ინტერვიუ ფსიქოლოგ ნათია იოჰანესენთან

ფსიქოლოგი ნათია იოჰანესენი, ნორვეგიაში ცხოვრობს და ქალაქ ლევანგერის ფსიქიატრიულ კლინიკაში, ზოგადი ფსიქიატრიის განყოფილებაში კლინიცისტ-ფსიქოლოგად მუშაობს.  ჩვენი ჟურნალის მკითხველისთვის, რომელთა სპექტრი საკმაოდ ფართოა,  ნათიას ვთხოვეთ ესაუბრა იმ პრობლემებზე, რომლებიც პანდემიამ ყველასთვის მოიტანა და თითოეული ადამიანისთვის ახალი რეალობა შექმნა. რა გავლენას მოახდენს პანდემიური სტრესი საგანმანათლებლო პროცესის წევრებზე და როგორ შეიძლება ამ ყველაფერთან გამკლავება, წაიკითხეთ ჩვენს ინტერვიუში.

კოვიდ 19-ის მიერ შექმნილმა ახალმა წესრიგმა იზოლაცია, გაურკვეველი მოლოდინი, ეკონომიკური სიდუხჭირე და მომავალი დღეების შიში მოიტანა. რა გავლენას მოახდენს ეს ყველაფერი ადამიანებზე ფსიქოლოგიური თვალსაზრისით?

ამ ტიპის იზოლაციით ადამიანი ექცევა მისთვის არაბუნებრივ პირობებში და უქვეითდება ფუნქციონირების ხარისხი. ეს ყველაფერი სტრესის საგრძნობლად მომატებასთან არის დაკავშირებული. ყველაზე ცუდი ამ დროს ის არის, რომ არ ხდება სტრესის გამომწვევი მიზეზების ალაგება და ადამიანი განიცდის პროლონგირებულ სტრესს, რაც მის ჯანმრთელობაზე შესაძლოა ნეგატიურად აისახოს მომავალში. ადამიანები, რომლებიც მიდრეკილნი არიან დეპრესიისკენ, შფოთვითი აშლილობებისკენ, აქვთ ბიპოლარული აშლილობა, განსაკუთრებით მოწყვლადი ხდებიან ასეთ დროს. ჯერ ერთი იმის გამო, რომ საჭირო სერვისებზე ხელი არ მიუწვდებათ, ან თვითონ ფიქრობენ, რომ ამ დროს არ ღირს ექიმის/ფსიქოლოგის შეწუხება და ყველაზე მთავარი, ის, რაც მათ ფსიქიკური ბალანსის შენარჩუნებაში ეხმარებოდათ, ფაქტობრივად დროებით, გაურკვეველი ვადით დაპაუზდა.

 ადამიანები ოჯახებში  უფრო მეტ დროს ატარებენ, რაც აქამდე სანატრელი იყო, თუმცა დაიკარგა პირადი სივრცე და პირადი დრო, რომელიც აქამდე მეტ-ნაკლებად დარეგულირებული იყო. რა ფსიქოლოგიურ ცვლილებებს გამოიწვევს ეს ყველაფერი ადამიანებში, როგორ აისახება მათ ფსიქიკაზე?

ოჯახის წევრების ერთ სივრცეში ყოფნას აქვს ბევრი პოზიტიური მხარე, თუმცა ყველაფერს თავისი საზღვრები აქვს. განსაკუთრებით მძიმეა ეს ყველაფერი იმ სახლებში, სადაც სხვადასხვა ასაკობრივი კატეგორიის და თაობის რამდენიმე წევრი მჭიდროდ ცხოვრობს და ყველას არ აქვს საკუთარი ოთახი. როცა ბავშვებს მეცადინეობები ონლაინ უტარდებათ და ამავდროულად მათი მშობლებიც იძულებულნი არიან, რომ დისტანციურად იმუშაონ, იქვე ბებია-ბაბუას საყვარელი სერიალი გადის ტელევიზორში, მნიშვნელოვანი ლოგისტიკური პრობლემები იჩენს თავს, რაც თავისთავად ისევ მომატებულ სტრესს ნიშნავს. ამასთან პირადი სივრცის ქონა ადამიანს დღის განმავლობაში მიღებული შთაბეჭდილებების გადამუშავებასა და ბალანსის შენარჩუნებაში ეხმარება.

ბავშვები  ორმაგად მოწყვლად მდგომარეობაში აღმოჩნდნენ – დისტანციური სწავლების ახალი გამოცდილება,  იზოლაცია, ნაკლები სოციალური ურთიერთობები და ნაკლები ფიზიკური აქტივობა. როგორ ფიქრობთ, იქონიებს გავლენას ეს ყველაფერი მათ ფსიქოლოგიურ მდგომარეობაზე?

პაციენტებთან მუშაობის დროს ანამნეზის აღებისას აუცილებლად ვეკითხები – როგორ გრძნობდნენ თავს სკოლაში სოციალურად და რა სირთულეები ჰქონდათ საგნებთან მიმართებაში. სკოლის პერიოდის სოციალური ყოფა მნიშვნელოვანია საჭირო უნარების გამომუშავებისთვის და დიდწილად განსაზღვრავს სხვადასხვა საგანში ბავშვის წარმატებას. ეს არის სოციალური უნარების ვარჯიშის მთავარი არენა. დისტანციური სწავლება ამ თვალსაზრისით განსაკუთრებით მძიმე ტვირთად დაწყებითი სკოლის ბავშვებს აწვებათ. გარდა ამისა, ბევრი სხვა პრობლემა იჩენს თავს. ის, რომ ბავშვს არ მიუწვდება ხელი კომპიუტერზე და/ან ინტერნეტზე, მას მხოლოდ საგნებზე წვდომას არ აკარგვინებს, არამედ ბავშვში აჩენს დაბალი თვითშეფასების განცდას. ხშირ შემთხვევაში ეს განცდები ბავშვებში ცნობიერად არ ტივტივებენ და ყოველი ახალი მარცხი უფრო მეტად ამძაფრებს, ერთგვარად «უდასტურებს» წარმოდგენას საკუთარ თავზე. ასევე ერთ-ერთი მთავარი პრობლემა ისაა, რომ ის ბავშვები, რომლებიც ოჯახებში ფსიქოლოგიურ და/ან ფიზიკურ ჩაგვრას განიცდიან, სრულიად დაუცველი აღმოჩნდნენ მოძალადე უფროსების გარემოცვაში.

როგორ შეიძლება შეცვალონ მშობლებმა ოჯახში განწყობის კლიმატი უკეთესობისკენ, თუ თავად აღარ არიან კარგად?

აუცილებელია სახლის პირობებში ისეთი აქტივობების განხორციელება, რომლებიც ადამიანს წონასწორობის შენარჩუნებაში ეხმარება. მთავარია, გვახსოვდეს, რომ ეს მდგომარეობა დროებითია, და რომ ყველაფერი ისევ ისე იქნება, როგორც უწინ. შესაძლებელია სხვადასხვა სამაგიდო გასართობებით შევიქციოთ თავი ბავშვებთან ერთად. ამ გზით ამ მდგომარეობას ერთგვარ პოზიტიურ ელფერს ვაძლევთ. სამაგიდო თამაშებით ბავშვი ბევრს სწავლობს, უვარჯიშდება მოთმინების, თანამშრომლობის უნარი; სწავლობს, როგორ აიტანოს წაგებით გამოწვეული ფრუსტრაცია და გაბრაზება. რაც მთავარია, სწავლობს დროის შინაარსიანად გატარებას.

მასწავლებლებიც რთულ სიტუაციაში აღმოჩნდნენ, რომლებიც ისედაც მუდმივად ცვალებად საგანმანათლებლო გარემოში იმყოფებოდნენ. რა უნდა ქნან მათ, როგორ დაეხმარონ საკუთარ თავს, ასევე როგორ იყვნენ ეფექტურნი (რასაც მათგან ასევე განსაკუთრებით მოითხოვენ), თუ ორივე მნიშვნელოვანია ერთდროულად?

მასწავლებლებმა მართლაც საოცრებები შეძლეს. ძალიან დიდ პატივს ვცემ თითოეულს, ვინც განსაკუთრებული კრეატიულობა გამოიჩინა ამ დროს და ბავშვს ისეთი პროდუქტი შესთავაზა, რომლის ანალოგი ან არ არსებობდა, ან იმდენად მწირი იყო, რომ მხოლოდ ერთეულებს მიუწვდებოდათ ხელი. მასწავლებლების გამოცდილებაში დისტანციურ სწავლებასთან მიმართებაში ერთგვარი ვარიაციაა. თუმცა, ბევრი მასწავლებელი აღნიშნავს რომ ბავშვი ვერ იღებს სათანადო ინფორმაციას, გაკვეთილები ზერელე და ზედაპირულია, ხშირია ტექნიკური სახის პრობლემები და ისინი ამას განიცდიან, ეს მათთვის მნიშვნელოვანი პროფესიული სტრესია. ამ სტრესთან გამკლავება ღრმა სუნთქვითი ტექნიკით, სამწუხაროდ, არ მოგვარდება, იმიტომ, რომ ხვალ იმავეს აწყდება მასწავლებელი. მათ სახელმწიფოსგან სჭირდებათ მეტი მხარდაჭერა, რაც გამართულ ტექნიკურ აღჭურვილობაში და შესაბამის ინფორმირებულობაში გამოიხატება. ისინი ერთმანეთს უზიარებენ გამოცდილებას და აძლევენ რჩევებს, როგორ გაუმკლავდნენ გამოწვევებს. მიუხედავად იმისა, რომ ეს ყველაფერი დროებითია, აუცილებელია ერთგვარი სისტემური მიდგომის ჩამოყალიბება.

პანდემიის პერიოდში ადამიანები იმაზე მეტს მუშაობენ, ვიდრე მანამდე და პროდუქტიულობის მოთხოვნა საკუთარი თავის მიმართ კიდევ უფრო გაიზარდა. სად უნდა გავჩერდეთ და სად უნდა გავავლოთ წითელი ხაზი პროდუქტიულობის მოთხოვნასა და არსებულ შესაძლებლობებს შორის?

ასეთ გარემოში ეფექტურობა კრიზისის მართვის უნარით იზომება. ძალიან ბევრსაც ნუ მოვთხოვთ საკუთარ თავს. მთავარია, გვახსოვდეს, რომ ეს არის დროებითი მდგომარეობა.

მოსალოდნელია, რომ ვირუსი არა მარტო ჩვენს ფიზიკურ ჯანმრთელობას შეუქმნის საფრთხეს, არამედ ეკონომიკურადაც დაგვაუძლურებს და ფსიქიკურ ჯანმრთელობაზეც იქონიებს გავლენას. რა იქნება თქვენი, როგორც პროფესიონალის რჩევა, როგორ გადავურჩეთ მის დამანგრეველ ძალას და ვიპოვოთ წონასწორობა?

დავკავდეთ საყვარელი საქმეებით, შევინარჩუნოთ დღის რეჟიმი, ძილის ჰიგიენა ამ დროს არსებითია, არ დაგვავიწყდეს ფიზიკური აქტივობა, სეირნობა, სირბილი, დისტანციის დაცვით, რა თქმა უნდა. მშობლებს ვურჩევდი ხშირად ჩაეხუტონ შვილებს და ასე აგრძნობინონ, რომ ისინი არა მხოლოდ ფიზიკურად არიან მათ სიახლოვეს, არამედ ემოციურადაც. მთავარია, გვახსოვდეს, რომ ყველაფერი დროებითია. ნორვეგიელებს აქვთ ერთი კარგი გამოთქმა: «ან ყველაფერი ჩაივლის, ან ყველაფერი კარგად იქნება».

ლიტერატორთა ნაწილი დიდ პოეტს – უოლტ უიტმენს ქრისტეფორე კოლუმბს ადარებს ხოლმე. მაგალითად, ზვიად გამსახურდია შემოქმედსა და მოგზაურს შორის არსებულ ერთ მნიშვნელოვან მსგავსებაზე ამახვილებდა ყურადღებას. კოლუმბმა ამერიკა აღმოაჩინა, კონტინენტს მიაკვლია, ახალი მიწის არსებობის შესახებ ამცნო დანარჩენ სამყაროს. უიტმენის მთავარი დამსახურებაც ამერიკის აღმოჩენა გახლდათ, ოღონდ თეთრწვერა მოხეტიალემ სასარგებლო წიაღისეულის, კოლონიზაციისთვის ხელსაყრელი სივრცეების ნაცვლად უზარმაზარი უცნობი ქვეყნის სული გვაპოვნინა. ამერიკაზე ფიქრისას ყოველთვის „ბალახის ფოთლების“ ავტორი წარმომიდგება თვალწინ, რადგან პოეტმა ამერიკის ყოველდღიურობაზე დაკვირვებით, მისი საიდუმლოებების ამოხსნით ყველასთვის გასაგებად და მარტივად ახსნა ადამიანად ყოფნის არსი, ადამიანის მთავარი მისია დედამიწაზე.

როგორ შეძლო პოეტმა არამატერიალურ სფეროში კოლუმბის ფუნქციის შესრულება?

ნიჭისა და მოწოდების, ზებუნებრივ ძალებთან უდავო კავშირის გარდა უიტმენის შემოქმედებაზე თავისი ღრმა კვალი ცხოვრებისეულმა გამოცდილებამაც დატოვა. იგი დაიბადა მრავალშვილიანი ფერმერის ოჯახში, რომელსაც გაჭირვების გამო ხშირად უწევდა საცხოვრებელი ადგილის გამოცვლა. არც ბავშვობის შემდეგ ყოფილა ლონგ აილენდელის ყოფა სტაბილური. სხვადასხვა დროს ორჯერ სცადა მასწავლებლობა, ხშირად მუშაობდა ჟურნალისტად და რედაქტორად, თავადაც გამოსცემდა გაზეთს, რომელიც ერთ წელიწადში დაიხურა. სამოქალაქო ომის მიმდინარეობისას ის მხოლოდ სიტყვით, თავისი ლექსებითა და სტატიებით არ უმაგრებდა ზურგს ამერიკის ერთიანობისა და მონობისგან გათავისუფლებისთვის მებრძოლ პრეზიდენტ ლინკოლნს. უიტმენი ფიზიკურად შრომობდა ლაზარეთებში, უვლიდა დაჭრილ და დაშავებულ ჯარისკაცებს, მოგზაურობდა მთელ ქვეყანაში. მისი ლექსები და კრებულები მრავალჯერ ყოფილა უსამართლო გაკიცხვისა და გარიყვის მსხვერპლი. მოკლედ, დიდი პოეტი ყოველთვის ახლოს იყო ხალხის მასებთან, ქუჩაში მცხოვრებ თანამოქალაქეებთან, განცალკევებით მდგარი გლეხური კარ-მიდამოების მოსახლეებთან, ბრძოლაგამოვლილ სამხედროებთან, ყოველთვის იზიარებდა, საკუთარ მაგალითზეც აცნობიერებდა ჩაგრულთა ბედს და შედეგად, მუდამ გრძნობდა თავისი ხალხის მაჯისცემას. მათმა სიყვარულმა, მათდამი მოკრძალებამ გაუხსნა პოეტს ბუნებისა და მთელი სამყაროს შემეცნებისკენ მიმავალი გზა.

როგორ სამყაროს ქმნიდა უოლტ უიტმენი თავისი შემოქმედებით?

უიტმენის სამყაროს რამდენიმე მახასიათებლის გამოსაკვეთად ჩემს საყვარელ ლექსებს მოვიხმობ. ჩემთვის პოეზიის შერჩეულ ნიმუშებში ყველაზე უკეთ ჩანს ამერიკელისთვის დამახასიათებელი ჰუმანიზმი, მისი მსოფლმხედველობის სხვა წახნაგები, ადამიანის ბუნებრივი მოვალეობანი. შეგვიძლია სამოქალაქო ომის მონაწილე პოეტის ნამდვილ მანიფესტად მივიჩნიოთ სულ რამდენიმე ბწკარისგან შემდგარი ლექსი „მე ყოველ კაცში …“:

” მე ყოველ კაცში ჩემს თავს ვხედავ,

არავინ არის უკეთესი ან უარესი ქრთილის ოდენად,

ვინც სხვას ამცირებს, მეც მამცირებს,

და ვფიცავდე, არ მივიღებ არაფერს ისეთს,

რაც არ შეხვდება ყველას თანაბრად,

ვასახიერებ ყველა ტანჯულს, ყველა განკიცხულს,

რასაც მე ჩემსას დავარქმევ, დაარქვით თქვენიც,

სხვაგვარად არ ღირს, მოსმენაც ჩემი. ”

დააკვირდით!!! ხელის გულზე დევს ყველა ის ღირებულება, რომელთაც ამერიკელი თავისი მახვილი კალმით იცავს. უპირველეს ყოვლისა, ის ადამიანთა თანასწორობას ქადაგებს და ხმამაღლა შეგვახსენებს, რომ განსხვავებებისა და მრავალფეროვნების მიუხედავად ყველანი ღმერთის შვილები ვართ. აქვე, უოლტ უიტმენი მკაცრად ილაშქრებს ჩაგვრის წინააღმდეგ, გვიმტკიცებს, რომ თავისუფლების ერთი ცალკეული გამოვლინების შელახვა და გათელვა ნიშნავს ყველა ადამიანის თავისუფლებაზე მიტანილ იერიშს. რაც მთავარია, ამერიკული ლიტერატურის კლასიკოსი ადამიანის უმთავრეს მოვალეობაზე სვამს აქცენტს და მკითხველს მის ხელთ არსებული სიკეთის გაზიარებისკენ, განაწილებისკენ მოუწოდებს. გაზიარებითა და განაწილებით შეუძლია ადამიანს თავისი ამქვეყნიური მისიის ყველაზე უკეთ შესრულება.

მაგრამ მხოლოდ ადამიანთა თანასწორობის აღიარება, ერთი ადამიანის ჩაგვრის საყოველთაო ჩაგვრად აღიარება და სიკეთის დანარჩენებისთვის განაწილება საკმარისი არ არის. აუცილებელია თითოეული ჩვენგანის კიდევ ერთი გამორჩეული თვისების აღიარება:

„…მთელი სამყარო მოიარა ჩემმა გონებამ

ყოველი არსის თანაგრძნობის მატარებელმა

ვეძებდი ყველგან ჩემს თანაბარს მოსიყვარულეს და მეინახეს მივაგენი

ყოველ მხარეში ყველა თქვენგანი უსაზღვროა განუზომელი

და ყოველ მათგანს უფლება აქვს  დედამიწაზე

გაიზიაროს მარადიულ ცხოვრების აზრი

ყველა თქვენგანი ღვთიურია და თანაბარი.“

მაშასადამე, ადამიანები მხოლოდ თანაბარნი კი არ არიან, მინის ტარის ქარხანაში ერთ თარგზე გამოჭრილი ბოთლებივით ერთნაირნი კი არ არიან… არამედ ყოველი ადამიანი ცალკე სამყაროს წარმოადგენს, ღვთიურ, უსაზღვრო და განუზომელ, მრავლის მომცველ სამყაროს, რომელთა სრულყოფილად შემეცნება შეუძლებელია, მაგრამ მათი არსებობისადმი პატივისცემა უპირობოდ მნიშვნელოვან როლს ასრულებს ამ პლანეტაზე ცხოვრების გაკეთილშობილების საქმეში.

უოლტ უიტმენის მიერ აღწერილი და მხარდაჭერილი წესრიგის დასაცავად, შესანარჩუნებლად მხოლოდ განაწილება არ კმარა. ერთი ადამიანის სამყაროს გადასარჩენად და გამოსავლენად მეორეს თავდადება უნდა შეეძლოს, არაორდინარულ ქცევას არ უნდა ერიდებოდეს, გაბატონებული წესებისა და კანონების წინააღმდეგ უნდა დგამდეს ნაბიჯებს. თან სხვა ადამიანისთვის თავგანწირვა მარადიული უნდა იყოს, მზის ჩაქრობამდე უნდა გრძელდებოდეს. სწორედ ერთი ღვთიური, უსაზღვრო და განუზომელი ბუნების ხსნის მიზნით უნიშნავს უოლტ უიტმენი მეძავს პაემანს:

„დამშვიდდი, კდემა განიშორე ჩემთან –

მე ვარ უოლტ უიტმენი,

ბუნებასავით უხვი და მძლავრი

და ვიდრე შენ მზე არ უარგყოფს არც მე უარგყოფ

ვიდრე წყალი დის შენთვის

და შრიალს არ იშლიან შენთვის ფოთლები

ეგრევ ჩემი ხმაც არ მოიშლის დენას და შრიალს შენს გასაგონად,

ჩემო გოგონი, მე გინიშნავ პაემანს…“

სანამ ადამიანები „ბალახის ფოთლებს“ კითხულობენ, ამ „ფოთოლებზე“ დაწერილ განუმეორებელ პოეზიას ამჩნევენ, ყოველთვის შეძლებენ „უოლ სტრიტის მგლების“ მიღმა დარჩენილი ამერიკის, უოლტ უიტმენის ამერიკის შემჩნევას.

ჯანო ჯიქიძის „ფარშევანგის სოლოსა“ და ჩვენში „ჩანერგილ” საბჭოეთზე

ჯანო ჯიქიძის ეს რომანი, ხშირად ნატურალიზმამდე დასული რეალისტურობით, ზოგან დოკუმენტური კადრებივით რომ გაკრთება ხოლმე (რითაც კარგად ირგებს მასში ასახულ საბჭოურ რეალობას), ჟურნალისტურ ქრონიკას მოგვაგონებს და გამოირჩევა მწერლისთვის დამახასიათებელი სარკაზმითა და ირონიით, რომელიც საინტერესოს ხდის ნაწარმოებს და არ ანელებს მასში მოთხრობილი მრავალგვარი ამბებისა თუ თავგადასავლებისადმი მკითხველის ინტერესს, თხრობის მძაფრი, ხალისიანი რიტმიდან გამომდინარე.

„ჩემი ცხოვრება წვნიანია, რომელსაც ბედისწერა ხარშავს, რითიც მიცხოვრია, იმით ამზადებს; როგორც მიცხოვრია, იმგვარად კაზმავს და შეჭამანდიც გამოდის შესაბამისი… ზოგი თავისივე ცხოვრების შეჭამანდს თვითონვე გემრიელად შეექცევა; ზოგსაც თავისაზე გული ერევა. სტუმრად ურჩევნია დანაყრება – საკუთარ ცხოვრებას სხვისი ცხოვრებით ცხოვრება ურჩევნია, რას გაიგებ!“ (105). მწერალი ჯანო ჯიქიძე რეალობას ასახავს (პირადს თუ საზოგადოებრივს) ორი პოზიციიდან: ერთია – თანამედროვე თვითდასმენა, როცა ავტორი განიცდის, რომ თვითონვეა თანამონაწილე და შემქმნელიც მისივე ასახული პროცესებისა და მეორე – კლასიკური „მე არაფერ შუაში ვარ“, როცა მწერალი ობიექტური დამკვირვებლის როლშია, იხსნის პასუხისმგებლობას. მაგრამ ხშირად ხდება შემოქმედში ამ ორი პოზიციის ძალაუნებური სინთეზი, შერწყმაც: „ერთმა კლასიკოსმა, ანუ ბუმბერაზმა მთამ… ყველა ცოცხალი „მე არაფერ შუაში ვარ“ მწერლის გასაგონად თქვა: „მადამ ბოვარი მე ვარ“… ასე მიმართა თვითდასმენას თავისი კლასიკური „მე არაფერ შუაში ვარ“ პოზიციით შეძრწუნებულმა“. (181)

თამბაქოსა – ასე ჰქვია ფანტასმაგორიულ პერსონაჟს, რომელიც ხანდახან ჩნდება რომანში, როგორც საუკეთესო მეგზური საბჭოთა ეპოქაში მოგონებებით გადანაცვლებისათვის. ესაა თამბაქოს დემონი, ქოსატყუილას ქალაქური მორფოზი. იმ დროის ლოკალში ხომ „ქოსატყუილებით იყო სავსე ქვეყანა… ახლა რომ მიდი-მოდიან, თავი კიტრად მოაქვთ, ყველგან ის ქოსატყუილები პირველობდნენ: შესწრებასაც ასწრებდნენ და გამოსწრებასაც, შეძვრომასაც დროულად ახერხებდნენ და გამოძრომასაც“.(17). იმდროინდელი უტოპიური, მატყუარა იდეოლოგიაც ხომ ძალიან ჰგავდა თამბაქოს კვამლს, რომელიც, ილიასი არ იყოს „თვალს ეფარება და მართლჭვრეტას უშლის… ხშირად თვალიდან ცრემლსაც გვაყრევინებს ხოლმე“.

უფროსებსაც სჭირდებათ ზღაპარი, როგორც რეალობა, რომელშიც იბრუნებენ სიმშვიდის მომგვრელი სიბრძნის, ბავშვური სისუფთავის, მივიწყებული იდუმალების შეგრძნებას. აქ მათი გაუხეშებული სულები ისევ ოცნების რეჟიმში გადაინაცვლებენ, უიმედობას ცვლის რწმენა იმისა, რომ ყველას თუ ვერა, ზოგიერთ ნატვრას მაინც განახორციელებენ და მოარგებენ უხეშ, პრაგმატულ რეალობას, რომ დახვეწონ, სრულქმნან ის. ეს ზღაპრის ის ჯადოსნობაა, რომელსაც მხოლოდ უფროსში მობინადრე ბავშვი გრძნობს და ნამდვილ პატარასავით ლმობიერი, თავისუფალი და უკვე თავისი ასაკიდან გამომდინარე, ზომიერად, „რეალისტურად“ იდეალისტი ხდება.

აი, ამის მწერლისეული ინტერპრეტაცია: „თავიდან ჩვენ (ბავშვებს) გვჯერა ზღაპრების; შემდეგ ჩვენ (ყმაწვილებს, ახალგაზრდებს) აღარ გვჯერა ზღაპრების; მოგვიანებით ჩვენ (ზრდასრულებს, მოწიფულებს) გვჯერა პოლიტიკოსების ზღაპრების; შემდეგ ჩვენ (ხანშიშესულებს) აღარ გვჯერა პოლიტიკოსების ზღაპრების; დაბოლოს ჩვენ (ხნიერები) ზღაპრებს ვუკითხავთ ციცქნა შვილიშვილებს და შევხარით მათ, რადგან ამ პატარებს სჯერათ ზღაპრების და ჩვენც ვცდილობთ, დავუბრუნდეთ იმ ცინცხალ შეგრძნებებს, შთაბეჭდილებებს, რომლებიც ბავშვობაში გვქონდა… ვიწყებთ დაბრუნებას ბავშვობაში, მაგრამ, ცხადია, ეს დაბრუნება ნაწილობრივია ან სულაც შეუძლებელი“. (8). შეუძლებელი კი იმიტომ, რომ შემოგვთავაზეს ზღაპარი, რომელშიც არ იყო სიბრძნე. ასეთ შემთხვევაში არც სიკეთე იმარჯვებს და ზღაპარიც იქცევა ყალბ ნიღბად მძიმე, შეულამაზებელი რეალობისა, რომელსაც ამ რომანში მწერლისეული მოგონებები აცოცხლებს და მკითხველში არასასიამოვნო იმედგაცრუების მძაფრ განცდას ბადებს, ავტორისგანვე წამოსულს.

„ყველაზე დიდი საოცრება კანონზომიერებაა“ ამბობს მწერალი და უფრო დიდი საოცრება – საბჭოური კანონები თუ კანონზომიერებანი. გავიხსენოთ ისინი.

„ზოოპარკი სსრკ-ს ჰგავს. თავისუფლება უნდა იყოს ზოოპარკის გარეთ და, თუ შიგნით შეაღწია, სასიკეთოდ კი არ იმოქმედებს, პირიქით, ისეთ ამბებს დაატრიალებს, ვერც კი მიხვდები, რომ ეს ის არის – მისი უდიდებულესობა თავისუფლება და დამოუკიდებლობა“ – ამბობს რომანის ერთ-ერთი გმირი, უკრაინელი ვეტექიმი გოგო. ამიტომ ამ სიტყვების ხსენებაც იკრძალებოდა ჩვენს მაშინდელ „დიად სამშობლოში“, როგორც, მაგალითად, რელიგიისა და თუ ყველა ამბობდა, რომ „ქართველი და სტალინი ხომ ერთი და იგივეაო“, სტალინის სასულიერო სემინარიაში სწავლის შესახებ ინფორმაცია ხელმიუწვდომელი იყო და დიდ საბჭოთა ენციკლოპედიაშიც ვერ მოიძიებდა კაცი.

რწმენის, როგორც „ხალხის ოპიუმის“ ამოძირკვა ადამიანთა ცნობირებიდან ჯერ კიდევ ეკლესიების ნგრევით დაიწყო და დამთავრდა იმით, რომ ბუნებრივი, სანიმუშო გახდა ადამიანის ათეისტობა, თუმცა ხალხი მაინც არ თმობდა ამ „ატავიზმს“, რელიგიას და ღმერთთან სიახლოვის შემანარჩუნებელი სულის მდგომარეობას ნებისმიერი გზით ეძებდა, როგორც გამოცარიელებულიდან, საშინელიდან თავის დასაღწევ და ფაქიზ, იმედიან სამყაროში გადანაცვლების საუკეთესო საშუალებას: „ბებიაჩემს, ეკა თაბაგარს, საგანგებოდ სარკმელი ჰქონდა გაჭრილი სახლის უკანა კედელში ისე, რომ ზუსტად ეკლესიის ბოლო და მობრეცილი გუმბათი დაენახა. ოთახს სულ არ სჭირდებოდა-მეთქი, ეს სარკმელი საგანგებოდ იყო გაჭრილი და ასე, აქედან მალულად ლოცულობდა ევა თაბაგარი, 200 მეტრის მოშორებით მდგარი ეკლესიისკენ პირით და პირჯვრის წერით“(403).

ყოველგვარი ეროვნულისა და ტრადიციულის დამაჩლუნგებელ საბჭოეთში ფოლადივით იწრთობოდა და იდეოლოგიურად (თუმცა იდეურობაც მოჩვენებითი და მცონარობის შემნიღბველი იყო) სასურველ „ფორმას“ იღებდა ადამიანის განსაკუთრებული, მორჩილი ჯიში (რადგან დაუმორჩილებლებს სანიმუშოდ უსწორდებოდნენ), საბჭოთა ინტელიგენტი. „ეს ჩემისთანა უძალო და შინაგანად თავისუფალი, გარეგნულად მხიარული და შინაგანად ფრუსტრატი ხალხი, დისიდენტობის თავიც რომ არ ჰქონდა, ვერაფერს რომ ცვლიდა სასიკეთოდ, ანეკდოტებს ჰყვებოდა წარმატებულ კომუნისტურ პარტიაზე“. (117)

ჯანო ჯიქიძეს, რომანის მთავარ გმირს, საბჭოთა ჯარის უფროს ლეინტენანტს, ექიმ-სტომატოლოგს, რუსი ოფიცრების წრეში უწევს ტრიალი. ომი, როგორც არსებული თუ წარმოსახვითი რეალობა, მძაფრი იყო საბჭოეთისთვის, რომელიც ცხელ თუ ცივ ომებს აწარმოებდა მსოფლიო მასშტაბით. აღიარებული ჭეშმარიტებაა და ომები მშვიდობისათვისაა ხოლმე. „ომი და მშვიდობა… უხსოვარი დროიდან დღემდე ასეთი პინგ-პონგია… საკუთარ თავთან მოიგე ომი თუ მაგარია. მერე ეომოს სხვებს; მაგრამ არა, ამდენი გამბედაობა არა აქვს… და ომობს. მშიშრების მოგონილია ომი, სუსტების მოგონილია, არასრულფასოვნების კომპლექსით შეპყრობილ პიროვნებათა მოგონილია… ბრეხტის მშვიდობა, დროებით დაზავებულთა მშვიდობა… ომი და მშვიდობის პინგ-პონგი მამა-ღმერთის, დედამიწის საბედისწერო განრისხებამდე“ (79) – ამბობს მწერალი. მართლაც, რუსეთის მშვიდობა დღემდე „დროებით დაზავებულთა მშვიდობაა“. რომანში კარგადაა გამოძერწილი ომსა და სისხლს მოწყურებული, მშვიდობიანობაში უფუნქციოდ დარჩენილი რუსი ოფიცრების სახეები, რომლებიც, როგორც ყველა საბჭოეთის მკვიდრი, იდეოლოგიურ წნეხს განიცდიდნენ და უმომავლონი იყვნენ პარტიულობის გარეშე. „ლოთბაშ ოფიცერს (ძირითადად, კადრის ოფიცერს), ე.წ. „ზაპოი“ რო დაეწყებოდა, დასალევს კი არა, ოდეკოლონებსა და ლოსიონებს მალავდა ხალხი. „ზაპოიში“ შეგრიალებული ოფიცერი სადაც რამეს წაასწრებდა, თუნდაც ალკოჰოლის შემცველ რამე სითხეს, სულმოუთქმელად ნთქავდა“(138). საინტერესოა მწერლის ირონია იმ დროის „კოლორიტზე“, საბჭოთა გამოსაფხიზლებელზე: „მაშინ არ ენანებოდათ შხაპი და მასაჟი, მართალია, შხაპი ცივი იყო და მასაჟი უხეში, მაგრამ ზრუნავდნენ, ძმაო! საბჭოთა მოქალაქეზე ზრუნავდნენ“.(147)

კომუნისტურ ყრილობებზე დაუსრულებელი ტაშის თუ პოლიტბიუროს ლიდერების გარდაცვალებისას დედამიწის 1/7-ზე ერთკვირიანი გლოვის გამოცხადების ასოციაციების გარდა, საბჭოეთის სხვა ანარეკლიცაა ჩვენს ახლანდელ რეალობაში. ვერაფერი ეშველა დემაგოგიით გამოფიტულ სულს, რადგან დღემდე ზოგჯერ იგივე გრძელდება: „ცრუზეიმების ადგილები აინთებიან – ჩაქრებიან, ციმციმებენ ხან აქ, ხან იქ; ჯერ ლუდხანებში, შემდეგ ქალაქის ქუჩებში, მოედნებზე, სტადიონებზე, ეთერში, ტელესივრცეში, სადაც გაწვრთნილი სიტყვის ჯარით მსმენელის თავმოყრა-დარწმუნება-დამორჩილება-მოტყუება დემაგოგს აგრერიგად ეიოლება“. (136). ძველი დროის ანარეკლი  – მონური ფსიქოლოგია, ბელადის მოსურნეობა და მოპოვება შეძახილით „ქვიშა მაგარია!“.

მაშინაც ასე იყო და ახლაც: ბრძოლას (ფიზიკურთან ან თუნდაც „ქარის წისქვილებთან“) მაშინ აქვს აზრი, როცა გინდ სუსტი იყო, შენი შესაძლებლობებიდან გამომდინარე, გწამს გამარჯვების, რომელიც შენზე თუ არა, სხვაზე მაინც, ადრე თუ გვიან აისახება. კეთილშობილი რისკიც გამართლებულია ამ დროს და ძალთა დარღვეული თანაფარდობაც. ესაა ბრძოლა ბრძოლისათვის, სამაგალითო პოეზიის გაკვეთილი მძინარე, კეთილდღეობის გაზულუქებულად მორჩილი სულებისათვის. ისინი თუ ოდნავ მაინც გამოაფხიზლე თვითკმაყოფილების ბანგიდან და ღირსეულად ფიქრის უნარი დაუბრუნე, გამართლებულია შენი „განწირულის სულისკვეთებაც“ მაშინ. არსებულ იდეოლოგიასთან ფარულმა, შინაგანმა ომმაც შობა გმირები, მათ დისიდენტებს უწოდებდნენ: „არნიკა მთის ბალახია – ის ჰგავს დისიდენტს, რომელიც ძალაუფლებისათვის არ იბრძვის. მგზავრებითა და მგზავრობით გატკეპნილ ალპის ბილიკებზე თუ რამე ხარობს, ეს არის Arnika – ბალახი, რომელიც უძლებს ფეხით თელვას… დისიდენტებო! დაარქვით თქვენს ადგილსამყოფელს ან შეკრების ადგილს, ან გარდაცვალების ადგილს Arnika, რომ როგორმე მოგაგნოთ!“(381, 382). რისკიც იყო და აზრიანი „ბრძოლა ბრძოლისათვის“ გურამ რჩეულიშვილის პასიური პროტესტი – გასროლა ლენინის მოედანზე თუ აქტიური პროტესტი – 9 აპრილს დაღვრილი ბავშვების უმანკო სისხლი, რომელმაც ეს „ბოროტების იმპერია“ დააქცია.

ჩვენს უფროს ძმას – რუსს, არც ჩვენი, მათზე ბევრად ძველი ქრისტიანული ტრადიცია ხიბლავდა და არც თუნდაც უნიკალური ქართული ხალხური სიმღერის მრავალხმიანობა. მრავალჟამიერი საოცრებაა თავისი გენიალური ოპტიმისტური, არქაული სევდით და კრიმანჭულიც, რომლიც საინტერესო დახასიათებაა მოცემული რომანში: „არის მასში რაღაც მასკარადული, უფრო სწორად – ჯამბაზური, ოღონდ… ვიღაც ზემდგომის გასართობად კი არაა, არამედ ხალხის წიაღიდან, ხასიათიდან ამოსულ-ამოზრდილი – ტრაგიკომიკურია, სიცილ-ტირილია. ცხოვრების წნეხისგან თავის დაღწევის, დამთრგუნველი სევდის გაქარვების ჯამბაზური ილეთია… „მაინც ჩემი ძმაი იყო“ (სიმღერის ბოლო) საომარი ყიჟინა და არტისტიზმი“.(21). მთელი მსოფლიო მღერის ქართულ ხალხურ სიმღერებს მოწიწებითა და სიყვარულით, მაგრამ არ მინახავს ქართულად ამღერებული რუსი და არ მინდა, ეს მათ უნიჭობას მივაწერო…

ხანდახან მგონია, რომ მთელი რუსეთი მისივე გენერლებივით აზროვნებს, ანუ „მგზავრის წერილების“ „პროგრესული“ ოფიცერივით, თავისი საშაქრის ბუზებისა და ველურ კავკასიელებზე მოარული თეორიებით. რუსეთის „ცივილიზებულობა“ ან „ცივილიზატორობა“ იმ დროიდან მოყოლებული დღემდე სახეზეა. ამ აგრესიის ფონზე, მთელ მსოფლიოს რომ მრავლისმეტყველად ემუქრება, იმედად რჩება თუნდაც უბრალო რუსი გლეხის კაცთმოყვარეობა, სენტიმენტალიზმი, სიბრძნეც და მათი მთელი მე-19 საუკუნის ლიტერატურა, მოულოდნელი და საოცარი ვულკანის ამოფრქვევასავით, ერი ასე რომ გააკეთილშობილა.

რომანში ზუსტი აქცენტებია საბჭოური 70-წლიანი რეგრესის ამსახველ ჩვენს სულიერებით ღატაკ დღევანდელობაზე. ქართველს ბევრ სხვათა ომში უბრძოლია და ჩვენი ბედის ამ ხანდახან შეგნებულად მივიწყებული ტრაგიზმის მაგალითად დავით გურამიშვილიც კმარა. დიდი სამამულო ომიც არ იყო, ალბათ, „ჩვენი ომი“, „წითელი ჭირისა“ და „ყავისფერი ჭირის“ ურთიერთშეხეთქება. მაგრამ ის პროცენტულად ყველაზე დიდი მსხვერპლი, რომელიც საქართველომ გაიღო, საპატიოა, თუმცა ახლა ნაკლებად მიაგებენ პატივს მაშინ რუსეთის მიწაზე დაღუპულ ქართველ გმირებს. ჩვენი მძიმე ყოფის ცინიზმი, მორიგი შტრიხი რომანში: „სპილენძს იბარებდნენ, თურქეთში გაჰქონდათ. იქ, ცხადია, ისე იბარებდნენ, სულ არ აინტერესებდათ ფერადი ლითონის წარმომავლობა, სულერთი იყო ტროლეიბუსის სადენებს ჩააბარებდნენ თუ ომში დაღუპული მეომრების ხსოვნის მემორიალის, ქალი-ქანდაკების კაბის კალთებს“. (236)

ქართული რეალობის კიდევ ერთი და ყველაზე მძიმე დაღი: 21-ე საუკუნის მსოფლიო ცივილიზებურობაზე აცხადებს პრეტენზიას და თავს იწონებს არნახული მეცნიერულ-ტექნიკური პროგრესით, ჩვენ კი შუა საუკუნეების სინამდვილეში დავრჩით, დაკარგულად არა, მაგრამ აღარც ჩვენად ჩათვლილი ტერიტორიებით. ისევ წლების სიღრმიდან გამოყოლილი ტკივილები და ნაღველი, ოცნება ბედნიერ, მშვიდ მომავალზე, რომელსაც აფხაზები და ოსებიც განიცდიან, რადგან ისინიც ადამიანები არიან, ოღონდ სხვისი დაწერილი სცენარის მიხედვით მორგებული როლებით საერთო მტრის გასართობად, როგორც ნაწარმოების ავტორი აღნიშნავს. რომანში ამასთან დაკავშირებით ერთი შთამბეჭდავი მომენტია: „მახსოვს, რომ 31-ში ღამით სროლა შევწყვიტეთ. ორივე მხარემ უსიტყვოდ ვუთხარით ერთმანეთს, ახალ წელს ცოცხლები შევხვედროდით. თქვენ გინდოდათ, საახალწლო სუფრა გქონოდათ და ჩვენც – იგივე. ქართველებს ღვინო გვქონდა და გამოგიგზავნეთ, აფხაზებს ხბოს ხორცი გქონდათ და გამოგვიგზავნეთ. ახალ წელს შევხვდით მშვიდობიანად – რაც გვენატრებოდა, ის გავითამაშეთ. კავკასიელები არტისტები კი ვართ, მაგრამ როდის ვიყავით ბუნებრივი (მე – მე და შენ – შენ)? როცა ვესროდით, თუ როცა ღვინო და ხორცი (სისხლი და ხორცი) ერთმანეთში გავცვალეთ?“ (453). ბუნებრიობა კი გულის ხმის მიყოლა, წარსულის დაძლევა და ისევ ერთმანეთისაკენ ახლა უკვე ეკალ-ბარდით თითქოს გაუვალი გზების ძიებაა… და კიდევ იმედი, რომ ღმერთი არ მიგვატოვებს ბედისგან განწირულებს და ავტორის დასმული კითხვაც – „…ეს მოძველებული საფლავის ქვები იმას ხომ არ ნიშნავს, რომ ერი წახდა, სხვის ქვეყანაში ხიზნობამ დასცა და დააკნინა?“ – რიტორიკულად უნდა აღვიქვათ, დადებითი პასუხის მოლოდინით…

ვთვლი, რომ ჯანო ჯიქიძის ეს რომანი ოპტიმისტურია, თუმცა ამ „ფურცლებს ურჩევნიათ, ქაღალდის თვითმფრინავებად იქცნენ და გაფრინდნენ, პეპლებზე უფრო ხანმოკლედ იცოცხლონ, ოღონდ ხელში არ ჩაუვარდნენ აგრესიული ინფანტილიზმით დაავადებულ პოლიტიკოსებს, პოლიტიკანებს, პოლიტიკინებს!…“(416). მართლაც, პოლიტიკაზე დიდი დროის დაკარგვა და მისით დასნებოვნება ხომ ასეთი უაზრობაა ამ გენიალური და მარტივი „იყო და არა იყოსავით“ წუთისოფელში…

2017 წლის ნოემბერში მქონდა ბედნიერება, სევილიაში ვყოფილიყავი და დავსწრებოდი განათლების, კვლევებისა და ინოვაციების საერთაშორისო კონფერენციას (სხვათა შორის, სევილია იმდენად ლამაზია, ლამის ჩემი საყვარელი რომიც კი გადაფარა). ამ კონფერენციისათვის საკმაო ხანს ვემზადებოდი, რადგან ზუსტად უნდა შემერჩია, რომელ გამოსვლებსა თუ სესიებს დავესწრებოდი. მათი რაოდენობა კი საკმაოდ დიდი იყო. თემატიკა, ფაქტობრივად, ყველაფერს მოიცავდა, დაწყებული სკოლამდელი განათლებით, დამთავრებული უმაღლესი განათლების სისტემით. იყო ჩემთვის ნაცნობი და უცნობი საკითხები, მაგ. აზროვნების დიზაინი (Design thinking), შემოქმედებითი აზროვნება (creative thinking), მასწავლებელთა პროფესიული განვითარება, შეფასების საკითხები, ხარისხის მართვა და ა.შ.

რაც შეეხება უცნობ საკითხებს, ყველაზე მეტად ყურადღება მიიქცია შებრუნებული საკლასო ოთახის მეთოდმა. მიუხედავად იმისა, რომ მანამდე გაგებული მქონდა ამ მიდგომაზე, კარგად არ მესმოდა, რა იყო მასში განსაკუთრებული.

მოკლედ, ჩავედი სევილიაში, მივედი კონფერენციაზე და შევედი უდიდეს დარბაზში, სადაც მთავარი მომხსენებელი, ე.წ. keynote speaker გამოდიოდა სიტყვით. იქაური გარემო დაახლოებით კინოჩვენებას ჰგავდა. ყველაფერი უმაღლეს დონეზე იყო ორგანიზებული. მომხსენებელი ვინმე ჯონ ბერგმანი იყო. სწორედ იქ გავიგე, რომ თურმე ამ კაცის მოფიქრებული ყოფილა ეს მოდელი. მან და მისმა კოლეგამ, აარონ სემსმა დაიწყეს და განავითარეს ეს ინსტრუმენტი.

ბევრი რომ არ ვილაპარაკო (თუ ვწერო), მისი გამოსვლით ძალიან მოვიხიბლე და გადავწყვიტე კიდევ ერთ, ამჯერად უკვე უფრო მცირე აუდიტორიაში დავსწრებოდი მის სესიას. რამდენიმე საათის განმავლობაში ეს ადამიანი გვიხსნიდა, გვათამაშებდა და ჩვენთან ერთად მსჯელობდა თანამედროვე სასკოლო განათლების ნაკლოვანებებზე, მოდელის სპეციფიკასა და უპირატესობებზე.

მისი თქმით, ეს არის პედაგოგიური მიდგომა, სადაც ახსნისა და ინსტრუქციის ნაწილი ჯგუფური სასწავლო სივრციდან, ანუ საკლასო ოთახიდან გადადის ინდივიდუალურ სასწავლო სივრცეში, ანუ სახლში. შესაბამისად, ჯგუფური სასწავლო სივრცე ტრანსფორმირდება უფრო ინტერაქტიულ სასწავლო გარემოდ. უფრო კონკრეტულად რომ ვთქვათ, სასწავლო მასალა ბავშვებს წინასწარ მიეწოდებათ და საკლასო სივრცე გამოყენებულია ინდივიდუალური თუ უფრო პრაქტიკული და განმავითარებელი მიზნებისათვის, ვიდრე ეს არის ტრადიციულ მიდგომაში, სადაც ბავშვები პასიური მსმენელის როლში არიან.

როგორ უნდა გააკეთოს მასწავლებელმა ეს, ანუ როგორ უნდა გარდაქმნას მოსწავლე პასიური მიმღების როლიდან უფრო აქტიური მონაწილის როლში, ეს ძალიან მნიშვნელოვანი ცალკე საკითხია.

ზოგადად, ყველაზე მნიშვნელოვანი შეკითხვა, რომელსაც აღნიშნული მოდელი ცდილობს, რომ პასუხი გასცეს, არის შემდეგი:

როგორ უნდა გამოვიყენოთ საგაკვეთილო დრო ეფექტურად?

ეს შეკითხვა საუკუნეების მანძილზე დგას სასკოლო განათლებაში. სწორედ ამას ეძახიან შებრუნებული საკლასო ოთახის შემქმნელები მთავარ შეკითხვას, ანუ the question: ეს არის და ეს, რასაც მოდელი პასუხობს. ვფიქრობ, ეს საკმაოდ დასაფიქრებელია და განსაკუთრებით აქტუალურია დღევანდელ დღეს, დისტანციურ რეჟიმში სწავლებისას.

და მაინც, როგორ უნდა გამოვიყენოთ 30, 35, 40 ან 45 წუთი ისე, რომ მივიღოთ მაქსიმალური შედეგი? დღესდღეობით, მასწავლებლების უმრავლესობა ხომ დროის 50%-ს ახსნაში ატარებს, ხოლო მეორე ნახევარს – შემოწმებაში?! არადა, თუ ყველასათვის კარგად ნაცნობ ბლუმის ტაქსონომიას შევხედავთ, დავინახავთ, რომ ეს მხოლოდ პირველ საფეხურებს ფარავს – ცოდნასა და გაგებას. გამოდის, რომ შემდგომ საფეხურებზე მუშაობა – გამოყენება, ანალიზი, სინთეზი, შეფასება – მოსწავლეს დამოუკიდებლად უწევს. სწორედ აქ შემოდის შებრუნებული საკლასო ოთახის მეთოდი, რომლის მიხედვითაც ის, რაც მარტივია, რასაც მასწავლებელი ადგილზე არ სჭირდება, კეთდება სახლში; ხოლო ის, რაც რთულია და სწორედაც რომ მასწავლებელთან უშუალო კომუნიკაცია სჭირდება – კეთდება საკლასო ოთახში. ესეც მთელი შებრუნებული საკლასო ოთახის ფილოსოფია, მარტივ ენაზე.

პ.ს. მნიშვნელოვანია, რომ მოდელის მთავარი პრინციპი ტექნოლოგიების (ვიდეო-გაკვეთილების) გამოყენება არ არის (სამწუხაროდ, საქართველოში ეს შეცდომა ხშირად მოსდით).  მრავალწლიანი გამოცდილება აჩვენებს, რომ მისი სწორად გამოყენებისათვის საჭიროა თანმიმდევრული პროფესიული განვითარება და პრაქტიკა.

ჩემთვის, როგორც მასწავლებლისთვის, დისტანციური სწავლება ერთ-ერთი საინტერესო გამოწვევაა. ვცდილობ, გაკვეთილები ისე დავგეგმო, რომ ის იყოს საინტერესო და მრავალფეროვანი. საკლასო ოთახში ჩატარებული გაკვეთილები ზოგჯერ არ მაძლევს იმის საშუალებას, რომ მუდმივად გამოვიყენო პროექტორი და ეკრანი, მოსწავლეებს ვაყურებინო დამატებითი საინფორმაციო ვიდეოები და ა.შ. დისტანციური სწავლების დროს კი ეს ყველაფერი ძალიან მარტივია. მარტივია, რადგან თავისუფლად შემიძლია გავუზიარო  მოსწავლეებს ჩემი ეკრანი (microsof teams-ის საშუალებით), ვაყურებინო თემასთან შესაბამისი შემეცნებითი ანიმაციები, ჩემ მიერ მომზადებული პრეზენტაციები და ა.შ.

გაკვეთილის ჩატარებამდე ყოველთვის ვცდილობ, მოვიძიო თემის ირგვლივ არსებული მასალები ან თავად შევქმნა ის. შემოგთავაზებთ ბუნების ერთ გაკვეთილს, რომელიც დისტანციურად ჩავატარე.

ჩემი გაკვეთილის თემა იყო მზის სისტემა. ძალიან საინტერესოდ და მრავალფეროვნად შემეძლო ამ გაკვეთილის მოსწავლეებთან მიწოდება. ამიტომ სახელმძღვანელოში მოცემული ტექსტი, პირველ რიგში პრეზენტაციის სახით ავაწყვე, რომელიც გაკვეთილზე გავუზიარე ჩემი ეკრანით. ამის შემდეგ კი დავიწყე ვიდეორესურსების მოძიება. ვნახე პლანეტებზე ვიდეო, რომელიც ვაყურებინე მოსწავლეებს. მიღებული ინფორმაციის გასამყარებლად პორტალ https://learningapps.org0-ზე  კითხვებისაგან შევქმენი თამაში, რომელიც სახალისო აღმოჩნდა მოსწავლეებისათვის.

მსჯელობისა და თემის ანალიზის შემდეგ გადავედით პრაქტიკულ სამუშაოზე, სადაც მიღებული ცოდნის ტრანსფერი უნდა მოეხდინათ. მოსწავლეებს გაკვეთილის დაწყებამდე წინასწარ ჰქონდათ მომზადებული  ფერადი პლასტელინები და  წებოვანი ფურცლები. (შეგიძლიათ მოსწავლეები ჯგუფებად დაყოთ და ისე იმუშაოთ). გაკვეთილის მსვლელობისას დავამზადეთ ფერადი პლასტელინისგან ცხრა სხვადასხვა ზომის ბურთულა: მზე და რვა პლანეტა. წებოვან ფურცლებზე კი მოსწავლეებმა ჩამოწერეს პლანეტები, რომლებიც შეუსაბამეს ბურთულას.  ამით ჩვენ შევქმენით მზის ,,ოჯახის“ მოდელი.

მოსწავლეებს საშინაო დავალებად უნდა გაეფერადებინათ პლანეტები და ორი წინადადებით უნდა აღეწერათ ის.

ვფიქრობ, მოსწავლეებს მოსწონთ მსგავსი რესურსებით დატვირთული გაკვეთილები.

მსოფლიო ლიტერატურის ძირითად მიმდინარეობებს შორის რომანტიზმი გამოირჩევა, როგორც დამამკვიდრებელი უმნიშვნელოვანესი კულტურული ტენდენციებისა, რომლებზეც დაშენდა რეალისტური და მოდერნისტული მწერლობის ესთეტიკაც. ამ მიმდინარეობას ახასიათებს მკვეთრად ორიგინალური, თვითმყოფადი ხელწერა. ყოველთვის, როცა რომანტიკული მწერლობის ნიმუშებს ვასწავლით, ბავშვებს ვეუბნებით, რომ ამ სტილის ადეპტი ავტორებისთვის დამახასიათებელია ორი სინამდვილის გამოსახვა, რეალურისა და ირეალურის კონტრასტის ჩვენება, ილუზორული სამყაროს შექმნა და ორი რეალობის ფონზე ლირიკული/ეპიკური გმირის ხასიათის ძერწვა. სასკოლო პროგრამით ჩვენ ვასწავლით სამი დიდი რომანტიკოსი პოეტის შემოქმედებას. ალექსანდრე ჭავჭავაძე, გრიგოლ ორბელიანი და ნიკოლოზ ბარათაშვილი მსოფლიო რომანტიკული სკოლის ღირსეული მიმდევრები არიან, მათი შემოქმედება თავისუფალია პროვინციული მსოფლაღქმისგან და ეხმიანება მსოფლიო მწერლობის ეპოქალურ კონტექსტებს.

როცა მეთერთმეტე კლასში ვსწავლობთ გრიგოლ ორბელიანის ლექსს „თამარ მეფის სახე ბეთანიის ეკლესიაში“ და ნიკოლოზ ბარათაშვილის „ვპოვე ტაძარი“, განსაკუთრებით მძაფრად აღიქმება, ეგრეთ წოდებული, „რომანტიკული ილუზიის“ მხატვრულად გამოსახვისა და მის სიღრმეებში წვდომის პრობლემა. მოსწავლეები სვამენ უამრავ კითხვას იმასთან დაკავშირებით, თუ როგორ უნდა წაიკითხონ ამ ტექსტების მთავარი სათქმელი და როგორ შექმნან თხზულებები მათ გასაანალიზებლად. მოგეხსენებათ, ნებისმიერი ახალი თემის გააზრების პროცესში უმნიშვნელოვანესი ეტაპია სინთეზირება. როცა ვპოულობთ პარალელურ ტექსტებს, ვახდენთ მათი საერთო და განმასხვავებელი ნიშნების მარკირებას, ვმსჯელობთ ამ მახასიათებლებზე. ეს ხელს უწყობს ტექსტის ღრმად გააზრებას, მოსწავლეთა ანალიტიკური უნარების განვითარებას.

უპირველესად ვსაუბრობთ ქართული რომანტიზმის, როგორც მსოფლიო რომანტიკული მწერლობის წიაღში დაბადებული ფენომენის რაობაზე, მის ძირითად მოტივებზე. აღვნიშნავთ, რომ ქართული რომანტიზმი ფრანგული და რუსული რომანტიკული სკოლების გავლენით კი იშვა, მაგრამ მასში არაფერი ყოფილა ეპიგონური, ეს არის აბსოლუტურად ორიგინალური მწერლობა. ვსაუბრობთ იმაზე, რომ ქართული რომანტიზმი ევროპულისგან რამდენიმე ათეული წლის დაგვიანებით, მეცხრამეტე საუკუნის დასაწყისში, სწორედ ქართულ სინამდვილეში არსებულმა ახალმა რეალობამ შვა, რომ ის ეხმიანება ეროვნულ სინამდვილეს და იმ ეპოქის ქართველის განცდებს საოცარი გულწრფელობით გამოხატავს. ასევე ნიშანდობლივია აღნიშვნა იმისა, რომ მსოფლიო რომანტიკოსთა შემოქმედება ჟანრულად მრავალფეროვანია, პროზა და პოეზია თანაბრად აქტუალურია, ხოლო ქართველმა რომანტიკოსებმა მოირგეს პოეტური/ლირიკული მსოფლაღქმის ნიშა და რატომღაც უარი თქვეს პროზაზე. თუმცა თუკი ერთმანეთს შევადარებთ რომანტიკული მწერლობის პროზაულ და პოეტურ ნიმუშებს, სინთეზირების ბილიკებზე ესეც ძალიან ეფექტური იქნება. ამიტომ ლიტერატურული პარალელებისთვის ვირჩევთ ედგარ ალან პოს ორ მოთხრობას – „უილიამ უილსონი“ და „კლდოვანი მთების ამბავი“. სასურველია კლასს გავაცნოთ მსოფლიო რომანტიკული სკოლის გამოჩენილ ავტორთა ვინაობა და ზოგადად მიმოვიხილოთ მათი შემოქმედება. დარწმუნებული ვარ, კლასში უთუოდ აღმოჩნდებიან კითხვის მოყვარული მოსწავლეები, რომელთათვისაც უცხო არ იქნება რომანტიზმის კლასიკოსთა ნაწარმოებები. გოეთე, ბაირონი, შილერი, სკოტი, ჰიუგო, დიუმა, მერიმე, პუშკინი, ლერმონტოვი.  ეს ავტორები ქართველ მკითხველებში ყოველთვის პოპულარული იყო, არსებობს მათი ნაწარმოებების თარგმნის საუკეთესო ტრადიციები.

რა ძირითადი აქცენტები უნდა შესთავაზოს მასწავლებელმა კლასს, როცა რომანტიკულ მწერლობაში ილუზორული სამყაროს გამოსახვის ტრადიციაზე მოგვიწევს საუბარი.

• რა ასაზრდოებს ილუზორულის/ირეალურის გამოგონებას რომანტიკოსთა შემოქმედებაში?
• რეალობიდან გაქცევა – ეპოქის კონტექსტი, პირადი ტრაგედიები, კონფლიქტი რეალობასთან;
• კონტრასტის ხერხი, როგორც მოვლენის არსის საუკეთესო გამოხატვა;
• მსოფლმხედველობრივი და სენტიმენტალური ძიებანი;
• რა მახასიათებლები აქვს რომანტიკულ ილუზიას?

მსოფლიო რომანტიზმის მიმოხილვისთვის გთავაზობთ ჩემი და ჩემი მოსწავლეების მიერ მომზადებულ სლაიდშოუს, რომელიც რომანტიზმით დაინტერესებულ მკითხველს პირველ ეტაპზე თვალს აუხელს და ინტერესს აღუძრავს.

აუცილებელია ყურადღების გამახვილება იმაზე, რომ რომანტიკულმა პოეზიამ დაამკვიდრა გამძაფრებული ლირიზმის, ემოციური ტექსტების საუკეთესო ტენდენციები. ლექსის ემოციამ და ევფონიამ წინა პლანზე გადმოინაცვლა და ამის საუკეთესო ნიმუშებად ქართველი რომანტიკოსების ლექსებთან ერთად შეგვიძლია მოვიშველიოთ ამერიკული რომანტიკული სკოლის მამამთავრის, ედგარ ალან პოს შემოქმედება. ლექსის რიტმულობის საუკეთესო მაგალითებად შეგვიძლია მოვისმინოთ ბარათაშვილის „მერანი“ და ედგარ ალან პოს „ყორანი“. ჩემს მოსწავლეებში დიდი მოწონება დაიმსახურა „ყორნის“ აუდიოჩანაწერმა ინგლისურ ენაზე, რომელსაც ლეგენდარული ინგლისელი მსახიობი კრისტოფერ ლი კითხულობს. გთავაზობთ ამ აუდიოჩანაწერის ბმულს: https://www.youtube.com/watch?v=BefliMlEzZ8

ილუსტრირების მოყვარულ მოსწავლეებში ინსპირაციის გასაღვივებლად კარგი რესურსია ამ ლექსის აუდიოჩანაწერი თანდართული ანიმაციით: https://www.youtube.com/watch?v=GLbe4JwE6-0

ამგვარი ანიმაციებისა თუ ილუსტრაციების მომზადება უსათუოდ დააინტერესებთ ბავშვებს და შეგვიძლია დავგეგმოთ მათი პრეზენტაცია შემაჯამებელ გაკვეთილზე.

მსოფლიო რომანტიზმის მიმოხილვის ეტაპზე ასევე სასარგებლო რესურსი იყო გენიალური ინგლისელი პოეტის, ჯონ კიტსის ცხოვრებისადმი მიძღვნილი მელოდრამა „კაშკაშა ვარსკვლავი“, რომელიც 2009 წელს გადაიღო რეჟისორმა ჯეინ კემპიონმა. (ფილმი შეგიძლიათ ნახოთ ბმულზე: https://movie.ge/movie/Mjk5NjM ). ბენ ვიშოუსა და ები კორნიშის მიერ შესრულებული ჯონ კიტსისა და მისი შეყვარებულის, ფანი ბრაუნის, სახეები გულგრილს არავის დატოვებს. ეს ფილმი დაეხმარებათ მოსწავლეებს, რომ გაიაზრონ ზოგადად მეცხრამეტე საუკუნის პირველი ნახევრის ადამიანის სულიერება, გემოვნება, იმ სამყაროს სურნელი და ფერი. ჯონ კიტსი თავისი ფსიქოტიპით ძალიან ენათესავება ნიკოლოზ ბარათაშვილს. სამწუხაროა, რომ ქართულმა კინემატოგრაფმა არ თუ ვერ შექმნა ასეთი მწერლების ბიოგრაფიული კინოქმნილებები.

„გაიცანით მისტერ ჯონ კიტსი… ის იმ წელს დაიბადა (1795), როცა კრწანისის ომში დამარცხებული მეფე ერეკლე საქართველოს ბედს დასტიროდა და ტახტს თავისი ხელით უმზადებდა რუსებს… და გარდაიცვალა მაშინ, როცა ჩვენი ყველაზე დიდი რომანტიკოსი მხოლოდ 4 წლის იყო… ტატო და ჯონი… რომ შეხვედროდნენ… რამდენი რამ აერთიანებთ… ჭლექმა წაართვა სამყაროს ეს გენია, როგორც ჩვენი ვაჟა, როგორც ლადო“, – ამ სიტყვებით დავიწყე გაკვეთილი, როცა „კაშკაშა ვარსკვლავის“ ერთობლივი კინოჩვენება მოვაწყვეთ ჩვენს ვირტუალურ კლასში. ჩემი შიში, რომ მელოდრამისთვის დამახასიათებელი ნელი ტემპი და მოჭარბებული ემოციურობა მოსაწყენი იქნებოდა თანამედროვე ბავშვებისთვის, ამაო აღმოჩნდა. ფილმმა უდიდესი ინტერესი და შთაგონება აღძრა ბავშვებში.

ასევე რომანტიზმის მიმოხილვის ეტაპისთვის გამოვიყენეთ ედგარ ალან პოს უკვდავი ესეი „კომპოზიციის ფილოსოფია“. შეგვიძლია პოს ეს წერილი მულტილინგვური კომპეტენციის განვითარებისთვის გამოვიყენოთ, დავგეგმოთ ინტეგრირებული გაკვეთილი ინგლისური ენის მასწავლებელთან ერთად და ესეის გავეცნოთ ორიგინალში. ინტერნეტში არ იძებნება ამ ესეის ქართული თარგმანი, თუმცა არსებობს გამომცემლობა „ინტელექტის“ მიერ 2013 წელს გამოცემული საინტერესო კრებული „ედგარ ალან პოს „ყორანი“ – ერთი შედევრის 21 ქართული თარგმანი“, რომელშიც, გარდა ამ თარგმანებისა, რაც თავისთავად უზომოდ დამაინტრიგებელია, შესულია პაატა და როსტომ ჩხეიძეების მიერ თარგმნილი ედგარ პოს დასახელებული ესეი (The Philosophy of composition). ქართულ-ინგლისური ინტეგრირებული გაკვეთილის რესურსად გირჩევთ გამოიყენოთ ავტორიტეტული საიტის მიერ მომზადებული სანდო ვერსია: https://www.poetryfoundation.org/articles/69390/the-philosophy-of-composition

ზემოთ დასახელებული პარალელური ტექსტები: გრ. ორბელიანის „თამარ მეფის სახე ბეთანიის ეკლესიაში“, ნ. ბარათაშვილის „ვპოვე ტაძარი“ და ედგარ პოს ორი მოთხრობა („უილიამ უილსონი“ და „კლდოვანი მთების ამბავი“) ილუზორული სამყაროს გამოხატვის რომანტიკული სკოლისთვის დამახასიათებელი ხელწერის თვალსაჩინო ნიმუშებია. ჩვენი მიზანია, მოვნიშნოთ ის ძირითადი შტრიხები, რომელთა მეშვეობითაც ავტორები ამ სამყაროს ქმნიან. გრ. ორბელიანის ლექსში ლირიკული გმირის ილუზია ისტორიულ წარსულთან, თამარ მეფის სახესთან, წარსულისა და აწმყოს დამაკავშირებელ ხიდებთან, ქვეყნის ხსნის იმედთან, ქრისტიანულ ტაძართან არის დაკავშირებული. ბარათაშვილის ლექსის ილუზია უდაბნოში წარმოსახულ ქრისტიანულ ტაძარს უკავშირდება. ის სულიერი სავანე და ნავთსაყუდელია ლირიკული გმირისთვის. მასთან დაკავშირებულია ესთეტიკური ტკბობა, სიმშვიდე, იმედი, სულის ხსნა, თუმცა დაუნდობელი რეალობა ამ ილუზიას ფატრავს და ორი სამყაროს კონტრასტის ფონზე სასოწარკვეთილი ლირიკული გმირის მძაფრი განცდები დაუვიწყარ ემოციურ ზემოქმედებას ახდენს მკითხველზე.

ედგარ პოს მოთხრობა „უილიამ უილსონი“ მისტიკური და ავტობიოგრაფიულია. მთავარი გმირის დაბადების თარიღიც კი ემთხვევა ავტორისას და აქ გადმოცემულია ცოდვილი გმირის მისტიკური ილუზია, რაც დაკავშირებულია სინდისის ქენჯნასთან, სულიერ გაორებასთან. საკუთარი ალტერ ეგო დევნის გმირს და ამარცხებს მის ცოდვილ ბუნებას. რაც შეეხება „კლდოვანი მთების ამბავს“, აქაც პო საყვარელ თემას აცოცხლებს. მისტიკური სინამდვილე, შეუცნობლის შეცნობის წყურვილი ავტორისა და გმირისაგან ცხადად საგრძნობია. აქ პო მთხრობელის როლს ირგებს და პერსონაჟად გვევლინება, დამაინტრიგებლად გვიყვება ბედისწერით შეკავშირებული ორი გმირის – ოგასტეს ბედლოუს და ექიმ ტემპლტონის მიერ განცდილ მისტიკურ ისტორიას. თუ პირველ მოთხრობაში პო მორალისტურ აქცენტებს წამოსწევს, ადამიანური ყოფის რაობაზე, ცოდვაზე, დაცემაზე, სინანულზე, მიტევებასა და სასჯელზე საუბრობს, ბედლოუს ამბავში ის ცდილობს, გააცოცხლოს ამოუცნობი სინამდვილე, რომლის ჩხრეკაც უაღრესად საინტერესოა. თავად ავტორი, როგორც ცნობილია, ძალიან იყო გატაცებული მისტიკური სინამდვილის ფილოსოფიური ძიებებით, რაც მკითხველსაც ითრევს ამგვარ განსჯებში. ამ თემებზე კლასთან მუშაობის დროს უსათუოდ დაიბადება პოს, კიტსისა და ბარათაშვილის ბიოგრაფიული ნარატივების გაცნობის იდეაც. ყოველი მწერლის ბიოგრაფია ალბათ საინტერესოა მკითხველისთვის, თუმცა ედგარ პო გამონაკლისია, როგორც ყველაზე უცნაური ბიოგრაფიის ადამიანი. წარმოუდგენელია, რომ ამ თემებით ვერ დავაინტერესოთ კლასი. ერთ-ერთ გაკვეთილს დავუთმობდი პოს, კიტსისა და ბარათაშვილის ბიოგრაფიების პრეზენტაციას, დისკუსიას ამ სამი უაღრესად საინტერესო, ახალგაზრდული მღელვარე სულისკვეთებისა და ტრაგიკული ავტორის ცხოვრებაზე. მათი ნატურის გაცნობა, ფიქრი მათ ფაქიზ სულიერ სამყაროზე ხელს შეუწყობს მსოფლიო რომანტიკული სკოლით დაინტერესებასა და ჩაღრმავებას, აღძრავს კრეატიულ იმპულსებს შემოქმედებითი ინტელექტით დაჯილდოებული მოსწავლეებისთვის.

როცა ჩავწვდებით დასახელებული ავტორების ტექსტებში ილუზორული სამყაროს გამოსახვის აქცენტებს, შეგვიძლია ვიმსჯელოთ მათ მხატვრულ მარკერებზე, რაც მნიშვნელოვნად განავითარებს მხატვრული ტექსტის ანალიზისა და სინთეზის მაღალ სააზროვნო უნარებს. რომანტიკული მწერლობა უკიდეგანოდ მდიდარ სამყაროს გვთავაზობს საამისოდ.

***

ღამით მარიამი გარდაიცვალა. აი, ასე – გოგონა დიდი ოცნებებით. გარდაიცვალა. ისე ცუდად ვარ, მართლა მაკანკალებს – ცალკე ტკივილისგან და ცალკე ბრაზისგან. თუმცა მოვიკრებ ძალას და შეძლებისდაგვარად ცხადად დავწერ. გუშინ რაღაც საქმეზე ბახმაროსკენ მივდიოდი. გზად დამაწიეს ცნობა, რომლის მსგავსსაც მგონი ყოველდღე ვიღებ – მარიამ ბარდაველიძეს, ახალგაზრდა გოგონას, მწვავე ლეიკემია დაუდგინდა. ბევრმა მომწერა, მათ შორის დედამისმაც. უბედურმა დედამისმა. ვნახე მისი ძველი მონაწერიც – მეუღლე გარდაცვლია პანკრიასის სიმსივნით და ურთულეს პირობებს უმკლავდებოდა ორი სტუდენტი შვილით. ერთი მარიამი იყო. სასწრაფოდ ჩავწერე ვიდეო და გავავრცელეთ მარიამის დასახმარებლად. ეს რას იზამდა, ეს საცოდავი ცდა, მაგრამ მაინც. მას შემდეგ, რაც მამაჩემი ამ სენს შეეწირა, ვცდილობ, ყველას გვერდით დავუდგე – აქ ნაკლებ გაწუხებთ ხოლმე ამ მიზეზით, იმდენად ხშირია და დაუსრულებელი. მხოლოდ თერჯოლიდან ბარემ ათამდე მწვავე ლეიკემიის დიაგნოზი მე მახსოვს და უმეტესწილად გავიმარჯვეთ. ოღონდ გავიმარჯვეთ სასწრაფოდ ან თურქეთში, ან ავსტრიაში, ან გერმანიაში გაქცევით. აქ ვერ ვუმკლავდებით ამ ამბავს, ან ძნელად ვუმკლავდებით. დიაგნოზსაც ზოგჯერ არასწორად ვსვამთ. არიან ექიმები ან სწორი მართვა ან იმის თქმა რომ შეუძლიათ – „ჩვენ ვერ შევძლებთ, გადაიყვანეთ“. ასეთი ექიმი ბევრი არ არის. მამაჩემის გარდაცვალების შემდეგ, არაერთი კითხვა დამებადა. ხმა არ ამომიღია, ჩემში ჩავკალი ყველაფერი, მერე რომ არ ეთქვათ ის, რაც იოლი სათქმელია: – „ჭირისუფალია და სუბიექტურია ანაც საკუთარ პოპულარობას და გავლენას იყენებს”. და სხვანი. ხმა არ ამოვიღე და ეს ტკივილი დღემდე საწამლავივით პირში დაგუბებული, ჩემში წვეთავს და მწამლავს. მოვიკრებ ძალას და კონკრეტული ადამიანებისკენ და კლინიკებისკენ გაშვერილ ხელს ახლაც დაბლა დავწევ. დავწევ იმ მიზეზითაც, რომ სხვა ჭირისუფლების ნებართვა არ მაქვს, თუმცა მაქვს უამრავი კითხვა, მათგან დასმული და გადამოწმებული. დავწევ იმიტომაც, რომ ეს საერთო პრობლემაა და მაინცდამიანც ერთ საავადმყოფოს არ უკავშირდება. უნდა დადგეს დრო და ჩვენმა ქვეყანამ ააშენოს პატარა კლინიკა ამ ლამის ეპიდემიად ქცეული სენის სამკურნალოდ. ასე არ გამოვა. არ არსებობს კონკრეტული გაიდლაინი ინდივიდუალური ინტერპრეტაციების გარეშე. არ შეიძლება ყველაფრის ერთნაირად ჭრა და კერვა. ადამიანებზე ისე ლაპარაკი, თითქოს უვარგისი თოჯინა იყოს. რამდენ მშობელს მივყევი სხვადახვა კლინიკაში, რომელსაც ცივი ფრაზები დაახვედრეს: „ქალბატონო, ჩვენ წესი რაც იყო, ყველაფერი გავაკეთეთ”; „ქალბატონო, მოულოდნელად დამძიმდა”; „ქალბატონო, იცის ასე ამან გართულებები და ჩვენ რა ვქნათ”; „ქალბატონო, და ხომ ვერ მეტყვით, ჩვენ რა შეგვიძლია?” – ეს პაციენტებთან და მათ ნათესავებთან უხეში ურთიერთობა ცალკე სენი და სხვა საკითხია.
შეიძლება მე ვცდები, მე ვარ სუბიექტური და თვალდაბინდული, შეიძლება ყველაფერი ბრწყინვალედაა ჩვენებურ ონკომედიცინაში და აჰა, ამიტომაც ვიკრებ ძალას და ამას ვწერ – თქვენ მითხარით, თქვენ ამიხილეთ თვალი!
წუხელ ღამით დამირეკა ბოლოს დედამისმა, მეხვეწებოდა, ეგებ ვინმეს იცნობ, რეანიმაციაში რომ მოიკითხოსო, მართვით სუნთქვაზე გადაიყვანესო, ხომ გადარჩებაო? რას ვეტყოდი, გადარჩება-მეთქი. მასე ბევრი იყო და დაძლიეს-მეთქი. ეგ ჩვეულებრივი ამბავია-მეთქი. მეც, აი უყურეთ, ყველაფერს ვიზამ-მეთქი. მეთქი. მეთქი. მეთქი. რა ვქენი? ვერაფერი. რას ვიზამდი? ვერაფერს.
***

ჰოდა, აჭარაზე მოგიყვებით. აჭარაზე და აჭარლებზე.
მე ეგრე მახსოვს, ჩემს ბავშვობაში, გამორეულა შემცდარი კაცი და ამრეზით უთქვამს ვინმესთვის: „რას შვები, ბიჭო, აჭარელი ხომ არ ხარ?!”. ცინიკური იყო ეს ნათქვამი. ცინიკური, მავნე და რაც უმთავრესია – უსაფუძვლო. მაშინ განა ცხადად ვხვდებოდი, პატარა ვიყავი და ვერ – არც მიზეზი მიძებნია, სანამ ცოტა არ მოვიზარდე. ასე მოხდა – ცალკე საქმემ და ცალკე სურვილმა მიკარნახა – აჭარაში, თითქმის ყველა სოფლის კარზე დავაკაკუნე. მალევე და იოლად ჩავწვდი – სხვა, დიდი მტრის განზრახული და კარგად მოფიქრებული მახის ნაწილი იყო ის სიტყვები, ჩვენს ამ გაუგებარ ურთიერთკილვას და დაუნდობლობას რომ კარგად იცნობს – მისი.
ხოლო აჭარა არის ყველაზე ზუსტი ისტორია იმ ქვეყნის გადარჩენის, საქართველო რომ ჰქვია. გაძლების და გამარჯვების ისტორია. თავის დანარჩუნების და არგაბოროტების. არდაბეჩების, არამედ ტკივილის დამორჩილების, გადადნობის და ძალად ქცევის. ჩახედეთ აჭარელ მოხუცს მორცხვ თვალებში. ეგ თვალები ირეკლავს დიდ, ძნელ გზას. ეგ თვალები, ღიმილი და ჯადოქრული სითბო, თუ ხელი დაგადო და მოგიჭირა. ძლიერად და დაჟინებით. ჰო, აჭარლები სხვანაირად იღიმიან. თითქოს სტკივათ, იმ წლების ლოდები ტუჩებს ტირილისკენ ექაჩება, მაგრამ ლოდებზე ძლიერია სხვა რამ, უსახელო და ძნელად გასაგები – ღიმილით ცრემლების დამთრგუნველი. ის სხვა რამ არის აჭარა. ის სხვა რამ არის საქართველო.
იცით? აჭარელი არასდროს გაწუხებს. არასდროს. განდაგანაც ხომ ეს ცეკვაა, სხვების არშეწუხების და საქმის ჩრდილში კეთების. გან და გან, მაგრამ ახლო და ახლო. ეს არის აჭარა. და აჭარელი. დიდი ამბის ჩუმად მქმნელი და არმთქმელი.
ახლა ხულოში ვარ. ვწევარ და ამეებზე ვფიქრობ. ჰოდა, ამ ფიქრში გარეთ გავიხედე და კიდევ ეს ცაა აჭარაა. და ეს ვარსკვლავები. ახლოები და დიდვან-დიდვანი. დიდვან-დიდვანი.

(“ქრისტე” და “ანტიქრისტე” ბარათაშვილის სულიერ არსებასა და ბედისწერაში)

ყოველ ადამიანს, უფრო კი, მაღალი მოწოდების ადამიანს ჯვარზე აჰყავს თავისი წმიდათაწმინდა, იგივე “ქრისტე”, ხოლო ჯვრისკენ უბიძგებს “ანტიქრისტე” – ეპოქა, რომელშიც იგი მოვიდა და რომელმაც განსაზღვრა მისი ამქვეყნიური ბედისწერა.

ანტიქრისტე მითია, ის არ არის რეალური და კონკრეტული არსება, ცალკეული პირი, არამედ ეპოქის სულის კონცენტრაციაა, რომელიც მუშაობს დროში და მის გამოწვევებთან აპირისპირებს ხელოვანს, მეცნიერს, მოაზროვნეს.

ბარათაშვილის  ოცნება სამხედრო სამსახური იყო, ანუ სამსახური იმ უწყებაში, რომელიც მის სამშობლოს დამპყრობლად მოევლინა, რომელმაც გააუქმა მისი სახელმწიფო, მისი წინაპრების მიერ ბრძოლით მოტანილი პოლიტიკური ერთეული. ამ ისტორიულ ფაქტს ქართული წარჩინებული გვარის წარმომადგენლები ამბოხებებისა და შეთქმულებების შემდეგ შემგუებლობით და მორჩილებით შეეგებნენ და  რაკი სხვა ასპარეზი მთლიანად მოშლილი და გაუქმებული იყო, დაიწყეს მის სამსახურში ჩადგომა. ისინი, ვინც უპირისპირდებოდნენ რუსეთის თვითმპყრობელობას, თავად გახდნენ ამ თვითმპყრობელობის მსახურნი და გამაძლიერებელნი. ვინც ამ სამსახურზე უარი თქვა, დატოვა სამშობლო, გადაიხვეწა ან აღმოსავლეთში, ანდა შეეგუა “თავისუფალ ტყვეობას” რუსეთის იმპერიაში. იმაზე დიდი შინაგანი წინააღმდეგობა, ვიდრე დამპყრობლის სამსახურში ჩადგომაა, რა უნდა ჰქონოდა ადამიანს. და რა რჩებოდათ ამის შემდეგ, ერთი მხრივ, მტრის მსახურებაში მყოფთ და, მეორე მხრივ, სამშობლოს თავისუფლების მომლოდინე პოეტებს, თუ არა – სიტყვით გლოვა, საქმით კი – სამხედრო შემართება, რაც მათ პიროვნულ გაორებას, პიროვნულ კრახს იწვევდა. გრიგოლ ორბელიანი, ბარათაშვილის ალალი ბიძა, მისი მოსიყვარულე და მოჭირნახულე, იმდენად დაკავებული და ბოლომდე ჩაძირული იყო რუსეთის სამსახურში, რომ თავისი საყვარელი დისშვილის სიკვდილს სამხედრო პოლკში შეხვდა, დიდმა მწუხარებამ რამდენიმე დღე ლოგინადაც ჩააგდო, მაგრამ ვერ შეძლო ისიც კი, რომ უცხოობაში უპატრონოდ დაღუპული ახლობლის ნეშტი სამშობლოში გადმოესვენებინა. ეს, ერთი ფაქტიც საკმარისია იმის წარმოსადგენად, როგორ „სიამტკბილობაში“ იყვნენ ქართველი გენერლები რუსეთის უმაღლესობასთან. ხოლო ოჯახს, დედას და დებს იმის სახსარი არ ჰქონიათ, შავად შემოსილიყვნენ. ამაზე უკეთესი სურათი უფლებააყრილი ქართული არისტოკრატიის სიდუხჭირის წარმოსადგენად საჭირო აღარ არის. ისინი ჩადგნენ რუსის სამსახურში იძულებით, როგორც თავგანწირული მეომრები და მთელი ეს სამხედრო ჩინები და ამქვეყნიური დიდებები სიბნელეზე ჩამოფარებული მხოლოდ თხელი, გამჭვირვალე საბურველია. და ბარათაშვილსაც ეს სამსახური ენიაზებოდა, მასზე ოცნებობდა, ის მიაჩნდა თავის მთავარ მოწოდებად, თავისი კაცური დიდების მთავარ ასპარეზად და მიაღწევდა კიდეც ამ მიზანს, რომ არა ბედისწერის ნამუშევარი – გიმნაზიის კიბიდან გადმოვარდნა და ფეხების დაზიანება (თუმცა, ერთგან წერს, რომ ფეხი სრულიად მოურჩა და თუ სამხედრო სამსახურს ვერ ახერხებს, მისი ოჯახური მდგომარეობის ბრალია). ბარათაშვილის მთელი ბიოგრაფია ამ ფაქტის შედეგებით აიგო – დარჩა უსამსახუროდ და უსახსროდ, თუმცა, დროდადრო რაიმე უმნიშვნელო საქმე გამოუჩნდებოდა −  საარსებო წყარო  მისთვის  და მისი ოჯახისთვის. არცერთი სამსახური არ შეეფერებოდა მის შინაგან მისწრაფებებს, არცერთ სამსახურს არ მოუტანია კეთილდღეობა, ერთ მხარეს რჩებოდნენ იმპერიასთან დაახლოებული, ასე თუ ისე, ცხოვრებააწყობილი ოჯახები და მეორე მხარეს, იგი, ვისი სულიც თავისუფლებისკენ ილტვოდა, მაღალ ასპარეზს მიელტვოდა და  ნატრობდა კაცს, ვინც  ფართო გზაზე გაიყვანდა. მაგრამ  ფართო გზა იყო კი ის გზა, რომელიც მართლა შეასხამდა ხორცს მის ოცნებებს, მისცემდა გასაქანს მის სულიერ მისწრაფებებს? შეგვიძლია ვთქვათ, რომ – არა,  უმაღლესი წოდებაც კი რუსეთის ჯარში ვერ მისცემდა მას იმ საზრდოს, ვერ შეუქმნიდა იმ ნიადაგს, რომელზეც მყარად დადგებოდა და თავის სანუკვარ ოცნებებს განახორციელებდა. ძნელი მისახვედრი არ არის, – რატომ. ქართული არისტოკრატიიდან  ერთადერთი, ალექსანდრე ჭავჭავაძის ოჯახი ბრწყინავდა დიდებითა და სიუხვით, ისიც, არა იმის გამო, რომ ოჯახის თავმა რუსის გენერლობას მიაღწია და ამით მიიღო ის სიმდიდრე და პატივისცემა, არამედ იმიტომ, რომ მამამისი ერეკლეს კარზე დაწინაურებული პირი იყო, უშუალოდ მოაწერა ხელი რუსეთისთვის აგრერიგად საჭირო გეორგიევსკის ტრაქტატს და მისმა შთამომავლობამ სანაცვლოდ მიიღო იმუნიტეტი, თვით აჯანყებებსა და შეთქმულებებში მონაწილეობის გამოც კი, ალექსანდრე ჭავჭავაძეს ინდობდნენ და მსუბუქად სჯიდნენ, ეს, ცალკერძ, მამის დამსახურებისადმი პატივისცემით, მეორე მხრივ კი, ერთგულების შესანარჩუნებლად სჭირდებოდა რუსეთს, რადგან ეს იყო ოჯახი, ფაქტობრივად, კულტურული პლაცდარმი, სადაც მის უმაღლეს წარმომადგენლებს, დიპლომატებს თუ სამხედრო პირებს შინაურული ატმოსფერო ხვდებოდათ. ასეთი ურთიერთობის შედეგად მივიღეთ სიძედ რუსი დიპლომატი და პოეტი. თუმცა, მეორე ქალიშვილისთვის საქართველოში მოძიებული ოჯახი და საქმრო ვერ გამოდგა ის გარანტია, რომლის მეშვეობითაც რუსეთის სამსახურში თავგამოჩენილი ოჯახი კვლავაც შეინარჩუნებდა სიმშვიდეს და დიდებას. სამეგრელოს სამთავროს გაუქმება და ეკატერინეს შინაპატიმრობა პეტერბურგში ამის ნათელი დასტურია. მარტო ეს ისტორიებიც საკმარისია იმის წარმოსადგენად, რამდენად სასტიკი და დაუნდობელი იყო იმპერია ნებისმიერი პირისა თუ ოჯახისადმი, როდესაც საქმე მის პოლიტიკურ ინტერესებს ეხებოდა. ქართველ თავად-აზნაურთა მდგომარეობის კიდევ უფრო შემზარავ ფაქტად რჩება ბარათაშვილის ნათესავისა და მეგობრის, მაიკო ორბელიანის ბედი. მშვენიერი ახალგაზრდა ქალის ტრაგედია, რომელსაც ეტრფოდა ბარათაშვილის მეგობარი ლევან მელიქიშვილი და სწორედ იმპერიისა და მასთან აფილირებული ქართველი თავად-აზნაურობის აღვირახსნილი ქმედება გახდა ამ ორი ადამიანის ბედისწერის განმსაზღვრელი (მართალია, არ არსებობს ამ საჩოთირო ფაქტის დამადასტურებელი საბუთი, გარდა ზეპირად გავრცელებული ისტორიისა თუ ე. წ. გონივრული ეჭვებისა). ჭლექით დაავადებულ მაიკო ორბელიანს დიდხანს არ უცოცხლია. ბარათაშვილის ხანმოკლე სიცოცხლეც ხომ პირდაპირ კავშირშია იმ ეკონომიკურ მდგომარეობასთან, რომელშიც აღმოჩნდა მისი ოჯახი. მანამდე კი, ვიდრე აღსასრული მოვიდოდა, პოეტის ამქვეყნიურ მისწრაფებებს ჩაენაცვლა პოეტური ხატები მაღალი აზრების გადმოსაცემად. ოცნება სამხედრო კარიერაზე მხოლოდ გარეგნულ, ფაქტობრივად, გაუაზრებელ მისწრაფებად დარჩა, რეალურად კი მივიღეთ მთელი მისი შემოქმედება, რომელიც სწორედ ამქვეყნიური, წარმავალი ყოფიერებისა და მარადიული, წარუვალი ფასეულობების ჭიდილში დაიბადა. რომ არა რეალური ყოფა, რომელშიც მოუხდა ბარათაშვილს ცხოვრება, შეიქმნებოდა კი მისი შედევრები?! ერთი შეხედვით, კითხვა ჰიპოთეტურად მოგვეჩვენება, მაგრამ თუ გადავხედავთ ბარათაშვილის და ზოგადად, ხელოვანთა ცხოვრებას, ნათლად დავინახავთ, რამდენად მნიშვნელოვანი როლი ითამაშეს მათ ცხოვრებაში ამქვეყნიურმა ბედისწერებმა. ხელოვანის ირგვლივ, მთელი ის რეალური მოცემულობა, შეიძლება ითქვას, რომ არის მიზეზთა ჯაჭვი, რომელიც უბიძგებს მათ, წერონ, ხატონ, აქანდაკონ სწორედ ისე, როგორც ეს მათ შემოქმედებაში ხდება. ფაქტობრივად, სოციალურ-პოლიტიკური ყოფა არის ანტითეზა, რომელთან ბრძოლაშიც იხვეწება და თავის  საუკეთესო ფორმებს იძენს თეზა, მთავარი მიზანი, რომელიც ჯვარს უნდა ეცვას.  ანტიქრისტე  კი მთელი ამსოფლიური ყოფიერების სინთეზია, რომელსაც აფეთქებამდე მიჰყავს მუზები. როგორც გოეთეს მეფისტოფელი იტყვის: ის არის ნაწილი იმ დიადი ძალის, რომელსაც ავი სურს, მაგრამ კეთილს სჩადის, უფრო სწორად, სიკეთე გამოსდის თავისდაუნებურად. ეს უკვე დიალექტიკის უტყუარი კანონია და მხოლოდ კანონებს ემორჩილებიან ამ ატმოსფეროში მოყოლილი არსებები. ძნელი სათქმელია, რატომ დალაგდნენ მოვლენები ასე, იმიტომ, რომ ესა თუ ის დიადი სული განხორციელებულიყო, თუ ესა თუ ის დიადი სული იმიტომ განხორციელდა, რომ მოვლენები დაეწყო ამგვარად. ეს უკვე რწმენის საკითხია, მოვლენათა რომელ რიგს მიიჩნევ უპირატესად და ზოგადი მოცემულობისთვის ამას მნიშვნელობა არც აქვს. მთავარი ის არის, რომ ეპოქა და მის გამოწვევებზე ასხმული პატარ-პატარა მიზეზები უმნიშვნელოვანეს გავლენას ახდენენ თითოეულ ადამიანზე, მაგრამ იმ ეპოქაში მოვლენილი გენიოსის ანდა მნიშვნელოვანი ინტელექტუალური გმირის სულიერი მონაპოვარი, ფაქტობრივად, მომავალ ეპოქებს გადასცემს რაღაც ისეთს, რაც რჩება, როგორც მარადისობის გაკვეთილი.

ის სიკეთე და სიქველე, რაც ბარათაშვილში (და არა მხოლოდ მასში, არამედ ნებისმიერ ხელოვანში) არსებობდა, მყოფობდა, როგორც ქრისტე, ხოლო მის ანტითეზად, მის ოპოზიციად, მის ანტიქრისტედ დალაგდა ეპოქა, რამაც უბიძგა, ჯვარზე აეტანა თავისი უმაღლესი მე, თავისი მარადი არსება და მომავლისთვის გაეკვალა ნათელი ბილიკები.

ამიტომ ვფიქრობ, გალაკტიონის ეპითეტი – „ეს საუკუნე მეფისტოფელი“, მხოლოდ მეოცე საუკუნეზე არ ვრცელდება, იგი ზოგადი ხატია ნებისმიერი საუკუნისა, რომელიც ბრძოლას უცხადებს ხელოვანსა და მოაზროვნეს და ამ ბრძოლაში თავის საუკეთესო გამოვლინებას აღწევს სული, ინდივიდი, რომელმაც ასეთ გამოწვევებთან ბრძოლისას უნდა ამოხსნას მხოლოდ მისთვის დასანახი და ამოსაცნობი სამყაროს ხატებები.

სტატიის წინა ნაწილში თვითშეფასება, როგორც ხარისხის უზრუნველყოფის მექანიზმი (ნაწილი 1)  ვისაუბრეთ თვითშეფასების შესახებ და შევეხეთ კომპლექსური და ფოკუსირებული თვითშეფასების მიდგომებს. ამჯერად დავკონკრეტდებით კომპლექსურ თვითშეფასებასა და მისთვის დამახასიათებელ ნიშნებზე.

კომპლექსური თვითშეფასების დროს ხშირ შემთხვევაში განსაზღვრულია კონკრეტული კრიტერიუმები (ძირითადად მარეგულირებლის მიერ). სკოლა პერიოდულად, საშუალოდ, წელიწადში ერთხელ ახორციელებს თვითშეფასების პროცესს და ყველა მიმართულების მიხედვით იღებს მზა მონაცემებს. ამის შემდეგ ხდება მიღებული მონაცემების გაანალიზება, საჭიროებების გამოკვეთა და პრობლემის აღმოსაფხვრელად სამოქმედო გეგმის შემუშავება. ამ უკანასკნელთან დაკავშირებით მიდგომების სხვადასხვაგვარია, აქ მნიშვნელოვანი ზოგადი თვითშეფასების დადებითი და უარყოფითი მხარეებია. იმ შემთხვევაში, თუ სკოლას არ აკმაყოფილებს ზოგადი მონაცემები, შეუძლია ფოკუსირდეს კონკრეტულ სფეროზე და სიღრმისეულად გამოიკვლიოს ის. ასეთ დროს, სამწუხაროდ, მწირი ფინანსური, ადამიანური და მატერიალური რესურსი დიდ დაბრკოლებას წარმოადგენს. ასევე რთულია თვითშეფასებს მთელი ამ პროცესის მენეჯმენტი დროში.

როგორც სტატიის წინა ნაწილში აღვნიშნეთ, თვითშეფასების პროცესში ერთ-ერთ რთულ საკითხს მონაცემების მოგროვება და მათი ანალიზი წარმოადგენს. კვლევის ინსტრუმენტების შექმნა, მათი გამოყენება და შემდგომ მონაცემების დამუშავება ბევრ დროს, ენერგიასა და შესაბამის ცოდნას მოითხოვს სკოლის წარმომადგენლებისაგან. ეს ერთგვარი გამოწვევაა არამხოლოდ ქართული, არამედ გერმანული სკოლებისთვისაც, რომლებსაც ასევე კანონი ავალდებულებს პერიოდულად თვითშეფასების ჩატარებას. პროცესის გამარტივებისათვის გერმანიაში, ბერტელსმანის ფონდმა სკოლებს თვითშეფასების ელექტრონული ინსტრუმენტი შესთავაზა. თვითშეფასების ელექტრონული მეთოდის (SEIS) გამოყენება დანერგილია გერმანიის რამდენიმე ნაწილში. ინსტრუმენტი შემუშავდა სასკოლო სისტემების საერთაშორისო ქსელის მიერ (INIS) სკოლების, ექსპერტებისა და დაინტერესებული პირების ჩართულობით. თვითშეფასების ელექტრონული კითხვარის მეშვეობით ტარდება გამოკითხვა ყველა დაინტერესებულ ჯგუფში (მოსწავლეები, მასწავლებლები, მშობლები და ა.შ.). ყველა განსხვავებული ჯგუფი მსგავს, ან მცირედით განსხვავებულ კითხვებს სცემს პასუხს. იგი მოიცავს ხარისხის ექვს სფეროს, რომლებიც 29 კრიტერიუმზე კონკრეტდება. ესენია:

• სწავლის შედეგები – პერსონალური უნარები, საგნობრივი უნარები, სწავლისა და მეთოდური კომპეტენციები, პრაქტიკასთან დაკავშირებული უნარები, სკოლის შემდგომი ხედვა (მუდმივი სწავლის), სკოლით კმაყოფილება;
• სწავლა-სწავლება – შიდასასკოლო კურიკულუმი, მოსწავლეთა მხარდაჭერა და წახალისება, სწავლის პროცესის საგნობრივი და მეთოდური აგება გაკვეთილზე, დამოუკიდებლობა და ავტონომიურობა სასწავლო პროცესში, ურთიერთობების, სწავლისათვის განკუთვნილი დროისა და სასწავლო გარემოს ორგანიზება, მისაღწევი შედეგები და მათი შეფასება;
• სასკოლო კულტურა – სკოლის, როგორც საცხოვრებელი გარემოს მოწყობა, ღირებულებები და სოციალური კულტურა კლასებში, მოსწავლეთა მხარდაჭერა (იგულისხმება დამრიგებლის ინსტიტუტი), მოსწავლეთა და მშობელთა ჩართულობა, საზოგადოებასთან თანამშრომლობა.
• მართვა და მენეჯმენტი – მმართველი რგოლის პასუხისმგებლობა, მართვა და მენეჯმენტი, რესურსების მენეჯმენტი, საგაკვეთილო გეგმის ორგანიზება, სამუშაო პირობები.
• მასწავლებელთა პროფესიონალიზმი – მიზანმიმართული პროფესიული განვითარება, პიროვნული ინვესტიცია, თანამშრომლობა.
• ხარისხის განვითარების მიზნები და სტრატეგია – სასკოლო პროგრამა, შეფასება, დაგეგმვა, განხორციელება და დოკუმენტირება, პასუხისმგებლობა და ინოვაცია.

გამოკითხვის დასრულების შემდეგ პროგრამა მონაცემებს ითვლის ავტომატურად და შედეგები მხოლოდ სკოლის საკუთრებას წარმოადგენს. ამით სკოლის წარმომადგენლებს საშუალება აქვთ მიღებული შედეგები შეადარონ დაგეგმილს ან საკუთარ მოლოდინს და შეიმუშაონ შემდგომი მუშაობის სქემა. სისტემა ამარტივებს ასევე მონაცემთა ანალიზის ეტაპს – დაჯგუფებულ მონაცემებში ნათლად ჩანს, სადაა პრობლემა და რა კუთხით უნდა იმუშაოს სასკოლო თემმა გამოწვევებთან გასამკლავებლად.

ელექტრონული სისტემა ზოგავს ბევრ დროს, ენერგიასა და რესურსს. ამ შემთხვევაში სკოლის ადმინისტრაციისათვის იგი ერთგვარ მაშველ რგოლადაც შეგვიძლია წარმოვიდგინოთ. თუმცა მასაც აქვს სუსტი მხარეები, რაც ძირითადად თვისებრივი მონაცემების ინტერპრეტირებასა და მოგროვებას უკავშირდება. როგორ უმკლავდება ამ პრობლემას ფოკუსირებული თვითშეფასება, ამას სტატიის მომდევნო ნაწილში განვიხილავთ.