უკანასკნელ პერიოდში მშობლების ჩივილი ყველაზე მეტად იმ პრობლემებს ეხება, რომლებიც ციფრულ ტექნოლოგიებზე ბავშვის მიჯაჭვულობას და სოციალურ განვითარებაში მასში მომხდარ სერიოზულ ცვლილებებს უკავშირდება. აღნიშნულ პრობლემებზე მათთან საუბრისას, როგორც წესი, შემდეგი ფრაზების მოსმენა გვიწევს: „ვერაფრით მოვწყვიტე კომპიუტერს. დავუმალავდი, მაგრამ სასწავლო პროცესში ხომ ამით ერთვება“; „ჩემს შვილს მხოლოდ კომპიუტერი უკვე აღარ აკმაყოფილებს, ონლაინ გაკვეთილზე მონიტორის წინ რომ ზის და ერთი ხელით მასწავლებლის მიერ მიცემულ დავალებას ასრულებს, მეორე ხელში სმარტფონი უჭირავს და კომპიუტერულ თამაშებშია ჩაფლული“; „პლანშეტის ეკრანს მიწებებული ჩემი ბიჭი ხშირად დაძახებაზე და საკუთარ სახლზეც კი არ რეაგირებს“; „როდესაც დროს ვპოულობ და შვილთან საუბარს ვცდილობ, ის მე კი არ მიყურებს, მზერა სადღაც შორს, სულ სხვა მიმართულებით გადააქვს. მექმნება შთაბეჭდილება, რომ ამ დროს სულ სხვა სამყაროში იმყოფება და ჩემი სიტყვები არც კი ესმის“; „რამდენჯერ შევთავაზე სადმე სასეირნოდ ბუნებაში გავსულიყავით, მაგრამ ყოველ ჯერზე უარს მეუბნება, მიმტკიცებს, რომ სახლში მარტო ყოფნა ურჩევნია“; „თანატოლებთან შეხვედრის და მათთან კომუნიკაციის არანაირ სურვილს არ გამოხატავს. თანაკლასელებთან მხოლოდ სოციალური ქსელებით ურთიერთობს, ისიც მხოლოდ განსაკუთრებული აუცილებლობის შემთხვევაში და მათი მიწერ-მოწერა ძალიან მოკლე ფრაზებით შემოიფარგლება“; „ერთხელ, როდესაც შვილს ვესაუბრებოდი, ის კი სმარტფონში თავჩარგული პასუხსაც კი არ მცემდა, ისე გავბრაზდი, რომ გადავწყვიტე ჩამომერთმია სმარტფონი, მაგრამ მან ისეთი ისტერიკა მომიწყო, რომ დაუყოვნებლივ დავუბრუნე“.

ვფიქრობ, ზემოაღნიშნული ფრაზებით გამოხატული აზრები ბევრი მშობლისთვის ძალიან ნაცნობია. პანდემიით გამოწვეულმა ცვლილებებმა კიდევ უფრო გააძლიერა ბავშვის მიჯაჭვულობა ციფრულ ტექნოლოგიებზე. მშობელმა კი, რომელსაც დისტანციური სწავლების წყალობით სასწავლო პროცესში ბავშვის ქცევაზე დაკვირვების და მასთან ურთიერთობის მეტი შესაძლებლობა მიეცა, უკეთესად დაინახა ის საფრთხეები, რომელსაც ციფრული ტექნოლოგიების შეუზღუდავად და განუსაზღვრელი დროით მოხმარება უქმნის მის შვილს. თავისუფლად შეიძლება ითქვას, რომ ყველაზე დიდი საფრთხე, რომელიც ამ დროს ბავშვს ემუქრება, ვირტუალური, იგივე ციფრული აუტიზმია.

თემის აქტუალურობიდან გამომდინარე ჩვენი საზოგადოებისთვის აუტიზმზე საუბარი უცხო არ არის. ის 21-ე საუკუნის ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს პრობლემად ითვლება. კლასიკური განმარტებით აუტიზმი განვითარების დარღვევაა, თავისი ბუნებით ნევროლოგიურია, ზეგავლენას ახდენს აზროვნებაზე, აღქმაზე, ყურადღებაზე, სოციალურ ჩვევებსა და ქცევაზე. გასათვალისწინებელია ის ფაქტი, რომ ბევრ ბავშვს, რომელიც ზედმეტად დიდ დროს ატარებს ტელევიზორის, კომპიუტერის, პლანშეტის, სმარტფონის ეკრანის წინ, აქვს სიმპტომები, რომლებიც სპეციფიკურია აუტიზმისთვის. სწორედ ეს მოვლენა იწოდება ვირტუალურ აუტიზმად, ანუ ელექტრონული ეკრანებით გამოწვეულ აუტიზმად.

ვირტუალური აუტიზმი უკვე რეალობაა, დღეს აღარავისთვისაა უცხო ციფრული ტექნოლოგიების ნეგატიური გავლენა ბავშვის განვითარებაზე, მის ფსიქიკაზე. ეკრანი იმდენად იპყრობს ბავშვის ყურადღებას და ისე ზემოქმედებს მის გრძნობებზე, რომ მას უკვე აღარ შეუძლია, იყოს ყურადღებიანი იმის მიმართ, რაც მის გარშემო ხდება. დროთა განმავლობაში კი შეიძლება ისეთი ეკრანდამოკიდებულება ჩამოუყალიბდეს, რომ მან საერთოდ უარი თქვას ადამიანებთან ცოცხალ ურთიერთობაზე, რაც ბუნებრივია, უარყოფითად აისახება როგორც ურთიერთობის ჩვევის, ასევე მეტყველების განვითარებაზე. გარდა ამისა, ეკრანიდან წამოსულმა ხმაურმა, კაშკაშა სინათლემ, კადრების ცვლილების სისწრაფემ შეიძლება ბავშვში გამოიწვიოს ნეგატიური და საკმაოდ მტკივნეული ემოციები, რომლებიც ხშირად სასტიკ, აგრესიულ ქცევასა და უკონტროლო ბრაზში გადაიზარდება.

საინტერესოა ის ფაქტი, რომ პრაქტიკულად შეუძლებელია განვასხვავოთ ერთმანეთისაგან „ვირტუალური აუტიზმი“, რომელიც ბავშვის ფსიქიკაზე ციფრული ტექნოლოგიების უკონტროლო ზემოქმედებით ვითარდება და ბიოლოგიური, ნევროლოგიური ფაქტორებით განპირობებული კლასიკური აუტიზმი. ამას განაპირობებს ის ფაქტი, რომ ორივე შემთხვევაში სიმპტომები სრულიად ერთნაირია:

• სოციალიზაციის გართულება საკომუნიკაციო უნარების არასათანადო განვითარების გამო. მასთან ურთიერთობის სირთულეები შეიძლება იმაში გამოვლინდეს, რომ კარგად ვერ გაიგოს, რას ვეუბნებით, ვერ შეიცნოს სოციალური სიგნალები (ექსპრესიული ჟესტები, ირონია, სარკაზმი). ხშირად არ რეაგირებს მიმართვაზე, საკუთარ სახელზე. გაურბის უცხო და უცნობ ადამიანებს, არ სიამოვნებს მათი ყოფნა მის სიახლოვეს. არ უყვარს ცვლილებები გარემოში, რომელშიც იმყოფება, უჭირს ამ ცვლილებებთან შეგუება;
• სტერეოტიპული, განმეორებადი მოქმედებებისკენ სწრაფვა, ასევე განმეორებადი სიტყვების, ფრაზების გამოყენება. უარის თქმა ისეთ საქმიანობაზე, რომელიც ფანტაზიას საჭიროებს;
• შეფერხება მეტყველების განვითარებაში. პრობლემები მეტყველებით ურთიერთობაში;
• გარშემომყოფებთან ემოციური კონტაქტის დამყარების სურვილის არქონა. სხვა ადამიანების ემოციებზე არაადეკვატური რეაქციები (სიტუაციის შეუსაბამო სიცილი ან ცრემლები);
• შეფერხება მოტორულ განვითარებაში;
• კონცენტრირება კონკრეტულ დეტალებზე მთლიანი სიტუაციის აღქმის გარეშე;
• ჯგუფურ თამაშებში მონაწილეობაზე, ჯგუფური დავალებების შესრულებაზე უარის თქმა;
• მხედველობითი კონტაქტის უუნარობა. თანამოსაუბრისთვის თვალის ვერგასწორება, რის გამოც შეიძლება მოგვეჩვენოს, რომ მისთვის საინტერესო არ არის ჩვენთან ურთიერთობა, ჩვენი საუბარი. იმ შემთხვევაშიც კი, თუ საუბრისას შემოგვხედა, ეს დიდხანს არ გაგრძელდება და შეეცდება მზერა სხვა მიმართულებით გადაიტანოს;
• განმარტოებისკენ სწრაფვა. უპირატესობას ანიჭებს მარტო ყოფნას, იკეტება საკუთარ თავში, გაურბის გარე სამყაროსთან ურთიერთობას;
• ქცევითი პრობლემები, აგრესიული აფეთქებები, სხვადასხვა სახის შიშები;
• სტერეოტიპული, შაბლონური აზროვნება. მას შეიძლება დასჭირდეს უფრო მეტი დრო ჩვენგან მიღებული ინფორმაციის გადასამუშავებლად. მისთვის სერიოზულ დაბრკოლებად შეიძლება იქცეს თანამოსაუბრის მეტყველების სისწრაფე, მაღალი ხმა, რთული წინადადებები.

ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე შეიძლება თავისუფლად ითქვას, რომ კლასიკური აუტიზმი, რომელიც ვლინდება ბავშვში, როგორც გენეტიკური გადახრა სიმპტომებით არაფრით განსხვავედება შეძენილი, ვირტუალური აუტიზმისგან. მიუხედავად ამისა, მათ შორის მაინც არსებობს განსხვავება. ძალიან მნიშვნელოვანია ბიოლოგიური ფაქტორებით გამოწვეული კლასიკური აუტიზმისა და ციფრული ტექნოლოგიების უკონტროლო გამოყენებით ჩამოყალიბებული ვირტუალური აუტიზმის ერთმანეთისაგან გამიჯვნა. მართალია, ვირტუალურ აუტიზმს კლასიკური აუტიზმის მსგავსი სიმპტომები აქვს, მაგრამ მისი დაძლევა შესაძლებელია და შედეგიც სულ რამდენიმე თვეში მიიღწევა, თუ ბავშვს ციფრული ტექნოლოგიების გონივრულ და სწორ გამოყენებას ვასწავლით.

გავითვალისწინოთ, რომ პრობლემა აღმოცენდება იმის გამო, რომ ვირტუალური სამყარო ცვლის ბავშვისთვის ცოცხალ კომუნიკაციას და ეს მაშინ, როცა ბავშვი სწორედ ცოცხალი კომუნიკაციის მეშვეობით ვითარდება. მას არ შეუძლია გაიგოს სიტყვების მნიშვნელობა და საგნების თვისებები, თუ მას რეალურ სამყაროში შეხება არ ექნება მათთან. ვერანაირი განმავითარებელი თამაში ან მულტფილმი ვერ მისცემს პატარას იმ ცოდნას, რასაც ის რეალურ სამყაროსთან ურთიერთობით იძენს.

ნიშნავს თუ არა ყოველივე აღნიშნული იმას, რომ ყველაფერი, რაც მოგვიტანა პროგრესმა 21-ე საუკუნეში, უბრალოდ ნაგავსაყრელზე უნდა გადავაგდოთ. არამც და არამც! ეს დიდი სიბრიყვე იქნებოდა ჩვენი მხრიდან. შეუძლებელი და გაუმართლებელი იქნება, რომ თანამედროვე ბავშვს ციფრულ ტექნოლოგიებზე წვდომა ავუკრძალოთ. დღეს მშობლებს სხვა არაფერი რჩებათ, გარდა იმ ფაქტთან შეგუებისა, რომ დღევანდელი ბავშვები ფაქტობრივად „ინტერნეტში ცხოვრობენ“. როგორც არ უნდა მოვინდომოთ უფროსებმა და აკრძალვები დავუწესოთ ბავშვს, ეს აკრძალვები სარგებელს ვერ მოგვიტანს. ის მხოლოდ მოტივაციას გაუჩენს მოზარდს, ეძებოს ამ აკრძალვების თავიდან აცილების შესაძლებლობა. კომპიუტერიზაცია და ინტერნეტი ობიექტური რეალობაა, მასთან ბრძოლა უაზრობაა. ჩვენი ამოცანა უნდა იყოს, მოვიფიქროთ საინფორმაციო ციფრული ტექნოლოგიების გამოყენების ხერხები არა მხოლოდ გასართობად, არამედ საქმის საკეთებლად, სასწავლო მიზნების მისაღწევად. ამასთან ერთად, პრობლემების თავიდან აცილების, ან ამ პრობლემებით გამოწვეული შედეგების შემცირების მიზნით, უფრო ხშირად ვესაუბროთ ბავშვს, განვიხილოთ მასთან ერთად ინტერნეტიდან მიღებული ინფორმაცია.

ბავშვისთვის ყველაზე მნიშვნელოვანი მშობელთან ცოცხალი ურთიერთობაა. ეს განსაკუთრებული სიმწვავით ადრეულ ასაკში იგრძნობა, როცა ემოციური კავშირი ბავშვისა დედასთან შეუძლებელია კომპიუტერული ტექნოლოგიებით შეიცვალოს. ვერანაირი ტექნიკური მოწყობილობა ვერ ჩაანაცვლებს ბავშვისთვის მშობლის ყურადღებას, მაგრამ როცა ბავშვი ვერ იღებს ამ ყურადღებას, უფრო მეტიც, ხელში სმარტფონს აჩეჩებენ, რომ ითამაშოს და შემაწუხებელი არ გახდეს თავისი საქმით დაკავებული უფროსებისათვის, ის იძირება ვირტუალურ სამყაროში, ტექნიკური მოწყობილობა მისი უახლოესი მეგობარი ხდება და კარგავს კავშირს რეალურ სამყაროსთან. ადრეული ასაკის ბავშვის გატაცება კომპიუტერული თამაშებით და ციფრული ტექნოლოგიების უკონტროლო მოხმარება საკმაოდ სერიოზული პრობლემის – ვირტუალური აუტიზმის ჩამოყალიბების მიზეზი შეიძლება გახდეს. ცოტა ხანში, როცა მშობელს შეაწუხებს შვილის ქცევაში შემჩნეული უცნაურობები და შეეცდება სმარტფონის ჩამორთმევას, შეიძლება მან ვერც მოახერხოს ეს, რადგან პატარა პროტესტის ნიშნად სერიოზულ სცენებს მოუწყობს მას.
ამდენად, კარგი იქნება, თუ ჩვენთვის მშვიდი გარემოს შესაქმნელად ადრეულ ასაკში მყოფ ბავშვს არ მივაჩვევთ იმ ტექნოლოგიების გამოყენებას, რომლის არანაირ საჭიროებას თავისი ასაკის გათვალისწინებით ის არ განიცდის, და რომელიც ცოტა მოგვიანებით სერიოზული პრობლემების აღმოცენების მიზეზი შეიძლება გახდეს, როგორც ბავშვისთვის, ასევე მშობლისთვისაც, რადგანაც აღნიშნული პრობლემების დაძლევა სერიოზულ სირთულეებთანაა დაკავშირებული. ამასთან, გავითვალისწინოთ ისიც, რომ პატარა ნამდვილად ვერ იპოვის ინტერნეტში იმას, რაც ყველაზე მეტად ფასობს ადამიანთა ურთიერთობაში – სიყვარულს, პატივისცემას, ყურადღებას, სიკეთეს, თანაგრძნობას. ამდენად, კარგი იქნება, თუ ადრეულ ასაკში მაინც არ ჩავანაცვლებთ ბავშვთან ჩვენს ურთიერთობას ციფრული ტექნოლოგიებით.

რას უყურებენ ჩვენი შვილები/მოსწავლეები ინტერნეტში? მიუხედავად იმისა, რომ ძალიან ვცდილობთ, მათ სასარგებლო და საგანმანათლებლო მასალები შევთავაზოთ; გავაკონტროლოთ, რას უყურებენ, მაინც ძალიან რთულია ამ ყველაფრის გაკეთება. ამას ემატება ისიც, რომ ჩვენს ინტერნეტსივრცეში მშობლიურ ენაზე რთულია ისეთი ვიზუალური რესურსების მოძიება, რომელთაც მოსწავლეებს თამამად შევთავაზებთ და ისინიც სიამოვნებით ჩაერთვებიან მათ განხილვაში.

ბავშვების დაინტერესება ელექტრომოწყობილობებით ყოველდღიურად იზრდება. ამიტომ მნიშვნელოვანია, ინტერესის ზრდასთან ერთად, ვიფიქროთ არა იმაზე, როგორ ავუკრძალოთ ბავშვს ინტერნეტის გამოყენება, არამედ როგორ გავხადოთ ინტერნეტი და სოციალური ქსელები საინტერესო რესურსების საკვლევ ადგილად.

ვაკვირდები, რას უყურებენ ბავშვები ინტერნეტში, და შეიძლება ითქვას, მეტწილად, ეს მდარე ხარისხის, კომედიური შინაარსის ვიდეოებია. მსგავსი პროდუქტის ნახვა, რა თქმა უნდა, მათ გემოვნებაზეც ტოვებს კვალს.

ინტერნეტსივრცე უზარმაზარი ინფორმაციის ზღვას გვთავაზობს. ზრდასრული ადამიანი, რომელიც მეტ-ნაკლებად კრიტიკული თვალით უყურებს მოვლენებს, არ უჭირს მისთვის სასარგებლო და საჭირო ამბავი გამოარჩიოს და მიიღოს, ამას როგორღაც უმკლავდება. ბავშვების შემთხვევაში ასე არ არის, ისინი ინტერნეტის მიერ შემოთავაზებულ პროდუქტს ზედმეტი შეკითხვების გარეშე ისრუტავენ და რაც ყველაზე სამწუხაროა, ეს მდარე პროდუქტები მათ დროს იწირავს. უფრო ცოტა დრო რჩებათ უფრო მნიშვნელოვანი საქმეებისთვის: ფიზიკური აქტივობისთვის, თამაშისთვის, წიგნის კითხვისთვის და ა.შ. ასეთ დროს სასურველია, ბავშვთან ერთად მშობელიც ჩაერთოს ინტერნეტსივრცეში მოგზაურობაში და  მასთან ერთად იკვლიოს ეს სივრცე, მასთან ერთად უყუროს, ესაუბროს და მასთან ერთად მოიძიოს ახალი რესურსები ცოდნის მისაღებად და ცნობიერების ასამაღლებლად.

ცოტა ხნის წინ, ჩემს შვილებთან ერთად, ისეთ ვიდეოებს ვეძებდი, რომლებიც საინტერესოც იქნებოდა, სახალისოც და ინფორმაციულიც. ასე გადავაწყდით ფეისბუქზე Movement EDU-ის ვიდეოების სერიას და ბევრი ახალი რამ გავიგეთ. ვიდეოების ხანგრძლივობა ოთხ წუთამდეა, რაც მოწყენის საშუალებას არ გაძლევს და მოთმინებასაც არ გაკარგვინებს. ერთი სიტყვით, როგორც ჩანს, Movement EDU-ის ავტორებმა თანამედროვე მაყურებელი და მისი სურვილები გაითვალისწინეს. დინამიკური, ინფორმაციული და სახალისო ვიდეოები არ არის გადატვირთული ზედმეტი ილუსტრაციებით, უცხო სიტყვებითა და ისეთი ტერმინებით, რომლებიც მაყურებლისთვის გაუგებარია. ამიტომ თითქმის ყველა ვიდეო „შემოგვეყურა” და შემდეგ საინტერესო საუბრების წინაპირობაც გახდა.

„მსოფლიო პანდემიის ისტორია“ უძველესი პანდემიების შესახებ გვიყვება. რა პანდემიები არსებობდა უძველეს დროში, რამდენი ადამიანი შეიწირა და როგორ უპირისპირდებოდა ადამიანი მას. ახლა, როცა კოვიდ-19-ის პანდემიას ვებრძვით, საინტერესოა, რისი გადატანა უწევდათ ადამიანებს წინა პანდემიებისას.

იცით, რა არის სწრაფი მოდა და რატომ განაპირობებს ის კლიმატურ ცვლილებებსაც კი?! რატომ ვყიდულობთ ადამიანები იმაზე ორჯერ მეტ ტანსაცმელს, ვიდრე გვჭირდება და რა ალტერნატივები არსებობს სწრაფი მოდის ჩასანაცვლებლად. ვფიქრობ, საინტერესო და განსახილველი თემაა მოზარდებთანაც, მით უმეტეს, მოზარდების უმეტესობას ადარდებს პლანეტის ეკოლოგიური მდგომარეობა, თუმცა არ გაუგია, რა სავალალოდ მოქმედებს სწრაფი მოდა ჩვენს პლანეტაზე და რა შეგვიძლია ჩვენ უბრალო ადამიანებს ამ ინდუსტრიის საპირწონედ.

ჩემს შვილებს ძალიან მოეწონათ ვიდეო „ბატონი ზომერის ამბავი”. ამავე სათაურის წიგნის ავტორი პატრიკ ზიუსკინდია. ვიდეო გვიყვება ზიუსკინდის პერსონაჟის ბატონი ზომერის ამბავს, რომელიც დანახულია სოფლის ბიჭუნას თვალით, სადაც მოხუცი ბატონი ზომერი სკოლისკენ მიმავალ ბავშვებს სათამაშოდ ხვდება.

ახლა, როცა ჩვენი ტელეფონები, არა მხოლოდ საკომუნიკაციო, არამედ ინფორმაციის მიღებისა და უზარმაზარ რესურსებზე წვდომის ინსტრუმენტია, მნიშვნელოვანია ბავშვებს ვასწავლოთ, როგორ მოიძიონ ისეთი მედიაპროდუქტი, რომელიც ხარისხიანი და მათთვის სასარგებლო იქნება. საგანმანათლებლო ვიდეორესურსები მოსწავლეებს ეხმარება, სოციალური მედიის მეშვეობით გაეცნონ ინფორმაციას, აიმაღლონ ინტელექტი, შეიმეცნონ სიახლეები და გაიფართოვონ სააზროვნო ჰორიზონტი. ასე რომ, შეგვიძლია საგანმანათლებლო ვიდეოები მძლავრ საგანმანათლებლო ინსტრუმენტადაც ვაქციოთ, მოვიძიოთ და ხშირად შევთავაზოთ ის ჩვენს შვილებსა თუ მოსწავლეებს.

ვიდეოების სანახავად მიჰყევით ბმულს:https://www.facebook.com/MovementEDU.edutainment

(ზღვის წყლის ქიმიური ანალიზის გაგრძელება)

რთული ზამთარ-გაზაფხულის, მიკეტვ-მოკეტვების, სახლში ჯდომის თუ უტრანსპორტოდ სიარულის შემდეგ კვლავ ზაფხული და ზღვის სეზონი გვიახლოვდება.

ზღვა მიყვარს… ოღონდ ჩემებურად… არ ვცურავ და არ ვირუჯები… აბა, რა გიყვარსო, გაიფიქრებთ და მართალიც იქნებით. ზღვის ნაპირზე ჯდომა და ზღვისიქითა სივრცეში ყურება. ტალღების ხმაურის მოსმენა და არაფერზე ფიქრი… ან შეიძლება ვიფიქრო კიდეც, ვინ დამიშლის. ზღვის იოდიანი ჰაერის სუნთქვა და ტალღების ხმაურის მოსმენაც მიყვარს. ზღვაზე დიდი გემით მოგზაურობაზე არც ადრე მითქვამს უარი და არც ამის შემდეგში ვიტყვი. ზღვის პროდუქტებსაც სიამოვნებით გეახლებით. აი, სულ ეს არის… ამით შემოიფარგლება ჩემი და ზღვის ურთიერთობა.

მას შემდეგ, რაც გარემოს ქიმიის კვლევებით დავინტერესდი, მე და ზღვას კიდევ ერთი შეხების წერტილი გაგვიჩნდა და ეს მისი ქიმიური შემადგენლობაა.

ზღვის ქიმია მრავალფეროვანია. მეთვრამეტე საუკუნის შუა პერიოდიდან, როცა მრეწველობა განვითარდა, ამ მრავალფეროვნებამაც იმატა. მიხვდით ალბათ – სინამდვილეში ანთროპოგენური ფაქტორით დაბინძურება გაიზარდა. თუმცა, ძირითადი მაინც ბიოგენური ელემენტები ჭარბობს. ბიოგენური ყველა ის ქიმიური ელემენტია, რომელიც  ცოცხალ ორგანიზმში ორგანული ნაერთების სახით შედის და აუცილებელია მეტაბოლიზმისთვის – H, O, C, N, P, Si, S, Mg, Ca, K, Fe, Al, Mn…

აქედან, აზოტის, ფოსფორისა და სილიციუმის ნაერთები განსაკუთრებით უნდა გამოვყოთ, რადგან ისინი ფიტოპლანქტონის განვითარების სტიმულირებას ახდენენ. ფიტო- და ზოოპლანქტონში გამოანგარიშებულია ამ ელემენტების გარკვეული თანაფარდობა. საშუალოდ ფიტოპლანქტონისთვის C:Si:N:P=42:28:7:1 (მასის ერთეული) და 108,5:31:15,5:1 (მოლური ფორმით). ზოოპლანქტონისთვის C:N:P=40:7,4:1 (მასის მიხედვით) ან 106:16:1 მკ/მოლი.

აღნიშნული თანაფარდობის მიხედვით რიჩარდსმა 1965 წელს ზღვის ორგანული ნივთიერების სტექიომეტრული მოდელი შეიმუშავა, სადაც ყველაზე მნიშვნელოვანი ელემენტები ნახშირწყლების, ამიაკისა და ფოსფატის სახით არიან წარმოდგენილნი.

(CH₂O)₁₀₆(NH₃)₆H₃PO₄

ამ მოდელში წარმოდგენილი თანაფარდობა ძალიან ახლოს დგას ოკეანის ბუნებრივი ორგანული ნაერთების თანაფარდობასთან.

აზოტის არაორგანული ნაერთები ზღვაში ძირითადად ამონიუმის, ნიტრატ- და ნიტრიტიონების სახით არის წარმოდგენილი. ინტენსიური ფოტოსინთეზის პირობებში შეიძლება არაორგანული აზოტის მთლიანი ასიმილირება მოხდეს და ფოტოსინთეზი შეჩერდეს. რთული ორგანული ნაერთებიდან აზოტის მინერალურ ფორმაში გადასვლა პირდაპირი და არაპირდაპირი რეგენერაციის პროცესში ხდება. პირდაპირი რეგენერაცია ფოტოსინთეზის ზონაში მიმდინარეობს, როდესაც ცხოველების საჭმლის მომნელებელი ტრაქტის მიერ გამოყოფილი ფერმენტებისა და ბაქტერიების მეშვეობით მათივე ცხოველქმედების პროდუქტები სწრაფად მინერალიზდებიან და ორგანული აზოტის ნაწილი კვლავ მინერალურ ფორმაში გადადის. აზოტის არაპირდაპირი რეგენერაცია განპირობებულია ზღვის სიღრმეებში ორგანული დეტრიტის (დეტრიტი წარმოადგენს წყლის სიღრმეებში შეწონილ მდგომარეობაში მყოფ ორგანულ-მინერალურ ნაწილაკებს) დაშლით.

ფოსფორი, აზოტის მსგავსად, ჩართულია ციკლში, სადაც ორგანულიდან არაორგანულ ნაერთებში გადადის. საშუალოდ, წლიურად ოკეანეში 25 ტონამდე შეწონილი არაორგანული ფოსფორი შედის. მისგან დაახლოებით 0,5 ტონა იხსნება, დანარჩენი ფსკერზე ილექება.

წინა სტატიაში ზღვის წყლის ანალიზზე, ერთ საინტერესო ცდაზე წერა დავიწყე და მოსამზადებელი სამუშაოების აღწერაც მოვასწარი „შემდეგი პანდემია გარდაუვალია?…“.

ამ სტატიაში უშუალოდ ცდის მსვლელობის აღწერას გავაგრძელებთ და ძირითად საქმეზე გადავალთ. დავიწყოთ ქლორიდ იონების განსაზღვრით.

ქლორიდ იონების რაოდენობრივი განსაზღვრა

5მლ. ზღვის წყალი პიპეტით გადაიტანეთ 125მლ.-იან ერლენმეიერის კოლბაში. კოლბაზე მონიშნეთ ნიმუშის რაოდენობა. დაამატეთ 45 მლ. გამოხდილი წყალი და კარგად მოურიეთ. ხსნარს დაამატეთ 0.1M კალიუმის ქრომატის ხსნარი. სითხე კაშკაშა მოყვითალო ფერს მიიღებს. კალიუმის ქრომატი გატიტვრისას ინდიკატორის მოვალეობას ასრულებს. 50 მლ.-იან ბიურეტს გამოავლეთ 0.1M ვერცხლის ნიტრატის ხსნარის რამდენიმე მლ. და ჩაღვარეთ უტილიზაციისთვის განკუთვნილ კონტეინერში. ბიურეტში ჩაასხით დაახლოებით 40 მლ. 0.1M ვერცხლის ნიტრატის ხსნარი, დააყენეთ ნიშნულამდე. სამუშაოსთვის დაახლოებით 28 მლ. ტიტრანტი უნდა დაიხარჯოს. დაიწყეთ გატიტვრა მუდმივი მორევის პირობებში. ვერცხლის ნიტრატი იწყებს მოქმედებას ზღვის წყალში არსებული ქლორის იონებთან და წარმოიქმნება ვერცხლის ქლორიდის ხაჭოსენრი ნალექი. ეს უკანასკნელი კი მოყვითალო შეფერილობას მიიღებს არსებული ქრომის იონების ზეგავლენით. როდესაც გატიტვრა თავის ზღვარს მიაღწევს, ხსნარი ნარინჯისფერ შეფერილობას მიიღებს. როგორც კი მდგრადი ნარინჯისფერი გამოჩნდება შეწყვიტეთ გატიტვრა. ცხრილში ჩაინიშნეთ დახარჯული ვერცხლის ქლორიდის რაოდენობა.

ერთი მოლი ვერცხლის იონი რეაგირებს ერთ მოლ ქლორიდიონთან, შესაბამისად, ქლორიდიონების რაოდენობა 5მლ. ნიმუშში ვერცხლის იონის მოლების შესაბამისია ტიტრანტის იმ რაოდენობაში, რომელიც გასატიტრად დაიხარჯება. ამის გათვალისწინებით, გამოიანგარიშეთ ქლორიდიონების რაოდენობა აღებულ ნიმუშში და შეიტანეთ ცხრილში.

იანგარიშეთ ქლორიდიონების რაოდენობა ზღვის წყლის ერთი ლიტრისთვის და ასევე ცხრილში შეიტანეთ.

სულფატიონების რაოდენობრივი განსაზღვრა

ზღვის წყლის ნიმუშის 100მლ. 100მლ.-იანი კოლბიდან გადაიტანეთ 250მლ.-იან ჭიქაში. ნიმუშის მოცულობა ჩაწერეთ ცხრილის P სექციაში. აიღეთ 40მლ. 0.1M ბარიუმის ნიტრატი 100მლ. გრადუირებულ ცილინდრში და ნელა ურიეთ, თან ჩაამატეთ 250მლ. ჭიქაში, სადაც უკვე არის ზღვის წყლის ნიმუში. სითხე მაშინვე თეთრად შეიფერება და წარმოიქმნება უხსნადი თეთრი ფერის ბარიუმის სულფატის ნალექი. ეს უკანასკნელი წარმოიქმნება ბარიუმის ნიტრატისა და ზღვის წყალში არსებული სულფატიონების ურთიერთქმედების შედეგად. აიღეთ ფილტრის ქაღალდის ნაჭერი. აწონეთ და მასა ჩაინიშნეთ ცხრილში. ამის შემდეგ ქაღალდი გადაკეცეთ, მოათავსეთ ძაბრში და გაფილტრეთ თქვენი ნიმუში, სადაც თეთრი ნალექია წარმოქმნილი. გაფილტვრის შემდეგ ფილტრის ქაღალდი და მასზე მოთავსებული მასა გააშრეთ, აწონეთ და მონაცემი შეიტანეთ ცხრილის R ნაწილში. გამოიანგარიშეთ ბარიუმის სულფატის მასა (ცხრილში მითითებული გაანგარიშებით) და შეიტანეთ ცხრილის S ნაწილში.

გამოიანგარიშეთ სულფატიონების რაოდენობა აღებულ ნიმუშში და შეიტანეთ ცხრილში.

იანგარიშეთ სულფატიონების რაოდენობა ზღვის წყლის ერთი ლიტრისთვის და ისიც ცხრილში შეიტანეთ.

ცხრილი #1

ასეთი სამუშაოს ჩატარება გაკვეთილს ან კლუბურ მეცადინეობას მართლაც საინტერესოს გახდის და ზღვასთან თქვენი პატარა საიდუმლო ურთიერთობა გექნებათ, რომელიც შეგიძლიათ ან ამ დონეზევე დატოვოთ, ან უფრო გააღრმავოთ ცურვითა და რუჯის მიღებით.

ამ დროს კი ზღვა…

„… არ ბობოქრობს,

ზღვა აღარ დრტვინავს უწინდებურად,

ის ფიქრობს, ფიქრობს…”.

(გალაკტიონი)

წერის სწავლება მარტივი არ არის. ალბათ, დაკვირვებიხართ, შეიძლება, ბავშვი ბევრს კითხულობდეს, მაგრამ წერა სულაც არ იყოს მისი ძლიერი მხარე. ისიც ადვილი შესამჩნევია, როგორც კი ამ მიმართულებით ბავშვთან მუშაობას ვიწყებთ, წინადადებები და სიტყვები მალევე ჩიტივით რომ იწყებს ფრენას.

მაინც როგორ უნდა ვასწავლოთ წერა?

ცნობილი მოსაზრება მახსენდება – თუ გვინდა, წერა ვისწავლოთ, ბევრი უნდა ვწეროთ.

პირადი გამოცდილებიდან გაგიზიარებთ რამდენიმე პრაქტიკულ რჩევას, რომლებიც სწორედაც რომ „ბევრ წერას“ უკავშირდება.

მეორე კლასი

სასწავლო წელი სრულდება, რაც დაკვირვებისა და დასკვნების გამოტანის საშუალებას მაძლევს.

აღსანიშნავია პანდემიის გამო შექმნილი ვითარება – ბავშვებს რამდენიმე თვე შინ ყოფნა მოუწიათ. მშობლების ჩართულობის გარეშე შეუძლებელი აღმოჩნდა სწავლება. ჩემი დაკვირვებით, ბავშვებმა, რომელთა მეცადინეობას მშობელი უზრუნველყოფდა, სკოლაში დაბრუნებისას სასწავლო პროცესს ადვილად აუწყვეს ფეხი, ხოლო ბავშვები, რომლებიც გარკვეული მიზეზების გამო ვერ ესწრებოდნენ დისტანციურ გაკვეთილებს, შესამჩნევად ჩამორჩნენ პროგრამას, თუმცა, სკოლის ჯადოსნური ძალა კიდევ ერთხელ გამოიკვეთა – ორი თვე საკმარისი აღმოჩნდა იმისთვის, რომ კლასის ყველა მოსწავლეს თანაბარ ტემპში  დაეწყო მუშაობა.

მრავალრიცხოვანი კლასისთვის შემცირებული საგაკვეთილო დრო ჩემს თავსატეხად იქცა. გადავწყვიტე, მთელი ძალისხმევა წერისკენ მიმემართა. წერენ, შესაბამისად, კითხულობენ კიდეც.

სათაური

წერას დღის სათაურის მოფიქრებით ვიწყებთ, რაც განწყობისა თუ მობილიზებისთვის ათვლის წერტილად იქცა.

საიდან დავიწყო? ორი თითი დავადო? – გეცნოთ, ალბათ, კითხვები, ხოშკაკალასავით რომ გვსეტყვავენ დაფასთან ჩამომდგარ მასწავლებლებს.

წერის სწავლების დაწყებით ეტაპზე მრავალი ნიუანსია გასათვალისწინებელი – რვეულში ორიენტირება, სასვენი ნიშნები, დავიწყებულ თუ დეფორმირებულ ასოებზე თვალთვალი.  გამოცდილებამ მიკარნახა, რომ აღელვებასა და ბრაზს აზრი არ აქვს. მკაფიოდ ჩამოყალიბებული ინსტრუქცია ნელ-ნელა საერთო მდინარებაში მოაქცევს ყველას.

სათაური ერთგვარ გონებრივ იერიშადაც შეიძლება მივიჩნიოთ. სათაურად რა დავწეროთ? – მთელი კლასი ფიქრს იწყებს.

ჩანაწერები რამდენიმე წინადადებით

კლასის საერთო ჩანაწერი მშვენიერი აქტივობა აღმოჩნდა წერის სწავლებისთვის.

როგორი ამინდია? რას გრძნობთ? რა გესმით? რას ხედავთ? – ეს ოთხი კითხვა საკმარისია ჩანაწერისთვის. ჯერ ერთი, რომ კითხვები ფიქრის დასაწყებად სტიმულის მიმცემია, მეორეც, სამყაროზე დაკვირვებას იწყებენ. შემდეგ კი შესაფერისი სიტყვების შერჩევის, წინადადებების აკინძვისა და რვეულში გადატანის დრო დგება.

საერთო ჩანაწერი ამბად იქცევა. აბზაცის საჭიროებაც დგება და ბოლო ეტაპი უკუკავშირია – სათითაოდ მისვლა, დაკვირვება, განმავითარებელი შეფასების მიცემა.

ეს კლასის საერთო ჩანაწერია:

13 აპრილი

კლასში ნინო მასი შემოვიდა

          ღრუბლიანი დღეა. ინსტრუქციას დავაკვირდით. გაბომ „ცნობილი ხუთეული“ გაგვაცნო.

          რატომ არ ჩანს მზე?

შემდეგ დღეს გაკვეთილის ბოლოს ვთხოვე თავად დაეწერათ ჩანაწერი. თედოს რვეულში ასეთ რამეს ამოიკითხავთ:

          „მე ვაცემინებ. კლასში სიჩუმეა ძალიან მომწონს. ლელა მასწავლებელმა მუსიკა ჩაგვირთო. ძალიან გავმხიარულდით. ლელა მასწავლებელმა მწერლები დაგვიძახა“ .

ჩანაწერის დაწერა საშინაო დავალებად იქცა. ინსტრუქცია უკვე ნაცნობი და ადვილად აღსაქმელია. შინ ილუსტრაციის დახატვის დროც აქვთ.

ინდივიდუალური აზროვნების განვითარებისთვის კითხვების მოფიქრებას ვთავაზობ, მაგალითად, დაუსვით ერთი კითხვა კლასელს, მასწავლებელს ან საკუთარ თავს.

კარნახი – თვითშეფასება

წერითი აქტივობების ცვლილება განწყობას ამაღლებს. დროდადრო კარნახის ჩართვა წერის სწავლებისას მნიშვნელოვანია. კარნახისას სიტყვების მოსმენას, ბგერების ასოებად აღქმას სწავლობენ. გასათვალისწინებელია ემოციური ფონი, ვერგაგებისა თუ ვერმოსწრების შიში თვითშეფასებით ჩავანაცვლოთ – ვთხოვოთ, საკუთარი ნაშრომი ერთი წინადადებით თავად შეაფასონ. პირადად ჩემთვის, 90-იანი წლების მოსწავლისთვის, სიტყვა „კარნახი“ და „კითხვებზე პასუხი“ ნამდვილად არ უკავშირდება სასიამოვნო განცდებს. მთავარია, ბავშვს დასჯის შიში გავუქარწყლოთ და ზედაპირული დამოკიდებულებაც წარსულში დავტოვოთ.

წერილი

წერილი წერის სწავლების ერთ-ერთი საუკეთესო საშუალებაა.

თავდაპირველად საერთო წერილს ვწერთ. სათაური, მიმართვა, ძირითადი ტექსტი და დამშვიდობება – პირადი წერილის მახასიათებლებზე ვამახვილებთ ყურადღებას. ეჩვევიან იმასაც, რომ მიმართვასთან მძიმე იწერება.

ჩემს დაბადების დღეზე წერილების მოწერა ვთხოვე. ყველაზე ძვირფას საჩუქრებად მექცა მათი აცაბაცა ასოებით გამოყვანილი სასიყვარულო სიტყვები, გულწრფელი აღიარებები, ნაჩქარევად გაკეთებული ილუსტრაციები. ბავშვების წერილებს თავი ბლოგზე მოვუყარე და თუ დაგაინტერესებთ, შეგიძლიათ, დაათვალიეროთ.

https://comreadspress.wordpress.com/2021/04/26/%e1%83%ac%e1%83%94%e1%83%a0%e1%83%98%e1%83%9a%e1%83%94%e1%83%91%e1%83%98-%e1%83%a1%e1%83%90%e1%83%a9%e1%83%a3%e1%83%a5%e1%83%a0%e1%83%90%e1%83%93/?fbclid=IwAR26Ea_NrMzkxCchmXHi4hqEEVWYchciMtwGU-HjU3v1bh2FwkqXs

სამსტრიქონიანი ლექსი

დროდადრო ჟანრს ვცვლით. ერთ სტროფს დაფაზე ვწერ და რვეულში იწერენ. ამასაც დიდი ალიაქოთი მოჰყვება ხოლმე. ჯერ კიდევ უჭირთ დამოუკიდებლად გადაწყვეტილების მიღება, ხშირად ინდივიდუალური მითითება სჭირდებათ იმისთვის, რომ სტრიქონი ველიდან დააშორონ. რომ მგონია, ყველაფერი იდეალურადაა და თავჩახრილები გამალებით მუშაობენ, აღმოვაჩენ ხოლმე, რომ ლექსის სტროფი ზოგს გაბმულ აბზაცად გადაუწერია. შემდეგ ჯერზე იმ ბავშვებს განსაკუთრებით ვუთვალთვალებ, რომელთაც რვეულის სივრცეში ორიენტირება უჭირთ და კალამს კურსარეული გემივით მიაცურებენ ფურცელზე.

გაკვეთილის თემა გადამფრენ ფრინველებზეა. გახსოვთ, იაკობ გოგებაშვილი როგორ წერს მათზე?

„შოშია ლამაზი ფრინველია, მეტად ცქვიტია და მხიარული ხასიათისაა. მისი პირი დილიდან საღამომდე არ დადგება, სულ ყბედობს, გალობს, უსტვენს, ტრიალებს, ცელქობს. რაც უნდა ცუდ გუნებაზე იყოს კაცი, შოშია დარდს უქარვებს; თავისი მხიარულებითა და სიცოცხლით სავსე მოძრაობით ყოჩაღად იყავიო.“ – ვუკითხავ ამონარიდებს და თვალები უთბებათ. ასი წლის წინ დაწერილი წინადადებები ჰაერში ლივლივებს. განსაკუთრებით მოსწონთ სიტყვა „უქარვებს“. ნუცა  ამბობს, როცა თქვენ ახსენეთ  „უსტვენს“, ჩიტი ეზოში სწორედ მაშინ აჭიკჭიკდაო.

შემდეგ შიო მღვიმელის „შოშიას“ ვკითხულობ. პირველ სტროფს დაფაზე ვწერ და რვეულში იწერენ.

მეც ვეგებები გაზაფხულს

ფრთების ქნევით და სტვენითა,

ვახარებ დიდს და პატარას

მის მოსვლას ტკბილის ენითა.

ძალიან  მოსწონთ პირველ პირში ალაპარაკებული ლექსი. ბოლოს სამსტრიქონიანი ლექსის შექმნა გადავწყვიტეთ. სათაურად, იაკობ გოგებაშვილის გავლენით, სიტყვა „ცქვიტი“ შეურჩიეს. ცხადია, ამ ეტაპზე მე ვაძლევ ბიძგს, მაგრამ სიტყვების „დალაგებაში“ მეხმარებიან. ამ ეტაპზე სამსტრიქონიან ლექსს დამოუკიდებლად ვერ დაწერენ, ამიტომ ბოლო სტრიქონის  მოფიქრებას ვთავაზობ.

ცქვიტი შოშია

კოხტა, ცელქი, ცქვიტი,

გალობს, ყბედობს, უსტვენს,

ეს საერთო ძალებით დაწერილი სათაური და ორი სტრიქონია. ბავშვების მოფიქრებულ სტრიქონები კი განსაკუთრებულ ელფერს სძენს ლექსს:

ნუცა:        „შოშია, რატომ ხარ მოუსვენარი?

გაჩერდი, ცოტა დაისვენე.“

ბარბარე:     „მოდი ჩემთან, შოშია, უნდა გაჭამო.“

რეკლამა

წერითი აქტივობების მონაცვლეობა ხალისიან განწყობას ქმნის. რეკლამის შექმნამ ერთ-ერთი საინტერესო და გამორჩეული გაკვეთილი გვაჩუქა. მთელი წლის განმავლობაში ვკითხულობდით ლელა ცუცქირიძის წიგნს „ატუსა და მატუსა“. ერთი წიგნის კითხვა გვაერთიანებს. ამას ვეჭიდები და პატარა გულების მონადირებას ადვილად ვახერხებ. რა უნდა ქნას ერთმა მასწავლებელმა, თუკი ბავშვების თვითგამოხატვის სურვილები წალეკვით ემუქრება? იმ დღეს ნუცას დაბადების დღე იყო. ამიტომ წინადადებების მოფიქრება მას ვთხოვეთ, ცოტა ჩვენც დავეხმარეთ. წიგნის რეკლამა ამგვარი გამოვიდა:

„ ეს არის საბავშვო წიგნი. შეიძინეთ! აქ მეგობრობა და სასაცილო ეპიზოდებია“.

შემდეგ ინდივიდუალურად დაწერეს პირადი ნივთების რეკლამა.

„შეიძინეთ საყურე! ის ბრჭყვიალებს! თან როგორ“ – ეს ლიზის რვეულში ვიპოვე. ხომ არ გაგიჩნდათ ლიზის ბრჭყვიალა საყურის ყიდვის სურვილი?

ერთი წინადადება

მცირე საგაკვეთილო დრო და მოსწავლეთა სიმრავლე კვლავ აქილევსის ქუსლად რჩება, თუმცა სიტუაციას ვერგები. ერთი წინადადებით საკუთარი აზრისა თუ ვარაუდის გამოხატვა მშვენიერი გამოსავალია.

„ჩემი აზრით“- ეს ორი სიტყვა ყოველდღიურად უნდა ხმიანდებოდეს გაკვეთილზე, რადგან საკუთარი აზრის გამოხატვა მოაზროვნის აღსაზრდელად უაღრესად მნიშვნელოვანია, ამასთანავე, დროსაც ვიგებთ და წინადადების აწყობასაც ეჩვევიან.

ილუსტრაცია

საშინაო დავალებების ინსტრუქციაში ბოლო პუნქტად ხშირად არის ილუსტრაციის დახატვა.  ხატვა ვიზუალური გამოსახვის, თვითგამოხატვის, ინდივიდუალიზმის გამოვლენის საშუალებად იქცა. ვათვალიერებ ბავშვების რვეულებს და ნახატები სიტყვების ფონად მათი განწყობისა და ხასიათზე დაკვირვებისკენ მიბიძგებს. ალაგ-ალაგ იგრძნობა მშობლის გულმოდგინე დახმარების კვალიც, რაც  ბავშვის ხასიათს ფარავს.

რედაქტირება

ბეწვის ხიდზე სიარულს ჰგავს მეორეკლასელის რვეულში ჩანაწერის დატოვება. ისინი ძალიან მგრძნობიარეები არიან. გაიხსენეთ, ბოლოს როდის იტირეთ. ახლა წარმოიდგინეთ, მასწავლებლის მიზეზით ატირებული მოსწავლე. გაფიქრებაც კი მზარავს. არასწორი უკუკავშირი შეიძლება დიდ გულისტკივილად, მოუშუშებელ ტრავმად გადაიქცეს.

პირველი ნაბიჯი საკუთარი ნაწერის ხმამაღალი კითხვაა. ეს დავალების ინსტრუქციაშიც ერთ-ერთი მუდმივი პუნქტია. როდესაც მოსწავლე კლასის წინ კითხულობს, ვთხოვ, თავად დააკვირდეს, სად ყოვნდება და მერე ერთად ვმსჯელობთ და ვარჩევთ სასვენ ნიშნებს. მიმართვასთან რომ მძიმე დაისმის, პირადი წერილის წერისას დაიმახსოვრეს. ამ ეტაპზე მძიმის აღქმა და გააზრება რთულია მათთვის, ამიტომ ძირითადად დასრულებულ აზრზე (წინადადებაზე) ვამახვილებთ ყურადღებას. კითხვისა და ძახილის ნიშნებსაც ადვილად აუღეს ალღო.

მათ ნაწერში იკვეთება ფონეტიკური ხარვეზები, რის გამოც დროდადრო ვუბრუნდები ბგერებისა და ასოების სამყაროს.

ვცდილობ, სტილს არ შევეხო. ვფიქრობ, როგორც აზროვნებენ, ისე წერენ და სწორედ ეს ანიჭებს მათ ნაწერს დადებით ენერგეტიკას – ჯერ რომ ძალიან გულწრფელები არიან, ჯერ რომ მკითხველზე არ ფიქრობენ.

კალიგრაფია სწრაფი წერის გამო ხშირად ეცვლებათ. ასოების უმრავლესობა შინ ისწავლეს, რაც დიდ თავსატეხად იქცა.  მითითებები სჭირდებათ კონკრეტული ასოების „გამოსასწორებლად“, თუმცა კალიგრაფიაზე  დიდი ყურადღების გამახვილება დაბალი თვითშეფასების წინაპირობაა.

განმავითარებელ კომენტარებს შეცდომებზე მისათითებლად ვიყენებ. ამის შესახებ ცალკე სტატიაში გიამბობთ.

უკუკავშირი

• რვეულები მომიტანეთ, შეგიმოწმებთ და დაგიბრუნებთ!
• იმედია, დაგვიბრუნებთ! – დღევანდელი დიალოგი ჩემსა და მეორეკლასელ გაბრიელს შორის ამგვარი იყო. ერთი გაკვეთილი მყოფნის მათი ნაწერების წასაკითხად და კომენტარების დასაწერად. ადრე ყველაზე მეტად რვეულებთან ურთიერთობა მთრგუნავდა. დაწყებითი კლასის მასწავლებლობისას კი დღის რუტინის საყვარელ მონაკვეთად მექცა.

უკუკავშირი ჰაერივით მნიშვნელოვანია. ზოგჯერ ვერ ვასწრებ რვეულების დაბრუნებას. დღეს გულში ჩახუტებული რვეულებით მისულს კლასი ცარიელი დამხვდა. თამარის წინადადება ამეკვიატა და მოსვენებას არ მაძლევდა: „მე ვგრძნობ სუნთქვას“. – დღის ჩანაწერში დაუწერია.

ფერადი კალმები, სტიკერები, ბრჭყვიალა წებოვანი ლენტები – ყველაფერი აღაფრთოვანებთ და ახარებთ, თან დამოკიდებულება – ფიქრი და ზრუნვა სხვაზე – მათ ქვეცნობიერში ილექება.

გაკვეთილზე რამდენჯერმე მიწევს თითოეულ მოსწავლესთან მისვლა. ძალიან მიყვარს ეს პროცესი – ცარიელ ფურცელზე წინადადებებს რომ მახვედრებენ ხოლმე. პირველი ეტაპი „ჩამოვლაა“, წერს თუ არა ყველა ან გაიგეს თუ არა დავალების ინსტრუქცია. გაკვეთილის დასრულებისას მოაფრიალებენ ხოლმე რვეულებს – ყველას სჭირდება შექება, წახალისება.

კიდევ რა შემიძლია?

დღეს ჩემმა კოლეგამ, ნინო მასწავლებელმა, მიამბო, მეორე კლასში ბავშვებს საკუთარი ოცნების შესახებ დავაწერინე, შენახული მქონდა და ბოლო ზარზე წავუკითხეო.  მეც გამიჩნდა ნინო მასწავლებლის მიბაძვის სურვილი – მეორეკლასელი ბავშვების ოცნებების შენახვისა.

კიდევ რა შემიძლია? – გამუდმებით ვეკითხები საკუთარ თავს. ერთი რამ ზუსტად ვიცი, მეორეკლასელებისთვის დამახასიათებელი დიდი გულწრფელობის კრიტიკული აზროვნების უნარად და შემოქმედებით ენერგიად გარდაქმნისთვის მიზანმიმართული ქმედებაა საჭირო.

მოკლედ შეჯამებული პრაქტიკული დაკვირვებანი ამგვარია:

შევთავაზოთ მრავალფეროვანი წერითი აქტივობები; ხმამაღლა გავაჟღეროთ, როგორ ვფიქრობთ, როგორ ვარჩევთ სიტყვებს, აზრებს წინადადებებისთვის; ვწეროთ ყოველ გაკვეთილზე, თუნდაც ერთი წინადადება; გაკვეთილზევე დავაკვირდეთ ბავშვს წერის პროცესში; ვიმეგობროთ მათ რვეულებთან – განმავითარებელი კომენტარებით ბავშვებთან ინდივიდუალი ურთიერთობები გავაბათ.

კიდევ ერთხელ ვაღიაროთ,  რომ  უმეტეს შემთხვევაში ჩვენს მოსწავლეებს არ უყვართ გრამატიკა. ის მოსაბეზრებელი, წესებითა და აუცილებლობებით გატენილი უინტერესო საგანი ჰგონიათ. ფიქრობენ, რომ ზმნაზე უფრო რთული ამქვეყნად არაფერია, ხოლო სახელის ბრუნებაზე უფრო არაფრის მთქმელი დედამიწის ზურგზე არაფერი მოიძებნება.

იქნებ გვეცადა მოსწავლეებისთვის დაგვენახებინა, რომ გრამატიკა დიდი, მრავალწახნაგოვანი, საინტერესო მეცნიერების – ენათმეცნიერების ნაწილია და გრამატიკული სისტემა ენის მნიშვნელოვან ნაწილს წარმოადგენს.

ის ფაქტი, რომ ქართულ ზმნას ამდენი სერია თუ მწკრივი აქვს,  ჩვენი აზროვნების თავისებურებიდან გამომდინარეობს.

გრამატიკული სისტემა ჩვენი ხედვაა,  ჩვენი მოსაზრება სამყაროს წესრიგის შესახებ, ეს მხოლოდ მართლწერა კი არა, მართლაზროვნება, მართლგაგება, მართლმეტყველებაა…

როდესაც რომელიმე ნაწილს გრანდიოზული მთელის შემადგენლად მოვიაზრებთ, როდესაც დეტალებით მთლიანი პაზლის აწყობა შეგვიძლია, სწავლაც უფრო საინტერესოა, კვლევაც და დაკვირვებაც.

თუ ქიმიისა და ფიზიკის გაკვეთილზე პრაქტიკული ექსპერიმენტებით მოსწავლეთა ცნობისმოყვარეობას აღვძრავთ და ინტერესს ვაცოცხლებთ, რატომ არ შეიძლება ენობრივი ექსპერიმენტებიც გამოვიყენოთ ამავე მიზნისთვის.

მაგალითად, რომელი?

1. ფონემა და სიტყვათგანმასხვავებელი ფუნქცია

ყველამ ვიცით, რომ მიუხედავად იმისა, რომ ყველა ადამიანი სხვადასხვაგვარად წარმოთქვამს ამა თუ იმ ბგერას, მისი მნიშვნელობა მაინც ყველასთვის ერთია, იმიტომ, რომ ფონემას აქვს სიტყვათგანმასხვავებელი ფუნქცია. დავაკვირდეთ სხვადასხვა მოსწავლის მიერ წარმოთქმულ ერთსა და იმავე ფონემას, აღვწეროთ განსხვავებები და ის საერთო ნიშნები, რაც მას ერთ ფონემად აქცევს.

2. ფონეტიკური პროცესები პრაქტიკაში

ფონეტიკისა და ორთოგრაფიის ზღვარზეა მეორე ექსპერიმენტი, რომელიც ფონეტიკურ პროცესებს ეხება. თუმცა ამ ფონეტიკური პროცესების გამო, ხშირად ორთოგრაფიულ შეცდომებს ვუშვებთ და არასწორად ვწერთ. თუ კარგად აღვწერთ და დავაკვირდებით, რატომ ხდება ესა თუ ის მოვლენა, რატომ ყრუვდება სიტყვის ბოლოს მჟღერი თანხმოვანი, რის გამოც ვითარებითი ბრუნვის დაბოლოებას არასწორად ვწერთ, რატომ იკარგება „ვ“ თანხმოვანი „უ“-ს წინა პოზიციაში და ა.შ., მრავალი სხვა პროცესიც შეგვიძლია აღვწეროთ,  შეცდომებსაც ნაკლებად დავუშვებთ.

ამისთვის დაგვჭირდება ბევრი სამეტყველო სავარჯიშო, წარმოთქმა, მოსმენა, დაკვირვება. რადგანაც ჩვენი მოსწავლეები ტექნოლოგიურად ძალიან განვითარებული არიან, შეგვიძლია მარტივი აუდიოპროგრამებიც გამოვიყენოთ სამეტყველო პროცესების ჩასაწერად და ამ პროცესებზე დასაკვირვებლად. ექსპერიმენტის შედეგების აღწერა შემაჯამებელ დავალებად შეგვიძლია ვაქციოთ.

3. სიტყვათწარმოება და სახელდება

ძალიან საინტერესოა სიტყვათწარმოქმნისა და სახელდების პროცესზე დაკვირვება. განსაკუთრებით პრაქტიკული და მხიარული ექსპერიმენტის ჩატარება შეგვიძლია ხმაბაძვით სიტყვებსა და ზმნებზე დაკვირვებისას. სულაც, შეგვიძლია თავად მოსწავლეებს მოვაფიქრებინოთ ამა თუ იმ მოქმედების  თუ საგნის აღმნიშვნელი ახალი სიტყვები.  ასევე ძალიან სახალისო ექსპერიმენტია არარსებული ნივთის თუ არსების შექმნა და შემდეგ მისთვის სახელის დარქმევა. მაგალითად, მუყაოს გამოყენებით დავამზადებინოთ ბავშვებს რომელიმე სასაცილო არსება და შემდეგ ვთხოვოთ, სახელი დაარქვან მას.

4. მართლაც ისეთია სამყარო, როგორც ამას ენა გვეუბნება? როგორ ხედავს ჩვენი ენა სამყაროს, როგორ გვაჩვენებს ჩვენ, რას გვატყუებს, რას ცვლის? ამ ენობრივ ექსპერიმენტში დაგვჭირდება სხვადასხვა ენის მონაცემების შედარება. შევადაროთ სულაც ფერთა სისტემა, რომელია ძირეული ფერების დასახელებები ამა თუ იმ ენისთვის, რომელია შექმნილი, ნასესხები, რატომ? შეგვიძლია ექსპერიმენტი ინტერდისციპლინურიც გავხადოთ. მაგალითად, ბუნება ან გეოგრაფია დაგვეხმარება შევადგინოთ ფლორის, ფაუნის, ჰიდრონიმების ცხრილი და დავაკვირდეთ, როგორია ერთი და იმავე მცენარის დასახელება სხვადასხვა ენაში ან როგორ სისტემას იყენებს ესა თუ ის ენა მდინარეების, ტბების ან ზღვების სახელდებისას.
5. საინტერესო ექსპერიმენტის ჩატარება შეიძლება წინადადებაზე, მის სახეებსა და სინტაქსურ კავშირებზე საუბრისას. აქ ტექსტის მრავალგვარად დაშლა, დეკონსტრუქცია და რეკონსტრუქცია მრავალი აქტუალური გრამატიკული საკითხის გამოყოფაში დაგვეხმარება.
6. ძალიან საინტერესო ექსპერიმენტად შეგვიძლია ვაქციოთ სხეულის ენაზე, ემოციებზე, მიმიკებზე დაკვირვება. ამისთვის, ყველაზე მარტივი გზა არსებობს, ავარჩიოთ საჯარო გამოსვლის ამსახველი ვიდეო და ვუყუროთ მას ხმის გარეშე, ასევე, შეიძლება უხმო კინოს ნიმუშების ნახვა და ხმოვანი ფილმების ცქერა ხმის გარეშე.

სასკოლო ცხოვრებაში მშობელთა ჩართულობის შესახებ საქართველოში ეროვნული კვლევა არ ჩატარებულა. საკითხი, რომელიც მილიონ ორასი ათასამდე მშობელს, 67 ათასამდე პედაგოგს და სკოლის ადმინისტრაციის თანამშრომლებს პირადად ეხება, ყოველდღიური განხილვის საგანია. თუმცა მშობელთა თანამონაწილეობის შესახებ გაჟღერებული თითოეული მოსაზრება თუ მოარული აზრი მხოლოდ ცალკეულ პირთა დაკვირვებას ეფუძნება.

საჯარო სკოლებში მოსწავლეთა მშობლების ჩართულობის პრაქტიკის შესწავლა შეზღუდული რესურსით სცადა არასამთავრობო ორგანიზაციამ „მშობლები განათლებისთვის“ და კვლევისთვის ქალაქის, რაიონული ცენტრისა და სოფლის სამი ტიპური სკოლა შეარჩია. პრაქტიკის კვლევაში ჩაერთნენ მშობლები, კლასის დამრიგებლები და სამივე სკოლის მოტივირებული დირექტორი, სულ – 1034 ადამიანი. ჩატარდა ანკეტირება, ფოკუსჯგუფები და ჩაღრმავებული ინტერვიუები.

პრობლემა, რომელიც პრაქტიკის კვლევამ გამოავლინა, კიდევ უფრო ღრმა და კომპლექსურია, ვიდრე თითოეული ჩვენგანი ეჯახება ყოველდღიურ ცხოვრებაში. კვლევის შედეგების დოკუმენტური გადმოცემით არ დაგღლით, მოკლედ აღვწერ, სისტემის რომელ რგოლში რა ტენდენციები და დამოკიდებულებები იკვეთება.

მშობლებით დავიწყოთ.

• კვლევაში მონაწილე სკოლის მოსწავლეთა მშობლების შეფასებით, მათი უმრავლესობა ყურადღებით არ ეცნობა და არ ინტერესდება საკუთარი უფლებებით. გამოკითხულთა თითქმის მეოთხედს არც კი ახსოვს, გაფორმებული აქვს თუ არა სკოლასთან ხელშეკრულება და რა წერია მასში.
• ძალიან მწირია მშობლების ინიციატივებისა და მოხალისეობის პრაქტიკა. გამოკითხულ მშობელთა უმრავლესობა დარწმუნებულია, რომ მათი ინიციატივები სასკოლო განათლებას გაამრავალფეროვნებდა, თუმცა ამბობენ, რომ ვერ ხვდებიან, რა შეიძლება გააკეთონ სწორი და ეფექტიანი ჩართულობისთვის.
• კვლევამ ისიც დაადასტურა, რომ მშობლები თავიანთ აზრს სკოლის კედლებში იშვიათად გამოთქვამენ. კერძოდ, მხოლოდ ნახევარს გაუცვნია თავისი მოსაზრებები კლასის დამრიგებლებისთვის, დირექციამდე კი მხოლოდ 3%-ს მიუტანია თავისი აზრი.
• მშობლებს მიაჩნიათ, რომ სკოლის მართვის საკითხებში მათ ჩართულობას ნეგატიურად აღიქვამენ პედაგოგები და სკოლის დირექტორები. ისინი ამბობენ, რომ სასკოლო წესების შედგენაში არ მონაწილეობენ, რადგან „გადაწყვეტილებები საგანმანათლებლო სისტემიდან მოდის“.

რა ხდება მასწავლებლებსა თუ კლასის დამრიგებლებთან?

კვლევაში მონაწილე პედაგოგებს გაუჭირდათ მშობლების უფლებების ჩამოთვლა, თუმცა კარგად ახსოვდათ მათი მოვალეობები. მიუხედავად ამისა, პედაგოგების უმრავლესობას მიაჩნია, რომ თავად მშობლების მიმართ ბევრი ვალდებულება და ცოტა უფლება აქვთ. შესაბამისად, მასწავლებლების უმრავლესობა მშობლებს არ აცნობს იმ უფლებებს, რომლებსაც მოსწავლეთა ოჯახებს ზოგადი განათლების შესახებ კანონი ანიჭებს, ამის მიზეზი კი, სავარაუდოდ, საკითხის არცოდნაა.

მშობლების მონაწილეობას პედაგოგები მაშინ მიიჩნევენ საჭიროდ, როცა კლასგარეშე შემეცნებითი აქტივობების ორგანიზება სჭირდებათ ან კლასში კონფლიქტია, სასწავლო პროცესში მონაწილეობას კი მხოლოდ შშმ და სსსმ ბავშვების მშობლებთან მიმართებით იხსენებენ. მასწავლებლები ამბობენ, რომ მშობლებს მხოლოდ ნიშნები აინტერესებთ და ყველაზე ხშირად კომუნიკაციის თემა განმსაზღვრელი შეფასებაა.

როგორ არეგულირებს სასკოლო დოკუმენტები სკოლისა და მშობლის თანამშრომლობას?

იმ ფონზე, რომ სკოლის არც ერთ დოკუმენტში (შინაგანაწესი, წესდება, მშობელსა და სკოლას შორის გაფორმებული ხელშეკრულება) ნახსენები არ არის სასწავლო პროგრამებთან, სკოლის სამოქმედო გეგმებთან, სკოლის რესურსების მართვასთან, სწავლის მეთოდებთან დაკავშირებული შინაარსის რეგულარული კომუნიკაცია სკოლასა და მშობელს შორის, რა გასაკვირია, რომ მშობელს მხოლოდ ბავშვის აკადემიური მოსწრება აინტერესებდეს.

• სასკოლო დოკუმენტების შესწავლისას გაირკვა, რომ საჯარო სკოლის წესდება აღწერს მშობლების უფლებებისა თუ თავისუფლებების მხოლოდ დარღვევასთან დაკავშირებულ უფლებამოსილებებსა და მექანიზმებს, როგორიც არის, მაგალითად, საჩივრების განხილვის წესი.
• შინაგანაწესში ყველაზე ვრცლად და დეტალურად აღწერილია სკოლისა და მშობლების ურთიერთობის ნეგატიური მხარე, რაც გამოწვეულია მოსწავლეთა დისციპლინური გადაცდომებითა და შესაბამისი პასუხისმგებლობებით. სასკოლო ცხოვრებაში ლეგიტიმურად ჩართვის საშუალებებად ნახსენებია მხოლოდ რეგისტრირებული განცხადებით ან საჩივრით მიმართვა. აღნიშნული განცხადებების განხილვის წესი აღწერილი არ არის.
• რაც შეეხება ხელშეკრულებას, სრულიად არათანაზომიერია დასახელებული მხარეების (სკოლა, მშობელი) უფლებები და მოვალეობები. მაგალითად, მხარეთა შორის ურთიერთობის ეთიკური (თავაზიანობა, პატივისცემა, კეთილგანწყობის შენარჩუნება და ა.შ.) ვალდებულებები აქვთ მხოლოდ მშობელს და მოსწავლეს. ანალოგიური შინაარსის ვალდებულებები სკოლისთვის საერთოდ არ არის ნახსენები. ასევე, სკოლას აქვს ცალმხრივი უფლება, დაუშვას ან არ დაუშვას მშობელი ტერიტორიაზე.

სამივე სკოლის სამივე დოკუმენტი – წესდება, შინაგანაწესი, ხელშეკრულება – თითქმის იდენტურია და მხოლოდ უმნიშვნელო განსხვავებს შეიცავს, რაც განათლების სისტემის მკაცრად ცენტრალიზებულ მართვასა და სკოლების შეზღუდულ ავტონომიურობაზე მიუთითებს.

როგორ უყურებენ სკოლის დირექტორები სასკოლო ცხოვრებაში მშობლების მონაწილეობას?

სკოლასა და მშობლებს შორის ურთიერთობები უპირატესად დამოკიდებულია სკოლის დირექტორის მოტივაციაზე, პიროვნულ თვისებებსა და კომპეტენციაზე. კვლევაში მონაწილე სკოლების დირექტორებს მიაჩნიათ, რომ მშობლებისთვის ინფორმაციის მიწოდება მათი უფლებების შესახებ დამატებით სამუშაოებს მოითხოვს, რადგან სადღეისოდ მშობელთა თანამონაწილეობის პრაქტიკა ძალიან მწირია. სკოლის მართვის საკითხებში მშობელთა ჩართულობას დირექტორები უკავშირებენ სამეურვეო საბჭოს, თუმცა, ამავე დროს, ხაზს უსვამენ საბჭოს ინერტულობას. დირექტორები ამბობენ, რომ მნიშვნელოვანია, ლიდერს პირადად ჰქონდეს კავშირი მოსწავლეთა ოჯახებთან, რადგან ზოგჯერ დამრიგებლები არასასურველ როლს ასრულებენ კომუნიკაციის პროცესში.

„საზოგადოდ, სკოლებში ერთი რამ სჩვევიათ კლასის დამრიგებლებს – პრობლემა დამალონ და მშობელი შენამდე არ მოუშვან. რას ამბობ, მე რისთვის ვარ აქ, მე ვერ მოვაგვარებ?! – აი, ასეთი დამოკიდებულებაა, სამწუხაროდ. სულ მიწევს იმაზე საუბარი, რომ პრობლემა უნდა იყოს გახსნილი, ერთად უნდა დავსახოთ გადაჭრის გზები. ეს იციან ჩემმა მშობლებმა და მოდიან ხოლმე ხანდახან ჩემთან“, – აცხადებს ერთ-ერთი საჯარო სკოლის დირექტორი.

სამივე სკოლის დირექტორი ამბობს, რომ დირექციისა და პედაგოგიური გუნდის ერთობლივი მცდელობები, მართალია, ნელი ტემპით, მაგრამ მაინც ქმნის დადებით ტენდენციებს.

სასკოლო ცხოვრებაში მშობელთა ჩართულობა დღეს აბურდულ ძაფის გორგალს ჰგავს და ერთი შეხედვით გაურკვეველია, სად არის ბოლო, საიდანაც უზარმაზარი კვანძი უნდა გაიხსნას. კარგი ის არის, რომ ამ კვანძის გახსნის აუცილებლობაზე ზოგადი განათლების სისტემის ყველა აქტორი თანხმდება.

ვიდრე საკითხის ეროვნული მასშტაბით შესწავლა დაიწყება, სამი სკოლის პრაქტიკის კვლევის საფუძველზე შემუშავებული რეკომენდაციების შესრულებაც წინ წასწევდა საქმეს. რეკომენდაციები კი ასეთია:

• საჯარო სკოლების დირექციებმა და სამეურვეო საბჭოებმა ერთობლივად დაიწყონ სასკოლო დოკუმენტების – წესდების, შინაგანაწესისა და ხელშეკრულების -შემუშავების თანმიმდევრული და ფართო მონაწილეობითი პროცესი, შედეგად კი თითოეულ დოკუმენტში დააზუსტონ ყველა ის უფლება და მოვალეობა, რომელსაც ზოგადი განათლების შესახებ კანონი ანიჭებს სისტემის აქტორებს, მათ შორის -მშობლებს. ამ პროცესის გამჭვირვალეობა და საჯაროობა უზრუნველყოფს მისი შედეგებისადმი სასკოლო საზოგადოების ნდობას.
• სასკოლო ცხოვრებაში მშობელთა შედეგიანი ჩართულობის ასამაღლებლად სკოლის დირექციამ, სამეურვეო საბჭომ და პედაგოგიურმა საბჭომ ერთობლივად უნდა შეიმუშაონ და დანერგონ მშობელთა პროაქტიური, რეგულარული და სრულფასოვანი ინფორმირების მექანიზმები, მშობლებთან ორმხრივი და პერსონალიზებული კომუნიკაციის მექანიზმები.
• არასამთავრობო სექტორმა იმუშაოს სასკოლო ცხოვრებაში მშობელთა ჩართულობის კარგი პრაქტიკის გავრცელების, დანერგვისა და ინსტიტუციონალიზაციის ხელშესაწყობად.

კვლევის სრული ანგარიში იხილეთ ბმულზე: https://bit.ly/3xAeQSQ

ვფიქრობ, საკამათო არ უნდა იყოს საკითხი იმის შესახებ, რომ სკოლის პერიოდი უმნიშვნელოვანეს ეტაპს წარმოადგენს ადამიანის განვითარებაში. სწორედ ამ დროს ხდება ისეთი ცვლილებები და თან ისეთი ტემპით, რომლის მსგავსსაც ადამიანის განვითარების ვერცერთ ეტაპზე ვერ შევხვდებით. სასკოლო პერიოდში ინტენსიურად მიმდინარეობს პიროვნების ჩამოყალიბება და გარკვეული უნარ-ჩვევების გამომუშავების პროცესი. თუ ეს პროცესები არასწორად წარიმართა და აღმზრდელთა მიერ შეცდომები იქნა დაშვებული, მომავალში ამ შეცდომების გამოსწორების ყველანაირი მცდელობა შეიძლება უშედეგო აღმოჩნდეს.

სკოლა საკმაოდ სპეციფიკური სასწავლო დაწესებულებაა, მისი მიზანი არ არის და არც შეიძლება იყოს ბავშვებისთვის მხოლოდ ცოდნის გადაცემა. ეს ფაქტი ეროვნული სასწავლო გეგმით, მასწავლებლის ძირითადი სახელმძღვანელო დოკუმენტითაც კარგად დასტურდება. მასში ხაზგასმით არის მითითებული, რომ სკოლის მიზანია არა მხოლოდ ცოდნის გადაცემა, არამედ მოზარდებში გარკვეული უნარ-ჩვევების გამომუშავება და განწყობა-დამოკიდებულების ჩამოყალიბება. ასე, რომ სწორად და ეფექტიანად წარმართული სასწავლო პროცესის დასრულების შემდეგ მასწავლებელმა უნდა შეძლოს სამი პროდუქტის მიღება – ცოდნა, უნარები და განწყობა-დამოკიდებულებები.

პიროვნების ჩამოყალიბების პროცესის ინტენსიურად მიმდინარეობისას ჩვენ გვერდს ვერ ავუვლით მოზარდში ღირებულებების და განწყობა-დამოკიდებულების ჩამოყალიბებაზე ზრუნვას. ამასთან, ისიც უნდა ითქვას, რომ პიროვნების ჩამოყალიბების პროცესი უმტკივნეულოდ და სწორხაზოვნად არ მიმდინარეობს. ხშირად საჭირო ხდება ბავშვის ქცევაში, მის ღირებულებებსა და განწყობა-დამოკიდებულებებში გარკვეული ცვლილებების შეტანა, კორექციული მუშაობის ჩატარება. ასეთი მუშაობის ეფექტიანობა უპირველეს ყოვლისა იმაზეა დამოკიდებული, თუ რა მეთოდებს და ინსტრუმენტებს გამოვიყენებთ. როგორც წესი, ასეთ დროს უფროსები – პედაგოგები და მშობლები ან სჯიან ბავშვს თავიანთი „უსაქციელობის“ გამო, უწესებენ სხვადასხვა სახის აკრძალვებს, ან უტარებენ „სააღმზრდელო“ საუბრებს და ცდილობენ დაარწმუნონ, რომ კარგი ბავშვები ისე არ იქცევიან, როგორც ის მოიქცა. დასჯა, როგორც წესი, არათუ სასურველი მიმართულებით ქცევის კორექციის საშუალებას არ გვაძლევს, არამედ უფროსებსა და მოზარდს შორის კონფლიქტების აღმოცენების მიზეზიც კი ხდება, რაც, ბუნებრივია, ახალი პრობლემების წინაშე გვაყენებს. რაც შეეხება „სააღმზრდელო“, ჭკუისდამრიგებლურ და მენტორული ტონით წარმართულ საუბრებს, ამ შემთხვევაში შეიძლება მოვლენების განვითარების ორ ვერსიაზე გავამახვილოთ ყურადღება – არიან ბავშვები, რომლებიც ასეთი საუბრის დროს, განსაკუთრებით თუ ის ხმააწეული ტონით და საყვედურებით მიმდინარეობს, ხდებიან აგრესიული, ბრაზობენ, გადადიან თავდაცვის პოზიციაში და ცდილობენ, ყველა დაარწმუნონ, რომ მათ ცუდი არაფერი გაუკეთებიათ, ძალიან კარგები არიან, მაგრამ გარშემომყოფები ვერ უგებენ. ბავშვების მეორე კატეგორია თავჩაღუნული, მორჩილად ისმენს ასეთ საუბრებს, თითქოს აღიარებს კიდეც მის მიმართ წაყენებულ „ბრალდებებს“, შეიძლება ბოდიშიც მოიხადოს, მაგრამ არაფერს ცვლის და ფარულად ყველაფერს ისევ ისე აკეთებს, როგორც აკეთებდა. განსაკუთრებით სითამამეს და გამბედაობას მაშინ ამჟღავნებს, თუ უფროსებს მის ქცევაზე დაკვირვების საშუალება არ ეძლევათ.

ვფიქრობ, ადვილი მისახვედრია, რომ როგორც დასჯა, ასევე „ჭკუისდამრიგებლური“ საუბრები ბევრს ვერაფერს ცვლის მოზარდის ქცევაში. ეს ბუნებრივია, ვინაიდან ასეთ შემთხვევაში უფროსები პირდაპირ ზემოქმედებას ცდილობენ ბავშვზე, ბრალს სდებენ უსაქციელობაში და გამოსწორებისკენ მოუწოდებენ მას. მოზარდების უმრავლესობა ამ დროს თავდაცვის პოზიციაშია და ყველანაირად ცდილობს, გაამართლოს საკუთარი ქცევა.

სულ სხვა შედეგი შეიძლება მივიღოთ, თუ მსგავს სიტუაციაში საკორექციო მუშაობის არაპირდაპირ მეთოდებს გამოვიყენებთ. ასეთ შემთხვევაში ჩვენ საკითხის განხილვას ვცდილობთ არა იმ ბავშვის ქცევის ანალიზი საფუძველზე, ვისზე ზემოქმედების მოხდენასაც ვცდილობთ, არამედ სხვა, სრულიად უცხო ბავშვის ცხოვრების ამა თუ იმ მონაკვეთის ისტორიას ვაცნობთ და მომავალში მის სავარაუდო ქცევაზე ვსაუბრობთ. ასეთ დროს, ბავშვი, ეცნობა რა სხვის ქცევას, ქვეცნობიერად მის პროექცირებას საკუთარ თავთან ახდენს, რაც ცვლილებების მეტ შესაძლებლობას იძლევა.

იმისათვის, რომ უფრო გასაგები იყოს, თუ რაზეა საუბარი, მოვიყვან ერთ შემთხვევას ჩემი პრაქტიკიდან. წლების წინ მეხუთე კლასის ხელმძღვანელი აღშფოთებას და ბრაზს ვერ მალავდა იმის გამო, რომ მისი კლასის ერთ-ერთი მოსწავლე, სახელად გიორგი ისე უხეშად, აგრესიით ელაპარაკა სკოლაში მოსულ ბებიას, რომ საბრალო ქალმა ტირილი დაიწყო. როგორც კლასის ხელმძღვანელმა აღნიშნა, მისი ინიციატივით გიორგის ქცევა თანაკლასელების ჯგუფში განხილვის თემად იქცა. როგორც მასწავლებელი, ასევე ბავშვები ადანაშაულებდნენ გიორგის და მისგან ბოდიშის მოხდას მოითხოვდნენ. ის კი ყველას არწმუნებდა, რომ ცუდი არაფერი გაუკეთებია. რადგან ამ კლასთან შეხვედრა ხშირად მიწევდა, გადავწყვიტე ჩავრეულიყავი საქმეში, ოღონდ ისე, რომ გიორგის ქცევა კლასში განხილვის და ანალიზის საგნად არ მექცია. აღნიშნულ კლასთან მუშაობის დროს ხშირად ვიყენებდი მოთხრობის სახით მომზადებულ ჩემ მიერ შეთხზულ დაუმთავრებელ ისტორიებს, ვუკითხავდი და ვთხოვდი, მოეფიქრებინათ მოთხრობილი ამბის სავარაუდო დასასრული, დაეწერათ და შემდეგ თავისი ვერსიები თანაკლასელებისთვის გაეცნოთ. ამ ისტორიების თემატიკა, როგორც თანატოლებთან, ასევე უფროსებთან დაფიქსირებულ პრობლემებს ეხებოდა. ამჯერად ბავშვებს შევთავაზე დაუსრულებელი მოთხრობა მათი თანატოლი ბიჭუნას, გიგას შესახებ. მოთხრობის შინაარსი ასეთია:

„ძალიან ძნელია იმ აზრთან შეგუება, რომ ადამიანი, რომელიც გიყვარდა, პატივს სცემდი, თურმე ის არ ყოფილა, ვინც გეგონა. დარწმუნებული ვიყავი, რომ გიგაზე ვაჟკაცური ბიჭი ქვეყნად არ დაიარებოდა, მასზე კეთილი და სამართლიანი არავინ იყო. ყველა გოგონა მოხიბლული იყო გიგას ვაჟკაცობით, კეთილშობილებით და სიმპათიას ვერ მალავდნენ მის მიმართ. მეც მათ შორის ვიყავი და ძალიან მეამაყებოდა, რომ გიგა გამორჩეულად ყურადღებიანი და მზრუნველი იყო ჩემ მიმართ. თავს ბედნიერად ვთვლიდი, რომ ასეთი ვაჟკაცური ბიჭი ჩემთან მეგობრობის სურვილს ყველას თანდასწრებით გამოხატავდა. გოგონები შურით ივსებოდნენ და ყველანაირად ცდილობდნენ, გიგას ყურადღება მიეპყროთ. თუმცა, ერთ დღეს ისეთი რამ მოხდა, რომ სრულიად შეიცვალა ჩემი წარმოდგენა გიგაზე. რადგან მე და გიგა მეგობრები ვიყავით, ხშირად ვსტუმრობდით ერთმანეთს ოჯახში – ხან გაკვეთილებს ვამზადებდით ერთად, ხან სხვადასხვა თამაშს ვთამაშობდით. იმ დღესაც გიგასთან ვიყავი სტუმრად – გადავწყვიტეთ საკონტროლო წერისთვის ერთად მოვმზადებულიყავით, ყველაფერი კარგად მიდიოდა, გიგა ჩვეულებისამებრ ზრდილობიანი და თავაზიანი იყო, თუმცა, როცა ოთახის კარი გაიღო და გიგას ბებია ხელში ნამცხვრით სავსე თეფშით გამოჩნდა, ყველაფერი უეცრად შეიცვალა. „ბებო გენაცვალოთ, იქნებ ჯერ ნამცხვარი გაგესინჯათ, საგანგებოდ თქვენთვის გამოვაცხვე“ – მოხუცი საოცრად თბილი და ალერსიანი თვალებით გვიყურებდა და ნამცხვრით სავსე თეფშს გვიწვდიდა. მე გიგას გავხედე და თავზარი დამეცა. ის ისეთი განრისხებული სახით უყურებდა საკუთარ ბებიას, თითქოს მის წინ დაუძინებელი მტერი მდგარიყოს. „რამდენჯერ უნდა გითხრა, რომ ჩემს ოთახში არ შემოხვიდე და არ შემაწუხო, არ მჭირდება მე შენი გამომცხვარი ნამცხვარი“ – განრისხებული გიგა ადგილს ვერ პოულობდა. მოხუცი უკანმოუხედავად ხმაამოუღებლად გავიდა ოთახიდან. მე გაოგნებული შევყურებდი გიგას – ჩემ წინ სულ სხვა ადამიანი იდგა. ეს რამდენიმე წამს გაგრძელდა. ცოტა ხანში გიგა ისევ ზრდილობიან და თავაზიან ბიჭად გადაიქცა. ის შეეცადა კვლავ გაეგრძელებინა მეცადინეობა, მაგრამ მე ვეღარ შევძელი ეს, უცბად წამოვდექი, მოვიმიზეზე, რომ სახლში მელოდებოდნენ და სასწრაფოდ გამოვედი გიგას ბინიდან. მივდიოდი ქუჩაში და ვფიქრობდი რა ადვილად შეიძლება შეცდე ადამიანში. როგორ შეიძლება თავაზიანი, ზრდილობიანი და ვაჟკაცური იყოს ადამიანი, რომელიც მისთვის ახლობელ ადამიანს, მით უმეტეს ბებიას, ასე უზრდელად ექცევა. ნეტავი თუ მიხვდა გიგა, რომ მასთან მეგობრობაზე უარის თქმას ვაპირებ……..“.

   ტექსტის მოსმენის შემდეგ ბავშვებმა დაიწყეს ფიქრი მოთხრობის სავარაუდო გაგრძელებასა და დასასრულზე და ნაფიქრის ფურცელზე გადატანა. ყველა, მათ შორის გიორგიც გატაცებით და გულდასმით მუშაობდა. სამუშაოს დასრულების შემდეგ მან მთხოვა, რომ პრეზენტაციები მისი ნამუშევრის გაცნობით დაგვეწყო. მე, რა თქმა უნდა, დავთანხმდი. გიორგიმ მოსმენილი ისტორიის შემდეგი სავარაუდო გაგრძელება შემოგვთავაზა:

„გავიდა რამდენიმე დღე. გიგა მიხვდა, რომ მისმა საქციელმა მეგობარი ძალიან გაანაწყენა, რადგან ის მუდმივად გაურბოდა მასთან ურთიერთობას. ერთ დღეს გიგამ კვლავ შესთავაზა მეგობარს, რომ ერთად ემეცადინათ მათემატიკა მასთან სახლში. ის დათანხმდა. ოთახში შესვლისთანავე ბებიას, რომელიც ღიმილით შეხვდა ბავშვებს, გიგამ სთხოვა, რომ თუ ძალიან არ შეწუხდებოდა მათთვის ის ნამცხვარი გამოეცხო, რომელიც ასე ძალიან უყვარდა. გიგა სიყვარულით სავსე თვალებით, გაღიმებული ესაუბრებოდა ბებიას. მეგობარს ძალიან მოეწონა გიგას საქციელი და არც კმაყოფილება დაუმალავს. ამის შემდეგ მათ კვლავ ძველებურად გააგრძელეს მეგობრობა“.

  ძალიან მაინტერესებდა ამ ყველაფრის შემდეგ თავად გიორგი თუ შეცვლიდა რაიმეს საკუთარ ბებიასთან ურთიერთობაში. ამ მიზნით გარკვეული პერიოდის განმავლობაში ვაკვირდებოდი სკოლაში მოსული ბებიისა და გიორგის ურთიერთობას. უნდა ითქვას, რომ საყურადღებო და საგანგაშო არაფერი შემინიშნავს. თავად ბებიამ კი ერთხელ საუბარში კმაყოფილება ვერ დამალა შვილიშვილში მომხდარი უცნაური ცვლილებების გამო – „ჩემი გიორგი სანატრელი ბავშვი გახდა. თბილი, მოსიყვარულე, ყურადღებიანი. როგორც ჩანს, გაიზარდა და დაჭკვიანდა“.

რა უნდა გავითვალისწინოთ ზემოაღნიშნული მუშაობის ჩატარების დროს:

• გამოყენებული დაუსრულებელი მოთხრობა უნდა ეხებოდეს იმ პრობლემას, რომლის დაძლევასაც ვცდილობთ, თუმცა, ზუსტად არ უნდა ასახავდეს მას, იმისათვის, რომ ბავშვმა მასში საკუთარი თავი არ ამოიცნოს;
• მოთხრობაში აქცენტები უნდა კეთდებოდეს კონკრეტული ასაკისათვის ყველაზე მნიშვნელოვან ღირებულებებზე, ფასეულობებზე, იმაზე, რისი შეუსრულებლობაც დიდ საფრთხეს შეუქმნის მოზარდის კეთილდღეობას, სიმშვიდეს. მაგ. უკვე მეხუთე კლასიდან ბავშვებისთვის ყველაზე საგანგაშო მეგობრის კეთილგანწყობის დაკარგვაა. ამის თავიდან აცილების მიზნით მან შეიძლება ბევრი ისეთი რამ გააკეთოს, რასაც ვერანაირი სასჯელი და უფროსების ვერანაირი ჭკუისდამრიგებლური საუბარი ვერ გააკეთებინებდა. ზემოაღწერილ სიტუაციაში სწორედ მეგობრის დაკარგვის საფრთხემ გიორგის ქცევა შეაცვლევინა;
• მოთხრობის წაკითხვის შემდეგ ნუ შევეცდებით, გავაანალიზებინოთ ბავშვებს მოსმენილი, სანამ ისინი ისტორიის გაგრძელების საკუთარ ვერსიებს არ მოამზადებენ. ნუ მოვთხოვთ ბავშვს, გვიპასუხოს ისეთ შეკითხვებზე, როგორიცაა, მაგ: „შენ როგორ მოიქცეოდი ასეთ სიტუაციაში“; „შენ თუ გააკეთებდი მსგავს რამეს“. ასეთი შეკითხვები მნიშვნელოვნად შეამცირებს არაპირდაპირი ზემოქმედების ეფექტს;
• დისკუსიის დროს ნუ დავუკავშირებთ განხილულ ისტორიას იმ პრობლემას, რომლის დაძლევასაც ვცდილობთ. ეს ბავშვმა თავად უნდა გააკეთოს ჩვენი ზედმეტი მინიშნებისა და ჩარევის გარეშე;
• გავითვალისწინოთ, რომ არ არსებობს ერთი უნიკალური რეცეპტი, ხერხი, მეთოდი, საშუალება, რომელიც ბავშვის ქცევაში დაფიქსირებულ ნებისმიერ სირთულეს უპრობლემოდ დაგვაძლევინებდა. ყოველ კონრეტულ შემთხვევაში კონკრეტული მეთოდის გამოყენება იქნება ეფექტიანი. მართალია, ზემოაღნიშნულ სიტუაციაში გამოყენებულმა მეთოდმა ეფექტიანად იმუშავა, მაგრამ ეს არ ნიშნავს, რომ ყველა მსგავს შემთხვევაში ეს ხერხი ზუსტად ასეთივე შედეგის მომტანი იქნება. თუმცა, ყველაფრის მიუხედავად, თავისუფლად შეიძლება ითქვას, რომ არაპირდაპირი საკორექციო მეთოდები ბევრად უფრო სწრაფ და უკეთეს შედეგს იძლევა, ვიდრე ბავშვის ქცევაზე, მის პიროვნებაზე პირდაპირი ზემოქმედება.

ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე შეიძლება ითქვას, რომ არ არსებობს ბავშვთან დაკავშირებული დაუძლეველი პრობლემა. მთავარია საკორექციო მუშაობის სწორად დაგეგმვა, ბავშვის ასაკის, ინტერესების, შესაძლებლობების ზუსტად განსაზღვრა და მუშაობის მეთოდების აღნიშნული ფაქტორების გათვალისწინებით შერჩევა.

მკვლევრები ყოველთვის ინტერესით ატარებდნენ ექსპერიმენტებს ბავშვების მონაწილეობით და მიუხედავად იმისა, რომ მათი სამეცნიერო ღირებულება იმ დროისთვის საეჭვოც კი იყო, მათმა უმეტესობამ კაცობრიობის ისტორიაში თავისი როლი მაინც ითამაშა.

მაგალითად, გასული საუკუნის 30-იან წლებში, ფსიქოლოგმა უინთროპ კელოგმა, ექსპერიმენტი საკუთარ შვილზე ჩაატარა – ის მას ჩვილობიდან შიმპანზესთან ერთად ზრდიდა. წელიწად-ნახევრის შემდეგ კი იმ დასკვნამდე მივიდა, რომ ადამიანს მეტი შანსი აქვს მაიმუნად გადაიქცეს, ვიდრე პირიქით, რის შემდეგაც ექსპერიმენტი სასწრაფოდ შეჩერდა.

უინთროპ ნაილს კელოგი 1898 წელს, ნიუ-იორკში დაიბადა. დაამთავრა საშუალო სკოლა, ჩაირიცხა კორნელის უნივერსიტეტში, ერთი წლის შემდეგ კი ჯარში წავიდა  და ევროპის ომში აღმოჩნდა. ომის შემდეგ ის სწავლას ინდიანას უნივერსიტეტში დაუბრუნდა, სადაც ერთდროულად გაიტაცა ფსიქოლოგიამ და ფილოსოფიამ. უნივერსიტეტში მან მომავალი მეუღლე, ლუელა დოროთი აგერიც გაიცნო. ბაკალავრის დიპლომის აღების შემდეგ, კელოგმა აკადემიური საქმიანობა გააგრძელა, 31 წლის ასაკში კი დოქტორის წოდება მიიღო.

კელოგი ინდიანას უნივერსიტეტში პედაგოგად დარჩა. ჩართული იყო ქცევის შესწავლასთან დაკავშირებულ კვლევებში, მაგალითად, აკვირდებოდა ტვინის ქერქგამოცლილი ძაღლების რეაქციებს, ვირთხებისა და ფრინველების შიშს, მათი ემოციების გავლენას კუნთოვან სისტემაზე. თუმცა, ყველაზე უჩვეულო ექსპერიმენტისთვის კელოგმა საკუთარი შვილი გამოიყენა.

სტუდენტობის დროს ის ბევრს კითხულობდა ბუნებაში ველურად აღზრდილ ბავშვ მაუგლებზე. მას ძალიან აოცებდა ის ფაქტი, რომ ცოცხალი ბუნებიდან საზოგადოებაში დაბრუნებულ ბავშვთა უმეტესობა ვერ ახერხებდა სრულ სოციალიზაციას. მკვლევარს ამ საკითხის შესწავლა უნდოდა, მაგრამ იმასაც ვერ ბედავდა, რომ ექსპერიმენტში სხვისი ბავშვი ჩაერთო.

ბოლოს მოუსვენარმა კელოგმა მაინც მიიღო წარმოუდგენელი გადაწყვეტილება – 1931 წელს მეუღლესთან ერთად მან საცხოვრებლად ინდონეზიაში გადასვლა მოინდომა, სადაც თავის ახალშობილ ვაჟთან, დონალდთან ერთად პრიმატი უნდა აღეზარდა. თუმცა, თავდაპირველად, ოჯახმა ვერ შეძლო დიდი მოგზაურობისთვის საჭირო თანხის დაგროვება.

კელოგმა დახმარებისთვის ადამიანისმაგვარი მაიმუნების შემსწავლელ ცენტრს მიმართა, სადაც მას აღსაზრდელად შვიდი თვის შიმპანზის, სახელად გუას აყვანა შესთავაზეს. უინთროპი მაშინვე დათანხმდა. მის შვილს ათი თვე უსრულდებოდა, შიმპანზე კი შვიდი თვის იყო.

უინთროპმა გუა სახლში მიიყვანა, ბავშვის ტანსაცმელი ჩააცვა და საბავშვო ავეჯი გამოუყო – სკამი, საწოლი, პატარებისთვის განკუთვნილი გამოსაცვლელი მაგიდა.

კელაგების მთავარი წესის მიხედვით, მათი დამოკიდებულება ბავშვისა და შიმპანზეს მიმართ ერთნაირი უნდა ყოფილიყო. ბავშვსა და შიმპანზეს საცხოვრებელი პირობებიც იდენტური უნდა ჰქონოდათ.

გუა სწრაფად შეეჩვია ახალ მშობლებს, მანამდე ის ზოოპარკში იზრდებოდა და ადამიანების არ ეშინოდა. მან დოლადთანაც უცბად იპოვა საერთო ენა.

როდესაც გუა ახალ ადგილს შეეჩვია, კელოგებმა კვლევა დაიწყეს. შეისწავლეს ბავშვისა და შიმპანზეს სხეულის ზრდა, რეფლექსები, მოძრაობები, მოქნილობა, მეხსიერება, სისწრაფე, შიში, ქცევა თამაშის დროს. ცოლ-ქმარი აანალიზებდა მათ ნახატებსა და რეაქციებს. ისინი ყოველდღიურ ჩანაწერებსაც აკეთებდნენ და ექსპერიმენტების შედეგებს კინოფირზე ასახავდნენ.

თავიდან გუა დონალდზე ბევრად ჭკვიანი და წარმატებული გამოდგა. მან სწრაფად გაარკვია, როგორ უნდა ეხმარა ჯოხი ორცხობილის მოსაპოვებლად. პირველმა ისწავლა კოვზით ჭამა, ჭიქიდან სმა და კარის გაღება. ის შესანიშნავად ბაძავდა ადამიანის ქცევას – გამოხატავდა სიყვარულს კოცნითა და ჩახუტებით, იმეორებდა ე.წ. „მშობლების“ ჟესტებს, როდესაც რაიმე სურდა, ისწავლა ორმოცდაათამდე ფრაზა და თხოვნებს (ხელის ჩამორთმევას და ჰაეროვანი კოცნის გაგზავნას) დაუყოვნებლივ ასრულებდა. ამ ყველაფერს ექვს თვეზე ნაკლები დასჭირდა.

კელოგი შიმპანზეს წარმატებას იმით ხსნიდა, რომ პრიმატები, ადამიანებთან შედარებით მალე იზრდებიან და მწიფდებიან. მაგალითად, სქესობრივად მაიმუნი ოთხი წლის ასაკიდან მწიფდება, ხოლო ადამიანი – 13-14 წლიდან.

ამავე დროს, მეცნიერს ესმოდა, რომ არსებობდა ისეთი რამ, რასაც გუა ვერასოდეს ისწავლიდა, მაგალითად, ლაპარაკს. დიდი ხნის განმავლობაში გუა ვერ იგებდა  ტუალეტის დანიშნულებას და დიდი დრო დასჭირდა, სანამ ღამის ქოთნის გამოყენებას ისწავლიდა. ის ვერ გაერკვა, რატომ აძლევდნენ ფანქარს და რა უნდა ექნა მისთვის. და ეს მაშინ, როდესაც ბიჭუნამ მაშინვე დაიწყო ხატვა, როგორც კი ფანქარი ხელში დაიჭირა.

გარკვეულ მომენტში ცხადი გახდა, რომ ვერანაირი ვარჯიში ვერ გამოასწორებდა შიმპანზეების გენეტიკურ მახასიათებლებს.

1931 წლის 28 მარტს, როდესაც დონალდი წლინახევრის გახდა, კელოგებმა მოულოდნელად შეწყვიტეს ექსპერიმენტი და აღიარეს, რომ ის ჩაიშალა. მათ გუა იმავე ცენტრში დააბრუნეს, საიდანაც წამოიყვანეს.

არგუმენტები ასეთი იყო: ადამიანი შესაძლოა უფრო სწრაფად გადაიქცეს შიმპანზედ, ვიდრე შიმპანზე ადამიანად. ბავშვის მშობლები სერიოზულად შეაწუხა იმან, რომ დონალდმა მაიმუნის ქცევისა და ჟესტების გამეორება დაიწყო.

ექსპერიმენტმა აჩვენა, რომ ცხოველს შეუძლია გახდეს ადამიანის მსგავსი არსება ვარჯიშისა და ადამიანებთან კომუნიკაციის გზით, მაგრამ არსებობს გარკვეული ზღვარი, რომელსაც ის ვერ გადადის, განურჩევლად სოციალიზაციისა და ჰუმანიზაციის ეფექტებისა.

ბევრმა ადამიანმა, ვინც ექსპერიმენტს აკვირდებოდა, მისი დასრულების მიზეზების შესახებ საკუთარი თეორია გამოთქვა. ზოგი ამბობდა, რომ  შიმპანზე დონალდზე ბევრად უფრო ძლიერი და ბავშვისთვის საშიში გახდა.

ბიოეთიკის კვლევის ცენტრის მეცნიერი, ჯეფრი კანი წერდა: „თუ ბავშვს ლეკვთან ერთად ზრდით, მას ადამიანის თვისებები არ გაუჩნდება, თუმცა ვის არ უნახავს იატაკზე მცოცავი ბავშვი, რომლებიც ლეკვივით ყეფს?“

ბევრმა ფსიქოლოგმა, რომლებმაც ამ ექსპერიმენტის შესახებ შეიტყო, კელოგი კრიტიკის ქარ-ცეცხლში გაატარა. მათი თქმით, ჩვილის ექსპერიმენტში ჩართვა  არაეთიკური იყო. ასევე, ისინი წუხდნენ ჩვილ შიმპანზეზეც, რადგან ის მისთვის ჩვეულ გარემოს მოსწყვიტეს, სხვა პრიმატებთან ურთიერთობა დაუშალეს, შემდეგ კი, ყოველგვარი მომზადების გარეშე, ისევ იმ გარემოში დააბრუნეს. ზოგიერთი ფსიქოლოგის აზრით, ამან გუას ცხოვრება ბევრად გაართულა.

ზოგი კელოგს გიჟათაც მიიჩნევდა იმის გამო, რომ მან საკვლევი ობიექტების მიმართ საკმარისი თანაგრძნობა და ემპათია არ გამოიჩინა. ბევრი მკვლევარი კი იმასაც წერდა, რომ ერთ-ორ ობიექტზე დაკვირვება არამეცნიერული იყო.

„ყოველთვის, როდესაც ექსპერიმენტს ოჯახსა და საკუთარ ცხოვრებაზე ატარებთ, სამეცნიერო გაგებით, ის ფუჭია და ნაკლებად სარწმუნო, ვიდრე ლაბორატორიული კვლევა“, – ასეთია ჯეფრი კანის მოსაზრება.

იყვნენ ისეთებიც, ვისაც სჯეროდა, რომ კელოგს ამ ხმაურიანი ექსპერიმენტის გზით ცნობადობის მოპოვება სურდა. სინამდვილეში კი ექსპერიმენტის მსვლელობას მხოლოდ ცოლ-ქმარი აფიქსირებდა და მისი შედეგები არცერთ სამეცნიერო ჟურნალში არ ქვეყნდებოდა!

1933 წელს კელოგებმა გამოსცეს წიგნი „მაიმუნი და ბავშვი“, სადაც მათ საზოგადოებას საკუთარი დაკვირვებები გაუზიარეს. ამასთან, კელოგს ჰყავდა მომხრეები, რომლებსაც სწამდათ, რომ მკვლევარმა უდიდესი წვლილი შეიტანა პრიმატების ადამიანთან ურთიერთობის შესწავლაში, მინიმუმ, ექსპერიმენტი ღირებული იმიტომაც იყო, რომ 1931 წლიდან მისი გამეორება აღარავის უცდია.

2017 წელს დიდი ბრიტანეთისა და აშშ-ის მეცნიერთა ჯგუფმა, რომელიც მსგავსი კვლევებით იყო დაინტერესებული, გამოაქვეყნა სტატია ჟურნალ Animal Cognition-ში, სადაც კელოგის მსგავსი ექსპერიმენტების უმეტესობა მიკერძოებულ და არაობიექტური მცდელობებად მოინათლა – ჯერ ერთი, შერჩევის გამო, თუნდაც, ერთსა და იმავე ბიოლოგიურ სახეობებში ცხოველებს განსხვავებული ინტელექტუალური შესაძლებლობები აქვთ; მეორე – ბავშვებს შეუძლიათ უფრო წარმატებული იყვნენ, ვიდრე პრიმატები, რადგან ისინი პირველივე დღიდან იზრდებიან გარემოში, სადაც მშობლებისა და სხვა ადამიანების ქცევას აკვირდებიან. შიმპანზეები კი სხვა გარემოდან მათთვის ახალ გარემოში ხვდებიან.

გუა ექსპერიმენტის დასრულებიდან ორი წლის შემდეგ, ფილტვების ანთებით გარდაიცვალა. დონალდის ბედი უცნობია. ერთ-ერთი ვერსიით, 42 წლის ასაკში მან  სიცოცხლე თვითმკვლელობით დაასრულა.

ცხადია, უინტროპ კელოგი ერთადერთი არ იყო, ვინც ექსპერიმენტში ბავშვი ჩართო. კვლევებში ბავშვების მონაწილეობა ყოველთვის სენსიტიური და პოპულარული თემა იყო. სოციალურ-ფსიქოლოგიურ ექსპერიმენტებს შორის ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი 1961 წელს კანადელ-ამერიკელ ფსიქოლოგ ალბერტ ბანდურასა და მისი კოლეგების – შეილა და დოროთეა როსის ექსპერიმენტიცაა. მეცნიერებს სურდათ, დაედგინათ, მიბაძავდნენ თუ არა ბავშვები მოზრდილებს აგრესიულ ქცევაში, თუ მათ სრულ თავისუფლებას მიანიჭებდნენ.

ექსპერიმენტში მონაწილეობისთვის მკვლევრებმა 3-დან 5 წლამდე ასაკის 36 ბიჭი და 36 გოგონა შეარჩიეს და სამ ჯგუფად დაჰყვეს: პირველ ჯგუფს უფროსების აგრესიული ქცევა აჩვენეს, მეორეს – ნეიტრალური ქცევა, მესამეს კი – არაფერი.

ექსპერიმენტში აგრესიის ობიექტად შეირჩა მეტრანეხევრიანი გასაბერი თოჯინა, სახელად ბობო, რომელიც პირველი ჯგუფის უფროსებმა სასტიკად სცემეს. მეორე ჯგუფში უფროსები კი ბობოს ყურადღებას არ აქცევდნენ და მშვიდად ერთობოდნენ  კონსტრუქტორით. მას მერე, რაც ბავშვებმა ეს ნახეს, ისინი სხვა ოთახში გადაიყვანეს და  თოჯინა ბობო დაუტოვეს. ასე შეძლეს ოთახის გაუმჭვირვალე მინის მიღმა მყოფმა მკვლევრებმა ბავშვთა ქცევის შეფასება.

ექსპერიმენტმა აჩვენა, რომ ბავშვები, რომლებიც უფროსების აგრესიულ ქცევას უყურებდნენ, თვითონაც აგრესიულად ექცეოდნენ თოჯინას, ხოლო ის ბავშვები, რომლებიც ნეიტრალურ ქცევას უყურებდნენ, მშვიდად თამაშობდნენ კონსტრუქტორითა და სხვა სათამაშოებით. საინტერესოა ისიც, რომ ბავშვები იმავე სქესის უფროსების ქცევას იმეორებდნენ, რომლის წარმომადგენლებიც თვითონ იყვნენ, თუმცა ბობოს მიმართ ფიზიკურ სისასტიკეს უფრო მეტად მაინც ბიჭები გამოხატვადნენ.

ექსპერიმენტმა დაადასტურა, რამდენად მნიშვნელოვანია, გავლენიანი და სამაგალითო უფროსების ქცევა ბავშვებისათვის.

მოამზადა ირმა კახურაშვილმა

„ინდიგო –  არის ის, ვისაც უნდა სამყარო უკეთესი გახადოს;

ვისაც აქვს იდეები და იცის, როგორ გააკეთოს ეს.

თუ მეტყვიან, შენ ბავშვი ხარ და გულუბრყვილო ხარ, მე ვეტყვი:  აი, სწორედ იმიტომ რომ ბავშვი ვარ, მე არ მაწუხებს აზრები: „ვერაფერს ვერ იზამ, ასეთია სამყარო…“

 არა, ჩვენ შეგვიძლია, შევცვალოთ სამყარო უკეთესობისკენ, უბრალოდ, უნდა ვიმოქმედოთ!

ინდიგო ბავშვი[1]

თქვენც ხშირად გქონიათ შემთხვევა, ძვირფასო მასწავლებლებო, ბავშვთან საუბრის დროს თვალები რომ გაგფართოებიათ, მათ უცნაურ კითხვებს დაუფიქრებიხართ, დაუბნევიხართ კიდეც… ასაკის შეუსაბამო ინფორმაციაც მოგისმენიათ მათგან და ცოდნის და სიბრძნის წყარო ვერ დაგიდგენიათ. ამ განსაკუთრებული უნარის ბავშვებს „ინდიგო ბავშვებად“ მოიხსენიებენ, თუმცა, ვფიქრობ, რომ თანამედროვეობისთვის ეს სიტყვა უფრო მეტაფორაა. რაც შეეხება ტერმინს – „ინდიგო ბავშვები“ – პირველად 1982 წელს გამოიყენა ამერიკელმა ფსიქოლოგმა და ექსტრასენსმა ნენსი ენ ტეპმა. ექსტრასენსების მტკიცებით, ამ ბავშვებს ინდიგოსფერი, მუქი იისფერი, აურა აქვთ და სწორედ ამის გამო ეწოდათ მათ  ინდიგო. როგორც მეცნიერებიც ადასტურებენ, დღეს ამ ბავშვთა რაოდენობა გაზრდილია.

ინგიდო ბავშები იზრდებიან და უკვე დედები და მამები, ბებიები და ბაბუებიც არიან. სტუდენტებთან მრავალწლიანი სწავლების გამოცდილებით, შემიძლია დაგარწმუნოთ, რომ მეც ბევრი ინდიგო-სტუდენტი შემხვედრია. მათი შემოქმედებითობა და ინტუიციური ცოდნა განსაკუთრებით იზრდებოდა, როდესაც მათ თავისუფლებას ვანიჭებდი და, ამავე დროს, ინტერეპრეტაციის მრავალფეროვნებას ვიღებდი/ვაღიარებდი (მაგალითად, პოეზიის აღქმისას, ან მეტაფორების „გაშიფვრისას“ და სხვა); ასეთ დროს მათ ანთებული თვალებიდან და გახსნილი გონებიდან და  გულიდან ისეთი მეტყველება „იბადებოდა“, ჩვეულებრივი ლექცია შემოქმედებითი ცეცხლით რომ იმუხტებოდა და ყველა გრძნობდა განსაკუთრებულ, უნიკალურ ატოსფეროს.

ჩემს შვილთან გულითადი საუბრების დროსაც  ხშირად აღმომიჩენია, რომ ის ისეთ თემაზე მესაუბრება, მე რომ წინა კვირას დავწერე სტატია, მაგრამ ჯერ რომ არ გამომიქვეყნებია. მიკითხავს კიდეც: – შენ რა, ჩემი სტატია წაიკითხე? – რა სტატია…? მოიცა რა, მეტი საქმე არ მაქვს… J უბრალოდ, მე ასე ვფიქრობ. და ვიცოდი, რომ გულწრფელი იყო.

იმ დღეს კი პატარა ანდრია მელაპარაკა უცხოპლანეტელებზე და იმაზე, როგორ სურს, რომ ისინი მოინახულოს. რომ ისინი (უცხოპლანეტელები) განსხვავებულები არიან და რომ „ცოტა“ სხვანიარად ცხოვრობენ, ვიდერე დედამიწაზე ადამიანები და რომ ეს ყველაფერი ძალიან აინტერესებს. არა, ეს უბრალოდ ფანტაზიები არ იყო, ფილმების შემდეგ რომ რჩებათ ბავშვებს. ისეთი დაბეჯითებით ჰყვებოდა ამბებს, თითქოს პირდაპირ „იმ ცხოვრებიდან“ ჩამოსვეს დედამიწაზე.  იმ ღამეს ერთად ვიყავით მე და ანდრია და გავათენეთ. ვკითხე, სახლში ვინ გელაპარაკება ამ თემებზე მეთქი? და: – ეჰ, ვის ცალია ჩემთვისო, მე ამაზე საუბარი არასდროს მომწყინდებაო. ამ ბავშვთან საუბრისას მე დამეკარგა საერთოდ დროის და ასაკის შეგრძნება, გამიუქმდა ყველა გამოცდილება, რაც ნახევარ საუკუნეზე მეტი ვაგროვე; ანდრიას კითხვებს მე ცოდნით კი არა, ინტუიციით ვპასუხობდი… ის კი არ იღლებოდა. რამდენი ასეთი შემთხვევა გაგახსენდებათ, ძვირფასო მშობლებო და მასწავლბლებო? და როგორ ფიქრობთ, ამ ბავშვების ინტერესები ჩვენი განათლების სისტემის ჩარჩოებში ჩეტევა?

„ინდიგო ბავშვი“ – როგორც გითხარით, დღეს მეტაფორაა და აღნიშნავს განსაკუთრებული უნარების, პროგრესულ ბავშვებს. ეს განსაკუთრებული უნარები განსხვავებულია – თავდაჯერება, ცოდნის წყურვილი, აღმოჩენებისკენ სწრაფვა, „სიბრძნე“, ისეთი ინფორმაციის ფლობა, რომელიც არსად ამოუკითხავთ, სენსიტიურობა ურთიერთობებში და სამყაროს მიმართ… ბავშვები, რომლებთანაც არასდროს მოიწყენთ… თუმცა, რა ბავშვები…? ისედაც ჩემი ურთიერთობები ახალგაზრდებთან  ყოველთვის „თანასწორია“,  დრო და ასაკი – გაუქმებული, მათთან კი, მით უფრო… საერთოდ მგონია, რომ ყველა ადამიანია „ინდიგო“, უბრალოდ, მათ არ შეექმნათ შესაბამისი პირობები განვითარებისთვის და დანებდნენ, მაგრამ მოდის თაობა, რომელიც სულ უფრო მეტად არ დანებდება არსებულ უაზრო წესრიგს და შაბლონებს!

არსებობს ცოდნა, რომელსაც წიგნებიდან ვიღებთ და ცოდნა, რომელსაც სამყაროდან „ვტვირთავთ“, ინტერნეტის და კომპიუტერის გარეშე; აი, ასეთ ცოდნას ფლობენ „ინდიგოები“. ხშირად ისინი დაუღლელები და ჰიპერაქტიურები არიან და ახლა წარმოიდგინეთ ისინი მერხთან, სკოლაში,  მასწავლებელი რომ ეუბნება: გადაშალეთ წიგნი 24-ე გვერდზე… თანამედროვე განათლების სისტემა ამ ბავშვებისთვის არის „ცოდნის სასაფლაო“.

აი, რას წერს „ინდიგო ბავშვებზე“ აკადემიკოსი შალვა ამონაშვილი:

„ინდიგო ბავშვების თაობა პრაქტიკაში პირველად მასწავლებლებლებმა შენიშნეს. პედაგოგები შეეჯახნენ უჩვეულო ბუნებისა და მონაცემების ბავშვებს. დღის წესრიგში დადგა ისეთი საკითხები, რაც პედაგოგიკაში მანამდე არ არსებობდა. ეს ჰიპერაქტიურობა იყო. ბავშვები ჰიპერაქტიურები გახდნენ. ადრე ეს ცნება არ არსებობდა, არც ჰიპერაქტიური ბავშვები არსებობდნენ, პირიქით, პედაგოგიკას უნდა გაეაქტიურებინა ბავშვი, რათა ხელის აწევის სურვილი გასჩენოდა, დავალებები შეესრულებინა, თავად ბავშვი პასიური იყო. დღეს კი ბავშვები არათუ პასიური, ძალიან აქტიურები არიან, ჰიპერაქტიურები. მათ მშობლებს მასწავლებლებისგან ნოტაციების მოსმენა უწევთ – “თქვენი შვილი გაკვეთილზე არ ჩერდება, არ გვიჯერებს, ხტის, ყვირის, ჩხუბობს, ჭკუა ასწავლეთ და აუხსენით, როგორ უნდა იქცეოდეს სკოლაში”. ბევრ მასწავლებელს დღემდე ასეთი მიდგომა აქვს ჰიპერაქტიური ბავშვების მიმართ. ეს ბავშვები 70-80-იანი წლების ბავშვებისგან ძალიან გასხვავდებიან. მათ მრავალწახნაგოვანი შესაძლებლობები აქვთ, უმეტესობა ჩვენთვის უცნობი და გაუგებარია.“[2]

თუ უფრო მეტად განვაზოგადებთ, შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ახალი თაობა უკვე „ინდიგოა“, არა ერთი და ორი ბავშვი კლასში, არამედ, თითქმის ყველა ბავშვი განსაკუთრებულია; რაც სასწრაფოდ უნდა შეიცვალოს, ეს არის განათლების სისტემა, რადგან ახალ თაობას „პროკრუსტეს საწოლზე“ აკრავენ, „აჭრიან“ და უკლავენ ყველა უნიკალურ უნარს (ეს არ ეხება იმ მასწავლებლებს, რომლებსაც პრობლემა გაცნობიერებული აქვთ და ყველაფერს აკეთებენ, ამ სისტემაშიც კი, რომ არ დაიკარგოს ბავშვი).

ინდიგო თაობას ვერ აღზრდით „ქარხნული წესით“, ვერ უკარნახებთ ძველი პედაგოგიკის წესებს, ვერ დაიმორჩილებთ;

ეს არის თაობა, რომლისგანაც უნდა ისწავლონ მშობლებმა, მასწავლებლებმა… ეს არის თაობა „მზა ცოდნით“, პროგრესული და ევოლუციონირებული ცნობიერებით.

ფილოსოფიის დოქტორი Robert V. Gerard-ი ამ ბავშვების შესახებ წერს: „ბევრი ინდიგო ხედავს ნატიფი სამყაროს ანგელოზებს და სხვა არსებებს, დროდადრო ისინი დეტალურად ჰყვებიან ამის შესახებ. ეს არ არის წარმოსახვა, ეს რეალობაა…“ [3]

ყველა მშობელმა და მასწავლებელმა სამუშაო მაგიდასთან უნდა გაიკრას ჯიბრან ხალილ ჯიბრანის „ბავშვები“. ძებნაში დრო რომ არ დაკარგოთ, აქვე გთავაზობთ ამ შესანიშნავ ფრაგმენტს და მანიფესტს.

* * *

„თქვენი ბავშვები თქვენ არ გეკუთვნით.

ისინი თქვენი საშუალებით მოდიან, მაგრამ არა თქვენგან.

და თუმცა თქვენთან ერთად არიან, თქვენს კუთვნილებას არ წარმოადგენენ.

შეგიძლიათ მისცეთ მათ თქვენი სიყვარული, მაგრამ არა აზრები.

რადგან მათ თავიანთი ფიქრები აქვთ.

შეგიძლიათ შეიკედლოთ მათი სხეულები, მაგრამ არა – სულები,

რადგან მათი სულები ხვალინდელი დღის მკვიდრნი არიან, თქვენ კი ოცნებაშიც არ შეგიძლიათ მომავლის მონახულება.

შესაძლოა, ესწრაფოდეთ, მიემსგავსოთ მათ, მაგრამ ნუ ეცდებით დაიმსგავსოთ ისინი, რადგან ცხოვრება უკან-უკან არ მიდის და გუშინდელ დღესთან არ ყოვნდება.

თქვენ მშვილდები ხართ, რომლიდანაც თქვენი შვილები, როგორც ცოცხალი ისრები, წინ-წინ გაიჭრნენ.

მსროლელი ხედავს მიზანს უსასრულობის ბილიკზე და ის გღუნავთ თქვენ თავისი ძალით, რომ მისი ისრები სწრაფად და შორს გაფრინდნენ.

იყოს თქვენი მოხრილობა მსროლელის ხელში მხოლოდ სიხარულის მომტანი, რამეთუ, როგორც გაფრენილი ისარი, ისევე უყვარს მას მშვილდი, რომელიც ადგილზე რჩება.“

[1] https://www.youtube.com/watch?v=r1qGpoFSm78

[2] https://plus.kvira.ge/%E1%83%93%E1%83%A6%E1%83%94%E1%83%A1

[3] https://books.google.ge/books?id=nHpNCwAAQBAJ&pg

„ჩემი შედევრი სასწრაფოდ უფროსებს ვაჩვენე, თან გულის გამაწვრილებლად ყველას ერთსა და იმავეს ვეკითხებოდი, ჩემი ნახატი შიშის ზარს თუ გცემთ-მეთქი. უბრალო შლაპამ აბა როგორ უნდა შეაშინოს ადამიანიო? – უკვირდათ მათ“…

/„პატარა უფლისწული“, ანტუან დე სენტ ეგზიუპერი/

აჩუქეთ ბავშვებს ბედნიერება დღეს და ხვალ ისინი წარმატებულ ზრდასრულებად მოგვევლინებიან. წინა წლებთან შედარებით, უკვე მეტი ადამიანი თვლის ასე, თუმცა ზოგისთვის ის ემოციები, რომლითაც ბავშვები ბედნიერების განცდას იწვევენ, სულაც არ არის მნიშვნელოვანი, არც ის არის დიდად არსებითი, ბავშვებს საკუთარი ან სხვისი გრძნობებისა თუ ემოციების შეცნობა ვასწავლოთ და მათი პოზიტიურად მართვის გასაღები ჩვენვე ჩავუდოთ ხელში.

მსოფლიოს წარმატებულ ქვეყნებში უკვე კარგა ხანია, აღიარებული ფაქტია, რომ:

• სოციალურ-ემოციური უნარების განვითარება ბავშვობაში ნიშნავს ბავშვების მომზადებას დამოუკიდებელი ცხოვრებისა და მშვიდობიანი თანაცხოვრებისთვის;
• ისინი იზრდებიან მოქალაქეებად, რომელთაც აქვთ უნარი, აიღონ პასუხისმგებლობა თავიანთი გადაწყვეტილებების შედეგებზე საკუთარი თავისა და სხვების მიმართ;
• აქვთ თანასწორუფლებიანობის განცდა;
• ბავშვების სოციალურ-ემოციურ განვითარებაზე ზრუნვა კორელაციაშია მათ მომავალ კეთილდღეობასთან.

აღნიშნული პერსონალური და ინტერპერსონალური კომპეტენციები ეხმარება მათ, ზრდასრულ ასაკში შეძლონ უსაფრთხო ნავიგაცია სოციალურ ვითარებებში და ეფექტიანად და ეთიკურად გაუმკლავდნენ ოჯახში, სამსახურში, სოციუმში წამოჭრილ ან სხვა ცხოვრებისეულ გამოწვევებს.

რამდენადაც სოციალურ-ემოციური უნარების სწავლება არის პროცესი, რომლის მეშვეობით, ბავშვები იძენენ ცოდნას, ღირებულებებსა და უნარებს; მათი გამოყენებით შეუძლიათ ამოიცნონ და დაასახელონ ესა თუ ის ემოცია და მართონ ისინი, დაისახონ პოზიტიური მიზნები და მიისწრაფოდნენ მათ მისაღწევად; გრძნობდნენ და გამოხატავდნენ ემპათიას ერთმანეთის მიმართ, აყალიბებდნენ და ავითარებდნენ სოციალურ ურთიერთობებს და იღებდენ პასუხისმგებლიან გადაწყვეტილებებს –საგანმანათლებლო სივრცეებში მათი დანერგვა მნიშვნელოვანია.

საერთაშორისო პრაქტიკა აჩვენებს, რომ იმ სკოლებში, რომლებშიც ზრუნავენ სოციალურ-ემოციური უნარების განვითარებაზე:

• ბავშვები თავს გრძნობენ უსაფრთხოდ, გრძნობენ ემოციურ მხარდაჭერასა და სოციალურ კავშირს;
• არსებითად შემცირებულია ბულინგისა და კიბერბულინგის პრეცედენტები;
• გაზრდილია ბავშვების რეზისტენტულობა ძალადობის მიმართ;
• სწავლების შედეგად, მოსწავლეები აუმჯობესებენ აკადემიურ მიღწევებს სასკოლო საგნებში.

ისიც ცნობილია, რომ სოციალურ-ემოციური სწავლების პროცესში უნიკალური და გადამწყვეტი როლი ენიჭება მასწავლებელს. იგი გავლენას ახდენენ ბავშვების სოციალურ-ემოციურ განვითარებაზე და თუკი მოსწავლისა და მასწავლებლის ყოველდღიური ურთიერთობა დაფუძნებულია ღირებულებებზე, თუკი სკოლაში შექმნილია ემპათიის, ზრუნვისა და ტოლერანტობის კულტურული კლიმატი, მაშინ შედეგები ბევრად მაღალია. სოციალურ-ემოციური უნარების გამომუშავებაში მხარდაჭერა სკოლაში სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანია იმ ბავშვებისთვის, რომლებიც, სხვადასხვა მიზეზით, ოჯახებში მოკლებული არიან ამ უნარების განვითარების შესაძლებლობებს.

რა იციან ბავშვებმა?

,,სულ უფრო და უფრო მეტად ვცდილობ, ვიყო „მე“ და შედარებით ნაკლებად ვფიქრობ იმაზე, მოვეწონებით თუ არ მოვეწონებით“, – იქნებ, ამის მსგავსი სიტყვები ჩვენი თინეიჯერი შვილისგანაც გვსმენია, თუმცა, შესაძლოა, სულაც არ იცოდეს, რომ ამ სიტყვების წარმოთქმა ვინსენტ ვან გოგმა დაასწრო. უბრალოდ იციან, რომ პრობლემა მათშია, ვინც სხვისი პირსინგების, სამკაულების, ჩაცმულობის ან ვარცხნილობის გამო თავს რამდენჯერმე გვერდზე გადააქნევს თან მათ გამზრდელებსაც არაადეკვატურად მოიკითხავს. დიახ, პრობლემა ნამდვილად მათშია!

ვინ ვარ მე?

რატომ არის მნიშვნელოვანი, რას ვფიქრობთ საკუთარი თავის შესახებ?

რა არის თვითშეფასება?

• აღნიშნული კითხვები ამონარიდებია სოციალურ-ემოციური უნარების სახელმძღვანელოებიდან. ეს კი დავით გურამიშვილისეული ფრაზაა: „ყმაწვილი უნდა სწავლობდეს საცნობლად თავისადაო, ვინ არის, სიდამ მოსულა, სად არის, წავა სადაო“. ნათელია, რომ, დროსივრცული ასინქრონიზმის მიუხედავად, განმანათლებლები „ვით ეჟვანნი, ამას ჟღერენ“.

„მე“ კონცეპცია

მიჩნეულია, რომ „მე“ კონცეპცია არის ხანგრძლივ მეხსიერებაში შენახული ცოდნა საკუთარი თავის შესახებ. იგი მოიცავს ცოდნას საკუთარი გარეგნობის, ქცევის მიზნების, მოტივების, ფორმებისა და მათი განხორციელების შედეგების (წარმატება-წარუმატებლობის) შესახებ. იგი მოიცავს აგრეთვე ცოდნას სოციალური ურთიერთობების (მეგობრების, ოჯახის, კოლეგების და ა.შ.), გარკვეული კატეგორიისადმი მიკუთვნებულობის, შინაგანი პროცესების, გრძნობებისა და განწყობების შესახებ. „მე“ კონცეფცია განსაზღვრავს არა მარტო იმას, თუ რას წარმოადგენს ინდივიდი, არამედ იმასაც, თუ რას ფიქრობს ის საკუთარ თავზე. ზოგიერთი ავტორი „მე“ კონცეფციის აღწერით ნაწილს უწოდებს „მე“-ს ხატს, ხოლო ნაწილს, რომელიც საკუთარ თავთან, ან საკუთარ თვისებებთან დამოკიდებულებას გამოხატავს – თვითშეფასებას.

მაშასადამე, საკუთარი თავის შესახებ არსებულ შეხედულებათა ნაკრები, რაც თითოეულ ჩვენგანს, მოსწავლეს, მასწავლებელს, სკოლის დირექტორს თუ მშობელს, გაგვაჩნია, სპეციალურ ლიტერატურაში „მე“ კონცეფციის სახელწოდებით არის ცნობილი. „მე“ კონცეფციაში შემავალი წარმოდგენები რამდენიმე კატეგორიად გამოიყოფა:

• წარმოდგენები საკუთარი გარეგნობის შესახებ;
• წარმოდგენები საკუთარი ფიზიკური და გონებრივი უნარების შესახებ;
• წარმოდგენები საკუთარი პიროვნული თვისებების შესახებ;
• წარმოდგენები იმ როლების შესახებ, რომლებსაც ცხოვრებაში ვასრულებთ და განვსაზღვრავთ ჩვენს თვითიდენტობას ჩვენი სქესის, ეროვნების, რელიგიური მიკუთვნებულობის, რწმენებისა და ღირებულებების მიხედვით.

რა ვასწავლოთ ბავშვებს? – საიდან ჩნდება და როგორ ყალიბდება წარმოდგენები საკუთარ თავზე?

მიჩნეულია, რომ საკუთარი თავის შესახებ წარმოდგენები ადრეული ასაკიდან და სხვადასხვა წყაროდან მიღებული ინფორმაციის საფუძველზე გვიყალიბდება, მაგალითად:

• შედარება გარშემომყოფებთან: ხშირად საკუთარ თავზე სხვებთან შედარების საფუძველზე ვმსჯელობთ. თუკი სხვებს უფრო წარმატებულად, მომხიბვლელად და ბედნიერად მივიჩნევთ, ამან შეიძლება საკუთარი თავის მიმართ უარყოფითი წარმოდგენები გაგვიჩინოს. დავალებაში მიღებული 9 ქულაც კი შეიძლება არადამაკმაყოფილებლად იქნას აღქმული, თუკი ყველა სხვა თანაკლასელი იმავე დავალებაში 10-იანს მიიღებს.
• საკუთარი წარმატებისა და წარუმატებლობის გამოცდილება: როდესაც რომელიმე რთულ ამოცანას კარგად ვართმევთ თავს, ეს ხშირად ჩვენს შესაძლებლობებში გვარწმუნებს, წარუმატებლობები კი, პირიქით, გვაეჭვებს.
• გარშემომყოფთა შეფასებები: ხშირად გარშემომყოფთა, განსაკუთრებით კი უფროსების უკუკავშირი აისახება ჩვენს „მე“ კონფეციაზე. არის შემთხვევები, როდესაც ცალკეული შეფასება (მაგალითად, „მათემატიკაში სუსტი“) იარლიყივით მოგვეწებება და, წლების განმავლობაში, უარყოფითად მოქმედებს ჩვენზე ან პირიქით, დადებითი მოლოდინის არსებობა ჩვენს მიმართ გვაიძულებს, ისინი გავამართლოთ.

რატომ არის მნიშვნელოვანი კარგად ვიცნობდეთ ჩვენს „მე“ კონცეპციას?

ადამიანებს, რომელთაც პოზიტიური „მე“ კონცეპცია აქვთ, უფრო მაღალი თვითშეფასება აქვთ, უფრო თავდაჯერებულნი არიან, მეტად კომპეტენტურად გრძნობენ თავს, ანუ სწამთ, რომ შეუძლიათ წარმატების მიღწევა და არ ეშინიათ ახალ ამოცანებთან და გამოწვევებთან შეჭიდება. თუმცა, აღსანიშნავია, რომ პოზიტიური „მე“ კონცეფცია საკუთარი თავის ან შესაძლებლობების გადაჭარბებულად და მხოლოდ დადებითად აღქმას არ გულისხმობს. პოზიტიური თვითშეფასების მქონე ადამიანი აცნობიერებს საკუთარ სუსტ მხარეებსა და საჭიროებებსაც, იღებს იმ მოცემულობას საკუთარ თავში, რისი შეცვლაც შეუძლებელია, ამავე დროს ცდილობს დაშვებული შეცდომები გააანალიზოს და გაკვეთილად აქციოს, ისმენს და, საჭიროების შემთხვევაში, ითვალისწინებს გარშემომყოფთა უკუკავშირს.

სპეციალისტები გვთავაზობენ რამდენიმე გზას, რომელიც პოზიტიური „მე“ კონცეპციის შენარჩუნებაში დაგვეხმარება. ესენია:

• საკუთარი თავის მიღება – განვსაზღვროთ, რის შეცვლა შეგვიძლია და რის —არა საკუთარ თავში.
• შევწყვიტოთ ნერვიულობა იმაზე, რაც არ არის ჩვენზე დამოკიდებული და მივიღოთ საკუთარი თავი ისეთი უნიკალური, როგორიც ვართ.
• საკუთარი თავის მხოლოდ საკუთარ თავთან შედარება – თითოეულ ჩვენგანს განსხვავებული ძლიერი და სუსტი მხარეები გვაქვს.
• მნიშვნელოვანია გვახსოვდეს, რომ ყოველთვის სასურველია, საკუთარი თავი მხოლოდ საკუთარ თავს შევადაროთ და ჩვენს წინსვლაზეც საკუთარი პროგრესის მიხედვით ვიმსჯელოთ და არა გარშემომყოფთა მიღწევების მიხედვით.
• გარშემომყოფთა შეფასებების სწორი ანალიზი – ჩვენ შესახებ გამოთქმული მოსაზრებები ყურადღებით განვიხილოთ; დავფიქრდეთ, რომელიმე კონკრეტული უნარის განვითარებაზე, ან რომელიმე არასწორი ჩვევის გამოსწორების საჭიროებაზე ხომ არ მიგვანიშნებს. ასეთ შემთხვევაში, ვიმუშაოთ მათ გაუმჯობესება/გამოსწორებაზე.
• თუკი შეფასება უარყოფითია ზოგადად და ჩვენთვის სასიკეთო გზავნილს არ შეიცავს, არ მივცეთ უფლება მას, დაგვთრგუნოს ან საკუთარ შესაძლებლობებში დაგვაეჭვოს.
• გვახსოვდეს, მხოლოდ ჩვენზეა დამოკიდებული, გავხდეთ ისეთი, როგორიც გვინდა, რომ ვიყოთ.
• მიზნების დასახვა და მიღწევა – დასახული მიზნის მიღწევა ან ამა თუ იმ სირთულის გადალახვა ყოველთვის დადებითად აისახება ჩვენს თვითშეფასებაზე.
• ამ გზით ვრწმუნდებით საკუთარ ძალებსა და შესაძლებლობებში. თუმცა მნიშვნელოვანია, მიზანი კონკრეტული და რეალისტური იყოს.
• ახალი უნარების დაუფლება – ამა თუ ამ ახალი უნარის დაუფლება ან უკვე არსებული უნარის დახვეწა, თავს უფრო კომპეტენტურად გვაგრძნობინებს. გვახსოვდეს, რომ ნებისმიერი უნარის განვითარებას ვარჯიში სჭირდება.
• გამოყავით ყოველდღიურად წინასწარ განსაზღვრული ერთი და იგივე დრო ამა თუ იმ უნარში სავარჯიშოდ.
• საკუთარი თავის შექება გამოვლენილი ძალისხმევისთვის – მაშინაც კი, თუ ჩვენი მცდელობა წარუმატებლად მთავრდება, მნიშვნელოვანია, საკუთარი თავი გავამხნევოთ და შევაქოთ იმ ძალისხმევისთვის, რომელიც ამა თუ იმ საქმიანობაში ჩავდეთ.
• საკუთარი მიღწევების ჩამოთვლა – ზოგჯერ სასარგებლოა, შევახსენოთ საკუთარ თავს იმ მიღწევების შესახებ, რომლებიც კონკრეტული დღის, ან კვირის განმავლობაში გვქონდა. ეს შეიძლება იყოს დავალებების დროულად შესრულება, მეგობრის მხარდაჭერა, ახალი რამის სწავლა და ა.შ.

ჩვენი მოსწავლეების პოზიტიური „მე“ კონცეფციის შენარჩუნებაში დაგვეხმარება შემდეგი რჩევები:

• ეცადეთ, თითოეული მოსწავლის მიმართ გამოხატოთ ინტერესი.
• დააკვირდით მოსწავლეების ძლიერ მხარეებს, ინტერესებს, გატაცებებს, დაინტერესდით მათი საყვარელი სატელევიზიო გადაცემებით ან ვიდეო თამაშებით, წიგნებით და ა.შ.
• გამოიყენეთ ეს ინფორმაცია სწავლების პროცესში, მაგალითად, გაავლეთ პარალელი კონკრეტული მოსწავლის ინტერესსა და ახალ მასალას შორის.
• გამოხატეთ მიმღებლობა და პატივისცემა თითოეული მოსწავლის მიმართ, მათი ახლანდელი თუ წარსული ქცევების მიუხედავად.
• ყოველთვის აგრძნობინეთ, რომ ის, როგორც პიროვნება, უპირობოდ ღირებული და მისაღებია თქვენთვის.
• არასასურველი ქცევების შეფასებისას, ხაზი გაუსვით თავად ქცევას და არა იმ მოსწავლის პიროვნულ მახასიათებლებს; მაგალითად, იმის ნაცვლად, რომ უთხრათ „უპასუხისმგებლო ბავშვი ხარ!“ უმჯობესია აღნიშნოთ, რომ „ასეთი საქციელი უპასუხისმგებლო იყო!“.
• მოერიდეთ ბავშვისთვის იარლიყის მიწებებას წარსულში განხორციელებული რთული ქცევების გამო.
• ეცადეთ, შეინარჩუნოთ და გამოხატოთ ოპტიმიზმი ბავშვის ქცევის გაუმჯობესებასთან დაკავშირებით.
• აგრძნობინეთ, რომ ყოველი დღე ახალი შესაძლებლობაა და თქვენ გწამთ, რომ მისი ქცევები უკეთესობისკენ შეიცვლება.
• ხშირად აღნიშნეთ, რომ შეცდომები მნიშვნელოვანი და ღირებული გამოცდილებაა და მათ ყოველთვის უარყოფითად არ უნდა შევხედოთ.
• შეცდომებით ბევრი რამის სწავლა და გაგება შეიძლება.

„მე“ კონცეფცია ადრეული ასაკიდან ვითარდება და ბავშვის ზრდა-განვითარებასთან, ასევე ცხოვრებისეულ გამოცდილებასთან ერთად იცვლება; ბავშვების შემთხვევაში, „მე“ კონცეფციის უმნიშვნელოვანეს წყაროს სწორედ მასწავლებლების შეფასებები წარმოადგენს. მაგალითად, იმის ნაცვლად, რომ ვუთხრათ – „უპასუხისმგებლო ბავშვი ხარ!“, უმჯობესია აღვნიშნოთ, რომ „ასეთი საქციელი უპასუხისმგებლო იყო!“ მოვერიდეთ ბავშვისთვის იარლიყის მიწებებას წარსულში განხორციელებული რთული ქცევების გამო. ეცადეთ, შეინარჩუნოთ და გამოხატოთ ოპტიმიზმი ბავშვის ქცევის გაუმჯობესებასთან დაკავშირებით. ვაგრძნობინოთ, რომ ყოველი დღე ახალი შესაძლებლობაა და ჩვენ გვწამს, რომ მისი ქცევები უკეთესობისკენ შეიცვლება. ხშირად აღვნიშნოთ, რომ შეცდომები მნიშვნელოვანი და ღირებული გამოცდილებაა და მათ ყოველთვის უარყოფითად არ უნდა შევხედოთ. შეცდომებით ბევრი რამის სწავლა და გაგება შეიძლება.

ვინ როგორ ახდენს გავლენას ჩვენს „მე“ კონცეპციაზე?

აქტივობის მიზანი: „მე“ კონცეფციაზე და თვითშეფასებაზე გარშემომყოფთა შეფასების გავლენა;

სამიზნე კლასი: დაწყებითი, საბაზო და საშუალო საფეხური;

აქტივობის აღწერა: მოსწავლეებთან ერთად განიხილეთ დისნეის მულტფილმი „მეფე ლომი “.

გაიხსენეთ მულფტილმის სიუჟეტი, აქცენტი გააკეთეთ იმაზე, რომ როდესაც სიმბას მამა, მუფასა იღუპება ჰიენებთან შეტაკების პროცესში, სკარი – სიმბას ბიძა, მოუწოდებს მას, დატოვოს მამის სამეფო და აღარასდროს დაბრუნდეს უკან. იგი შთააგონებს სიმბას, რომ მამამისის გარდაცვალება მისი ბრალია. დისკუსია: განიხილეთ შემდეგი საკითხები: 1. როგორ მოქმედებს სკარი სიმბას „მე“ კონცეფციაზე? მის თვითშეფასებაზე? 2. რაში ვლინდება სიმბას ნეგატიური წარმოდგენები საკუთარ თავზე? 3. ვინ და რა დაეხმარება სიმბას თავდაჯერებულობის დაბრუნებაში?

სავარჯიშო 2

ყველაფერი ჩემ შესახებ

აქტივობის მიზანი: საკუთარი პიროვნების უნიკალურობის გაცნობიერება; სამიზნე კლასი: დაწყებითი, საბაზო და საშუალო საფეხური;

სავარჯიშო #2 ვინ ვარ მე?

აქტივობის მიზანი: საკუთარ მახასიათებლებზე, „მე“ კონცეფციაზე დაფიქრება; სამიზნე კლასი: საბაზო და საშუალო საფეხური; აქტივობის აღწერა: სთხოვეთ მოსწავლეებს, რომ სხვადასხვა სიტყვითა და ფრაზით დაასრულონ წინადადება: „მე ვარ…“. აღნიშნეთ, რომ ეს შეიძლება იყოს მათი უნარები, ნიშან-თვისებები, უკავშირდებოდეს იმას, რაც მოსწონთ ან პირიქით არ მოსწონთ – სქესს, ასაკს, ფიზიკურ მახასიათებლებს და ა.შ.

სავარჯიშო #3 აქტივობის აღწერა: სთხოვეთ მოსწავლეებს, დაასრულონ შემდეგი წინადადებები: „ჩემი საყვარელი საჭმელია…“, „ჩემი საყვარელი ადგილია…“, „ჩემი საყვარელი ნივთია…“, „ყველაზე მნიშვნელოვანი ადამიანი ჩემს ცხოვრებაში არის….“, „ჩემი საყვარელი სიმღერაა…“, „ერთი რამ, რაც არ მომწონს არის….“, „კარგად გამომდის….“, „რაზეც ვოცნებობ, არის….“. მოსწავლეებს განუცხადეთ, რომ ამ დავალებას არ აქვს სწორი და არასწორი პასუხები და ყველა მათგანმა საკუთარი შეხედულებების თანახმად უნდა შეასრულოს იგი. განიხილეთ პასუხები კლასში, ხაზი გაუსვით იმ ინდივიდუალურ განსხვავებებს, რომლებიც პასუხებში დაფიქსირდება. მაგალითად, ასე: „მე ვარ კარგი მსმენელი“. „მე ვარ ადამიანი, რომელიც წინააღმდეგია ომების“. „მე ფეხბურთის გუნდის წევრი ვარ“. „მე კალათბურთის ფანი ვარ“ და ა.შ.

განიხილეთ პასუხები ჯგუფში, ხაზი გაუსვით იმას, რომ ყველა ადამიანი უნიკალურია და ამ უნიკალურობას განსაზღვრავს არა მხოლოდ ჩვენი ძლიერი მხარეები და შესაძლებლობები, არამედ ისიც, რაც შეიძლება სისუსტედ მიგვაჩნდეს ან ნაკლებად მოგვწონდეს საკუთარ თავში.

ჩვენი ძლიერი მხარეები

აქტივობის მიზანი: იმის გაცნობიერება, რომ ყველა ჩვენგანს აქვს ძლიერი მხარეები;

სამიზნე კლასი: დაწყებითი, საბაზო და საშუალო საფეხური;

აქტივობის აღწერა: დაჭერით ფერადი ფურცლები დაახლოებით 3-4 სმ-ის სიგანის ზოლებად და დაურიგეთ მოსწავლეებს ისე, რომ თითოეულს შეხვდეს დაახლოებით 5 ფურცლის ნაჭერი. შემდეგ სთხოვეთ მათ, ფურცლებზე ჩამოწერონ საკუთარი 5 ძლიერი მხარე, ეს შეიძლება იყოს მათი პიროვნული ნიშან-თვისებები, როგორიცაა, მაგალითად, პუნქტუალურობა, მოწესრიგებულობა, დახმარებისთვის მზაობა ან რაიმე ნიჭი, მაგალითად: მუსიკალურ ინსტრუმენტზე დაკვრა, სპორტი, ხატვა და ა.შ. განიხილეთ შესრულებული დავალებები ჯგუფში და აქცენტი გააკეთეთ იმაზე, თუ რამდენად მნიშვნელოვანია ასეთი მრავალფეროვანი ნიჭისა თუ უნარის არსებობა საზოგადოებისთვის. დაჭრილი ფურცლებისგან მოსწავლეებთან ერთად გააკეთეთ ქაღალდის წრეები და შემდეგ გადააბით ერთმანეთს ისე, რომ მიიღოთ ქაღალდის ჯაჭვი. ასეთი ნამუშევარი იმის ილუსტრაცია იქნება, თუ რა ძლიერი მხარეები აქვთ კლასის ცალკეულ წევრებს და რა წვლილი შეაქვთ მათ კლასის მრავალფეროვნებაში. სასურველია, ჯაჭვი საკლასო ოთახში განათავსოთ, მოსწავლეებისთვის თვალსაჩინო ადგილას.

გამოყენებული ლიტერატურა:

სოციალურ-ემოციური უნარების სწავლება ბავშვებისთვის, სახელმძღვანელო მომზადებულია ორგანიზაცია „ილიასის“ მიერ, ევროპის ფონდის დაფინანსებით, თბილისი, 2021.