მუსიკა პროზაში სხვადასხვანაირად იქმნება: სრუქტურის, კომპოზიციის, მხატვრულ სახეთა სისტემის, შინაარსობრივი თუ ფრაზეოლოგიური რიტმულობის ვარიაციულობის გათვალისწინებით. ამგვარი თხრობა გადაძახილია სინკრეტულ ხელოვნებასთან, რომელიც ხმას, აზრსა და მოძრაობას ერთიანობაში წარმოაჩენდა. მწერლები მუსიკალურ ექსპერიმენტებს პროზაში დღემდე ახორციელებენ, რადგან ამოუწურავია მისი შესაძლებლობები, თუმცა მძლავრი ძიებები მსოფლიო და ქართულ  ლიტერატურაში მეოცე საუკუნის მოდერნისტულ პროზაში წარმოჩნდა. „რომელ ჩვენგანს არ ჰქონია ამბიციური ოცნება პოეტური პროზის სასწაულის შექმნისა, რომელიც მუსიკალური იქნება მეტრისა და რიტმის გარეშე”, _ წერს შარლ ბოდლერი არსენ ჰუსესადმი მიძღვნილ წერილში, რომელიც წარუმძღვარა წიგნს „ლექსები პროზად“. ეს „ამბიციური ოცნება პოეტური პროზის სასწაულის შექმნისა“ განხორციელდა მოდერნისტულ პროზაში და ვერლენის პრინციპი: „მუსიკა, უპირველეს ყოვლისა“_ თხრობის მთავარ მახასიათებლადაც იქცა. XX საუკუნის დასაწყისიდან ქართულ პროზას დიდი ცვლილებები დაეტყო. სწორედ ამ დროს თხრობის მუსიკალურობას გამოკვეთილი ყურადღება მიექცა. ქართულ მწერლობაში მომრავლდა მცირე ჟანრის ნაწარმოებები, რომლებშიც ჭარბად შემოჭრილი ლირიკული შენაკადები განაპირობებდნენ ლექსისთვის დამახასიათებელ მელოდიურობას. მოდერნისტული პროზის ერთ-ერთ განმსაზღვრელად  მუსიკა მოგვევლინა. როგორც ცნობილია, მუსიკას განსაკუთრებული ყურადღება რომანტიკოსებმა მიაქციეს და თავიანთი შემოქმედების ერთგვარ საყრდენადაც აქციეს. მოდერნისტთა ნაწარმოებებში კი პროზა და პოეზია ერთმანეთს შეერწყა, შესაბამისად,  ოსკარ უაილდის, შარლ ბოდლერის, ჯეიმს ჯოისის, ვირჯინია ვულფისა და სხვათა შემოქმედებაში თხრობის სრულიად ახალი პერსპექტივები წარმოჩნდა. კ. იუნგის თვალსაზრისით, ხელოვნების ნაწარმოების ანალიზისას გათვალისწინებული უნდა ყოფილიყო მუსიკა, როგორც ადამიანის კოლექტიური არაცნობიერის არქეტიპი. XX საუკუნის შემოქმედებმა განსაკუთრებული ყურადღება მიაქციეს ირაციონალურს, არაცნობიერს, ტრანსცენდენტალურს, მეტაფიზიკურს, რამაც ერთგვარად განაპირობა კიდეც მუსიკის ძლიერი შემოჭრა შემოქმედებით პროცესში. XX საუკუნის 10-იანი წლებიდან ქართულ პროზაში მომრავლდა ექსპერიმენტები, რომლებიც პროზისა და პოეზიის „შეჯვარებას“ ისახავდა მიზნად. რიტმული პროზით წერდნენ ჭოლა ლომთათიძე, ნიკო ლორთქიფანიძე, დემნა შენგელაია, ლეო ქიაჩელი, კონსტანტინე გამსახურდია, გრიგოლ რობაქიძე და სხვები. პროზის მუსიკალობა განსაკუთრებით გამოიკვეთა ქართველ სიმბოლისტებთან. მაგალითისათვის სანდრო ცირეკიძის „სონეტი პროზითაც“ იკმარებდა,  მწერალი შეეცადა  სონეტის კლასიკური ფორმის შენარჩუნებასაც და მასში პროზის ელემენტების შერწყმასაც.

ანდრეი ბელი, რომლის შემოქმედებაც აგებულია მუსიკალურ პრინციპებზე, (მაგალითად, მისი პროზაული „სიმფონიები“ და რომანი „პეტერბურგი“) წერდა, რომ მუსიკა სარკმელია, საიდანაც ჩვენში იღვრება მარადისობის უმშვენიერესი ტალღები. ქართულ მოდერნისტულ რომანებშიც (გრიგოლ რობაქიძის „გველის პერანგი, დემნა შენგელაიას „სანავარდო“, კონსტანტინე გამსახურდიას „დიონისოს ღიმილი“) მუსიკა წარმოჩნდა, როგორც ძალა, რომელმაც ერთგვარად განსაზღვრა სამყაროს ახლებური ხედვა, მანვე გამოავლინა სიტყვის უჩვეულო შესაძლებლობანი. მუსიკალური მოტივები ამ რომანებში გამოვლენილია, როგორც მძლავრი ქვედინებები, რომლებიც განაპირობებენ ავტორის თხრობას, პერსონაჟთა ხასიათების რაგვარობას. მუსიკა შემოქმედს ეხმარება,  როგორც საკუთარი არსების შემეცნების, ასევე, საზოგადოდ, კოსმოსის კანონზომიერებათა გარკვევაში. ამ რომანებში მუსიკა ჭარბობს იმ ეპიზოდებში, რომლებშიც წარმოჩენილია ირაციონალური სამყარო. როგორც შოპენჰაუერი ფიქრობდა, მუსიკა გამოხატავდა არა ფენომენს, არამედ ფენომენის არსს, თვითონ მსოფლიო ნებას. განსაკუთრებულია და თავისთავადი დემნა შენგელაიას, გრიგოლ რობაქიძის კონსტანტინე გამსახურდიას „პოეტურ-მუსიკალური“ ენები, ისინი ჰგვანან და განსხვავდებიან კიდევაც ერთმანეთისაგან. არჩილ ჯორჯაძის აზრით, „ქართული მუსიკა განსაკუთრებით სახავს სიცოცხლის ირაციონალურ მხარეს. „შენ ხარ ვენახი“ – ნამდვილი სიმფონიური ტრაგედიაა. მუსიკა გიპყრობს და უფრო გასაგები ხდება სახარების ის ადგილი, სადაც მოთხრობილია სულის ტანჯვა და მწუხარება“.

პროზაში  გვხვდება ქართული მრავალხმიანი მუსიკის არქეტიპები – გამჟღავნებული ერთისა და იმავე თემის ვარიაციულ დამუშავებაში. თხრობის მუსიკალურობას ხშირად „ეწირებოდა“ ქართული სინტაქსისთვის დამახასიათებელი სტრუქტურა, რაც არ მოსწონდა მიხეილ ჯავახიშვილს. მისთვის, მაგალითად, მიუღებელი იყო წინადადების ამგვარი კონსტრუქცია: „სახლი დავინახე მაღალი”, თუმცა მოდერნისტებისთვის, მსგავსი და კიდევ უფრო უჩვეულო სინტაქსური ექსპერიმენტები მისაღები იყო, რადგან მათთვის მნიშვნელოვანი იყო არა მხოლოდ უბრალოდ შინაარსის გადმოცემა, არამედ ამ შინაარსის მიღმა ირაციონალურის, მისტიკურის შეგრძნება. საგულისხმოა მიხეილ ჯავახიშვილის ერთი დაკვირვება ქართულ მუსიკალურ ტრადიციაზე. წერილში „მასალები ლექციისთვის“ იგი შენიშნავდა: „შპენგლერი ფიქრობს, რომ არაბების გენიალობამ შეჰქმნა არაბესკა – ჩუქურთმა, ელინებისამ – ქანდაკება, ხოლო ევროპისამ – ფუგა. ამ დიდ ადამიანს ერთი რამ არა სცოდნია: ფუგა ევროპიელებზე ადრე ქართულ მუსიკაში მოიძებნებოდა. აქაც დავასწარით ევროპას და შპენგლერს რომ ყური მოეკრა ამ ამბისთვის, თავის კლასიფიკაციას სხვანაირად ააშენებდა და ფაუსტურ ცივილიზაციას სხვა საფუძველს მოუძებნიდა. ასეა თუ ისე, დიდი შპენგლერი დიდი ევროპის დიდ კულტურას ფუგით ახასიათებს, ეს ფუგა კი ქართველმა ხალხმა დიდი ხანია ჩააქსოვა „მუმლი და მუხასა“ და მრავალ სხვა ხალხურ კილოებში“. ვფიქრობთ, ფუგა ქართული მოდერნისტული რომანის ერთ-ერთი ძლიერი კომპონენტია. მწერლები, ფაქტობრივად, ვარიაციულად ამუშავებენ ერთსა და იმავე თემებს, როგორებიცაა: სამყაროსა და თავის შემეცნება, ფესვების ძიება, გაუცხოება, მარადიულის, არამატერიალურის მოხელთება პროფანულ დროსა და სივრცეში.

„გველის პერანგში“ არჩიბალდ მეკეშის არჩილ მაყაშვილში დაბრუნების გზა იმეორებს სიცოცხლის მისტერიას – თესლის მოქცევას თესლში. ეს მოძრაობა თავისთავში შეიცავს წრიულ ბრუნვას, სადაც დასაწყისი ემთხვევა დასასრულს. ამის საუკეთესო დადასტურებაა რომანში წარმოდგენილი ტაბა ტაბაის მეტაფიზიკური განსჯანი მამისა და შვილის, ნაყოფისა და თესლის ურიერთმიმართებაზე. მთელი რომანი აგებულია კონტრასტული განწყობილებების ცვალებადობაზე. ეს განწყობილებანი კი იბადებიან ლეიტმოტივის გამეორებიდან. რომანში შვილის დაბრუნება მამასთან სიმბოლური მრავალმნიშვნელოვნების მატარებელია. ცალკეული მოტივი იმეორებს ლეიტმოტივის არსს სვადასხვაგვარი ინტერპრეტაციით. კონკრეტულ პერსონაჟთა (ვამეხ, პეტრიძე, ოლგა, ირაშჰანდა, ტაბა ტაბაი და სხვათა) ისტორიები ავსებენ და ამდიდრებენ მთავარ მუსიკალურ განწყობილებას.

„გველის პერანგში“ არის პასაჟები, რომლებშიც მუსიკალური განცდა ერთგვარად „მატერიალიზირებულია“ ხილულ განცდაში, როცა იგი არა მხოლოდ მოისმინება, არამედ ხელშესახები ხდება: „მღერიან „მრავალჟამიერს“ კახურს: რომელიც მოდის როგორც ალაზნის ველი. ჯერ ნელი. მერე ახშირებული. მერე ამწვარი. შემდეგ ნაპირებგადალახული. ბოლოს: მოქნეული როგორც სალტე. აქ ლხინია ვაჟკაცის რომელიც ომიდან დაბრუნდა გამარჯვებული. მღერიან „მრავალჟამიერს“ ქართლურს: რომელიც იღვრება როგორც ქართლის ველი მდორე. ჯერ ისიც შენელებული. შემდეგ გაქანებული. შემდეგ ქედგაზნექილი. ბოლოს ქედამართული. აქ არის ციხის დაცვა მეციხოვნეთა მიერ რომელთაც იციან განდობა და გატანა. გაუძლებს ციხე ყოველთვის შემოსეულებს?! და სიმღერას ბოლოში გაგუდული ბოღმა გადაჰკრავს ოდნავ…  მღერიან: თითქო დედოფალი მოჰყავდეთ გაშიშვლებული ერთიმეორეს გადაჭდობილ ხმლებზე”. მწერალი მუსიკალური თხრობით, მხატვრული სახეებით “ხილვადი” მხატვრული სისტემიდან უხილავისკენ, ფარული მუსიკის გამოსავლენად გვიბიძგებს. სამყაროს მიყურადებული არჩიბალდისთვის შესაგრძნობი ხდება  მარადისობაც. სპარსეთის ტიტველ ნაპრალებს იგი „უსმენს“, როგორც მუსიკას. მარადისობა აქ „საგნებია“– კონკრეტული და ხილვადი. ხოლო საგნები, იმავდროულად, მელოდიები, რომლებიც მარადისობას ამხელენ. რაციონალური და ირაციონალური აქ ერთმანეთს იმგვარად ერწყმის, რომ ზღვარი არ ჩანს. ადამიანი „ქანაობს“ მათ შორის და სიცოცხლეს მთლიანობაში – სიკვდილ-სიცოცხლის განუყოფლობაში განიცდის. ასე შემოიჭრება სფეროთა მუსიკა, რომლის მოსმენაც რომანის გმირს სამყაროს პირველსაწყისებს მიაახლებს. ეს მუსიკა გონებამიუწვდომელი მატერიალურ-სულიერი სუბსტანციაა, რომლის გზნება გულისხმობს ღრმა სულიერი შრეების მოხილვას. მთელი რომანი წარმოადგენს „მოგზაურობას“ როგორც ფიზიკურ, ასევე სულიერ სამყაროში. ამ უკანასკნელში კი მეგზურად გვევლინება გამოუთქმელი “მუსიკა”, რომელიც თვით გმირსაც და მკითხველსაც იმ ერთთან და მთელთან აზიარებს, რომელიც ყოველთვის ხილულისა და უხილავის საფუძვლად გაიაზრება. ცნობილი გერმანელი მწერალი სტეფან ცვაიგი, რომელმაც „გველის პერანგის“ გერმანული გამოცემის წინასიტყვაობა დაწერა, აღტაცებული იყო გრიგოლ რობაქიძის მხატვრული სამყაროს თავისთავადობით. განსაკუთრებით ხიბლავდა რომანის პოეტურობა, რომლის წყაროდაც უძველესი ხალხის მითები და ლეგენდები წარმოუდგებოდა. მისი აზრით, რომანში იმდენი ცეცხლოვანი პოეზია იყო, რომ შეიძლებოდა ზოგიერთი გვერდის ამოჭრა და ლექსებივით სტროფებად დაყოფა.

ქართველი მოდერნისტები იმითაც გამოირჩეოდნენ, რომ ეძებდნენ ენის განვითარების ახალ გზებს. ისინი იყვნენ ფორმის ჭეშმარიტი თაყვანისმცემლები. როგორც ოსკარ უაილდი წერდა: „დაიწყეთ ფორმის თაყვანისცემით და ხელოვნებაში არ დარჩება საიდუმლო, თქვენ წინაშე რომ არ გამჟღავნდეს“. ამ რომანებში, მართლაც, ბევრი საიდუმლოა წარმოჩენილი, რომლებიც მკითხველზე ზემოქმედებას სწორედ თხრობის ახალი ტექნიკის წყალობით ახდენენ. ეს ტექნიკა კი, უპირველესად, გულისხმობს პროზისა და პოეზიის სინთეზის მრავალფეროვან ვარიაციებს. აქ ხშირად პოეტური მედიტაციების გზით ფილოსოფიურ-რელიგიური საკითხები ესთეტიკურ ღირებულებას იძენენ. მუსიკა ამ რომანებში წარმოჩენილია, როგორც მათი შინაგანი ხერხემალი, რომელიც აპირობებს თხრობის სიმტკიცეს. „საჭიროა მხოლოდ მინიშნება და სხვა არაფერი. საგანთა ჭვრეტა, ზმანებებით ნასაზრდოები, ზმანებათა მიერ მონაქროლი სახეები – აი, რა არის ნამდვილი შემოქმედება“, _ წერდა სტეფან მალარმე. „ზმანებათა მიერ მონაქროლი სახეებით“ ქართველი მოდერნისტები ქმნიან სრულიად ახლებურ მხატვრულ სისტემას, რომლის ყოველ ნაწილს აქვს თავისი დამოუკიდებელი ცენტრი, იმავდროულად, დაკავშირებულია იმ ერთიანსა და საზოგადოსთან, რომელიც რომანის ხან ხილულ, ხან ფარულ საყრდენად გვევლინება.

თომას მანი „ჯადოსნურ მთაში“ ერთგან წერს: „აქ მხოლოდ ჩვენი თხრობის სტიქიამ მოგვიყვანა“. თხრობამ როგორც დამოუკიდებელმა ფენომენმა, განსაკუთრებული ღირებულება სწორედ XX საუკუნის რომანებში შეიძინა. აქ წინა რიგში წამოიწია „თხრობამ თხრობისთვის“, ეს განსაკუთრებით თვალში საცემია ფოლკნერისა თუ პრუსტის პროზაში. თხრობა მოდერნისტულ რომანში თითქოს გამოეყოფა იმ დრო-სივრცეს, სადაც მოქმედება ხდება და პერსონაჟები „მოძრაობენ“ და იძენს თვითკმარ ღირებულებას. თითქოს თავისთავში ჩაიკეტება. ამ დროს თხრობა გამოირჩევა ლირიკული ნაკადების სიჭარბით. მუსიკალური პრიციპით არის აგებული კონსტანტინე გამსახურდიას „დიონისოს ღიმილის“ სტრუქტურა. რომანში თხრობა იძენს ჰიმნების ფორმას: მაგალითად, ჰიმნები ღვინისადმი, ჰიმნები ხეებისადმი, ქადაგება თევზებისადმი და სხვა.

ვირჯინია ვულფი წერდა, რომ თანამედროვე რომანს მეტი საერთო ჰქონდა პოეზიასთან, რადგან უპირატესად ასახავდა არა ადამიანთა ურთიერთობებს, არამედ მარტოობაში საკუთარ თავთან გამართულ დიალოგებს. ქართულ მოდერნისტულ რომანშიც თხრობაში მუსიკალური ელემენტების ჩართვა განპირობებულია ფორმისა და იდეის მაქსიმალური სრულყოფილი თანხმიერების წყურვილით. ამ რომანებში პოეტურია არა მხოლოდ ცალკეული ეპიზოდი, არამედ მთლიანი მხატვრული სისტემა, რადგან ეს ეპიზოდები ქმნიან ერთიან მუსიკალურ კომპოზიციას. ფოლკნერი ფიქრობდა, რომ ყველა ენა უნდა იცვლებოდეს, ან შეეძლოს ცვალებდობა.  მოდერნისტული რომანების ცალკეული ფრაგმენტი თითქოს ჯაზის ტექნიკითაა შესრულებული. ამ თვალსაზრისით, საინტერესოა გრიგოლ რობაქიძის „ფალესტრაში“ წარმოდგენილი შეხედულებანი ევროპაში შემოჭრილ ამ ახალ მუსიკაზე: „ყოველ საკრავს თითქოს თავისი მელოდია მიჰყავს, მაგრამ, იმავე დროს, ერთგულია საერთო გეზის – სწორედ ისე, როგორც საქართველოს კუთხის, გურიის, გასაოცარ სიმღერას“. „ყოველი საკრავი, ყოველი ტონი, ყოველი ჩასუნთქვა თუ მოსმა თუ დარტყმა – თავისკენ იწევს, ხტის და უხვევს, მაგრამ არც ერთის არც ერთი გადახვევა არ იქცევა „გადაცდენად”. ყოველი მათგანი მთელს უბრუნდება, როგორც მამას თუ დედას“.

დემნა შენგელაია წერდა: „დიდი გამბედაობაა საჭირო, რომ არ გქონდეს არც რითმა, არც ზომა (მეტრი) და სხვა და სხვა და ისე შეხვიდე ზღვა სახეებში და დაიწყო მისი გადალაგება“. მისთვის ყველაზე ძვირფასი იყო ქართული დიალექტები, რომლებიც ენობრივი ექსპრიმენტისთვის ნედლ მასალას წარმოადგენდა.  ტექსტს რიტმი მუსიკალობას ანიჭებს, სწორედ ამიტომ თომას მანი იბსენს ფარულ მუსიკოსს უწოდებდა. პროზას რომ თავისი რიტმი აქვს, ეს ჯერ კიდევ ანტიკურ სამყაროში იყო ცნობილი. არისტოტელე „რიტორიკაში“ წერდა, რომ ისტორიულ პროზას თავისი რიტმი უნდა ჰქონოდა. რიტმულ პროზას ქართულ სინამდვილეში დიდი ტრადიციები აქვს. ყურადღებას იქცევს ბიბლიის ძველი თარგმანებისა თუ ჰაგიოგრაფიული ნაწარმოებების თავისებური რიტმი. რევაზ სირაძე „ვეფხისტყაოსნის“ ფაბულაზე დაკვირვებისას შენიშნავს, რომ პოემაში გამუდმებით ხდება განწყობილებათა მონაცვლეობა: მწუხარებას სევდა ცვლის, სიხარულს – სევდა და ასე თავიდან ბოლომდე. რა მოაქვს ასეთ მონაცვლეობას? ეს ქმნის ფსიქოლოგიურ რიტმს და სიახლის მუდმივ განცდას. ამას კი მოაქვს ერთფეროვნების დაძლევა. ერთფეროვნების დაძლევის ტენდენცია კი ესთეტიკური კანონზომიერებაა. იგი აუცილებელია ხელოვნების ნებისმიერი დარგისთვის” („სახისმეტყველება“). მკვლევრის აზრით, საგულისხმოა, რომ რუსთაველმა განწყობილებათა ცვალებადობა მოქმედების აღწერას, სიუჟეტის განვითარებას დაუკავშირა. ფსიქოლოგიური რიტმის საინტერესო ვარიაციები გხვდება ქართულ მოდერნისტულ რომანში. რიტმულობით განსაკუთრებით გამოირჩევა ვასილ ბარნოვის შემოქმედება.

კონსტანტინე გამსახურდიას „დიონისოს ღიმილში“ უცებ შემოიჭრება ხოლმე რიტმი, ამ დროს ტექსტი პათეტიკური ხდება: “მე ვიტყვი სიტყვას, ათასები ყურს დამიგდებენ. მე ვიტყვი სიტყვას მშვენიერზე და ღვთაებრივზე და ჩემი სიტყვა თუ დაეცა ფხვიერ ყამირზე, ამ სიტყვას მერმე ათასები ისევ იტყვიან“. აქ რიტმი იქმნება 5 და 4- მარცვლიანი სტრიქონების გამეორებით. ამგვარი რიტმი ხშირია ამ რომანში: „უპანიშადებს გადმოვთარგმნი შემდეგ ქართულად. ამდენ ხანს, ალბათ, კიდეც მოვა ჩემთან სიბერე. საქართველოსკენ იმავე გზით, როგორც ირაკლი… არა დიდების მომხვეჭელი, არამედ როგორც უსახელო, უბირი მწირი, მოვძებნი ეზოს პაპისეულს და დავსახლდები“. რიტმი იქმნება ყველა იმ კომპონენტის გამოყენებით, რომლებიც პოეზიაში გვხვდება (გამეორება, ალიტერაცია, ფრაზის ინტონაციური მიმოხვრა და სხვ.). დემნა შენგელაიას „სანავარდოში“ რიტმს ამრავალფეროვნებს თხრობაში ჩართული შელოცვები.  მთელ რომანში არსად არ ქრება მუსიკის განცდა. რიტმები ხან ჩქარდება, ხან ინავლება. მელოდიის უეცარი გაქვავების ეფექტს ქმნის სახელდებითი წინადადებების სიმრავლე. სტეფან მალარმე ფიქრობდა, რომ ენაში ყველგან იყო ლექსი, სადაც არსებობდა რიტმი.

„გველის პერანგში“ ძალიან ხშირად ზეაწეულ რიტმს ქმნის ერთმანეთზე მიჯრით მიწყობილი მოკლე წინადადებები, თითქოს ჩაგვესმის მისი წარმომთქმელის ხშირი ჩასუნთქვა და ამოსუნთქვა, ვგრძნობთ პერსონაჟის დაძაბულობასა და ნერვიულობას. ერთ ეპიზოდში სარგის პეტრიძე უკითხავს არჩიბალდს მამამისის – თამაზ მაყაშვილის წერილს. ჩვენს თვალწინ ტექსტი აცოცხლებს თამაზ მაყაშვილს, თითქოს თვითონ გვიყვება. წერილი „მოძრაობს“, სუნთქავს. „მე – თამაზ მაყაშვილი. გადმოხვეწილი საქართველოდან. ვწერ ბოლოსიტყვას. მეც ხომ ირუბაქიძე ვარ“. ეს ბოლოსიტყვა ბოლო აკორდივითაა, მაღალი და ძლიერი. რომანში  ხშირად რიტმი იქმნება მიჯრით მიწყობილი ზმნებით. მწერალი აღწერს გახელებული ცხენების მიერ ამორძალთა განადგურებას: „დაგლიჯეს ქალები. გამოშიგნეს. იწყეს ჭამა. დაძღენ მუცლებით. შემდეგ – გახელდენ სისხლით დამთვრალნი და გავარდენ კუნძულის კიდურზე“.

„გველის პერანგში“ მოულოდნელ მუსიკალურ ეფექტებს ქმნის ჩართული ლექსები (გრაფიკული ფორმითაც გამოკვეთილი და რიტმულადაც ლექსისთვის უფრო შესაფერისი ორგანიზებულობით აღბეჭდილი. ზოგიერთ ამ ლექსს სონეტის ფორმა აქვს). „ინტერმედიაში“ ჩართულია ორი ლექსი: „მზის კევრი“ და „უდაბნოს ქიმერა“. „მზის კევრი“ „ქარის შენელებულ ზუილში“ დანახული ზმანებაა. მზისა და მიწის შეწყვილება-შერწყმის მისტერია წარმოუდგება მკითხველს. თითქოს ფერების ზეიმია. სივრცეთა „ყვითელ გუგებს“ შეერევა ღია ზაფრანა, ყარამფილი. ყველა ფერი ერთმანეთში გადადის, ზღვარი იშლება საგნებს შორის. ცა მიწის მსუყე ფერებში ურევს თავის ნათელ, გამჭვირვალე, გაცრეცილ ტონებს. მწერალი ახერხებს, შექმნას სიცხის, „მდუღარე“ ვნების ეფექტი. „მირაჟის კვართში“ ეხვევა სამყარო. პანი და „წითელი ცხენი“ ერთად ჩაყუდებულან „ნირვანაში“. მზისა და მიწის მისტიკური კავშირიდან იბადება სიცოცხლე, ხორციელდება „მარადი ქცევა“, ამიტომაც „იხდის პერანგს ცხელ ქვიშაზე რქიანი გველი”, რათა „ახალი სიცოცხლე“ განიცადოს. „მზის კევრის“ სურათის ფონზე წამოიმართება „უდაბნოს ქიმერა“. თითქოს ერთმა ლექსმა „შობა“ მეორე ლექსი. ერთი მელოდიიდან გადმოვიდა მეორე – პირველისგან განსხვავებული. რიტმი – მჩქეფარე და ხმაურიანი – თითქოს შენელდა, დამდორდა. საინტერესოა, რომ სტრიქონებში რიტმი შეცვალა ფერმაც – ყვითლით გაჯერდა წარმოსახვა. მოძრაობა შეყოვნდა. ერთმანეთზე დახვავდა ეპითეტები: აკვიატებული, ულაზათო, ორკუზიანი, უცხო, ამპარტავანი, შორგზიანი. პირველ ლექსში „აფეთქებული“ შობის სიხარულს ამ ლექსიდან შეერთვის ყოფის გაუნელებელი დარდი.

მომაკვდავი სარგის პეტრიძე, საირიგჰს რომ ეძახის მისი ირანელი სატრფო ირაჰშანდა, მიჯნურს სპარსულად ახსენებს ნასირ იბნ ხოსრუს ლექსს. გრიგოლ რობაქიძეს ეს ლექსი სპარსულადვე აქვს ჩართული ქართული ასოებით. მწერალს, ალბათ, სურდა, რომ მკითხველსაც შეეგრძნო უცხო სიტყვების სიტკბო: „ეი რუხეთ აფთაბი ქიშვარი დილ./

ტაბი მეჰრეთ მეიე მუნავარი დილ“.

რიტმების მრავალფეროვნება თხრობას ანიჭებს განსაკუთრებულ ელფერს. მუსიკის გზით მოდერნისტულ რომანებში განხორციელდა პროზისა და პოეზიის დიდი სინთეზი.  ასეთ მრავალხმიანობაში, რომელშიც თანაბრად არის ჩართული მაკრო და მიკროკოსმოსი, მარადისობა და წარმავლობა, ადამიანური და ღვთაებრივი, პერსონაჟები მკითხველთან ერთად მიიკვლევენ გზას იდუმალი სამყაროს ლაბირინთებში ეგზისტენციალურ კითხვებზე პასუხების მოსაძიებლად.

როგორ გამოვიყენოთ სამეცნიერო კვლევები სასკოლო სამუშაოსთვის?

სამეცნიერო კვლევები [პედაგოგიკაში] არა მხოლოდ ამტკიცებენ ზემოთქმულს, არამედ იძლევიან რჩევასაც – სტენფორდის განათლების პოლიტიკის კვლევითი ცენტრის მეცნიერების, Darling-Hammond-ის, Zielezinski-ისა და Goldman-ის (2014) კვლევების  თანახმად, ტექნოლოგიას მნიშვნელოვანი გავლენა აქვს იმ მოსწავლეებზე, რომლებსაც ის განსაკუთრებით სჭირდებათ.

წარმატება დამოკიდებულია იმ ტექნოლოგიების გამოყენებაზე, რომლებიც ხელს უწყობენ ინტერაქტიულ სწავლებას, შემოქმედებასა და ძიებას (ვიდრე დასწავლასა და დაზეპირებას) და მასწავლებლისა და ტექნოლოგიის „სწორ ნაზავს“. ეს ბოლო პუნქტი კრიტიკულად მნიშვნელოვანია. სამეცნიერო კვლევებმა მრავალჯერ დაადასტურეს, რომ უპირველესი მნიშვნელობის ფაქტორს წარმოადგენს მასწავლებლის განსწავლულობისა და კვალიფიკაციის საკითხი! შესაბამისად, შედეგების გასაუმჯობესებლად – როდესაც ვსაუბრობთ ტექნოლოგიების გამოყენებაზე – საჭიროა მასწავლებლების მეტი მხარდაჭერა და სადაც საჭიროა, მასწავლებლების ახალი სამუშაო ადგილების დამატება.

2017 წელს ასზე მეტი პედაგოგიური კვლევის ანალიზიდან, რომლებიც ტექნოლოგიების გამოყენებისა და მოსწავლეთა სასწავლო შედეგების დამოკიდებულებებს შეისწავლიდა, ერთი გამოკვლევის შედეგი განსაკუთრებით საინტერესო აღმოჩნდა. ამერიკელი მკვლევრების (Zheng, Warschauer, Lin, and Chang, 2016) კვლევის შედეგებმა აჩვენა, რომ გულმოდგინედ შედგენილი ახალი ტექნოლოგიური პროგრამები და აკადემიური მოსწრება მჭიდრო კავშირშია ერთმანეთთან და ამ კავშირის შედეგები ასე გამოიყურება: საგამოცდო შედეგები გაზრდილი იყო მეცნიერებების, კითხვის, მათემატიკის, წერის უნარებისა და ინგლისური ენისა და ლიტერატურის მიმართულებებით. კვლევამ გამოავლინა სხვა დადებითი შედეგებიც, რომლებიც მოიცავდნენ მოსწავლე-მასწავლებლის უკუკავშირს აკადემიურ წერაში, მეტ გამოქვეყნებულ ნაშრომს, მეტ ნაშრომს სხვადასხვა ჟანრში და დასრულებული ნაშრომების მეტ რედაქტირებასა და გადახედვას.

ქვემოთ გთავაზობთ სამეცნიერო კვლევების ანალიზის შედეგად მიღებულ მონაცემებს, რომლებიც ახალი ტექნოლოგიებისა და სწავლების ურთიერთქმედებას შეეხება:

• კომპიუტერის დახმარებით/გამოყენებით სწავლება, სასწავლო სოფტ-პროგრამები ეხმარება მოსწავლეებს, კონკრეტული უნარების განვითარება-ჩამოყალიბებაში, განსაკუთრებით კი მათემატიკის მიმართულებით. ეს შესაძლოა ხდება იმის გამო, რომ სოფტ-პროგრამას აქვს შესაძლებლობა, მოერგოს მოსწავლის ცოდნის მოცემულ დონეს და საშუალება მისცეს მას, ისწავლოს მასალა მისთვის მისაღები (ოპტიმალური) სიჩქარით. ასევე, პროგრამა უკუკავშირის საშუალებით, დაუყონებლივ აცნობს მასწავლებელს მოსწავლის მოსწრებაზე, რაც ხელს უწყობს მასწავლებლის დროულ ჩარევას პროცესში. ეს შედეგები ზუსტად ასახავენ პერსონალიზებული და შერეული სწავლების მოდელის პოტენციალს.
• ციფრული სწავლებისა და ქცევითი ინტერვენციების შედეგად მივიღეთ გაუმჯობესებული შედეგები.
• იმ ინიციატივის შედეგად, რომელიც გულისხმობს ყველა მოსწავლის კომპიუტერით უზრუნველყოფას, შედეგები არ უმჯობესდება! ურმის დაყენება ხარის წინ ვერ აუმჯობესებს სწავლებას. არ შეიძლება ტექნოლოგიური ხელსაწყოს [კომპიუტერის] ბავშვისთვის მიცემა და იმედის ქონა, რომ მოსწავლე სასწაულებრივად ყველაფერს დაისწავლის.

გაუმჯობესებული პედაგოგიკა, მოსწავლეზე ორიენტირებული განწყობა და სამოქმედო ჩარჩო

წინამდებარე წიგნს „მართვა ციფრულ ეპოქაში“ ეწოდება. მაგრამ ამან არ მოგატყუოთ. „ციფრული“, ამ კონტექსტში ნიშნავს სწავლებისა და სწავლის გაუმჯობესებას ისე, რომ ჩვენი მოსწავლეებისათვის უკეთესი შედეგები მივიღოთ.  ფაქტი კი ის გახლავთ, რომ თუ ინსტრუქციის მონახაზი და დიზაინი არასწორი გვექნება, ტექნოლოგია კიდევ უფრო დააჩქარებს ჩვენს წარუმატებლობას.

„პირველ რიგში პედაგოგიკა, ხოლო შემდეგ ტექნოლოგია – თუ ეს მისაღები იქნება“ – ეს გახლავთ მანტრა, რომელიც: ციფრულმა ლიდერებმა“ უნდა გაიზიარონ. ძალიან მნიშვნელოვანია იმის გაგება, რომ ტექნოლოგია ვერ გამოასწორებს ყველა გაკვეთილს, შეფასებას ან სწავლის შედეგს. მხოლოდ ამის გამო, კრიტიკულად მნიშვნელოვანია ყოველთვის ფოკუსირებული ვიყოთ იმაზე, რაც ვიცით და ეს იმუშავებს პედაგოგიკისთვის.

ჩვენ სკოლებს, საკლასო ოთახებს, გაკვეთილებს, სასწავლო პროგრამასა და გამოცდებს არ ვაშენებთ, როცა ტექნოლოგიის გარშემო ვწერთ. წარმატების და გაუმჯობესებული შედეგების მიღწევის მთავარი გზა ყოველთვის ეფუძნება მყარ, პედაგოგიურ საძირკველს… წერტილი.

ტექნოლოგიის ინტეგრაცია, შრომის გაუმჯობესებისკენ მიმართული სტრატეგია უნდა იყოს. ტექნოლოგიის სტრატეგიული გამოყენება ხელს უნდა უწყობდეს მოსწავლეთათვის განსაზღვრული მიზნის მიღწევას. როდესაც ტექნოლოგია არ ემყარება პედაგოგიკას და არ დაეხმარება მოსწავლეს განსაზღვრული მიზნის მისაღწევად, მისი გამოყენება დაუფიქრებელი, ალაბედზე მინდობილი ქმედება იქნება – ეს კი პირდაპირ ეწინააღმდეგება სტრატეგიას.

მეტაფორას თუ გამოვიყენებთ, ტექნოლოგია დაემსგავსება ნავზე გაშლილ იმ აფრას, რომელიც არ ემთხვევა ნავის მოძრაობის სასურველ მიმართულებას. უფრო მეტიც, მაშინ არ იცი, საით და რატომ გაცურო ამ ნავით…

დღეს, ბაზარზე ბევრი ტექნოლოგიური ჩარჩო არსებობს, რომლებიც პოპულარული არიან განმანათლებელთა შორის. თუმცა, ხშირად წარმოიშობა პრობლემებიც. არ შეიძლება ერთ მხარეს იყოს სასწავლო პროგრამა/საგანმანათლებლო მოდულები, სწავლების გეგმა და ინსტრუქცია და გამოცდები და მეორე მხარეს – ტექნოლოგია, ან რაიმე მსგავსი.

ციფრულმა ასპექტმა არ შეიძლება დაჩრდილოს ან „აჯობოს“ მთავარს, საკუთრივ სწავლების პროცესს. ციფრული საშუალებები ნამდვილად ცვლიან საგანმანათლებლო სივრცის მნიშვნელოვან ელემენტებს. იმის გაგება, თუ როგორ გავლენას ახდენენ ტექნოლოგიური სიახლეები სწავლებასა და სწავლაზე, ნამდვილად დაგვეხმარება ჩამოვაყალიბოთ დამოკიდებულება, თუ რომელი ტექნოლოგიური საშუალებებია სასარგებლო და როგორ შეიძლება მათი ეფექტური ინტეგრაცია სასწავლო პროცესში.

მნიშვნელოვანია, ხაზი გაესვას სწორ პედაგოგიურ ტექნიკასა და საუკეთესო პრაქტიკულ გამოცდილებას. ეს საჭიროა იმისთვის, რომ ტექნოლოგიების გამოყენება მოხდეს სწავლებისა და სწავლის პროცესის გასაძლიერებლად. რაც მთავარია, მოსწავლე, მუდამ ამ პროცესის ცენტრში უნდა იყოს.

ძალიან ხშირად ხდება ისე, რომ ტექნოლოგია ჩართულია სწავლების პროცესში, ხოლო მასწავლებელი კვლავ სწავლების უშუალო, ვერბალურ ფორმატს იყენებს და ეს ორი ერთმანეთს ვერ ეთანხმება.

საბოლოოდ, აღსანიშნავია, რომ დიდი მნიშვნელობა არ აქვს იმას, თუ რას აკეთებენ მოზრდილები (მასწავლებელი, ლ.ა.) მოცემული ტექნოლოგიით. მნიშვნელოვანია ის, თუ როგორ გამოიყენებენ მას მოსწავლეები. ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი შეკითხვა რომელზეც თანამედროვე ლიდერებმა უნდა უპასუხონ, არის შემდეგი: „როგორ იყენებენ მოსწავლეები სწავლისათვის ტექნოლოგიას ისე, რომ ეს ტექნოლოგიის გარეშე შეუძლებელი იქნებოდა?“

გთავაზობთ რამდენიმე რეკომენდაციას ციფრული საშუალებებით სწავლის პროცესის გასაუმჯობესებლად:

1. გაზარდეთ თანამშრომლობა: მსგავსად სოციალური მედიისა, რომელმაც საზოგადოების/თემის ახალი განსაზღვრებები წარმოშვა, ციფრული საშუალებები ცვლიან თემსა და ურთიერთქმედებას მოსწავლესა და მასწავლებელს შორის. სადისკუსიო პლატფორმები, განთავსებული ვებგვერდებზე, ან Google Docs-ის სასწავლო კურსები ან გაკვეთილები, სრულიად ცვლიან მოსწავლეთა ჩართულობას პროექტებზე დამყარებულ ან საწერ დავალებებში. მოსწავლის მიერ დაწერილი ესეი, ან თემა, შესაძლოა გადაიქცეს მრავალფეროვან და ფუნქციონალურ დოკუმენტად, როდესაც მისი ჩამოყალიბება მოხდება იდეებისა და კითხვების ნაბიჯ-ნაბიჯ გაზიარების და გაცვლის გზით, მასწავლებელს, მოსწავლეს, თანაკლასელებს, ავტორსა და მენტორს შორის. როდესაც ციფრული საშუალებები ინტეგრირებულია პედაგოგიურ წესებთან, ხდება სხვა მნიშვნელოვანი კომპეტენციების – კომუნიკაციის უნარების, კრეატიულობის, კრიტიკული აზროვნების, პრობლემის გადაწყვეტის, ციფრული წიგნიერების, ენტრეპრენერული უნარების, გლობალური ინფორმირებულობის და ციფრული/სამოქალაქო პასუხისმგებლობის ჩვევების გაძლიერება.
2. ინოვაციური შეფასება: როდესაც სასკოლო დავალებების ფორმატები და კონტექსტები იცვლებიან, შესაბამისი ცვლილება სჭირდება შეფასებებსაც. ონლაინსივრცის ღიაობა, სასწავლო პროცესში, ციფრული თამაშების ელემენტების ინტეგრაცია, ცვლის და ხვეწს შეფასების წესებს, განსაკუთრებით კი დასწავლის პროცესისა და პროგრესის შეფასებას.
3. სწავლება ინფორმაციისა და კვლევითი პროცესის შესახებ: კვლევითი პროექტები ყველა შემთხვევაში მოითხოვენ საკუთრივ კვლევას, აკურატულ სინთეზს და აუდიტორიაზე ორიენტირებულ მიდგომებს. თუმცა ინფორმაციით გაჯერებულ სამყაროში, მოსწავლეები იყენებენ იმ საშუალებებს, რომლებიც მათ ეხმარებათ, უკეთ გააანალიზონ და გაერკვნენ მრავალგვარი სახის ინფორმაციასა და საკითხში სხვადასხვა დისციპლინიდან. ეს ფორმები მოიცავს ტექსტებს, ციფრულ ან სხვა სახის მონაცემსა და ფოტოგრაფიას.
4. შეცვალეთ სწავლების პროცესის ვადები: ბევრ შემთხვევაში, ციფრული საშუალებები გვთავაზობენ ასინქრონულ (არაერთდოულ) გარემოს კითხვა-პასუხისათვის. ონლაინდისკუსიები ტექსტურ თუ ვიდეო ფორმატებში შეიძლება მოიცავდნენ განსხვავებულ წარმოდგენებს, თანამშრომლობის შესაძლებლობებს და დროს, საფიქრალად და რამის დასაგეგმად, განსხვავებით საკლასო ოთახის გარემოსი.
5. სწავლების პროცესის მფლობელობა: მე-20 საუკუნის დიდი ამერიკელი განმანათლებლისა და ფილოსოფოსის, ჯონ დიუის (John Dewey) მიხედვით, აქტივობა, რომელიც მოსწავლეების ნამდვილ ჩართულობას უწევს ტიმულაციას, გახლავთ „ის აქტივობა, რომელიც მოსწავლეებს რამის კეთების, და არა რამის სწავლის, საშუალებას აძლევს; ამავე დროს, რამის კეთება ისეთი ბუნების საქმიანობაა, რომელიც ფიქრს და აზროვნებას, ან კავშირების წინასწარგანზრახულ დანახვას საჭიროებს; ამ ყველაფრის შედეგი კი არის სწავლა“. დღეს ხელმისაწვდომია ათასობით ციფრული საშუალება, რომლებიც ხელს უწყობს კეთებით სწავლას. მოსწავლეებს შეუძლიათ, შეარჩიონ მათ შორის თავიანთთვის საუკეთესო, რომელიც დაეხმარება შექმნან არტეფაქტი, რომელიც მათთვის შემეცნებითი/კონცეპტუალური დაოსტატების დემონსტრაცია გახდება – ახალი ცოდნის შეთვისების და მნიშვნელოვანი კომპეტენციების ათვისებისა და გამოყენების მეშვეობით. ციფრული საშუალებების შერჩევის თავისუფლება ზრდის მოსწავლის დაინტერესებას და საბოლოოდ, სწავლის შეძენის კუთხით მეტად ღირებულია. გამოიყენეთ ციფრული საშუალებების ძალა და მიეცით მოსწავლეებს საშუალება, თვითონვე მართონ შესწავლის პროცესი.

ცხოვრება უფრო და უფრო მეტი პრობლემის წინაშე გვაყენებს. ნებისმიერი პრობლემის გადაჭრა, პირველ რიგში მსჯელობის ჯაჭვია. გამოთვლები, გარდაქმნები, კონსტრუქციები, რომლებიც ხშირად უნდა იქნას გამოყენებული პრობლემების გადასაჭრელად, შეუძლებელია ლოგიკური მსჯელობის გარეშე. მოსწავლეები უნდა დაეუფლონ ლოგიკურად დასაბუთების უნარს. ყველამ უნდა ისწავლოს სწორად აზროვნება.

ლოგიკური აზროვნების განვითარებას, მიზეზების სწორად დასაბუთების უნარს, დასკვნების გამოტანას ხელს უწყობს სხვადასხვა პრობლემების გადაჭრა. პრობლემების გადაჭრის უნარი სკოლის მოსწავლეთა განვითარების ერთ – ერთი მთავარი მაჩვენებელია.

ამიტომ, ჩვენი მიზანია ვასწავლოთ მოსწავლეებს ლოგიკურად დასაბუთება, კითხვების ჩამოყალიბება და მსჯელობის ჯაჭვის შექმნა სხვადასხვა პრობლემების გადაჭრისას.

ნებისმიერი პრობლემის გადაჭრის პროცესი შეიძლება დაიყოს 4 ეტაპად. თითოეული საგნის თანმიმდევრული განხილვა მოსწავლეებს საშუალებას მისცემს მარტივად მოაგვარონ  სტანდარტული და რთული პრობლემები.

ამ ნაბიჯების გავლა საჭიროა იმისათვის, რომ უფრო მოსახერხებელი იყოს პრობლემის გადაჭრის ძიება, ლოგიკური მსჯელობის განხორციელება.

თითოეული ეს ნაბიჯი თავისთავად მნიშვნელოვანია, მაგრამ ხშირად შეიძლება მოსწავლე არაჩვეულებრივი იდეით ანთებული, გადაახტეს ყველა ნაბიჯს და დაუყოვნებლივ შეუდგეს პრობლემის მოგვარებას. ასეთი პოზოცია მისასალმებელია, მაგრამ ამავე დროს მოსწავლე კარგავს შესაძლებლობას უფრო დეტალურად განიხილოს პრობლემა, გააკეთოს გარკვეული ანალიზი. ყველაზე არასწორია როდესაც ისინი იწყებენ პრობლემის გადაჭრას მისი გაგება-გააზრების გარეშე. პრობლემის გადაჭრის სარგებლობის დიდი ნაწილი შეიძლება დაიკარგოს, რადგან მოსწავლეს არ შეუძლია სწორად შეისწავლოს და გაანალიზოს უკვე მიღებული გადაწყვეტილება.

მრავალ შეცდომას თავიდან აგვაცილებს, თუ კი მოსწავლე შეამოწმებს თითოეულ ნაბიჯს მისი გეგმის შესრულებისას.

პირველი ნაბიჯი – ამოცანა ნათლად უნდა იქნას გაგებული. 

მოსწავლემ უნდა გაიგოს პრობლემა. უპირველეს ყოვლისა, პრობლემის სიტყვიერი ფორმულირება უნდა მოახდინოს. მოსწავლეს უნდა შეეძლოს პრობლემის ძირითადი ელემენტების მითითება. ამრიგად, პირველი ეტაპის კითხვებია:

რა არის მოცემული? რა არის უცნობი? რაში მგომარეობს პირობა?

მეორე ნაბიჯი – მოსწავლემ განმეორებით, სხვადასხვა მხრიდან უნდა განიხილოს პრობლემის ძირითადი ელემენტები. მან უნდა გააკეთოს მონახაზი და მიუთითოს მასზე უცნობი და ნაცნობი მონაცემები.

მესამე ნაბიჯი – დაკვირვებებმა აჩვენა, რომ ყველა შეცდომა, რომელსაც მოსწავლეები უშვებენ არის ის, რომ არ ხდება დავალების პირველადი აღქმა და მის ანალიზი, ამოცანაში ასახული ცხოვრებისეული სიტუაციის სათანადო გაგება და მისი მოკლედ გამოსახვა. თითოეულ მოსწავლეს უნდა შეეძლოს მოკლედ ჩამოწეროს პრობლემის მდგომარეობა და წარმოაჩინოს პირობა დიაგრამის ან ნახატის გამოყენებით. მათემატიკაში ამას მარტივად ვაკეთებდით (პირობის მოკლედ ჩაწერა). მე დღემდე ვიყენებ მოსწავლეობის დროს მიღებულ „მათემატიკურ“ გამოცდილებას.

მეოთხე ნაბიჯი – იმისათვის, რომ თითოეულმა მოსწავლემ გაიგოს პრობლემის არსი, ესმოდეს ეს რა ამოცანებია, გაარკვიოს, თუ რომელი მათგანია საჭიროა, როგორ არის ისინი ერთმანეთთან დაკავშირებული და ასე შემდეგ აუცილებელია, გამოვიყენოთ სიტუაციის მოდელირება.

რას გულისხმობს პრობლემის მოდელირება? სიტყვის ფართო გაგებით მოდელირება არის ჩვეულებრივი ობიექტების მოქმედებების შეცვლა მათი შემცირებული ნიმუშებით, მოდელებით, მაკეტებით, მულაჟებით, აგრეთვე მათი გრაფიკული გამოსახულებებით: ჩვეულებრივი ნიშნებით, ნახატებით, დიაგრამებით, სქემებით. ვიზუალიზება, განსაკუთრებით გრაფიკული, საჭიროა გაკვეთილის მთელი პერიოდის განმავლობაში, როგორც კონკრეტული აზროვნების უფრო რთული ფორმების შემუშავებისა და კონცეფციების ფორმირების მნიშვნელოვანი საშუალება. იგი ხელს უწყობს აქტიური აზროვნების, მსჯელობისა და პრობლემის გადაჭრის სხვა გზების ძიებას.

მოსწავლეთა ლოგიკური აზროვნების განვითარებისთვის, დასაბუთების უნარის განვითარებისთვის, ნებისმიერი პრობლემის გადაჭრის მიზნით, საჭიროა მოსწავლეები დაეუფლონ ამოხსნის მთავარ ეტაპებს.

ლოგიკური პრობლემები კარგად არის ცნობილი თავსატეხების მოყვარულთათვის. ისინი წარმოადგენენ მთელ რიგ პირობებს, რომელთა დახმარებითაც პრობლემის მოგვარება ხდება. ამისათვის შედგენილია სპეციალური ცხრილი, რომელშიც მოცემულია ყველა შესაძლო დასკვნა. შემდეგ, ლოგიკური მსჯელობით, ისინი თანდათან აღნიშნავენ ცხრილში “+” და “-“, რაც ნიშნავს სწორ და არასწორ დასკვნებს. სასურველია ასეთი ცხრილები თავდაპირველად გამზადებული მივცეთ. შემდეგში ისინი თავად მოიფიქრებენ და გააკეთებენ. როგორც ხშირად ხდება ჩვენზე საინტერესო და უცნაურ ცხრილებსა და გრაფიკული გამოსახულებებს ქმნიან.

• რატომ? როგორ გამოიყენებ? რას ნიშნავს? – მიკითხავს გაკვირვებულს.

გთავაზობთ რამდენიმე მაგალითს. ამ პრობლემების გადასაჭრელად საჭიროა არა მხოლოდ კარგი ლოგიკური აზროვნება, არამედ გეოგრაფიის ცოდნაც.

მაგალითი 1

A, B, C და D ქვეყნები, რომლებიც  მსოფლიოს სხვადასხვა კუთხეში მდებარეობს თანამეგობრობის წევრები არიან. ეს გასაკვირიც არ არის, რადგანაც A, B და C- ს ოდესღაც D ქვეყნის კოლონიები იყო. პირველ სამ ქვეყანას ასევე აერთიანებს ერთი პარადოქსი: მათი დედაქალაქები არ არიან ამ სახელმწიფოების უდიდესი ქალაქები. A  და C ქვეყნები განლაგებულია სხვადასხვა ბუნებრივ ზონაში, მაგრამ ორივე ქვეყანა დიდი რაოდენობით ხე-ტყის ექსპორტს აწარმოებს. გარდა ამისა, ორივე აწარმოებს ნავთობს, მაგრამ ქვეყანა C- ს ურჩევნია მისი ამოტუმბვა, ხოლო A  ქვეყანას – გათხრა. ქვეყანა D ცდილობდა, რომ სახელმწიფო B მისი მსგავსი ყოფილიყო. მიუხედავად სრულიად განსხვავებული კლიმატისა, ცხვრის მოშენება დაიწყეს. როდესაც D ქვეყანას საკუთარი ნახშირი შემოაკლდა დაიწყო  B ქვეყნის მარაგის ათვისება.

რა არის A ქვეყნის მეორე ოფიციალური სახელმწიფო ენა?

დავალების შესრულების მიზნით, შეავსეთ ცხრილი.

პასუხები: A – კანადა; B – ავსტრალია; C – ნიგერია და D – დიდი ბრიტანეთისა და ჩრდილოეთ ირლანდიის გაერთიანებული სამეფო.

A ქვეყნის (კანადის) მეორე ოფიციალური ენა არის ფრანგული.

მაგალითი 2

A, C და D ქვეყნები ადრე B ქვეყნის უდიდესი კოლონიები იყო. სახელმწიფოები C და D ერთსა და იმავე კონტინენტზე მდებარეობს, მაგრამ საერთო საზღვრები არ აქვთ.  A და B ქვეყნებს ყოფს ოკეანე, მაგრამ ამან ხელი ვერ შეუშალა მეტროპოლიის დედაქალაქის A ქვეყანაში “გადატანას” მე -19 საუკუნის დასაწყისში.

A ქვეყანას აქვს ყველაზე დივერსიფიცირებული ეკონომიკა: მოიპოვება ნავთობი, მოყავთ ყავა, შაქრის ლერწამი, ბამბა და ციტრუსი. უფრო მეტიც, ყავისა და შაქრის ლერწამის მოსავლით A სახელმწიფო მსოფლიო ლიდერია. C ქვეყანაში იზრდება შაქრის ჭარხალი, ციტრუსები და ბამბა, ხოლო  D ქვეყანაში მოყავთ ბამბა და ყავა. D ქვეყანაში, ისევე, როგორც A ქვეყანაში, ნავთობი მოიპოვება. მათი ყოფილი მეტროპოლია განთქმულია ზეთისხილისა და კორპის მუხის მოშენებით.

დამხმარე ცხრილი

პასუხი: A – ბრაზილია; B – პორტუგალია; C – მოზამბიკი და D – ანგოლა.

1808 წელს პორტულაგიაში ნაპოლეონის შეჭრის შემდეგ პორტუგალიის კოლონიური იმპერიის დედაქალაქი ლისაბონიდან რიო-დე-ჟანეიროში გადავიდა.

მაგალითი 3

ოთხივე ქვეყანა იმყოფება მსოფლიოს ერთსა და იმავე ნაწილში. უფრო მეტიც, A და C ქვეყნები, დამოუკიდებლობის მიღწევამდე, წარმოადგენდნენ ერთ ტერიტორიას და ამის შემდეგ, ისინი იყოფა რელიგიური პრინციპების მიხედვით. ქვეყანა A ჩვენთვის კიპლინგის ზღაპრებიდანაა ცნობილი.

A, B და C ქვეყნები მოსახლეობის რაოდენობის მიხედვით პირველ ათეულშია. B ქვეყნის  მოსახლეობის ეროვნული უმრავლესობა D ქვეყანაში რაოდენობის მიხედვით მეორე ადგილზეა. სახელმწიფოები A, C და D ფედერაციული მოწყობისაა. C და D ქვეყნებს აქვთ ერთი რელიგია.

სახელმწიფოები A და D მსოფლიო ბაზარზე ცნობილია, როგორც ბუნებრივი კაუჩუკის მიმწოდებლები. მაგრამ A, B და D ქვეყნები ასევე აწარმოებენ მაღალტექნოლოგიურ ინდუსტრიულ პროდუქტს მსოფლიოსთვის.

დამხმარე ცხრილი

პასუხი: A – ინდოეთი; B – ჩინეთი; C – პაკისტანი  და D – ინდონეზია.

მაგალითი 4

ამ ოთხი ქვეყნის დედაქალაქები განლაგებულია მსოფლიოს ამ ნაწილის ერთ – ერთი უდიდესი მდინარის ნაპირზე. საერთო ჯამში, ეს მდინარე მიედინება 10 ქვეყანაში. ის რაც A, B, C და D ქვეყნებს აერთიანებს არის ის ფაქტი, რომ XX საუკუნის დასაწყისში მათ შექმნეს ერთიანი იმპერია. ამჟამად არცერთ მათგანს არ აქვს ზღვაზე გასასვლელი.

A, B და D ქვეყნების ეროვნებები მიეკუთვნებიან ინდოევროპულ ენობრივ ოჯახს, ხოლო C ქვეყნის მკვიდრთა ენა ძალიან განსხვავებულია და სხვა ენობრივი ოჯახის წევრია.

B, C და D ქვეყნების დედაქალაქები ყველა ერთი ასოთი იწყება.

ოთხი ქვეყნიდან მხოლოდ ქვეყანა A არის ფედერალური სახელმწიფო, თუმცა რამდენიმე ათეული წლის წინ B ქვეყნის დედაქალაქი ფედერაციული ქვეყნის დედაქალაქი იყო.

შეავსეთ ცხრილი და უპასუხეთ დამატებით კითხვებს.

1. რომელ მდინარეზეა საუბარი და რომელ ქვეყნებში მიედინება ის?
2. რომელ ენობრივ ოჯახს მიეკუთვნება C ქვეყნის ერი?
3. მოაწყეთ ოთხი ქვეყნის დედაქალაქები ისე, რომ მდინარეზე დინების მიმართულებით მოგზაურობის დროს ესტუმროთ მათ.

პასუხი: A – ავსტრია; B – სერბეთი; C – უნგრეთი  და D – სლოვაკეთი.

1. მდინარე დუნაი;
2. C ქვეყნის ოფიციალური ენა უნგრულია. იგი არის ფინურ-უნგრული ჯგუფის ნაწილი და წარმოადგენს ევროპაში ყველაზე გავრცელებულ არაინდოევროპულ ენას.
3. ქ. ბრატისლავა – ქ. ბუდაბეშტი – ქ. ბელგრადი.

გამოყენებული ინტერნეტგვერდები: https://nsportal.ru/shkola/geografiya/library/2020/08/04/logicheskie-zadachi-v-geografii; https://nsportal.ru/shkola/algebra/library/2012/06/11/razvitie-logicheskogo-myshleniya-s-pomoshchyu-resheniya .

სახელმწიფოებრივი აზროვნების მნიშვნელობის შესახებ საყოველთაო შეთანხმება არ არსებობს. ცნება მრავლისმომცველია, ყველა სხვადასხვაგვარად აფასებს აღნიშნულ საკითხს. ერთხელ სახელმწიფოებრივი აზროვნების თაობაზე ჩემს სტუდენტებს ვკითხე, მაინტერესებდა, რა თემებზე დასვამდნენ აქცენტს. შეუძლებელია, რომ მათგან საინტერესო, საგულისხმო პასუხები არ მოისმინო.

უპირველეს ყოვლისა, უმრავლესობამ პროფესიონალიზმზე დაიწყო საუბარი. მათი აზრით, შეუძლებელია სახელმწიფოებრივად იაზროვნო და იმოქმედო რომელიმე დარგის ფუნდამენტური ცოდნის გარეშე. მაღალი კვალიფიკაციის უპირობო უპირატესობებზე მსჯელობის შემდეგ მსმენელებმა ყურადღება წესრიგისა და პასუხისმგებლობის კრიტერიუმებს მიაპყრეს. შეთანხმდნენ, რომ მხოლოდ განათლება არ არის საკმარისი ქვეყნის სამსახურისათვის, დასახული მიზნის მისაღწევად ადამიანს თანმიმდევრული, დაუზარელი და დისციპლინირებული შრომაც უნდა შეეძლოს. ზოგიერთებმა მალევე მოინდომეს წერტილის დასმა და გადაწყვიტეს, რომ ყველა აუცილებელი ნიშან-თვისება, გარემოება უკვე შეკრებილი ჰქონდათ. თუმცა, ჩემ მიერ კითხვის დასმაც აღარ გახდა საჭირო, თვითონვე გაიხსენეს უამრავი მუყაითად მომუშავე სპეციალისტი, რომლებსაც საკუთარი თავის მიღმა, სხვებისთვის უმცირესი სიკეთეც კი არ გაუკეთებიათ. ამგვარად დაიბადა სახელმწიფოებრივი აზროვნების მორიგი საზომი. აუდიტორიის წევრებმა დაასკვნეს, რომ შეუძლებელია ღირსეული მოქალაქე გეწოდოს, თუ შენი გადაწყვეტილებებით მხოლოდ საკუთარი ახლობლებისა და ნათესავების კეთილდღეობას უწყობ ხელს. მნიშვნელოვანია საზოგადო სიკეთის შექმნა, მრავალთათვის სასარგებლო ამბების დატრიალება.

ცხადია, ჩემს უმცროს კოლეგებს მოვუწონე რამდენიმე წუთიანი გარჯა და უნივერსალური პრინციპების ჩამოყალიბება. უბრალოდ, შესვენების დასრულებამდე მეც მოვინდომე მათთვის ერთი-ორი სიტყვის გაზიარება.

ბევრი ადამიანი შემხვედრია, რომლებიც უცნობთა თვალში შესანიშნავ მოქალაქეებად და მოღვაწეებად წარმოჩნდებიან. ისინი წყნარად, ჩუმად, ბევრი კონფლიქტისა და დავიდარაბის გარეშე აკეთებენ თავიანთ პატარა საქმეებს და, ახლობლების გარდა, სხვებსაც უმსუბუქებენ ცხოვრებას. ასეთები თავს ბედნიერად გრძნობენ, ამაყობენ საკუთარი შემოქმედებითა და ყოველდღიურობით. ზოგიერთ მათგანს ძალიან ახლოს და კარგად ვიცნობ, შესაბამისად, გადასარევად ვხვდები მათი ქცევის ლოგიკას, გარედან თვალსაჩინო იდილიისა და იდეალის საიდუმლოს. ისინი სახელმწიფოებრივად აზროვნებენ და მოქმედებენ, რადგან არასდროს დამდგარან არჩევნის წინაშე, არასდროს დასჭირვებიათ თავიანთი საქმის გასაგრძელებლად უმცირეს კონფლიქტში შესვლაც კი. მათ გაუმართლათ, იღბალი რომ არ ყოფილიყო ასეთების მხარეს, პირველივე მოსახვევში, პირველსავე ბარიკადთან უარს იტყოდნენ თავიანთი საზოგადო საქმის აღსრულებაზე. განა ბოროტები არიან? განა სიყვარულს არ იმსახურებენ? განა განვიკითხავ? უბრალოდ, მათ ბრძოლა, არჩევნის გაკეთება და დაცვა არ შეუძლიათ, სათანადო ენერგია არ აქვთ. საშუალო რანგის მოქალაქეებს სახელმწიფოებრივად აზროვნება და მოქმედება მხოლოდ მაშინ შეუძლიათ, თუ ზედმეტი თავის ტკივილი არ არის საჭირო.

შესაბამისად, ლექციამდე დარჩენილ დროში ჩემებს ერთადერთი თეზისი შევთავაზე. მხოლოდ მოცემულ მომენტში მოვლენებსა და ადამიანებზე დაკვირვება არ კმარა, ყველაფერს დროსა და ქარიშხალში გამოცდა სჭირდება. სახელმწიფოებრივად მოაზროვნე მხოლოდ იმ მოქალაქეს შეიძლება ეწოდოს, რომელიც პირად კომფორტს გვერდით გადადებს საზოგადოებრივი სიკეთის სასარგებლოდ; რომელიც საკუთარ გუნდს დააზარალებს საყოველთაო სიმშვიდის შესანარჩუნებლად; რომელიც თავისი ფუნდამენტური ღირებულებების ერთგულია, სტატუსის მიუხედავად, მეფის ტახტზეც და ეშაფოტზეც.

საფიქრალ-სადარდებელს კაცს რა დაულევს, მით უფრო – დღეს, როცა მომავალი გაურკვევლობის სქელ ბურუსშია გახვეული. პანდემიამ კიდევ ერთხელ დაგვაფიქრა ადამის მოდგმის სვე-ბედზე. დღეს უკვე მარტო ოჯახის წევრების, მშობლების, ახლობელ-მეგობრების ყოფა არ გვეფიქრება – კოვიდის მიერ, თუნდაც ქვეყნის დასალიერში, ჩვენი ხელიდან გამოგლეჯილი ყოველი სიცოცხლე უფრო მეტად მიგვაქვს გულთან, ვიდრე წინათ. პირველ ხანებში ყოველი ადამიანის გარდაცვალებას თითქმის პირად ტრაგედიად აღვიქვამდით. სანამ სათვალავი აგვერეოდა…

მეც თქვენიანი ვარ და ეს ყოველივე მეც თქვენსავით მაფიქრებს და მანაღვლიანებს. მაგრამ არის კიდევ ერთი რამ, რაზეც მთელი ჩემი შეგნებული ცხოვრება ვდარდობ.

შესაძლოა, უცნაური მოგეჩვენოთ, მაგრამ ქიმიის სვე-ბედი თითქმის ისევე მედარდება, როგორც ოჯახის წევრის. მშობელივითაა. მან ძალიან ბევრი რამ გააკეთა ჩემთვის, სამყაროს სილამაზე დამანახა, მისი კანონები და ენა მასწავლა… ეს კარგი, მაგრამ სადარდებელი რა გაქვსო? – იკითხავთ. გგონიათ, ადვილი მოსასმენია მშობელზე აუგი? კაცობრიობის უმეტესი ნაწილისთვის ხომ ქიმია ჯოჯოხეთის მსახური უფროა, ვიდრე ადამიანისა; ბუნებრივი უვნებლის სინონიმია, ხოლო ქიმიური – მავნებლისა.

რა მაძლევს ამის თქმის საფუძველს? უამრავი მარტივი ტესტის ჩატარება შეიძლება. აბა, სცადეთ ყველა დროის ათი ყველაზე ცნობილი ფეხბურთელის, მსახიობისა და ქიმიკოსის ჩამოთვლა. პირველი ორი კატეგორიისთვის ათი მეტისმეტად ცოტაა, ხომ? მაგრამ ქიმიკოსთა გილდიიდან მენდელეევის გარდა ვინმე გაიხსენეთ? ხუთამდე მაინც ახვედით?

სამწუხაროდ, ქიმია გამონაკლისი არ არის – ათი ფიზიკოსის, ბიოლოგის, თუნდაც არქიტექტორის ჩამოთვლას ბევრი ვერ შეძლებს… ცხადია, ყველა ამ დარგს ჰყავს თავისი კორიფეები. მე მინდა, ქიმიკოსებზე გესაუბროთ.

მენდელეევის შემდეგ ყველაზე მეტს ალბათ ანტუან ლავუაზიე გაახსენდება, მაგრამ არა მისი მეცნიერული ღვაწლის, არამედ ერთი ქვევრში გაჩხერილი კინოპერსონაჟის გამო. არადა, ლავუაზიემ აღმოაჩინა სამყაროს ერთ-ერთი ყველაზე ფუნდამენტური კანონი მოქმედ მასათა შესახებ, რომლის წყალობითაც დღეს ვიცით, რომ რაც უნდა ვჩიჩქნოთ დედამიწის გული, რაც უნდა რკინა-ბეტონის სახლები ვაშენოთ, ამით პლანეტას ვერ დავამძიმებთ და მზის სისტემის ორბიტაზე მის მოძრაობას ხელს ვერ შევუშლით.

კიდევ ბევრს გააკეთებდა ლავუაზიე ქიმიისა და, საზოგადოდ, კაცობრიობისთვის, მაგრამ არ დასცალდა – საფრანგეთის რევოლუციურმა მთავრობამ როგორც ხალხის მტერი, ეშაფოტზე განაწესა. „რევოლუციას არ სჭირდება მეცნიერები“, – ასეთი იყო რევოლუციური ტრიბუნალის ვერდიქტი.

მეორე დიდ ქიმიკოსად ალბათ ჯონ დალტონი უნდა ვახსენოთ, რომელიც ლავუაზიეს გაკვალულ ბილიკს გაჰყვა და ატომური თეორია გვისახსოვრა. სწორედ მისი დამსახურებაა, დღემდე რომ გვჯერა, რომ ყოველი მატერია ატომებისგან შედგება და ყოველ ელემენტში ატომები იდენტურია.

დიდი ქიმიკოსი იყო იტალიელი ამედეო ავოგადროც, ფრიად კირკიტა კაცი, რომელმაც არ დაიზარა და ერთი და იმავე ტემპერატურისა და მოცულობის სხვადასხვა აირში მოლეკულები დაითვალა. ალბათ თავადაც გაოცდა, როცა აღმოაჩინა, რომ ყველა ნიმუში ერთი და იმავე რაოდენობის მოლეკულას შეიცავდა. ამ რაოდენობას დღეს ავოგადროს რიცხვს ვუწოდებთ და 6,022×10²³-ს შეადგენს.

ქიმიკოსთა ამ სამეულს დამსახურებულად დაუმშვენებს გვერდს ბერცელიუსი. ბატონმა ჯონ იაკობმა ახალი სული შთაბერა მეცნიერებას – ქიმიის ენა შექმნა. კატალიზატორი, პოლიმერი, იონური ბმა და მრავალი სხვა ტერმინი სწორედ მან შემოიღო მეცხრამეტე საუკუნის გარიჟრაჟზე.

დიდ ქიმიკოსთა ხუთეულში, ცხადია, უნდა შევიყვანოთ დიმიტრი მენდელეევიც, რომელიც ქიმიის ყველა სასკოლო კაბინეტის კედლებიდან გვიმზერს. მან ერთ-ერთმა პირველმა ააშენა ელემენტთა შვიდსართულიანი სამკვიდრო და თითოეულ ელემენტს თავისი ადგილი მიუჩინა, შიგადაშიგ ცარიელი „ოთახებიც“ დაგვიტოვა და დაგვიბარა, როგორი ელემენტი უნდა შეგვესახლებინა იქ მომავალში.

კიდევ ერთი ყველაზე ცნობილი სახელი ალფრედ ნობელია. ბევრმა შესაძლოა არც იცოდეს, რომ პრესტიჟული პრემიის დამაარსებელი ქიმიკოსი იყო. ნობელამდეც და მის შემდეგაც ყოფილან მასზე გაცილებით მნიშვნელოვანი მიღწევების მქონე მეცნიერები, მაგრამ ნობელი, თავისი ანდერძითა და დანატოვარი ფონდით, ვფიქრობ, იმსახურებს ყველაზე ღვაწლმოსილ ქიმიკოსთა ათეულში მოხვედრას.

ახლო წარსულსაც გადავავლოთ თვალი. მეოცე საუკუნის ქიმიკოსთაგან ერთ-ერთი უპირველესი ლაინუს პოლინგია,  დიდი მეცნიერი და მშვიდობისთვის დამაშვრალი კაცი, ცალკე – ქიმიაში შეტანილი წვლილისთვის, ცალკე – მშვიდობის განსამტკიცებლად გაწეული ღვაწლისთვის ორი ნობელის პრემიის მფლობელი. სწორედ მან ჩაუყარა საფუძველი კვანტური ქიმიისა და მოლეკულური ბიოლოგიის ქვედარგებს. ჩემი აზრით, ასეთი დიდი გაქანების მეცნიერი ქიმიას არ ჰყოლია. მისი აზროვნების დიაპაზონი ისეთივე ფართოა, რამხელა სხვაობაც არის კვანტსა და ბიომოლეკულას შორის. მისი ნაშრომების საფუძველზე გახდა შესაძლებელი დნმ-ს მოლეკულის აღმოჩენა.

ინსულინი, პენიცილინი, ვიტამინ B12 თითქმის ყველას გაუგონია, მაგრამ ცოტამ თუ იცის, ვინ აჩუქა ისინი კაცობრიობას. ეს გახლდათ ბრიტანელი მეცნიერი, წარმოშობით ეგვიპტელი დოროთი ჰოჯკინი. მისი კვლევის სფერო კიდეც უფრო ფართო იყო, მაგრამ მარტო ინსულინისა და პენიცილინის წყალობით გადარჩენილთა რაოდენობაც საკმარისია მისი სახელის უკვდავსაყოფად.

ამ სიას კიდევ ერთი ქალბატონი დაამშვენებდა. ეს მარია კიურია, ნობელის პრემიის ორზგის ლაურეატი. მისი დამსახურებაა, მაღალი ენერგიის საშიშ X-სხივებს წარმატებით რომ ვიყენებთ სიცოცხლის გადასარჩენად. ეს დღესაც ერთ-ერთი უსწრაფესი და უმარტივესი მეთოდია ფილტვის დაავადებების დიაგნოსტირებისთვის.

კიდევ ერთი დიდებული ქალბატონი უნდა ვახსენოთ – ელის ბოლი. ის 24 წლისა გამოესალმა საწუთროს, მაგრამ მოასწრო და კეთრის საწინააღმდეგო ერთ-ერთი ყველაზე ეფექტური საშუალება დაუტოვა მედიკოსებს.

დღევანდელი პანდემიის ფონზე არ შეიძლება არ ვახსენოთ ლუი პასტერი, რომლის დამსახურებითაც ვისწავლეთ ვაქცინაცია და ეპიდემია-პანდემიებთან გამკლავება.

ცხადია, დიდი ქიმიკოსების ნუსხა ამ გვარ-სახელებით არ ამოიწურება. საერთოდაც, შეუძლებლად მიმაჩნია „საუკეთესოთა“ სიის შედგენა, მით უფრო – ათეულისა.

ერთი წელია, პანდემია მძვინვარებს. ერთი წელია, ყოველ დილით ერთი იმედით ვიღვიძებთ: რომ გამოჩნდება ჩვენი დროის ლუი პასტერი, ვაქცინის პოვნას გვამცნობს და მალე მშვიდად გადავეხვევით მონატრებულ ადამიანებს. მთელი წელია, ველოდებით… და აი, ვაქცინაც გამოჩნდა. მაგრამ რამდენმა იცის მისი შემქმნელების გვარ-სახელი?

„ნათლია“ ფრენსის ფორდ კოპოლას ფილმია და არა კომპანია „პარამაუნტის“. მაშ, ამ ნანინანატრ ვაქცინას „პფაიზერის ვაქცინას“ რატომ ვეძახით?

შეიცვალა სოციალურ-პოლიტიკური პარადიგმა: დაინგრა საბჭოთა კავშირი და მასთან ერთად შეფასების კრიტერიუმები, მოხდა ღირებულე­ბათა პრინციპული გადაფასება, სრულიად ახლებურად გაიაზრეს მწერლისა თუ პიროვნების უფლებები. შეიცვალა პიროვნებისა და საზოგადოების ურთი­ერთობის კომუნიკაციური ველი, ინფორმირების არხები. ლიტერა­ტურა, როგორც მასკომუნიკაცია და როგორც საზოგადოებრივი ცნობიერე­ბის ჩამოყალიბების ინსტიტუტი, ჩაანაცვლა მასობრივი ინფორმაციის საშუალებებმა, რის გამოც შეიცვალა ესთეტიკური კრიტერიუმები. ინფორ­მაციის ადრესატად ფართო საზოგადოების აღიარებამ გამოიწვია კომუნიკაციის სტილისტური რეგისტრის შეცვლა, რაც დაბალი გემოვნების ადრე­სატ­ზე ორიენტირდა. მასის მდარე მოთხოვნამ შეცვალა, გაამარტივა გამოხატვის ფორმები. კომუნიკაციური სივრცის შეცვლამ შეცვალა დამოკიდებულება ავტორსა და მკითხველს შორის, შესაბამისად, შეიცვალა კოდი – ტექსტი (ლი­ტერატორისთვის ესთეტიკური კოდია პრიორიტეტული, ჟურნალის­ტის­თვის – ინფორმაციული. პუბლიცისტიკისთვის დამახასიათებელი სპონტანურობა ქმნის კლიშეებს. რაც შეეხება მწერლის სიტყვას, მას აქვს ესთე­ტიკური ფუნქცია, ის არასდროსაა შემთხვევითი).

ახალი ესთეტიკური პარადიგმისთვის უნდა მომხდარიყო ახალი ენობ­რივი გემოვნების ჩამოყალიბება. ამ ვითარებაში აუცილებელი გახდა ისეთი მაგა­ლითების მოძიება, რომლებშიც ავტორი კი არ დადის მასობრივი ადრე­სატის გემოვნებამდე, არამედ მასობრივი მკითხველი აჰყავს მაღალ დონეზე. მე-19 საუკუნის შემოქმედთა პუბლიცისტიკა ნათე­ლი მაგალითია იმისა, რომ მწერალმა კი არ უნდა გაამარტივოს ენა, არა­მედ პუბლიცისტურ-ლიტერატურული ენის ფორმირებას შეუწყოს ხელი. ვაჟასდროინდელი კომუნიკაციური სივრცე ჩვენს თანამდროვე სივრცეზე ზეგავლენას ახდენს, ეს ერთიანი პროცესია. გენიალური ადამიანის შემოქმე­დე­ბის შესწავლა ამ კუთხით საშუალებას მოგვცემს შევითვისოთ ესთეტი­კუ­რი და ინფორმაციული ასპექტები და თანამედროვე მედია გადავარჩინოთ სტერეოტიპიზაციისაგან. პუბლიცისტიკის ტრადიციების გაანალიზება პრიმიტივიზაციისგან, ესთეტიკური ანარქიისგან გაარჩენს ქართულ პრესას. როცა მწერალი თავის თავში აერთიანებს მაღალი გემოვნების პუბლიცისტსა და ლიტერატორს, ეს განსაკუთრებული შემთხვევაა. ამიტომ მისი ზემოქმედების მექანიზმების შესწავლა მნიშვნელოვანია.

საინტერესოა, როგორია ამა თუ იმ მოვლენის ჟურნალისტური თუ მწერლური შეფასება. უნდა შევადაროთ ორი განსხვავებული მსოფლაღქმა, ორი ტიპის აზროვნება (პუბლიცისტიკაში ნაკლებად მუშაობს გამოხატვის ის ხერხები, რომლებიც მხატვრულ შემოქმედებაში გამოიყენება, თუმცა ამ ორი, ლოგიკური თუ სახეობრივი აზროვნებიდან ერთი ხშირად დომინანტია).

კომუნიკაციის ფორმებია ლიტერატურაცა და პუბლიცისტიკაც, თუმცა სხვაობა მათ შორის საგრძნობია გარკვეული ასპექტების მიხედვით, იქნება ეს სპონტანურობა და დროში შეზღუდულობა (სინქრონულობა, მინიმალურ დროში ინფორმაციის მაქსიმუმის გადმოცემა), რაც დამახასიათე­ბე­ლია კლასიკური მასმედიისათვის, ორიენტირებულობა გარკვეულ სტან­დარ­ტებზე თუ სიტყვის კულტურასთან დამოკიდებულება. ლიტერატურაც, როგორც მასკომუნიკაცია, გათვლილია მასობრივ ადრესატზე, მკითხველის დიდ რაოდენობაზე და მისი პროდუქტიც, კოდი ტირაჟირებულია (ტექსტი). თუმცა ეს უკანასკნელი, საგაზეთოსგან განსხვავებით, ინდივიდუალური, დამუშავებული და ავტორიზირებულია. ლიტერატურასაც, როგორც მასობ­რივი კომუნიკაციის ნაირსახეობას (პერსონაჟების ქცევა, ურთიერთობები), აქვს თავისი განსაკუთრებული ფუნქცია. ის ასახავს რა ეროვნულ მენტა­ლობას, ამკვიდრებს ზოგადადამიანურ ღირებულებებს ჩვენს ცხოვრებაში. ეს მასობრივი ზეგავლენაა, ტექსტი აკავშირებს მწერალს (ადრესანტსა) და საზოგადოებას.

რაც შეეხება ჟურნალისტიკისა და ლიტერატურის ურთიერთმიმარ­თებას. ჟურნალისტიკა აფართოებს მწერლის თვალსაწიერს, არკვევს მიმდი­ნარე პროცესებში. ცნობილია, რომ ემილ ზოლა დამწყებ მწერლებს პრესაში აქტიურობას ურჩევდა, რადგან ჟურნალისტიკა, როგორც თვით ცხოვრება, გვთავაზობს თემებს, გვიხვეწს სტილს და კარგად გვარკვევს მოვლენათა არსში. ასე რომ, ჟურნალისტიკა ხშირად შემოქმედებითი იმპულსების შემთავაზებელიცაა. თავის მხრივ, ჟურნალისტიკაც, როგორც აღვნიშნეთ, დავალებულია სიტყვაკაზმული მწერლობისაგან, რადგან ეს უკანასკნელი ამდიდრებს და მრავალმხრივს ხდის საზოგადოებრივ-პოლიტიკურ პერიო­დულ გამოცემებს. როცა პუბლიცისტიკას უნდა ცენზურის გამო თავისი გამოხატვის ფორმისთვის გამოუთქმელის გამოთქმა, ის მხატვრულ ლიტე­რა­ტურას, სახეობრივ აზროვნებას იშველიებს. მხატვრული სახე ქმნის საბ­რძო­ლო განწყობას და ხელისუფლების რეპრესიების ალბათობასაც ამცი­რებს. ცნობილი ფაქტია, რომ მე-19 საუკუნის დიდი ქართველი მწერლები საუკე­თესო ჟურნალისტებიც იყვნენ და სწორედ მათ განავითარეს ქართული პრესა. მათ პრესის მეშვეობით უფრო ფართო აუდიტორიასთან მიჰქონდათ თავიანთი შეხედულებები, ამან კი ის განაპირობა, რომ ქარ­თუ­ლი პრესა ძალიან თავისებურია, ის გამხატვრულებულია. ეს იმითაც იყო განპირობებული, რომ ცარიზმი ყველანაირად აფერხებდა ცალმხრივად პოლიტიკური პერიოდული ორგანოების ეროვნულ ენაზე გამოცემას. ამგვარად ქართველმა მწერლებმა პრესა გამოიყენეს ესთეტიკურ-პოლიტი­კუ­რი თუ იდეური სრულყოფისათვის და იყვნენ არაჩვეულებრივი ჟურნალისტებიც, ეხმაურებოდნენ რა თავისი დროის ყველა პრობლემურ საკითხს და მიზანმიმართულად, ჭკვიანურად წარმართავდნენ კიდეც ქართულ საზოგადოებრივ ცხოვრებას. მოკლედ, ქართული ჟურნალისტიკა დიდადაა დავალებული ლიტერატურისგან და პირიქითაც, რითიც ისინი კარგად აღწევდნენ საერთო მიზნებს.

მე-19 საუკუნის მწერალთა აქტიური მუშაობა ჟურნალისტიკაში (პუბლისცისტური წერი­ლები, კორესპონდენციები, ფელეტონები) სწორედ ეპოქის სირთულემ და ორიგინალურობამ განაპირობა. სწორედ იმდროინდელმა ცხოვრებამ წამო­აყენა წინა პლანზე პუბლიცისტურობა, რომელიც ფაქტის პირდაპირ შეფასე­ბას გულისხმობს, მოვლენაზე სწრაფ რეაგირებას. პოეზია ამ შემთხვევაში ნაკლებ გამოდგებოდა და საჭირო იყო ფაქტისა და მოვლენის პუბლიცის­ტური კვალიფიკაცია. საინტერესოა ვაჟას-ფშაველას შეხედულება ამის შესახებ: „სიმართლე მწერლობაში ორნაირად ითქმის, ამ თქმას ორგვარი ფორმა აქვს: ერთი პოეტური-ბელეტრისტული; და მეორე – პუბლიცისტური. საგანი ამათი ერთი და იგივეა – ცხოვრება… ორივენი, ვსთქვათ, ერთსა და იმავე ჭეშმარიტებას ამბობენ, ერთსა და იმავე გზას ადგანან, მაგრამ ერთის თქმა ძლიერ ღონიერია, ხოლო მეორესი, თუმცა სიმართლეა, მაინც ვერ აღელვებს კაცის გულს და გრძნობას პირველივით. ეს ასეა იმიტომ, რომ პოეტი აზრს ტანსაცმელს ურჩევს, აკოხტავებს, ალამაზებს და ყველასთვის თვალგულ­მი­სასვლელს და მოსაწონარსა ჰხდის, ხოლო პუბლიცისტი ამას არ დასდევს. პოეტი სურათებით გვესაუბრება, ტიპებსა ჰქმნის, ხშირად იდეალურს, მისაბაძავს, ისეთ ტიპებს, რომლის მსგავსნიც უნდა, რომ იყვნენ პოეტს ცხოვრებაში, რათა შეავსონ მისგან თვალში ამოღებული ნაკლი. პუბლიცის­ტი კი ცხოვრების მოვლენით არკვევს და მის მიზეზებს უჩვენებს…”[რამე-რუმე, ტ. IX, გვ. 400]. ილიას, აკაკის და ნიკო ნიკოლაძის პუბლიცისტური მემკვიდრეობის გვერდით ვაჟა-ფშაველას პუბლიცისტიკას გამორჩეული ნიშა უჭირავს და საყურადღებო მოვლენაა ქართული ჟურნალისტიკის ისტორიაში, საზოგა­დოებრივი აზრის შესწავლისა და განვითარების თვალსაზრისით. ,,თერგდალეულების” მწერლური თუ პუბლიცისტური პრობლემატიკა, სტილი, ენა და პათოსი თანადროულად აღიქმება დროის სხვა ეპოქალურ ლოკაციებშიც, როგორც ქართული, კლასიკური მემკვიდრეობა.

უკანასკნელ ხანს მასწავლებლებისა თუ მშობლებისგან ხშირად მესმის ბავშვების მიმართ გამოთქმული საყვედურები: „ახლანდელ მოზარდებს არაფერი აინტერესებთ, სწავლა ეზარებათ, ყველაფრის იოლად მიღება უნდათ…“ სასწავლო პროცესის მიმართ გულგრილი ბავშვები, რასაკვირველია, არსებობენ, მაგრამ ისინი ყოველთვის იყვნენ. ჩვენი ბავშვობა გავიხსენოთ: რამდენი ჩვენი თანატოლი ცდილობდა, სწავლისთვის თავი აერიდებინა და ხშირად სკოლიდანაც იპარებოდა. საერთოდაც, ვფიქრობ, ადამიანი, რა კარგი მოსწავლეც არ უნდა იყოს, ყოველთვის ერთნაირი ინტერესით და მონდომებით არ არის ჩართული სასწავლო პროცესში და თუ საშუალება მიეცა, შესაძლოა იოლი გზებიც კი გამოიყენოს წარმატების მისაღწევად. ისიც უნდა ითქვას, რომ მოსწავლეები, რომლებიც ზოგიერთი პედაგოგის გაკვეთილებზე გულგრილად სხედან, სხვებს შესაძლოა დიდი ინტერესით უსმენდნენ და სიამოვნებით სწავლობდნენ მათ საგნებს.

ვფიქრობ, საინტერესო იქნება იმ ფაქტორების მიმოხილვა, რომლებიც სწავლისადმი მოსწავლეთა ინტერესს ზრდის და პედაგოგებს გაკვეთილის ეფექტიანად ჩატარებაში უწყობს ხელს:

* სასურველია, გაკვეთილის დასაწყისშივე გავაცნოთ ბავშვებს ჩვენი მიზანი და აქტივობები, რომელთა ჩატარებასაც ვაპირებთ საგაკვეთილო პროცესში. კარგი იქნება, თუ ამ ყველაფერს ბავშვებს მარტივად, გასაგები ენით მივაწვდით. შეიძლება, დაფაზე წინასწარ ჩამოვწეროთ აქტივობათა ჩამონათვალი. გაკვეთილის მიზნისა და ჩასატარებელი აქტივობების წინასწარ გაცნობის შემთხვევაში მოსწავლეები ადვილად მოახერხებენ ყურადღებისა და აზროვნების მობილიზებას, თავიანთი საქმიანობის სწორად ორგანიზებას გაკვეთილზე. გაკვეთილის მიზნის ასეთნაირად მიწოდება სწავლის სწავლებასაც შეუწყობს ხელს.

. კარგი იქნება, თუ გაკვეთილზე გამოვიყენებთ სწავლების მრავალფეროვან მეთოდებს და აქტივობებს. ერთი და იმავე მეთოდისა და აქტივობის ყოველდღიური გამოყენება, რა საინტერესოც არ უნდა იყოს ის, მოსაწყენია.

. გაკვეთილზე დასმული კითხვები ისე უნდა იყოს ფორმულირებული, რომ პასუხი ზედაპირზე არ იდოს და მის მოსაფიქრებლად ბავშვს წაკითხულის გააზრება სჭირდებოდეს. ხშირად ბავშვები ჩქარობენ და პასუხის ტექსტში მოძიების ნაცვლად ზეპირად პასუხობენ. გააზრებული კითხვის უნარის გამომუშავებისთვის სასურველია, ამას ყურადღება მივაქციოთ და ბავშვის ყურადღების ტექსტზე კონცენტრირებას ვეცადოთ. როცა მასწავლებელი მოსწავლეთა ზეპირი პასუხით კმაყოფილდება, ის მეხსიერებაზეა ორიენტირებული, ტექსტის გასააზრებლად კი აუცილებელია ორიენტირება მაღალი დონის სააზროვნო ოპერაციებზე.

. ვინაიდან მასწავლებელს სხვადასხვა შესაძლებლობების ბავშვებთან უწევს მუშაობა, სწავლების პროცესში ინდივიდუალური მიდგომა აუცილებელია თითოეული მოსწავლის შესაძლებლობათა მაქსიმალური რეალიზებისთვის.

ინდივიდუალური მიდგომის ერთ-ერთი ფორმაა დავალებების დიფერენცირება და ბავშვების შესაძლებლობებზე მათი მორგება. ამ შემთხვევაში თითოეულ მოსწავლეს მიეცემა წარმატების განცდის შანსი. ეს, თავის მხრივ, შემატებს მათ საკუთარი თავის რწმენას და დადებით განწყობას გაუღვივებს ყველაფრის მიმართ, რასაც საგაკვეთილო პროცესში შესთავაზებს მასწავლებელი.

. სერიოზულ ყურადღებას მოითხოვს გაკვეთილზე ჯგუფური მუშაობის სწორად წარმართვა. ცხადია, ჯგუფური მუშაობა ძალიან კარგი საშუალებაა სოციალური უნარების, კერძოდ, თანამშრომლობის უნარის განვითარებისთვის, მაგრამ სასურველია, მისი გამოყენება თვითმიზნად არ იქცეს. ჯგუფური მუშაობა მაშინ არის გამართლებული, როდესაც კონკრეტული დავალების ინდივიდუალურად შესრულება არ არის ეფექტიანი.

. აუცილებელია იმის გათვალისწინება, რომ უმცროსკლასელები, რომელთათვისაც მასწავლებელი ავტორიტეტია, იშვიათად გამოთქვამენ მის საპირისპირო მოსაზრებებს. კარგი იქნება, თუ ბავშვებს დამოუკიდებელი აზროვნებისთვის კომფორტულ გარემოს შევუქმნით, ყურადღებით მოვისმენთ მათ მოსაზრებებს და ყოველივე ამას ადეკვატურად გამოვიყენებთ მუშაობის პროცესში.

. ყურადღებას მითხოვს განმავითარებელი შეფასების გამოყენება ნებისმიერ ასაკობრივ საფეხურზე, განსაკუთრებით კი დაწყებით კლასებში, ვინაიდან ამ პერიოდში ის შეფასების ერთადერთი ფორმაა. იმ უნარებს შორის, რომლებიც ბავშვებს უნდა გამოვუმუშაოთ, შეფასების უნარი განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია, თუნდაც იმიტომ, რომ ის თვითშეფასების ჩამოყალიბებას უწყობს ხელს. ქულებით შეფასების გაუქმების შემდეგ დაწყებითი კლასების მასწავლებლები პრობლემებს შეეჯახნენ. სიმბოლოების გამოყენებას ისინი ისევ განმსაზღვრელ შეფასებამდე მიჰყავს. განმავითარებელი შეფასებისთვის კი მხოლოდ „ყოჩაღ“ და „კარგია“ არ არის საკმარისი. თუ გვინდა, კომენტარის გაკეთება გაგვიადვილდეს, კარგად უნდა გამოვკვეთოთ შეფასების კრიტერიუმები და ბავშვებსაც გავაცნოთ ისინი. შეფასების უნარის განვითარების დაბალი დონე მოგვიანებით პედაგოგებს და მშობლებს სერიოზული პრობლემების წინაშე აყენებს.

. სასურველია, საგაკვეთილო პროცესში განსახილველი საკითხები დავუკავშიროთ რეალურ ცხოვრებისეულ სიტუაციებს. ბავშვებს აინტერესებთ, ცხოვრებაში როგორ გამოიყენებენ სკოლაში მიღებულ ცოდნას. „ამის ცოდნა რაში გამომადგება?“; „რა დამაკლდება ეს თუ არ მეცოდინება?“ – ეს კითხვები აღიზიანებთ უფროსებს. „დღევანდელი ბავშვები ძალიან პრაგმატულები არიან, ჩვენ მათ ასაკში ასეთები არ ვიყავით“, – ამბობენ ისინი. ყველამ ვიცით, რომ დღეს სწავლებისგან სამ რამეს ელიან: ცოდნას, უნარებს და განწყობა-დამოკიდებულებებს. ამდენად, სწავლების პროცესში არა მხოლოდ სასურველი, აუცილებელიც კია, ბავშვებს ცოდნასთან ერთად იმის შესახებაც გადავცეთ ინფორმაცია, მომავალში როგორ შეიძლება გამოიყენონ მიღებული ცოდნა. ასეთი მიდგომით სწავლა-სწავლებისადმი მათ დამოკიდებულებასაც დადებითად შევცვლით. აღმზრდელობითი მიზნით განსაკუთრებით კარგად შეიძლება გამოვიყენოთ ლიტერატურა. ლიტერატურის გაკვეთილები ბავშვის ქცევაში გარკვეული კორექტივების შეტანის ერთ-ერთი ძლიერი საშუალებაა.

რასაკვირველია, გაკვეთილის ეფექტიანობას უამრავი სხვა ფაქტორიც განაპირობებს, მაგრამ განხილული ფაქტორების გათვალისწინება, ერთი მხრივ, სასწავლო პროცესისადმი ბავშვების ინტერესს გაზრდის, მეორე მხრივ კი პედაგოგს თავისი საქმიანობით კმაყოფილებას და ბედნიერებას განაცდევინებს.