჩევთ, ვის ვესაუბროთ და ვის  ან რას ავუაროთ გვერდი. თუმცა, ეს დიალოგი შეიძლება ზედაპირული და ფორმალურიც იყოს და შეიძლება – ღრმა და შინაგანიც.

მაგალითად, გათენდა… პირველი, რასაც ვაკეთებთ, ფანჯარაში ვიხედებით: როგორი ამინდია…? წვიმს, თოვს, ნისლი ან მზეა… ჩვენს განწყობაზე უკვე გავლენას ახდენს ის, თუ როგორი ამინდია ქალაქში, რომელშიც ვცხოვრობთ. როგორ გავლენას ახდენს…? აი, ეს სწორედ ის საკითხია, სადაც ვერც მე და ვერც სხვა ვერ გიკარნახებთ, თქვენ რა უნდა განიცადოთ ან რას განიცდით მაშინ, როცა ქალაქში ნისლია ან მზე… დიახ, თქვენი განწყობილება აუცილებლად რაღაცით იცვლება: ან უფრო პოზიტიური ხდება, ან – განწყობას გიფუჭებთ, ან – უბრალოდ, ნეიტრალური რჩებით… ან კიდევ იტყვით, რომ – „ბუნებას არ აქვს ცუდი ამინდი“ – და თავად მართავთ განწყობას.

და დილის ჩაის ან ყავას როგორ მიირთმევთ…? შეიგრძნობთ სასიამოვნო სითხის არომატს, აგემოვნებთ მასთან ერთად სამყაროს თუ ჩქარა-ჩქარა, წყალივით  და ავტომატურ რეჟიმში დაცლით და გარბიხართ…

იქნებ მთელი დღე ისე გადის, რომ არც არასდროს ფიქრობთ იმ საგნებზე, რომლებსაც ეხებით (ჰოო, ეგღა გაკლიათ კიდევ, საგნებს ელაპარაკოთ…). სწორედ მაგას ვამბობ, რომ თანამედროვე ადამიანმა დაკარგა გარესამყაროსთან დიალოგის ჯერ სურვილი და შემდეგ უნარიც, ის ჩაიკეტა თავის სამყაროში და მექანიკურ და ავტომატურ არსებობაში, თუ რამე შერჩა, ცნებითი აზროვნებაა; დიალოგი კი უბრალოდ ინფორმაციათა გაცვლა-გამოცვლად აქცია.

ადამიანური ყოფა და არსებობა კი ასე მარტივი სულაც არ არის, ეს მხოლოდ ზედაპირია, ფორმალური ურთიერთობები, ან ფორმათა ურთიერთობები… ნამდვილი დიალოგი კი ისაა, როდესაც ემპათია გაქვს მეორე ადამიანის, ცოცხალი ან არაცოცხალი სამყაროს მიმართ. რას გრძნობთ, როცა ყვავილებს უყურებთ? შეგიძლიათ, რომ აღწეროთ და მეტი არაფერი? და თუ შეიგრძნობთ, მაშინ ვერც აღწერთ, რადგან ყვავილებთან „დიალოგით“ იქნებით დაკავებული… ზღვაზე როცა ხართ, ტალღებთან გისაუბრიათ…? სიტყვებით არა… სიტყვები დიალოგის საშუალებებს შორის ყველაზე სუსტი ფორმაა… თუ გისაუბრიათ, მაშინ ისედაც იცით ამის შესახებ, რა ხდება და როგორ… გავლენაც ხომ გიგრძვნიათ…? სივრცეები თქვენს სულში… თითქოს ზღვა თავად ხართ. აი, ეს შეგრძნებაა ურთიერთგავლენა და ურთიერთქმედება.

თუ უფრო განვავრცობთ თემას, უფრო შორსაც წავალთ. დიალოგი შესაძლებელია არა მხოლოდ ნივთებთან და ბუნების მოვლენებთან… არამედ, ნებისმიერ მოვლენასთან, რაც კი ჩვენ გარშემო და ჩვენში ხდება, მაგრამ უმეტესად ჩვენ ყველაფერს „ვემიჯნებით“ და გვგონია, რომ ამით თავს „ვიცავთ“ და საბოლოოდ გამოდის, რომ ვიკეტებით…  ვიკეტებით და, სინამდვილეში, ვავიწროვებთ იმ სივრცეს, რომელშიც ვცხოვრობთ და რომელშიც შემდეგ სული გვეხუთება.

ცხოვრება შედგება ადამიანებისგან, ფატქებისგან (მოვლენებისგან), ჩვენი დამოკიდებულებისგან ამ ადამიანების, ფაქტებისა და მოვლენების მიმართ (დიალოგისგან) და…

ბუნებრივია, შედგება კიდევ ძალიან მნიშვნელოვანი ნებელობითი აქტისგან, ეს არის – არჩევანი. რა თქმა უნდა, ჩვენ ვირჩევთ… ყველა შემთხვევაში და ყოველთვის ვირჩევთ: მარცხნივ თუ მარჯვნივ, ეს თუ ის, ასე თუ ისე… მაგრამ რასაც (ვისაც) ვირჩევთ, ეს ნიშნავს, რომ მასთან დიალოგი გვაქვს (მეტაფორაა ზოგ შემთხვევაში), დიალოგი – ურთიერთქმედება და გავლენაა, რომლის შედეგადაც რაღაც სხვა მიიღება, თვისობრივად ახალი. დიახ, ღრმა დიალოგი სინერგიაა.

დიალოგის ამ ფორმებს საინტერესოდ განიხილავს ფილოსოფოსი მარტინ ბუბერი ნაშრომში – „მე და შენ“. ბუბერის ფილოსოფიის მიხედვით, ადამიანურ ურთიერთობებში „მე“ არ არის თავდაპირველი. მნიშვნელოვანია არა „მე“ ან „შენ“, არამედ დამოკიდებულება მე-სა და შენ-ს შორის.  დიახ, მთავარია დამოკიდებულება ანუ ურთიერთქმედება, ურთიერთგავლენა, მიმოქცევა მე-სა და შენ-ს შორის…

ეს ძალიან ჰგავს მეტაფორულად ორ ნაპირს შორის ზღვის მიმოქცევას, სადაც მთავარი ნაპირები კი არ არის, არამედ ის, რაც „შუაში“ ხდება. რადგან ბუბერის მიხედვით, ადამიანი საკუთარ მე-ს განიცდის და აყალიბებს მხოლოდ მეორესთან, შენ-თან ურთიერთობისას და ეს მუდმივი მიმოქცევაა და დაუსრულებელი ქმნადობა.

ბუბერი დამოკიდებულებებს განიხილავს სამ სფეროში:

პირველი სფერო – ბუნებასთან ცხოვრება

მეორე სფერო – ადამიანებთან ცხოვრება

მესამე სფერო – სულიერ არსებებთან ცხოვრება

პირველ შემთხვევაში დამოკიდებულება ენობრივ გამოხატვამდე არ მიდის, მეორე შემთხვევაში დამოკიდებულება გამოიხატება ენობრივად და მესამე შემთხვევში დამოკიდებულება „ბადებს ენას“. სწორედ მესამე შემთხვევაზე შეიძლება ვთქვათ, რომ ამ დროს „იბადება“ მეტაფორებიც.

საგნები შეიძლება  აღვიქვათ, უბრალოდ, როგორც საგნები, რომლებსაც ვიყენებთ; ასევე შეიძლება შევხედოთ ცხოველებს და ადამიანებსაც. მაგრამ ეს მხოლოდ ზედაპირული ხედვა იქნება  და ასეთი მიმართება სამყაროს მთლიანობას ვერ შეგვაცნობინებს. შეიძლება მე აღვწერო ადამიანი, დავახასიათო  გარეგნობის მიხედვით: რომ მას აქვს ხშირი თმა, თაფლისფერი თვალები, გრძელი თითები, სასიამოვნო ხმის ტემბრი და ასე შემდეგ. მაგრამ ამ ყველაფრის მიუხედავად, ჩემთვის დამალული იქნება მთავარი – თავად ის ადამიანი. ბუბერი ამგვარ ზედაპირულ დამოკიდებულებას გამოხატავს ნაცვალსახელებით: მე-ის. ხოლო ღრმა ურთიერთდამოკიდებულებას აღნიშნავს მე-შენ ნაცვალსახელებით. სიღრმისეულ დამოკიდებულებაში მხოლოდ ადამიანი არ იგულისხმება, შენ – შეიძლება იყოს ნებისმიერი სულიერი ან უსულო საგანი, აქ მთავარი დამოკიდებულებაა… სწორედ ამის შესახებ ვწერდით ზემოთ. შეუძლებელია, ადამიანმა იცხოვროს მხოლოდ სიღრმისეული დამოკიდებულებით, მაგრამ მხოლოდ ზედაპირული დამოკიდებულებებით ადამიანი კარგავს მთავარს, სულს და იქცევა მექანიკურ არსებად.

როგორი დამოკიდებულება გაქვთ გაკვეთილზე მოსწავლეებთან? ლექციაზე – სტუდენტებთან? ზოგადად – ადამიანებთან, საგნებთან, ბუნებასთან…? 

მიხეილ ჯავახიშვილი წერს `ჯაყოს ხიზნებში~: `ქართული კალამი ორეულია  გოლგოთის ჯვრისა,  ხოლო მისი პატრონი ყოველთვის ჰგავდა იმ მთაზე აღმავალ მაცხოვარს~. ეს მწერლის დიდი ტვირთი და პასუხისმგებლობაა,  ამიტომაც არის `ჯაყოს ხიზნები~ მწერლის  თვითგვემა, თვითმხილება. მიხეილ ჯავახიშვილი ჯვარს აცვა საბჭოურმა რეჟიმმა. `ჯაყოს ხიზნებს~ 1924 წლის სექტემბერ-ოქტომბერში ვწერდი და ვგრძნობდი, რომ ჩემს გულს ცეცხლი ეკიდებოდა, ხოლო სული იმ დროის სისხლში მქონდა ამოვლებული. `ჯაყო~ გმინვაა ჩემი სულის~, _ ეს სიტყვები მიხეილ ჯავახიშვილმა თავის უბის წიგნაკში ჩაწერა. ძნელია ამაზე უკეთესად `ჯაყოს ხიზნების~ შეფასება. ეს რომანი, მართლაც, გმინვაა, ოღონდ არა მხოლოდ მწერლის, არამედ ერის სულისა. 1924 წელს ქართველმა ერმა კიდევ ერთხელ გაიბრძოლა თავისუფლებისათვის და სისხლის ნიაღვარში ჩაიხრჩო. ამ სისხლმა გაუყუჩებელი ტკივილი დაუტოვა მწერალს.

1923 წ. ნაციონალურ-დემოკრატიული პარტიის წევრები დააპატიმრეს, მათ შორის,  მიხეილ ჯავახიშვილი, რომელიც ორთაჭალის ციხეში 6 თვე იჯდა. დაპატიმრებულთაგან ბევრი დახვრიტეს. მიხეილ ჯავახიშვილსაც დახვრეტა ჰქონდა მისჯილი, მაგრამ პავლე ინგოროყვას, ნიკოლოზ ყიფშიძესა და კიდევ რამდენიმეს სერგო ორჯონიკიძისათვის უთხოვიათ, რომ მწერალი არ დაესაჯათ. მართლაც 1923 წლის 3 აგვისტოს მიხეილ ჯავახიშვილი გაათავისუფლეს. ამის შემდეგ იგი აქტიურად შეუდგა წერას და საბჭოთა რეჟიმის წინააღმდეგ ბრძოლა გააგრძელა სიტყვით, მხატვრული შემოქმედებით, ნელი მოქმედების, მაგრამ ყველაზე მძლავრი იარაღით.

მიხეილ ჯავახიშვილი მოთხრობებითა და რომანებით ამხელდა საბჭოთა რეჟიმს. ქართულ მწერლობაში ასეთი გამბედაობა მხოლოდ ილია ჭავჭავაძეს ჰქონდა. მართლაც, ბევრი რამ ანათესავებს ამ ორ მწერალს: ერის ბედისა თუ მხატვრული სიტყვისადმი დამოკიდებულება _ მხილების პათოსი, გროტესკი, ძარღვიანი ქართული.

მიხეილ ჯავახიშვილი იგონებს, როგორ შეხვდა ყმაწვილობაში, წინამძღვრიანთკარის სამეურნეო სასწავლებლის მოსწავლე, ილიას მისსავე დღეობაზე. იქ მას რუსული აქცენტით წაუკითხავს ბარათაშვილის ლექსი. ილიას შეუქია. ვიღაცას უთქვამს, მწერლობას აპირებსო. `მაშინ მწერლობა აზრადაც არ მქონია~, _ იგონებს მიხეილ ჯავახიშვილი. 1907 წელს კი ილიას სისხლით მოსვრილ ბალიშზეც ედო თავი. სწორედ მაშინ მიიღო ალბათ მისტიკური ნათლობა _ ტანჯვით გზის გავლისა და ჯვარცმისათვის. მის საარქივო ჩანაწერებში ერთი ასეთი სამომავლო თემაა მონიშნული: `ბნელ ღამეს მამადავითის სასაფლაოზე ავედი. ლანდი მომეჩვენა, ილია ჭავჭავაძე გაცოცხლებულიყო. წამომყვა. საქართველო დავატარე. ყველაფერი ნახა. მესაუბრა~.

უცხო კალთას შეფარებული, უპატრონოდ მიგდებული, გაუქმებული ტაძარივით მივიწყებული, გაპარტახებული მამულის ბედი იყო მწერლის მთავარი საფიქრალი. უბის წიგნაკში ჩაუწერია: `ჩვენი ეპოქა _ რევოლუცია ჩემთვის საშინელი ტრაგედიაა… სჯობდა, სჯობდა უფრო ადრე გავჩენილიყავი ან უფრო გვიან~.

`ჯაყოს ხიზნებში~ – ერთგვარი თვითგამოტირებაც იყო _ თვითდასჯა იმის გამო, რომ ვერაფერი მოახერხა, ვერაფერი გააწყო და ერი მგელს, საბჭოურ რეჟიმს, შეატოვა ხელში. `ჯაყოს ხიზნებმა~ გამოქვეყნებისთანავე (დაიბეჭდა ჟურნალ `მნათობში~ 1924 წელს) ყურადღება მიიქცია და აზრთა სხვადასხვაობა გამოიწვია. ჭარბობდა იმგვარი კრიტიკული წერილები, რომლებშიც მწერალს ბრალს სდებდნენ ინტელიგენციის შეურაცხყოფასა და არაობიექტურობაში. მწერალზე თავდასხმებით განსაკუთრებით გამოირჩეოდნენ იდეოლოგიზებული პროლეტარი მწერლები.

1925 წ. 17 მაისს რუსთაველის თეატრში `ჯაყოს ხიზნების~ გმირების გასამართლებაც კი მოეწყო. ამის თაობაზე ხელმოუწერლად გამოქვეყნდა წერილი (ანონიმი ავტორი სერგო კლდიაშვილი იყო). ნიკა აგიაშვილი იგონებს: `დისპუტს დავესწარი. საზოგადოება აღშფოთებული იყო რომანით. ერთმა უთხრა მიხეილს: რაღა ოსი დაგვასვი თავზეო. მიხეილი ადგა და უპასუხა: `ჯაყოს ხიზნები~ საბჭოთა სინამდვილემ დამაწერინაო. მაშინ ყველა გაჩუმდა~.

მიხეილ ჯავახიშვილის არქივში შემონახულია ამ დროს  გამოქვეყნებული ზოგიერთი წერილი ჩანაწერებით. ვ. ხუროძის (1924 წ. #5,6.  `მნათობი~) ვრცელი წერილის იმ ადგილას, სადაც წერია, რომ ჯაყოს მსგავსი ტიპი შემთხვევითიაო, მიხეილ ჯავახიშვილს მოუნიშნავს: `კომუნისტური გაზეთებიც კი სავსეა ჯაყოსებური ტიპებით და ამბებით~. ხოლო სადაც ეწერა, რომ მწერალი აღტაცებულია ჯაყოთი, მინაწერია: `ეგრე რამ გაგასულელა?~

ასეთი გასულელება კი, სამწუხაროდ, დიდხანს გაგრძელდა. ყველასათვის ცნობილია 1979 წ. გამართული სატელევიზიო დისკუსია თემურ ჩხეიძის მიერ დადგმული `ჯაყოს ხიზნების~ სატელევიზიო სპექტაკლის გამო. საზოგადოების ერთი ნაწილი ისევ აღშფოთდა, ისევ შეურაცხყოფილად იგრძნო თავი. შიშველი მხილება და დაუნდობელი თვითკრიტიკა (სახარებისეული დირეს დანახვას რომ გულისხმობს საკუთარ თვალში) კვლავ მიუღებელი აღმოჩნდა.

ი. გომართელის წერილის (1925 წ. ჟურნალი `ახალი გზა~; #17) იმ ადგილას, სადაც წერია: `ფსიქოლოგიის გაშუქებაში მიხეილ ჯავახიშვილი დიდი ხელოვანი და იშვიათი ოსტატია. ასეთი ანალიზი ჩვენი ინტელიგენციის ერთი ნაწილის სულიერი ავადმყოფობისა ჯერ არავის მოუცია ჩვენს სიტყვაკაზმულ მწერლობაში~ _ მწერალი შენიშნავს: `ავტორის გლოვა თეიმურაზის ბედისა არ გესმის?~

თეიმურაზ ხევისთავი კერძო, კონკრეტული ადამიანის სახეცაა და, იმავდროულად, სიმბოლურიც. ხიზნობა კი უნებობაა, ტყვეობაა, საკუთარ უფლებებზე უარის თქმაა, თავისუფალი არჩევნის ღვთით მომადლებული ნიჭის დაკარგვაა, უსასოობაა, ეშმაკისკენ მიდრეკა და მასთან უნებური გარიგებაა, ღვთის გზიდან აცდენაა… ამიტომაც რომანი შეიძლება რამდენიმე ასპექტით გავიაზროთ და მთავარი გმირის სახეში სხვადასხვა სიღრმის სააზროვნო შრეები მოვინიშნოთ:

თეიმურაზის, როგორც კერძო კაცის ბედი კონკრეტულ საზოგადოებაში;

თეიმურაზის, როგორც ერის გარკვეული ისტორიულ-კულტურული რაგვარობის, არსებობის პრობლემა;

თეიმურაზის, როგორც საზოგადო, უნივერსალური ადამიანის, სულიერი სამყაროს კანონზომიერებანის გარკვევა და შემეცნება. ამ შემთხვევაში, `გარეთ~ დატრიალებული დრამა არქეტიპულ საწყისებს (სულიერი, მშვინვიერი, ხორციელი) შორის კონფლიქტად გავიაზროთ. ამგვარად, თეიმურაზიც, მარგოცა და ჯაყოც პერსონიფიცირებულ ვნებებად წარმოდგებიან, რომელთა საშუალებით მწერალი თვითშემეცნებას მიესწრაფვის, რათა ამ გზით სამყაროს ჭეშმარიტებას ეზიაროს.

რომანი თეიმურაზ ხევისთავის ჯაყოსთან შეხვედრით იწყება და ამას მოჰყვება დიდი გამოცდა _ ტანჯვა-წამებით აღსავსე. ეს თვითონ ცხოვრებაა _ წუთისოფელი _ თავისი ულმობელი კანონებით, ამიტომაც ჭარბობს რომანში ბნელი ფერები. რომანტიკული და ამაღლებული აქ თითქმის არ არის, რადგან არც უმწიკვლობა და უმანკოებაა, რომელმაც სინათლე უნდა დაბადოს. რომანში ადამიანის დაცემა, მისი გულიდან სასუფევლის განდევნა და ჯოჯოხეთის დამკვიდრება ნიუანსური სიზუსტითაა წარმოდგენილი. სწორედ ეს ნიუანსები ამხელს მიხეილ ჯავახიშვილის მწერლურ ოსტატობას, რომლის გზითაც მან მკითხველს ადამიანის სულის უჩინარი უფსკრულების მოხილვის საშუალება მისცა. რომანი ლოცვით მთავრდება _ მწყემსი უცილობლად იპოვის თავის დაკარგულ, გზააბნეულ ცხვარს, ოღონდაც ლოცვის ძალას ნუ დაკარგავს ბნელიდან სინათლის მხმობელი.

ცხოვრების ხიზნობა (სამოთხიდან გამოდევნა) გარდაუვალია, როგორც უფლის ნებით დაშვებული გამოცდა (ტანჯვის გზით სულის გამოსაწრთობად), მაგრამ მისგან თავდახსნა ადამიანის თავისუფალი ნების არჩევანია. მწერალს სურს, რომ მკითხველმა დაიჯეროს _ თეიმურაზი ამ არჩევანს გააკეთებს.

ზნეობრივი დაცემისა და არარაობად ქცევის პროცესში რწმენის დაკარგვის უდიდეს მნიშვნელობას კარგად იცნობს ქართული ლიტერატურული ტრადიცია. მიხეილ ჯავახიშვილი რომანში წარმოაჩენს, თუ როგორ შლის და ანგრევს ადამიანის მთლიანობას, სიმტკიცესა და ნებას ურწმუნოება. ძველი და ახალი აღთქმიდან მოყვანილი ციტატები (ლოცვები, იგავები, მცნებები) ადამიანის ღვთისკენ მისწრაფებას ამხელენ. მწერალი მიგვადევნინებს თვალს, თუ რა ცვლილებებს იწვევს რწმენა კაცში, როგორ განწმენდს და აამაღლებს. თეიმურაზისთვის რწმენის განახლება `ამოძრავების~ წყარო გახდა (თუმცა, მისი `საქმე~ წარმოსახვას არ გასცილდა, მაგრამ მოვლენების საღი შეფასების უნარი მიანიჭა). ბიბლიიდან მოყვანილი ყოველი იგავი თუ სტრიქონი გმირის გარკვეული სულიერი მდგომარეობის რაგვარობის გამომხატველია.

თეიმურაზის დადანაშაულება ნიშნავს, დაადანაშაულო თვითონ მიხეილ ჯავახიშვილი. თეიმურაზი ხომ მისი ალტერ-ეგოა. მწერალმა ამ რომანით კიდევაც დაიდანაშაულა თავი და თუ რამ ცოდვა ჰქონდა, თავისი მოწამეობრივი აღსასრულით  გამოისყიდა.

რა ვერ შეძლო და რა შეძლო თეიმურაზმა? ანუ როგორ დამარცხდა ხორციელად  და როგორ გაიმარჯვა სულიერად?

1. მან ვერ შეძლო არსებულ ძალადობრივ რეჟიმთან შეგუება. სამოღვაწეო ასპარეზს გაეცალა. თავისი საქმე გააგრძელა, როგორც შეეძლო. ისევ ძველ-სიგელ-გუჯრებს დასტრიალებდა, კითხულობდა, ფიქრობდა. თავის ქვეყანაში ემიგრანტად იქცა. მისთვის ეს იყო დროებითი გაცლა ბრძოლის ველიდან, მოლოდინი. ჟამი ქვათა შეკრებისა. ძალების მოკრებისა. ნახუცარ ივანეს ეუბნება: `ბავშვებს იმას არ ვასწავლი, რისაც თვითონ არ მწამსო~. ეს კი დასტური იყო სიბრძნისა: `საცა არა სჯობს, გაცლა სჯობს, კარგისა მამაცისაგან~.
2. მან ფიზიკური გადარჩენისთვის არაფერი დათმო, ნახუცარ  ივანესავით `წვერი არ გაიკრიჭა~ და დარჩა თავისი შეხედულებების ერთგული.
3. მან გადაწყვიტა სულიერად გადარჩენილიყო და დალოდებოდა თავის დროს. ამგვარად, იგი აღასრულებს ქრისტიანულ მცნებებს _ ითმენს დამცირებასა და შეურაცხყოფას. მარჯვენაში რომ არტყამენ, მარცხენას მიუშვერს, სამოსს რომ ართმევენ, პერანგსაც აძლევს.
4. მან ჯაყოს ძალადობას ძალადობით არ უპასუხა. ქრისტიანული მორალი დაიცვა, რადგან კარგად იცოდა სახარებისეული სწავლება, ვინც მახვილს აიღებს, მახვილითვე განიგმირება.
5. იგი არ იქცა კაცის მკვლელად. მას შეეძლო ჯაყოს მოკვლა, როდესაც მოულოდნელად მძინარეს დაადგა თავზე. ამგვარად, შეასრულა ქრისტიანული მცნება `არა კაც-ჰკლა~.
6. მან თავი არ მოიკლა. თვითმკვლელობის ცოდვა არ ჩაიდინა (ჰქონდა ამის მცდელობა). ღვთის შექმნილის ბედი ღმერთსვე მიანდო.
7. მას საერთოდ არ შეუძლია სისხლის დაღვრა, ქათამსაც კი ვერ დაკლავს.
8. იგი თავისი უმწეობით იქცა ვაჟა-ფშაველასეულ იდეალის გამოხატულებად: `ბალახი ვიყო სათიბი,/არა მწადიან ცელობა,/ ცხვრადვე მამყოფე ისევა,/ოღონდ ამშორდეს მგელობა~ `ჩემი ვედრება~). ეს ერთგვარი იდეალისტური მსოფლმხედველობა  მან პრაქტიკულად განახორციელა. ის დარჩა ბალახად და არ იქცა ცელად, დარჩა ცხვრად და არ იქცა მგლად. მსხვერპლად ყოფნა არჩია ჯალათობას.
9. ის უარს ამბობს მგლური კანონებით ცხოვრებაზე. ერთ ეპიზოდში თეიმურაზი თითქოს მიხვდება ფეხზე წამოდგომის წუთისოფლისეულ პირობას, საკუთარ სულში ძალების მოკრებას მგლური კანონების აღსასრულებლად. ამიტომაც შეატრიალდა კიდევაც ქრისტიანული მცნებები და გადაწყვიტა, მიჰყოლოდა შეგონებებს, რომლებითაც ცხოვრება წვრთნიდა თავის `რჩეულებს~: 1. მგლებთან მგლობა და ცხვრებთანაც მგლობა; 2. ცხვარი ღმერთს მოსაწველად, გასაკრეჭად და შესაჭმელად გაუჩენია; 3. ვინც ღილი მოგწყვიტოს, ის თავით-ფეხებამდე გაატიტვლე, ხოლო ვინც არაფერი დაგიშავოს, ის გაატყავე; 4. ცხოვრების მდინარეში პირაღმა ცურაობა გიჟების საქმეა. წყალს გაჰყევი, სამშვიდობოს გაგიყვანს; 5. ვისაც ერთი ტყავი აქვს, ორი გააძრე, ვისაც ორი აქვს, ხუთი ააგლიჯე, ვისაც არაფერი არა აქვს, ათი წააძრე; 6. მადლს ნურავის უზამ, თორემ დამადლებულ მადლობას არ გაპატიებს და სამაგიეროს შხამით გადაგიხდის; 7. სიკეთეს ნუ დათესავ, თორემ ლენცოფა ამოვა.

ამ ამაზრზენ `კანონებს~ როცა ისმენს ნახუცარი ივანე, კი არ შეცბუნდება და შეშფოთდება, არამედ კვერს უკრავს თეიმურაზს და ემოწმება, რომ, მართლაც, ყველაფერი ასეა ცხოვრებაში. თვითონაც თავისი გამოცდილებით დარწმუნდა მათს ჭეშმარიტებაში. თეიმურაზმა, საბედნიეროდ, ვერ შეძლო ამ `კანონების~ მიყოლა, რადგან ასე ადამიანობას დაკარგავდა და ჯაყოს დაემსგავსებოდა.

მწერალი თითქოს ჩიხში ემწყვდევა. რა ქნას? მგელს მხოლოდ მგელი თუ დაამარცხებს, ამიტომ იქნებ სჯობდეს, რომ ცხვარი მგლად გადაიქცეს? მაგრამ არა, მიხეილ ჯავახიშვილს სჯერა, ღმერთი არ მიატოვებს თავის შექმნილს, ამიტომაც არის, რომ რომანი ლოცვითა და დიდი მოლოდინით მთავრდება. კოშკში დამწყვდეული მარგო თავის გამომხსნელს მოელის, თეიმურაზი ფეხზე უნდა წამოდგეს ჭირს დავდაღწეული რაინდივით და ღვთის სახელითა და შემწეობით მოიპოვოს დაკარგული საუნჯე.

9. მან არ იძია შური ჯაყოზე, ეს საქმე ღმერთს მიანდო. `ჩემი არს შურისგება და მე მივაგო~ (პავლე მოციქულის ეპისტოლე ებრაელთა მიმართ, 10, 30).
10. მან შეასრულა მცნებები: `არა იპარო~, „არა ცილი სწამო მოყუასსა შენსა ზედა წამებითა ცრუითა“.
11. მან იპოვა ძალა საკუთარ თავში და არ მისცა გვარი ჯაყოს შვილს _ არ თქვა თავის არსსა და მეობაზე  უარი. ერთგან ამბობს: `მე მომღუნეს, მაგრამ ვერასოდეს დამიმორჩილებენ~.
12. მან აპატია მარგოს ღალატი, რადგან მიხვდა, რომ თვითონ დაარღვია სახარებისეული სწავლება: „ნუ მისცემთ სიწმინდეს ძაღლებს: ნურც თქვენს მარგალიტს დაუყრით ღორებს, რათა არ გათელონ იგი თავიანთი ფეხით და მოგიბრუნდნენ და დაგფლითონ თქვენ“. მართალია, მასში იფეთქა ადამიანისათვის ბუნებრივმა სხვისი განკითხვის სურვილმა, მაგრამ გაახსენდა სახარებისეული `არა განიკითხოთ~, ან `პირველმა იმან ესროლოს ქვა, ვინც თვითონ უცოდველია~, ან `რატომ ხედავ ბეწვს  სხვის თვალში, როდესაც შენს თვალში დირე ვერ შეგიმჩნევია~. მან თვითონაც სთხოვა პატიება მარგოს. ის დაემსგავსა ჯვარცმულ მაცხოვარს, რომელმაც ღმერთს შეავედრა ჯვარმცმელები: ღმერთო შეუნდე, რადგან არ იციან, რას იქმანო.
13. მწერალმა ის დაყუდებულ შიო მღვიმელს შეადარა _ წმინდანს, რომელმაც 7 წელი ორმოში გაატარა. თეიმურაზისთვისაც ჯაყოსთან გატარებული დრო, ხიზნობაა, ორმოა, საიდანაც განწმენდილი ამოდის. ეს ის დროა, როდესაც ის კითხულობს სახარებებს, ფსალმუნებს, ბიბლიის სხვა წიგნებსაც და სულიერად ძლიერდება. ხვდება, რომ მთავარია, ადამიანი სულიერად გადარჩეს. მხოლოდ რწმენაა ნამდვილი იარაღი და ფარი ხილული თუ უხილავი მტრის წინააღმდეგ. მხოლოდ რწმენა შეაძლებინებს შიშველი ხელებით ბოროტების დამარცხებას, როგორც დავითმა შურდულით სძლია გოლიათს. რომანის ბოლოს, ის ზანდუკიდან იღებს ხატს და ლოცულობს. სინათლისა და სიკეთის რწმენით მთავრდება რომანი. ამ სინათლისა და სიკეთის მატარებელი კი თეიმურაზია. ის დარჩა გულით წმინდად და როგორც 9 ნეტარებაშია: `ნეტარ იყვნენ წმინდანი გულითა, რადგან ისინი ღმერთს იხილავენ~. რომანის ბოლო ეპიზოდი ამას ადასტურებს. ის დევნილია, შეურაცხყოფილი და დამდაბლებულია, მაგრამ არ ბოროტდება.
14. თეიმურაზმა გააკეთა არჩევანი სიკეთის, სიყვარულის, რწმენის, მოთმინების, მიმტევებლობის სასარგებლოდ. ის ამ უმწეობამ, ტანჯვამ სულიერად გაზარდა და აამაღლა. ეს ჩანს ბოლო ეპიზოდში. თეიმურაზი: კიდობნიდან ამოღებულ ძველ `ხატს კუთხეში დაასვენებს, სანთელს აუნთებს და პირქვე დაემხობა. მეტანიით, სასოებით და ცრემლით ლოცულობს თეიმურაზ ხევისთავი: – წმიდაო ღმერთო! წმიდაო ძლიერო! წმიდაო უკვდავო, შეგვიწყალენ ჩვენ!.. უფალო ძლიერო! ყოვლისა შემძლევ და სათნოიანო! მოგვეც ჩვენ, დავრდომილთა და უღირსთა ძეთა შენთა, მოთმინება ულეველი, მშვიდობა უსაზღვრო და რწმენა უძირო.

კვლავ გარეთ გაიხედავს ნუგეშისცემული თეიმურაზი. ისევ ასვეტილა ბნელ სივრცეში ბნელი კოშკი. იმ კოშკიდან კვლავ მოსჩანს იმედის სანთელი. ისევ მობრუნდება თეიმურაზ ხევისთავი და გულშვებით გაიღიმებს: აღარსად სჩანან ძაღლის მძორები. აღარც მათი სუნი მოსდის იმედნაკრავ ნაკაცარს. ისევ ელის ნაქმრევი ნაცოლარს. ისევ დაყუდებულ შიო მღვიმელივით იცდის თეიმურაზ ხევისთავი~.

 ეს იყო ჯავახიშვილის რწმენა, რომ საკუთარ თავში იპოვიდა ძალას და   წინააღმდეგობას გააგრძელებდა სულის ამოხდომამდე, რაც გააკეთა კიდევაც თავისი მხატვრული შემოქმედებით. ამ რომანის დაწერის, 1924 წლის შემდეგ კიდევ ბევრი იღვაწა, სანამ  ჯვარს აცვეს_ 1937 წელს მწერალი დახვრიტეს.

ზოგჯერ კომპოზიტორებიც კი საუბრობენ განათლების სისტემის პრობლემების შესახებ. რამდენიმე მათგანისთვის გულდასმით მომისმენია კიდეც. მათი უმრავლესობა ერთ კონკრეტულ სირთულეზე ამახვილებს ყურადღებას. მუსიკოსებს აწუხებთ ის, რომ სკოლასა და კონსერვატორიას შორის დამაკავშირებელი რგოლი ფაქტობრივად არ არსებობს. საბჭოთა ეპოქაში დასახელებულ ორ ინსტიტუტს ერთმანეთთან სამუსიკო სასწავლებლები და მუსიკალური მრავალწლედები აკავშირებდნენ. ევროპული ქვეყნების მრავალ სკოლაში საორკესტრო და საგუნდო წრეების არსებობა და მათზე განსაკუთრებული ზრუნვა ჩვეულებრივი მოვლენაა. შესაბამისად, კონტინენტურ დასავლეთში მოზარდს ზოგადსაგანმანათლებლო დაწესებულებიდან უმაღლეს სამუსიკო სასწავლებელში მოსახვედრად არაორდინარული წინააღმდეგობების გადალახვა არ უწევს. დღევანდელ საქართველოში კი უამრავ მოსწავლეს ეღობება გრიბოედოვის ქუჩისკენ მიმავალი გზა.  მათ არ აქვთ შესაძლებლობა კონსერვატორიაში ჩარიცხვამდე საკუთარი მუსიკალური მონაცემების სრულყოფაზე თავისუფლად იმუშაონ. მუსიკალური მრავალწლედების რაოდენობა და დაფინანსება კატასტროფულად შემცირებულია. ხანდახან ბავშვებს ქალაქის ერთი ბოლოდან მეორე ბოლოში უწევთ სიარული, რათა სასწავლო დარბაზამდე მიაღწიონ. მშობლებს საუკეთესო გამოსავლად კერძო პედაგოგების დაქირავება ესახებათ. მოკლედ, დღეს სკოლიდან კონსერვატორიაში მოხვედრას მხოლოდ განსაკუთრებული ტალანტები ან რეპეტიტორის მხარდაჭერის საშუალების მქონე პირები ახერხებენ. ჩვენ ირგვლივ კი მრავლად არიან ადამიანები, რომლებიც ვლადიმერ ჰოროვიცივით ვერ უკრავენ, მაგრამ აქვთ ნიჭი, არ ჰყავთ პერსონალური მასწავლებლები და კონსერვატორიასთან დამაკავშირებელი რგოლის არარსებობის გამო საშემსრულებლო ხელოვნების ნაცვლად ბიზნესის ადმინისტრირების, ტურიზმის მენეჯმენტის ან სისხლის სამართლის სწავლა უწევთ. ბუნებრივია, საყვარელ საქმიანობას მოწყვეტილი პირები მაინცდამაინც ბედნიერად ვერ გრძნობენ თავს და მთელი ცხოვრება აწუხებთ იძულებითი არჩევნის სიმძიმე.

 იშვიათად სასწაულებიც ხდება ხოლმე. როგორც წესი, სასწაული დიდხანს არ გრძელდება. გაელვების შემდეგ საოცარ მოვლენებს კვლავ ძველი წინააღმდეგობები ანაცვლებენ.

წლის დასაწყისში ვერის ბაღში ერთ შესანიშნავ ადამიანს გადავეყარე. მან ჩვენი თანამოქალაქის შესახებ მომიყვა. ბიჭი ჩვენს ქალაქში, მრავალშვილიან და ნაკლებად მდიდარ ოჯახში დაიბადა. სწავლობდა ჩვეულებრივ საჯარო სკოლაში. საკუთარი მუსიკალური ტალანტის გამოვლენაში ძირითადად ოჯახის წევრები ეხმარებოდნენ. დიდი დავიდარაბის შემდეგ, დამაკავშირებელი რგოლის გარეშე მოსწავლემ სკოლიდან კონსერვატორიაში მოხვედრაც მოახერხა. მისი შრომა და განსაკუთრებული მონაცემები დამკვირვებელთათვის შეუმჩნეველი არ დარჩენილა. მალე მან გრიბოედოვის ქუჩიდან „მუსიკალურ ჰარვარდად“ აღიარებულ ხელოვნების უნივერსიტეტშიც გადაინაცვლა. რეალური ზღაპარი აქ არ მთავრდება. საერთაშორისო სასწავლებლის მრავალეროვან ჯგუფში ქართველი სტუდენტი ერთ-ერთი მოწინავე მსმენელი გახლავთ და თანაკურსელებს არაფრით ჩამოუვარდება. ალბათ, ბევრი თქვენგანი იკითხავს, თუ სკოლის მერხიდან პრესტიჟულ კონსერვატორიაში ჩარიცხვა შეძლო და საკუთარი ნიჭის გამოვლენასაც ახერხებს, რაღა უნდა აწუხებდეს მას? რაღა უნდა უშლიდეს მას ხელს, რათა მშვიდად განიცადოს სრული ბედნიერება?

„მუსიკალურ ჰარვარდში“ მოხვედრილ თითქმის ყველა სტუდენტს ვიღაც მფარველობს. ზოგიერთი სტუდენტის ძვირადღირებული ინსტრუმენტით მომარაგებაზე სახელმწიფო ზრუნავს. ზოგიერთ ახალგაზრდა მუსიკოსს კი მეცენატები აძლევენ უფლებას, რათა მათი სახელით შეძენილი „სტრადივარიუსებით“ ისარგებლონ. მხოლოდ ჩვენს თანამემამულეს არ ჰყავს სერიოზული მხარდამჭერი. შესაბამისად, მის შესასრულებელ მთავარ პარტიებს სხვები ასრულებენ. შეიძლება ყველაზე ნიჭიერი იყო, მაგრამ თუ ინსტრუმენტი არ გაქვს, შენს ადგილს სხვა დაიკავებს. თურმე, დარვინიზმის პრინციპებს მუსიკალურ სამყაროშიც ჰქონია თავისი სასტიკი გამოვლინებები.

            ამგვარ პრობლემებსა და მოვლენებზე დაკვირვება ერთი დასკვნის გამოტანის შესაძლებლობას გვაძლევს. თანამედროვე საქართველოში აკადემიური მუსიკალური განათლება ცუდად დაფასებული სფეროა. იმედია, სასტიკი წინააღმდეგობების არსებობის მიუხედავად, ბევრი იდეალისტი მოსწავლე მაინც არ იტყვის უარს საყვარელ საქმიანობაზე.