რამდენიმე კვირის წინ ქუჩაში  ერთმა სასიამოვნოდ მოსაუბრე ქალბატონმა გამაჩერა და მკაცრი, საყვედურნარევი ტონით მითხრა: “ახალგაზრდავ, თუმანიანზე თუ დაწერე, ჩვენი ყურადღების მიღმა დატოვება თვალშისაცემი უსამართლობა იქნებაო”. სასიამოვნოდ გაკვირვებული დავრჩი, აზერბაიჯანელ პედაგოგს მარტში გამოქვეყებული ჩემი პატარა ბლოგი ჰქონია წაკითხული (იხ. https://mastsavlebeli.ge/?action=page&p_id=12&id=172 ). გაკვირვება მალევე პასუხისმგებლობის მწვავე გრძნობამ ჩაანაცვლა. საქართველოში მცხოვრები ყველა ეროვნება ხომ პატივისცემას იმსახურებს, განსაკუთრებით კი ათწლეულების განმავლობაში ჩვეთან ერთად მოღვაწე აზერბაიჯანელები.

სახლში დაბრუებისთანავე, ძირითადად ქვემო ქართლში კონცენტრირებულ ჩვენს თანამოქალაქეებსა და  საქართველოში მათი საქმიანობის ისტორიაზე დავიწყე ფიქრი. უპირველეს ყოვლისა, ბავშვობაში, ბოტანიკურ ბაღში გამართული შიდაექსკურსიის დროს ნანახი და იოსებ გრიშაშვილის ლექსებში აღმოჩენილი პანთეონი – გორხანა გამახსენდა. მოგვიანებით თბილისის აზერბაიჯანული თეატრის არსებობაც მომაგონდა. გაზაფხულის სემესტრში სასწავლო სოციოლოგიურ გამოკვლევაში ვმონაწილეობდი და დედაქალაქის უძველეს უბნებში რიგით ინტერვიუერად დავწანწალებდი. სწორედ მაშინ, გორგასლის ქუჩაზე აზერაიჯანული კულტურის მუზეუმსაც გადავაწყდი. ჩვენთვის, თბილისის მცხოვრებთათვის ნაკლებად ცნობილ ამ სამივე არაჩვეულებრივ კულტურულ კერას ერთი ადამიანის, კრიტიკოსთა წრეებში ოდესღაც „თათარ მოლიერად” წოდებული მირზა ფათალი ახუნდოვის სახელი აერთიანებს.

ვინ იყო მირზა ფათალი ახუნდოვი ?

იგი მეცხრამეტე საუკუნის დასაწყისში, 1812 წელს ქალაქ შაქში დაიბადა. მარტივი მისახვედრია, რომ მან მშობლიური ქვეყნის სხვადასხვა მედრესში სპარსულ ტრადიციებზე დაფუძნებული აღმოსავლური განათლება მიიღო. ამგვარი განათლების ფუნდამენტური ხასიათიდან გამომდინარე, ბუნებრივია, რომ მას მუსლიმ სასულიერო პირად ჩამოყალიბება ჰქონდა განზრახული. თუმცა ახუნდოვის საბოლოო არჩევანზე, მისი ცხოვრებისეული გზის მიმართულებაზე უმნიშვნელოვანესი გავლენა მოახდინა მომავალი საზოგადო მოღვაწის თბილისელმა მასწავლებელმა, ცნობილმა პოეტმა მირზა შაფ ვაზეჰმა, რომელმაც რელიგიურ კარიერაზე ათქმევინა უარი.

ოცდაათიანი წლებიდან ახუნდოვი მყარად, ფაქტობრვად საბოლოოდ დამკვიდრდა კავკასიის დედაქალაქში და მეფისნაცვლის სასახლეში სამხედრო-სამოხელეო საქმიანობას მიჰყო ხელი. საქართველოს ინტელექტუალურ წრეებთან და ადგილობრივ დეკაბრისტულ მოძრაობასთან ურთიერთობამ, სასახლის მოხელის ჰუმანისტური და სეკულარული აზროვნების კიდევ უფრო მეტად განვითარებას შეუწყო ხელი. შედეგად, აზერბაიჯანელმა ახალგაზრდამ თანამედროვე მწერლად და მაღალი რანგის დრამატურგად დაიწყო ჩამოყალიბება.

საუკუნის შუა წლებში მიჯრით გამოქვეყნებული ექვსი კომედიური ჟანრის დრამატული ნაწარმოებით, თბილისელმა აზერბაიჯანულ ლიტერატურაში ახალი ტიპის რეალიზმის სკოლას ჩაუყარა საფუძველი. თითოეული კომედია სხვადასხვა გადამწყვეტი მნიშვნელობის საკითხის სატირულ შეფასებას წარმოადგენდა. მირზა ფათალი მონდომებით აკრიტიკებდა ისლამში გამეფებულ რელიგიურ ფანატიზმს, ფუდამენტალიზმსა და ცრუმორწმუნეობით განპირობებულ აღმოსავლურ ტრადიციებს. რიგ შემთხვევებში უპირისპირდებოდა შიიტური სამყაროს უსამართლო მართლმსაჯულების სისტემასა და დეფექტურ ბიუროკრატიას. ნებისმიერი ლიტრატურული ქმნილებით აზერბაიჯანელი თავის კულტურაში პროგრესისა და განმანათლებლობის ელემენტების შეტანას უჭერდა მხარს.

მალევე, აბანოთუბნელი ვაჭრის, ბერენბეკოვის ქარვასლის სარდაფიდან ახუნდოვის პიესებმა სხვა სცენებზეც გადაინაცვლეს. 1898 წელს, აკაკი წერეთლის მიერ ნათარგმნი „ლენქორანის ხანის ვეზირი” უკვე „ქართული დრამატული საზოგადოების” სცენაზეც დაიდგა. აღნიშნული სპექტაკლი დღემდე მოწინავე ადგილს იკავებს ყველა აზერბაიჯანული თეატრის რეპერტუარში.

ალბათ, ძალიან სასარგებლო იქნებოდა, თუ ჩვენი სკოლის მასწავლებლები ბოტანიკურ ბაღში მოხვედრისას მოსწავლეებს აზერბაიჯანული პანთეონის (მირზა შაფისა და ახუნდოვის გარდა, გორხანას სასაფლაოზე სხვა ცნობილი აზერბაიჯანელი მოღვაწეებიც არიან დაკრძალულნი) არსებობის შესახებაც მიუთითებენ ან ძველი თბილისის კლასთან ერთად დათვალიერებისას მირზა ფათალი ახუნდოვის სახელობის აზერბაიჯანული კულტურის მუზეუმშიც შეიჭყიტებიან.

მასწავლებლის საქმიანობა რთული და საპასუხისმგებლოა. მას ყოველდღიურად უწევს სწავლებისთვის საჭირო მეთოდებისა და სტრატეგიების შერჩევა, რომლებიც მოსწავლის არა მარტო ცოდნაზე, არამედ მოტივაციასა და უნარ-ჩვევების გამომუშავებაზეც იქნება ორიენტირებული.

ამჟამად პოპულარულია სამი სახის სასწავლო აქტივობა: მოდელირება ანუ თამაშით სწავლა, კომუნიკაციური დიალოგი ანუ დისკუსიის წარმოება და წყაროების შესწავლა ანუ კვლევითი საქმიანობა.

მოდელირება ანუ თამაშით სწავლა – ეს არის თამაში-შეჯიბრება, თამაში-რეკონსტრუქცია, თამაში-განხილვა;

კომუნიკაციური დიალოგი ანუ დისკუსია გულისხმობს სტრუქტურულ დისკუსიას, სემინარ-დისპუტს და პრობლემაზე ორიენტირებული დისკუსიის წარმოებას;

წყაროების შესწავლა ანუ კვლევითი საქმიანობა პრაქტიკულ და ლაბორატორიულ მეცადინეობას და პრობლემის კვლევის გაკვეთილს მოიცავს.

გაკვეთილი-თამაში პირობითად შეგვიძლია გავყოთ თამაშ-რეკონსტრუქციად (რომელიც წარმოსახვაზეა დაფუძნებული) და როლურ თამაშად, რომლის დროსაც ხდება სხვადასხვა ფორმის განხილვის იმიტაცია, ანალიზი და თამაში-შეჯიბრება მკაცრად განსაზღვრული წესებით. 

საზოგადოდ, სასწავლო თამაშად შეგვიძლია განვიხილოთ ნებისმიერი შეჯიბრება მოთამაშეებს შორის, რომელთა მოქმედების არე იზღუდება წინასწარ დადგენილი პირობებით (წესებით) და მიმართულია დასახული მიზნისკენ. ასეთი აქტივობების დროს მოსწავლე იღებს ახალ ცოდნას და ინდივიდუალურად, მასწავლებელსა და სხვა მოსწავლეებთან ურთიერთობისა და სწავლის პროცესში აყალიბებს საკუთარ პოზიციას.

განვიხილოთ თამაშ-შეჯიბრების რამდენიმე მაგალითი, რომელიც ძალზედ პრაქტიკულია გაკვეთილზე. 

I. თამაში-შეჯიბრება „ვინ უფრო მეტი?”

მიზანი 1: საგნის ათვისების შესახებ არსებული ცოდნის გააქტიურება

ინსტრუქცია: დაასახელეთ ერთი ობიექტის/ცნების (ფანქარი, მცენარე, საუკუნე, ცივილიზაცია, პირამიდა და ა.შ.) რაც შეიძლება მეტი ნიშანი/თვისება. დავალება შეიძლება შესრულდეს როგორც ზეპირად (თუ ყველა თავის საგანს აირჩევს), ასევე წერილობითაც (მაშინ ყველას მიეცემა ერთი და იგივე დავალება). მოიგებს ის, ვინც მეტ ნიშან-თვისებას მოიგონებს დასახელებული, არჩეული საგნის/ცნების შესახებ.

მიზანი 2: „შეჯიბრების გზით იპოვე საერთო და განსხვავებული”

მუშაობა რთულ ტექსტთან ან ვიზუალურ მასალასთან იწყება მასწავლებლის თხოვნით, იპოვონ რაც შეიძლება მეტი საერთო და განსხვავებული ტექსტში (ახალ სიტყვებს შორის), ასევე – სურათზე, კლასში, ოთახში არსებულ საგნებსა და მეზობელ ადამიანებს შორის და ა.შ. (უფრო რთული ვარიანტი ამ დავალებისა არის იმავე ობიექტების შესახებ უკვე ცნობილი ინფორმაციის შედარება ახალაღმოჩენილ ნიშან-თვისებებთან). 

მიზანი 3: „იპოვე მსგავსება/განსხვავება შედარების გზით”

მოსწავლეებს ეძლევათ დავალება, რაც შეიძლება მეტი ინფორმაცია (ნარატივი ან ვიზუალური მასალა) ან მსგავსი პერსონაჟი მოიძიონ და ახსნან, რა აქვთ საერთო. ამის მსგავსია დავალება „იპოვე საწინააღმდეგო თვისებები”, ანუ ისეთები, რომლებიც არ აქვთ პერსონაჟებს ან არ გვხვდება მათ მიერ მოძიებულ მასალაში.

II. თამაში – „ვინ უფრო სწრაფად”

სავარჯიშო 1. მონაწილეები სხედან წრეზე. მასწავლებელს უჭირავს ბურთი. ინსტრუქცია ასეთია: „წარმოიდგინეთ, რომ ეს ბურთი ატამია. ახლა ესროლეთ ის ერთმანეთს, თან დაამატეთ, როგორ ატამს ისვრით. იყავით ყურადღებით, რომ ერთი და იგივე ნიშან-თვისებები არ გაიმეოროთ”. მასწავლებელი ასახელებს ნებისმიერ თვისებას, მაგალითად, „ტკბილი”. დავალების შესრულების პროცესში ის უფრო დინამიკურს ხდის სამუშაოს და სთავაზობს მოსწავლეებს: „მოდი, უფრო სწრაფად ვიმუშაოთ”.

ეს სავარჯიშო წარმატებით შეგვიძლია გამოვიყენოთ სხვადასხვა საგნის სწავლების დროს, მაგალითად, საზოგადოებრივი მეცნიერებების შესწავლისას გამოვიყენებთ ასეთ ცნებებს: „კანონი” , „კონსტიტუცია”, „მოქალაქეობა”, „სოციალური ჯგუფი” და სხვ.

სავარჯიშო 2. მოსწავლეები სხედან წრეზე. ინსტრუქცია: მოსწავლეებმა ერთმანეთს უნდა ესროლონ ბურთი და სროლის დროს დაასახელონ რომელიმე ფერი, ხოლო წერითი დავალების დროს – ამ ფერის რაიმე საგანი. იყავით ყურადღებით – დასახელებული ფერი და საგანი არ უნდა გამეორდეს; მონაწილეობის საშუალება ყველას უნდა მიეცეს.

ეს დავალება განსაკუთრებული წარმატებით შეგვიძლია გამოვიყენოთ ბუნებისმეტყველების გაკვეთილებზე.

სავარჯიშო 3. მონაწილეები სხედან წრეზე. მასწავლებელს უჭირავს ბურთი. ინსტრუქცია: მოსწავლეებმა ბურთი ერთმანეთს უნდა ესროლონ; ის, ვინც ისვრის ბურთს, წარმოთქვამს სიტყვებს: „ჰაერი”, „მიწა” ან „წყალი”, – ის კი, ვინც დაიჭერს, უპასუხებს – თუ ნათქვამი იყო, მაგალითად,  „ჰაერი”, ფრინველს ასახელებს, თუ „მიწა” – ცხოველს, ხოლო „წყლის” დასახელებისას – თევზს. თამაში სწრაფად უნდა წარიმართოს.

კიდევ ერთი ვარიანტია თამაშისთვის რომელიმე კონკრეტული თემის არჩევა, რაც მოსწავლეს საშუალებას მისცემს, ასოციაციური ხატის მეშვეობით მსგავსი ნიშან-თვისებების მქონე ობიექტები გაიხსენოს. ეს სავარჯიშო დასახელებული თემის შესახებ მისი ცოდნის დონის შემოწმების საშუალებასაც მოგვცემს.

მაგალითად, ზემოხსენებულ ცნებებზე – „ჰაერი”, „მიწა” და „წყალი” – დაყრდნობით მოსწავლეებს შეუძლიათ გაიხსენონ ნაცნობი ინფორმაცია მსოფლიო ცივილიზაციის ისტორიიდან – მოიყვანონ საჰაერო, სახმელეთო ტრანსპორტის ან ზღვაოსნობის ისტორიიდან შესაფერისი მაგალითები. მაგალითად, ასეთი: თვითმფრინავი, დელტაპლანი, რაკეტა, კოსმოდრომი, აეროპლანი, ვერტმფრენი, აეროპორტი, მფრინავი, პერშინგ-2; ეტლი, ურემი, მხედარი, პილოტი; ბოცმანი, გემი, კაპარჭი, ნავი, ღუზა და სხვ.

III. თამაში „არგუმენტის მოყვანა”

ამ სავარჯიშოს მიზანია ავხსნათ, რომ არგუმენტი არის საფუძველი, ბაზა, რომელზეც შენდება თეზისის დასაბუთება. არგუმენტი უპასუხებს კითხვას: რით მტკიცდება თეზისი? 

არგუმენტის ჩამოსაყალიბებლად საჭიროა სამი ეტაპი: 

·თეზისის წარდგენა/ახსნა;

·დამტკიცება;

·დასკვნის გამოტანა. 

ეს ლოგიკური ჯაჭვი შეგვიძლია ამგვარად წარმოვიდგინოთ: 

vძირითადი იდეა/ თეზისი;

v ამ იდეის გაშლა – ახსნა;

v იდეის დამტკიცება – დასაბუთება, მტკიცებულებები, ლოგიკური მსჯელობა. 

                       

                                           ————- ძირითადი იდეა

                                                ————- იდეის ახსნა

                                          ————– დასაბუთება ლოგიკური მსჯელობით

           

                                                          —————- დასაბუთება ფაქტებით

         

                                                                —————– არგუმენტის დასკვნა

I ეტაპი: მასწავლებელი მოსწავლეებს გააცნობს თამაშის შინაარსს, გაანაწილებს დროს თითოეული დავალებისთვის და შემდეგ დაყოფს აუდიტორიას 6 ჯგუფად, თითოეულს მისცემს ბარათს წარწერით „თეზისი” (ორ ჯგუფს ექნება ერთი და იგივე შინაარსის ბარათი).

გთავაზობთ თეზისის რამდენიმე მაგალითს: 

·კვირას აუცილებლად უნდა წავიდე ჩემს მეგობართან (შვილი უსაბუთებს მშობლებს).

·ხუთშაბათს გიორგი სკოლაში ვერ მოვა (მშობელი უსაბუთებს კლასის დამრიგებელს).

·ექსკურსია ქალაქგარეთ ერთი კვირით გადავდოთ (კლასის დამრიგებელი უსაბუთებს ბავშვებს).

ბარათის დარიგებიდან 1 წუთის განმავლობაში ბავშვები გაეცნობიან თეზისს.

II ეტაპი – მასწავლებელი აუხსნის აუდიტორიას, როგორ უნდა დაასაბუთონ მოცემული თეზისები. მაგალითად, თეზისი „დღეს საღამოს ბიბლიოთეკაში უნდა წავიდე” (შვილი უსაბუთებს მშობელს):

1. „ფიზიკაში ახალი თემის შესწავლას ვიწყებთ და დასკვნითი პრეზენტაციისთვის უნდა მოვემზადო”;

2. „ახლა ჩვენ ვსწავლობთ ძალიან მნიშვნელოვან თავს ფიზიკაში და სემესტრული ნიშნისთვის ძალიან მნიშვნელოვანია ხვალინდელი პრეზენტაციის მაღალი ქულა”;

3. „ამიტომ ამ საღამოს ჩემი ბიბლიოთეკაში წასვლა აუცილებელია”. 

III ეტაპი – თითოეული გუნდი მოიფიქრებს 3 წინადადებას, რომლებითაც ბარათზე დაწერილ თეზისებს დაასაბუთებს. ამის შემდეგ გუნდები დასაბუთებას წარადგენენ. 

მასწავლებელი თითოეული გუნდის გამოსვლის შემდეგ აკეთებს მოკლე კომენტარს. 

თამაში „არგუმენტის შემუშავება” ლოგიკური აზროვნების განვითარების ერთ-ერთი საუკეთესო საშუალებაა და შედეგიანია ნებისმიერი დისციპლინის შესწავლისას. 

გაკვეთილი-შეჯიბრება შეიძლება ტრადიციული ფორმითაც წარიმართოს.

განვიხილოთ ტრადიციული გაკვეთილი-შეჯიბრება ისტორიის სწავლების მაგალითზე:

გაკვეთილის მიზანი: შეჯიბრების ფორმით შევამოწმოთ მოსწავლეთა ცოდნის დონე ძველი მსოფლიოს ისტორიაში (ძველი შუამდინარეთი, ფინიკია, ასურეთი, ძველი სპარსეთი, ინდოეთი, ჩინეთი, პალესტინა);

გაკვეთილის ორგანიზება: კლასის დაყოფა ჯგუფებად და ლიდერების არჩევა; ჟიურის დასახელება, დროის განაწილება და შეფასების სისტემის გაცნობა/დამტკიცება

I ნაწილი: გაკვეთილის შესავალში მასწავლებელი მოკლედ მიმოიხილავს საგაკვეთილო თემას და სვამს მოკლე შეკითხვებს, მაგალითად:

·ვინ იყო ცინ ში ხუანდი? 

·ასურეთის რომელ მეფეს ჰქონდა ყველაზე დიდი ბიბლიოთეკა? 

·რა გამოიგონეს ფინიკიელებმა? 

·რომელია უძველესი სატრანსპორტო საშუალება?

·რას იყენებდნენ უძველეს შუამდინარეთში საწერ მასალად? – და ა.შ.

უპასუხებს ის, ვინც პირველი აიწევს ხელს. თითოეულ სწორ პასუხს ჟიური მიანიჭებს ქულას. 

III ნაწილში მასწავლებელი ეხება ისტორიული გეოგრაფიის საკითხებს – თითოეული ჯგუფის ცალკეულ მონაწილეებს დაურიგდებათ ბარათები გეოგრაფიული პუნქტების დასახელებით (ხუანხე, ევფრატი, ნილოსი, ბაბილონი, პალესტინა და ა.შ.), რომელიც მათ რუკაზე უნდა იპოვონ, სიტყვიერადაც დაასახელონ მისი მდებარეობა და გაიხსენონ მასთან დაკავშირებული ისტორიული მოვლენები. პასუხებს აფასებს ჟიური.

IV ნაწილია „საშინაო დავალება”: ჯგუფები გაცვლიან შეკითხვებს, რომლებიც წინასწარ მოიფიქრეს შონ. ჟიური აფასებს როგორც მათ ხარისხს, ასევე პასუხების სისწორესაც.

V ნაწილი კაპიტნების კონკურსია: მასწავლებელი წაიკითხავს ნარატიულ მასალას, მერე კი გუნდის კაპიტნები უპასუხებენ კითხვებს (მაგალითად: რაზეა საუბარი ტექსტში? ვისზეა საუბარი ტექსტში? სად დაიწერა ეს მასალა და ა.შ.).

VI ნაწილს მასწავლებელი უთმობს თარიღებს/ქრონოლოგიას (მაგალითად: რა მოვლენები შეესაბამება შემდეგ თარიღებს – ძვ. წ. 1500 წელს? ძვ. წ. 525 წელს? – და ა.შ.).

VII ნაწილი შეიძლება დაეთმოს კონკურსს „ვინ უკეთ იცნობს ბიბლიას”. მასწავლებელს შეუძლია დასვას ასეთი შეკითხვები: 

·„რამდენ დღეში შექმნა ღმერთმა სამყარო?” 

·„რას ნიშნავს გამოთქმა „იერიქონის საყვირი”? 

·რას უკავშირდება იგი?” – და ა.შ. 

პასუხებს შეაფასებს ჟიური.

დასასრულ, მოხდება შედეგების შეჯამება, გამარჯვებულთა დაჯილდოება და გაკვეთილის შეფასება.

მოდელირების ანუ თამაშით სწავლის გაკვეთილები მხიარულია, სახალისო, ხელს უწყობს ლოგიკური აზროვნებისა და კომუნიკაციის სხვადასხვა ფორმის განვითარებას, ფაქტობრივი ცოდნის ათვისებას, აზროვნების გაფართოებას, განვლილი მასალის განმეორება-შეჯამებას და წარმატებით შეგვიძლია გამოვიყენოთ სასწავლო პროცესში.

„ზღვისფერი გაქვს თვალები და თავად გავხარ ზღვას”…. დილიდან ამეკვიატა და აღარ შემეშვა. ზღვა მიყვარს, ოღონდ თავისებურად, ჩემებურად… არ მიყვარს ცურვა და რუჯის მიღება. აბა, რა გიყვარსო, მკითხავთ. ზღვის ნაპირზე ჯდომა და ზღვისიქითა სივრცეში ყურება, ზღვის იოდიანი ჰაერის სუნთქვა, ტალღების ხმაურის მოსმენა მიყვარს. ჰო, კიდევ ზღვაზე დიდი გემით მოგზაურობა  და ზღვის პროდუქტების დაგემოვნება.  აი, სულ ამით შემოიფარგლება ჩემი და ზღვის ურთიერთობა.  თუმცა, ასეთი მგონი მარტო მე ვარ, თორემ რუჯის მიღება ყველას სიამოვნებს და ფიქრობენ,რაც მეტად მით უკეთესი. 

დღეს რუჯის ქიმიაზე ვწერთ.

ბუნებაში  ყავისფერი და შავი შეფერილობა პიგმენტ მელანინთან არის დაკავშირებული. თიროზინი 20 პროტეინგენური ამინმჟავადან ერთ-ერთია. პროტეინგენური იმას ნიშნავს, რომ სწორედ ამ ამინმჟავების სხვადასხვა კომბინაციით წარმოიქმნება ადამიანის ორგანიზმისთვის დამახასიათებელი ცილები. ისიც აუცილებლად უნდა ითქვას, რომ ეს ოცეული შეუცვლელ და ცვლად ამინმჟავებად იყოფა. თიროზინიც თავის მხრივ, მრავალი ცილის შემადგენლობაში გვხვდება. თიროზინი საწყის ნივთიერებას წარმოადგენს ორგანიზმში ისეთი ნაერთების სინთეზისთვის, რომლებიც ნერვულ უჯრედებს შორის სიგნალის გადაცემაში მონაწილეობენ. თუმცა, ამ წერილში ჩემთვის ის უფრო მნიშვნელოვანია, რომ თიროზინი მელანინის წინამორბედია. თიროზინის დაჟანგვით თავდაპირველად „დოფა” წარმოიქმნება (რომელიც სხვათა შორის, ადრენალინის წინამორბედიცაა). მელანოციტებნში კი დოფა იჟანგება და პოლიმერიზაციით ფერმენტების თანაობისას მელანინის მოლეკულას წარმოქმნის. ეს პროცესი კანის სპეციალურ უჯრედებში მელანოციტებში მიმდინარეობს და ამ რეაქციას ფერმენტი თიროზინაზა აჩქარებს.

აქ სულ ოდნავ შევყოვნდები და  ერთი ცდის მსვლელობას ჩაგაწერინებთ, რომელსაც გაკვეთილის დროს  სულ იოლად განახორციელებთ. სამაგიეროდ, მოსწავლეთა მოტივაციის დიდ მარაგს მიიღებთ. მაშ ასე, აღმოვაჩინოთ ფერმენტი თიროზინაზა კართოფილში.

სახეხზე გახეხილი კართოფილი რამდენიმე ფენა დოლბანდში გავწუროთ და მიღებული სითხე  კიდევ ერთხელ გავფილტროთ ფილტრის ქაღალდის გამოყენებით ძაბრში. თუ ბიუხნერის ძაბრი გაქვთ, კიდევ უფრო უკეთესი გამოვა. მიღებული ექსტრაქტი 1მლ-ის ოდენობით მოვათავსოთ სინჯარაში, დავამატოთ 2-3 წვეთი ამინმჟავა თიროზინის ხსნარი (ამინმჟავების სასწავლო ნაკრები ქიმიური რეაქტივების მაღაზიებში იყიდება ან ბოლოს და ბოლოს სკოლამ შეიძლება კატალოგით შეუკვეთოს), მოვურიოთ და სინჯარა ადუღებამდე მისულ  წყლის აბაზანაზე მოვათავსოთ. სინჯარა დროდადრო უნდა შევანჯღრიოთ, რათა მასში არსებული სითხე უკეთ ჰეეხოს ჰაერს, ნარევი მოვარდისფრო წითელი გახდება. 1-2 საათის შემდეგ კი შავი ფერი წარმოიქმნება. როგორ ფიქრობთ რატომ?  თიროზინაზას მოქმედების შედეგად თიროზინი წითლად შეფერილი შუალედური პროდუქტების მეშვეობით შავი ფერის აზოტშემცველ პიგმენტად მელანინად გარდაიქმნება.

მთელი ეს სქემა ასე გამოიყურება

 

მელანინის სტრუქტურაში არსებულ ერთმაგ და ორმაგ ბმებში ელექტრონები საკმაოდ ძვრადია და ნებისმიერი სიგრძის სინათლის სხივის გავლენით აღიგზნებიან. მელანინი სინათლის სხივს შთანთქავს და მელანინის შემცველი სხეული მუქდება. მელანინი ცილის მოლეკულებს უკავშირდება და გრანულების სახით კონცენტრირდება. მათი ფერი კი იცვლება ყვითლიდან ყავისფერისკენ და ზოგჯერ შეიძლება შავშიც გადავიდეს. მელანინში გაუწყვილებელი ელექტრონების არსებობა ამ ნივთიერებას სტაბილური თავისუფალი რადიკალების თვისებებს ანიჭებს. გაუწყვილებელი ელექტრონები მზის სინათლეს გაცილებით ეფექტურად  შთანთქვენ. 

  მელანინი

მელანინი ადამიანის კანის და თმის პიგმენტაციაზეა პასუხისმგებელი. აქ ბუნებრივია არ იგულისმება ჟღალი თმა, რომლის ფერიც რკინაშემცველი პიგმენტის ტრიქოზიდერინომითაა გაპირობებული. ასევე არ იგულისხმება წყალბადის პეროქსიდით დამუშავებული და გაღიავებული თმა.  წყალბადის პეროქსიდით მელანინის ორმაგი ბმები იხლიჩება.

სხვათა შორის მელანინს ქამელეონი კანის ფერის ცვლილებისთვის იყენებს. რვაფეხას კი მოულედნელად  კანის გამუქება შეუძლია. ასეთი გამუქების მექანიზმი მელანინის გრანულების დისპერგირებით აიხსნება.

მელანინი ოდნავ განსხვავებული შემადგენლობით (მისი წინამორბედი არ არის თიროზინი, თუმცა ფენოლის რადიკალს შეიცავს)  ბოსტნეულის და ხილის დაძველების ან დაზიანების დროს მათ გამუქებას განაპირობებს. ამ დროს მასზე ფენოლოქსიდაზა მოქმედებს. ეს ფერმენტი არ შედის ციტრუსების და ბაღჩეულის (მაგ. ნესვი) შემადგენლობაში, ამიტომ ისინი დაზიანებისას ან დაძველებისას ისე სწრაფად არ მუქდებიან.

მოდით კვლავ რუჯს დავუბრუნდეთ. კანის გაწითლების გარდა, მზის სხივი ორი ტიპის რუჯს იწვევს. პირველი ტიპის რუჯი მაშინვე შეიმჩნევა, მაგრამ რამდენიმე საათში შეიძლება გაქრეს კიდეც. უფრო მდგრადი რუჯი ბიოქიმიურ პროცესებთან არის დაკავშირებული. რუჯი განპირობებულია კანის საფარის ღრმა შრეში არსებული მელანინის გააქტიურებით. დაწყებული რეაქციების პროდუქტი ხილული დაახლოებით 24 საათში ხდება. სწორედ ამდენი დროა საჭირო იმისთვის, რომ პროდუქტმა ეპიდერმისის ზედა ფენებს მიაღწიოს.

კანში არსებული მელანინი შესანიშნავი ფილტრია. ის ულტრაიისფერი გამოსხივების დაახლოებით 90%-ს აკავებს. თუმცა, რა თქმა უნდა, მხოლოდ მის იმედად ვერ ვიქნებით და უნდა ვიცოდეთ, რომ  მზეზე ჭარბი დროით ყოფნისას კანის მზით დამწვრობა  მაღალი  ალბათობითაა მოსალოდნელი. 

შეიძლება იკითხოთ, ალბინოსებმა რა გააკეთონ, მელანინი საერთოდ რომ არ აქვთო. აღმოჩნდა, რომ მათი ორგანიზმი ულტრაიისფერი გამოსხივების მიმართ გარკვეულ მდგრადობას ავლენს. თუმცა, აქ ამ პროცესებს არ განვიხილავ.

დამატებითი დამცველობითი ფუნქცია უროკანის მჟავას აქვს თავის თავზე აღებული. მის მოლეკულაში ორმაგი ბმების შეუღლებული სისტემაა                       C=N–C=C–C=C, რომელიც ეფექტურად შთანთქავს სინათლეს, ამასთან მოლეკულის ფორმა იცვლება და ტრანს-იზომერიდან ცის-იზომერში გადადის. კიდევ ერთი საინტერესო დეტალი, სიბნელეში საპირისპირო პროცესი იწყება და მჟავას კვლავ ტრანს-იზომერი წარმოიქმნება. ამგვარად, უროკანის მჟავა ულტრაიისფერ რადიაციას მარტივად გარდაქმნის სითბოდ, რომელიც გარემოში განიბნევა.

მაშ ასე, თქვენ რუჯის მიღება გადაწყვიტეთ და რამდენიმე საათი მზეზე დაჰყავით. რა ხდება შემდეგ? აღმოაჩენთ, რომ თქვენი კანი მოწითალო ხდება, რაც მზის აბაზანის მიღებიდან გარკვეული დროის შემდეგ (ლიტერატურულ წყაროებში 24 საათია მითითებული) უფრო შესამჩნევი გახდება. კანის წვის შეგრძნებასაც იგრძნობთ. ეს ერითერმის ნიშნებია (ბერძნ. „სიწითლეს” ნიშნავს). მარტივად რომ ვთქვათ, კანის საპასუხო რეაქციაა მზის სხივების ქვეშ ნებივრობაზე. როდესაც ერითერმას ნიშნები გაივლის, კანი მუქდება და თქვენს მიერ ასე ნანატრი რუჯიც სახეზეა. რუჯის წარმოქმნამდე კანში მრავალი ბიოქიმიური პროცესი მიდის და ისიც აუცილებლად უნდა იცოდეთ, რომ რუჯი (რაც არ უნდა დაცული იყოს კანის ეპიდერმისი) კანს აბერებს.

რუჯი არ  მიყვარს. საღამოს ზღვის ნაპირზე  ჯდომა და ზღვისიქითა სივრცეში ყურება მხიბლავს. ამ დროს   გალაკტიონზე ფიქრი  და ბეთჰოვენის მოსმენა  მიყვარს:

„სად ზღვის ჭალებია, ყვავილთა მთოველი,

კვლავ ვხვდებით ერთმანეთს მე და ბეთჰოვენი,

ოცნება მგონია, სიზმარი მგონია…

ქართული მოტივი-მეცხრე სიმფონია!..”

ჩანაწერების წიგნში „დინოზავრიდან დიზაინამდე” ტარიელ ჭანტურია ერთი მემორიალური დაფით ინტერესდება: „ამ სახლში 1937 წლიდან სიცოცხლის უკანასკნელ წუთებამდე ცხოვრობდა ცნობილი ქართველი მწერალი ბესარიონ (ბესო) ჟღენტი”. რა მძაფრ ასოციაციებს იწვევს და რამხელა ტრაგედიას იტევს ეს ოთხნიშნა რიცხვი – 1937. ნეტა ვინ ცხოვრობდა ბატონ ბესომდე ამ სახლში, ნეტა რა ბედი ეწია?”

ამ საკითხს ეხმიანება ვახტანგ ჯავახაძე. ჩანაწერების წიგნში „ლექსიდან – ლექსამდე” ის მეორე მემორიალს იხსენებს: „ამ სახლში 1931 წლიდან 1937 წლამდე ცხოვრობდა გამოჩენილი ქართველი მწერალი მიხეილ ჯავახიშვილი”, – და იქვე აღნიშნავს: „თუმცა ეს ორი მწერალი ერთი ქალაქის სხვადასხვა სახლებში ცხოვრობდნენ, მაინც სამწუხაროა და დამაფიქრებელი, რომ ერთი მწერალი 1937 წლამდე ცხოვრობდა, ხოლო მეორე მწერალი 1937 წლიდან ცხოვრობდა”. რამდენიმე აბზაცის ქვემოთ კი მრავლისმთქმელი მინაწერია: „მოსკოვში საერთოდ აკრძალეს მემორიალური დაფები. ეს იქნებ მეორე უკიდურესობა იყოს. თუმცა იქნებ ეს ჯობდეს, რომ ქალაქი დიდ სასაფლაოს არ დაემსგავსოს?!”

კაცმა არ იცის, ჩვენი სინამდვილისთვის რომელია უკეთესი – ძეგლებსა და მემორიალურ დაფებზე უარის თქმა, მათი გამოხშირვა თუ, პირიქით, ისტორიის უცვლელად, შეულამაზებლად დატოვება, მაგრამ ერთი რამ ნათელია: უპატრონო, მეტიც, უსახელო ძეგლების რაოდენობა დღითი დღე იზრდება.

„დიდებული ადამიანები უძეგლოდ იკარგებიანო” – ფრთიან გამოთქმად დამკვიდრდა ნიკო ლორთქიფანიძის ეს სიტყვები, მაგრამ, თქვენ წარმოიდგინეთ, ძეგლის დაკარგვაც შესაძლებელი ყოფილა, თან ისე, რომ დემონტაჟი, საღებავების გადასხმა და სადმე, მოფარებულში გატანა არც სჭირდება; უბრალოდ, იდგება თავის ადგილას უჩინმაჩინივით, არის და თითქოს არც არის.

ერთი ასეთი მემორიალი დღესაც დგას ზუგდიდში, მოსწავლე ახალგაზრდობის სასახლის წინ. ჭადრაკზე რომ დავდიოდით, ყველას ნონა გაფრინდაშვილის ბიუსტი გვეგონა, ამაყად ჩავუვლიდით ხოლმე და თითქოს შეწევნას, დალოცვას, წარმატებაში ხელშეწყობას ვთხოვდით ხუთგზის მსოფლიო ჩემპიონს, ყველა მოჭადრაკისთვის სამაგალითო პიროვნებას, უფრო სწორად, ქვაში განსხეულებულ მის სახებას; მერე ვიღაცამ შეგვაგონა, ტყუილად ნუ დაშვრებით, ეს ის არ არის, ვინც თქვენ გგონიათ, რომელიღაც ადგილობრივი სოციალისტური შრომის გმირია და ჭადრაკში წარმატება კი არა, გირჩევნიათ, უხვმოსავლიანობა შესთხოვოთო. ბოლოს საქმე იქამდე მივიდა, რომ მოსწავლე ახალგაზრდობის სასახლის დირექტორს, უბერებელ ნინელი ჭითანავას, ხუმრობით ვუთხარი კიდეც: არ გამიკვირდება, ერთ დღესაც გაირკვეს, რომ ეს თქვენი ბიუსტია-მეთქი. გულიანად გაეცინა, რას არ მოიგონებთ ეს ახალგაზრდებიო. აბა, ისაა კარგი, შუა ქალაქში მემორიალი გვედგას და არ ვიცოდეთ, ვისია? იმ მამაცხონებულ მოქანდაკეს წარწერა მაინც დაეტოვებინა ზედ, მკითხაობა და გამოძიება აღარ დაგვჭირდებოდა-მეთქი. 

ისტორიას ახსოვს ანონიმი პოეტები, ანონიმი მხატვრები, რომელთა სახელებიც დროის უკუღმართობით თუ თავად ავტორთა ნებით უკვალოდ გამქრალა, მაგრამ პარადოქსია, რომ გასულ საუკუნეში პატივისცემის ნიშნად დადგმული ძეგლიც შეიძლება ანონიმად იქცეს.

მეგობრებთან ერთად რამდენჯერმე ვცადე მისი წარმომავლობის დადგენა და საგანგებო გამოკითხვაც ჩავატარე, მაგრამ შრომა ალბათ ამაოდ ჩამივლიდა, რომ არა ერთი ხანში შესული, სასიამოვნო გარეგნობის ქალბატონი, რომელმაც ძეგლის „ვინაობა” გაგვიმხილა.

„რუხაძე ზოია მათეს ასული (10.IV.1923-1944), ქართველი პარტიზანი ქალი, დიდი სამამულო ომის მონაწილე, გერმ. ოკუპანტების წინააღმდეგ სიმფეროპოლში მოქმედი კომკავშირული ორგანიზაციის აქტ. წევრი. გერმანელთა ყაზარმებზე აკრავდა სსრკ საინფორმაციო ბიუროს ცნობებს და ანტიფაშისტურ ფურცლებს, აგროვებდა სადაზვერვო ხასიათის ცნობებს მტრის დისლოკაციასა და მოძრაობებზე, მონაწილეობდა მნიშვნელოვანი იარაღ-საწყობების აფეთქებაში და სხვ. 1944 წ. 10 მარტს დააპატიმრეს გესტაპოს აგენტებმა და ერთი თვის საშინელი წამების შემდეგ ჭაში ჩაახრჩვეს. რ-ის ძეგლი დგას სიმფეროპოლსა და თბილისში, მისი სახელი ეწოდა სიმფეროპოლის მე-14 და თბილ. 42-ე სკოლებს. ქუჩებს, სიმფეროპოლსა და თბილისში კომკავშირულ და პიონერულ ორგანიზაციებს. რ-ის  გმირობაზე შეიქმნა კინოსურათი, დაიწერა პოემა (ი. ნონეშვილი)” (ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 8, გვ. 519, თბ., 1984.). 

ასე დაიბრუნა ძეგლმა სახელი. მაგრამ თავად ეს სახელი რამდენად აქტუალურია დღეს? არის კი ზოია რუხაძე პიროვნება, რომლის შესახებ უფრო მეტი უნდა იცოდეს ჩვენმა საზოგადოებამ? ან იქნებ მემორიალის შენარჩუნებაა საჭირო, უახლესი ისტორიის გაფრთხილება, მისი ნიშან-სიმბოლოების უვნებლად შემონახვა? მაგრამ რამდენად მისაღებია თვალსაჩინო ადგილას გამოდგმული უსახელო და ფართო საზოგადოებისთვის უინტერესო ისტორიული პირის ძეგლი? ხომ არ აჯობებს მისი სხვა, გარემოსადმი თემატურად უფრო შესატყვისი მემორიალით შეცვლა? თუ ეს ისტორიაში ხელოვნური, ძალადობრივი ჩარევა იქნება? მაშ, იქნებ ის ისტორია შეგვესწავლა კარგად, რომელსაც ვიცავთ ან ვუპირისპირდებით…

ყველა გზა მაინც განათლებამდე მიდის. ძეგლებიცა და მემორიალური დაფებიც ხომ იმისთვის კეთდება, რომ ინფორმაციული სივრცე გაფართოვდეს, წიგნებიდან გადმოვიდეს და ქუჩები, პარკები და მოედნები მოიცვას. დანარჩენი თვითონ დალაგდება: ზოგ სახელს სამუდამოდ დაიმახსოვრებენ, ზოგიც რამდენიმე ათწლეულის შემდეგ მიიკარგება, მიინავლება და ენციკლოპედიებში იქნება საძიებელი. ენციკლოპედია კი, როგორც ჩემს ერთ მასწავლებელს უყვარდა თქმა, „თვითეული ჩვენთაგანის სამაგიდო წიგნია”!

P. S. წერილი დასრულებული მქონდა, როცა სრულიად შემთხვევით, „ფეისბუქზე” წავაწყდი 3D მაკეტს, რომელიც ითვალისწინებს ჭადრაკის სკოლის მიმდებარე ტერიტორიის განახლებას და ზოია რუხაძის მემორიალის ადგილას სახელოვანი მოჭადრაკის – ანდრია დადიანის ქანდაკების დადგმას. თუ ეს ჩანაფიქრი მალევე უნდა განხორციელდეს, მაშინ იქნებ აქედანვე გვეზრუნა ანდრია დადიანის სახელისა და ღვაწლის პოპულარიზაციისთვის, რომ არათუ ერთი საუკუნის შემდეგ, დღეს მაინც არ გაჩნდეს საჩოთირო შეკითხვები: „ვინ იყო?”, „რა გაუკეთებია?”

წინა სტატიაში ვწერდი, მაგრამ მაინც შეგახსენებთ, რომ 2009 წლიდან სოხუმის სახელმწიფო უნივერსიტეტის აფხაზური ენისა და კულტურის ინსტიტუტის ბაზაზე მოქმედებს აფხაზური ფილოლოგიის საბაკალავრო პროგრამა, სადაც როგორც ძირითად (major), ისე დამატებით (minor) სპეციალობებზე სტუდენტები უახლეს პროფესიას – აფხაზურ ფილოლოგიას – ეუფლებიან.

აფხაზური ენისა და კულტურის ინსტიტუტისთვის (აეკი) მიმდინარე სასწავლო წლის დასასრული განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი იყო – მან გააცილა აფხაზური ენისა და ლიტერატურის სპეციალისტთა პირველი თაობა. აფხაზური ფილოლოგიის საბაკალავრო პროგრამის პირველი კურსდამთავრებულები არიან თამარ აბაშიძე, თინათინ ბუხნიკაშვილი და მაგდა ნათაძე, რომელთაც აფხაზური ენისა და ლიტერატურის მასწავლებლის კვალიფიკაცია მიენიჭათ. თბილისის საუნივერსიტეტო ისტორიაში ეს არის პირველი შემთხვევა, როცა უნივერსიტეტი ამ პროფილის დიპლომირებულ სპეციალისტებს უშვებს. მომავალ წელს ამავე სპეციალობით ბაკალავრიატის საფეხურს დაამთავრებს გვანცა გიგუაშვილი.

აფხაზი ხალხის შესახებ ინფორმაციის უქონლობა იწვევს ახალგაზრდობის გულგრილობას და ინტერესის დაკარგვას ამ ხალხისა და რეგიონის მიმართ. ეს გაუცხოება წლიდან წლამდე უფრო ძლიერდება და აფხაზი და ქართველი საზოგადოებაც უფრო და უფრო შორდება ერთმანეთს, რაც თავისთავად უშლის ხელს ორი მეზობელი ხალხის შერიგებას და მშვიდობიან თანაცხოვრებას. ამდენად, აუცილებელია, ახალგაზრდა თაობამ ობიექტური ინფორმაცია მიიღოს აფხაზების შესახებ, აუცილებელია, მან აფხაზი ხალხი ახლებურად გაიცნოს და არა ნეგატიურ კონტექსტში.

ამგვარ ვითარებაში მისასალმებელია, რომ 2009 წელს სოხუმის სახელმწიფო უნივერსიტეტის აფხაზური ენისა და კულტურის ინსტიტუტის ბაზაზე ამოქმედდა აფხაზური ფილოლოგიის საბაკალავრო პროგრამა და სპეციალობის ჯგუფში ჩაეწერა ოთხი სტუდენტი, რომელთაგან მხოლოდ ერთია წარმოშობით აფხაზეთიდან და მასაც ერთი წლისას მოუხდა აფხაზეთის იძულებით დატოვება. დანარჩენი კურსდამთავრებული საქართველოს სხვადასხვა კუთხის წარმომადგენლები არიან. იმის გამო, რომ ამ სპეციალობის პირველი სტუდენტები იყვნენ, ისინი თავს იუმორით „სამუზეუმო ექსპონატებსაც” კი უწოდებდნენ ხოლმე.

აფხაზური ენისა და კულტურის ინსტიტუტის პირველ კურსდამთავრებულებს აქვთ კომპლექსური ცოდნა აფხაზური ენის, ფოლკლორის, ლიტერატურის, კულტურის, აფხაზეთის ისტორიის, აფხაზი ხალხის ეთნოლოგიური თავისებურებების, რელიგიის, მუსიკის, ქორეოგრაფიის, სახვითი ხელოვნების, თეატრის, სამზარეულოს, მასმედიის, ხალხური თამაშებისა და სხვათა შესახებ. ისინი ბაკალავრიატის საფეხურზე სწავლობდნენ შემდეგ სავალდებულო და არჩევით საგნებს: აფხაზური ენა; აფხაზური ფოლკლორი; აფხაზური ლიტერატურის ისტორია (მოკლე მიმოხილვა); აფხაზი ხალხის ეთნოლოგია; აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის ისტორია; ქართულ-აფხაზური ლინგვოკულტურული კონტაქტები; აფხაზეთის წერილობითი ძეგლები; ქართულ-აფხაზური ლიტერატურული ურთიერთობანი; ენობრივი სიტუაცია აფხაზეთის ავტონომიურ რესპუბლიკაში და სხვა. გარდა ამისა, მონაწილეობდნენ უნივერსიტეტის სტუდენტთა ყოველწლიურ სამეცნიერო კონფერენციებში, სხვადასხვა მნიშვნელოვანი თარიღისადმი მიძღვნილ სამეცნიერო და კულტურულ ღონისძიებებში, სსუ აფხაზური ენისა და კულტურის ინსტიტუტის სამეცნიერო-კვლევით პროექტებში, სამეცნიერო-სასწავლო ექსპედიციებში… მიღებული ცოდნა მათ აფხაზ თანატოლებთან ურთიერთობას გაუადვილებს. 

2013 წლის 25 ივლისს აფხაზური ფილოლოგიის საბაკალავრო პროგრამის დამამათავრებელმა სტუდენტებმა წარმატებით დაიცვეს საბაკალავრო ნაშრომები შემდეგ თემებზე:

* „აფხაზი ხალხის შეხედულება ზნეობრივ საკითხებზე ანდაზების მიხედვით” – თამარ აბაშიძე; 

* „ქართველური ლექსიკა აფხაზურ ენაში ბაგრატ ჯანაშიას აფხაზურ-ქართული ლექსიკონის მიხედვით” – თინათინ ბუხნიკაშვილი;

* „საყოფაცხოვრებო ლექსიკა აფხაზურ ენაში” – მაგდა ნათაძე.

სასწავლო კურსის დასრულებისას სტუდენტებს ვთხოვეთ, დაეწერათ თავიანთი შთაბეჭდილებები აფხაზური ენისა და კულტურის ინსტიტუტში გატარებული წლების შესახებ. სასიამოვნო იყო მათი გულწრფელი მადლიერების მოსმენა თავიანთი მასწავლებლის, აფხაზური ენის მკვლევრის, პროფ. თეიმურაზ გვანცელაძის მიმართ. კურსდამთავრებულები გულთბილად იხსენებდნენ აფხაზური ენისა და კულტურის ინსტიტუტში გატარებულ წლებს. გვსურს გაგიზიაროთ მათი ჩანაწერები, რომლებიც შთაბეჭდილებების წიგნში დაგვიტოვეს:

უნივერსტეტში „აფხაზური ენისა და ლიტერატურის” შესწავლა შემომთავაზეს, მეორეულ სპეციალობად ქართული ენისა და ლიტერატურის არჩევის პერსპექტივით. ჩემი ენის ათვისების უნარებიდან გამომდინარე, აფხაზური ენის შესწავლის იმედი არ მქონია. გულახდილად რომ ვთქვა, ცნობისმოყვარეობის გამო გადავწყვიტე ამ სპეციალობაზე გადავსულიყავი, თანაც – აფხაზეთიდან ვარ და – იმ იმედით, ოდესმე ვინმესთან გამომდგომოდა. ამგვარად გავხდი „აფხაზური ფილოლოგიის” საბაკალავრო პროგრამის სტუდენტი.

მგონია, რომ ხშირად მიმართლებს (ჩემი ხასიათიდან გამომდინარე, იმას, რასაც სხვები მიღწევას უწოდებენ, მე გამართლებად მივიჩნევ). ძალიან გამიმართლა, რომ სპეციალობად „აფხაზური ფილოლოგია” ავირჩიე. ეს ოთხი წელიწადი საინტერესო, მრავლისმომცველი და მრავლისმომცემი იყო – შესანიშნავი ლექტორები საინტერესო ლექციებით, მეგობრული ჯგუფითა და უშუალო ურთიერთობებით ფაკულტეტის თითოეულ თანამშრომელთან.

საინტერესო იყო ბატონ თეიმურაზ გვანცელაძის მიერ წაკითხული აფხაზური ენის, ლიტერატურისა და ზეპირსიტყვიერების სალექციო კურსები, ასევე შთამბეჭდავი გახლდათ მისი ზეპირი გადმოცემები აფხაზეთში და აფხაზებთან გატარებულ დროზე. გადაჭარბებული ნამდვილად არ იქნება, თუ ვიტყვი, რომ ცოცხალ მემატიანესთან ურთიერთობის ბედნიერება მქონდა.

ასევე საინტერესო და მრავლისმომცემი იყო ქ-ნ ლია ახალაძის მიერ წაკითხული „აფხაზეთის წერილობითი ძეგლები” და ბ-ნ ბეჟან ხორავას „აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის ისტორია”.

თითებზე ჩამოსათვლელია ისეთი დღეები, ჩვენ რომ ლექცია გაგვეცდინოს. ეს, ჩვენს პასუხისმგებლობასთან ერთად, იმ ინტერესის დამსახურებაცაა, რაც საგნების მიმართ გვქონდა. შედეგად ოთხმა სტუდენტმა შევძელით და ოთხგზის სტიპენდიანტები გავხდით.

სწავლება მხოლოდ ლექციების კურსითა და სემინარების მომზადებით არ შემოიფარგლებოდა. მხარში გვედგნენ აფხაზური ენისა და კულტურის ინსტიტუტის თანამშრომლები, რომლებსაც არასოდეს ავიწყდებოდათ სხვადასხვა პროექტებსა და კონფერენციებში ჩვენი ჩართვა. ლექციების კურსს მეტად საინტერესოს ხდიდა აფხაზეთთან დაკავშირებულ პრეზენტაციებში, კონფერენციებსა და პროექტში მონაწილეობა. მნიშვნელოვანი იყო ბათუმში აფხაზ მუჰაჯირთა შთამომავლებთან მოწყობილი ექსპედიცია, ასევე დასამახსოვრებელია საპატრიარქოსთან არსებულ ახალგაზრდულ მოძრაობა „დავითიანნში” სკოლის მოსწავლეებისთვის ჩვენ მიერ მომზადებული და წაკითხული ლექციები აფხაზეთთან დაკავშირებით.

ბაკალავრიატის დასასრულს ის აზრი, რომ აფხაზური ენის შესწავლას ვერ მოვახერხებდი, ნაწილობრივ გამიქარწყლდა, უამრავი რამ ვისწავლე აფხაზეთსა და აფხაზებზე, მათ ეთნოგენეზსა და იდენტობაზე. შემიძლია აფხაზურ ენაზე წერა, კითხვა, ლექსიკონის დახმარებით საშუალო სირთულის ტექსტების თარგმნა და დაინტერესებულ პირებთან აფხაზებსა და აფხაზეთზე საუბარი.

გულახდილად შემიძლია ვთქვა, რომ ამ ოთხი წლის განმავლობაში სასწავლო კურსიდან იმაზე მეტი ცოდნა და გამოცდილება მივიღე, ვიდრე ველოდი. ეს ინსტიტუტის დირექტორის პროფ. თეიმურაზ გვანცელაძისა და მისი თანამშრომლების დამსახურებაა. მათი ხელშეწყობა მთელი სიცოცხლე მემახსოვრება. ეს იყო მეტად მნიშვნელოვანი, დაუვიწყარი ურთიერთდახმარება, ურთიერთპატივისცემა, მეგობრობა და ყოველივე ის, რაც ადამიანურ ურთიერთობებში მთავარია.

სოხუმის უნივერსიტეტში პირველი კურსიდანვე მქონდა ურთიერთობა პროფ. თეიმურაზ გვანცელაძესთან. ენათმეცნიერების შესავალს მიკითხავდა. გამორჩეულად მიყვარდა ეს კარგი და განათლებული ადამიანი. დიდი სიამოვნება იყო ჩემთვის მის ლექციაზე დასწრება. როდესაც ბატონმა თემურმა გვითხრა, რომ იხსნებოდა აფხაზური ფილოლოგიის ჯგუფი, დიდი სიხარულით დავთანხმდი. სულ ოთხნი ვიყავით მსურველი და ჯგუფიც შედგა. ამ ოთხი წლის განმავლობაში ერთხელაც არ მიგრძნია სინანული ამის გამო. ბევრი რამ ვისწავლეთ აფხაზი ხალხის, მათი ენისა და კულტურის შესახებ. 

ორჯერ ვიყავით ბათუმში სამეცნიერო ექსპედიციაში. იქიდან შთაბეჭდილებებით დატვირთული დავბრუნდით. მოვისმინეთ ცოცხალი აფხაზური მეტყველება და დავუახლოვდით აჭარაში მცხოვრებ აფხაზებს.

გული მწყდება, რომ ასე სწრაფად გავიდა ეს ოთხი წელიწადი. აუცილებლად გავაგრძელებ ამ სფეროში მუშაობას, რადგან ვიცი, რომ კარგ საქმეს ვაკეთებთ და, გარდა ამისა, ძალიან მაინტერესებს.

ბაკალავრიატში სწავლის წლები ჩემი ცხოვრების ყველაზე ბედნიერი და ნაყოფიერი პერიოდია, რისთვისაც დიდ მადლობას ვუხდი ყველას, ვინც ამ ხნის განმავლობაში ზრუნავდა ჩვენზე. 

„უნივერსიტეტში სპეციალობის არჩევისას ფაკულტეტის დეკანმა გვითხრა, რომ იქმნებოდა აფხაზური ფილოლოგიის ჯგუფი. სიმართლე გითხრათ, აფხაზებზე ბევრი არაფერი ვიცოდი. დაფიქრების შემდეგ, ოჯახის წევრების აზრის გათვალისწინებით, გადავწყვიტე, დეკანთან მივსულიყავი და ამ ჯგუფში ჩავრიცხულიყავი. ვფიქრობ, ეს იყო ჩემს ცხოვრებაში ერთ-ერთი სწორი გადაწყვეტილება. ამ არჩევანის წყალობით გავიგე ბევრი რამ აფხაზთა იდენტობის, ენის, კულტურის შესახებ. დღემდე, როცა იგებენ, რა სპეციალობაზე ვსწავლობ, აღფრთოვანებული მეუბნებიან, რომ ძალიან კარგი სპეციალობა ამირჩევია, თუმცა პირველად ესმით ამ პროფესიის შესახებ.

ლექტორს დიდი მნიშვნელობა აქვს სწავლის პროცესში. ამ მხრივაც გამიმართლა. ჩვენს სპეციალობასთან დაკავშირებული ყველა საგანი ყოველთვის საინტერესო იყო, რისთვისაც, მინდა, დიდი მადლობა გადავუხადო ჩვენს უსაყვარლეს ლექტორს, ბატონ თეიმურაზ გვანცელაძეს. მასთან ურთიერთობის ეს ოთხი წელი ყოველთვის თბილად გამახსენდება. იგი არის ცოცხალი ენციკლოპედია და მინდა ვუსურვო, ამ სპეციალობის სტუდენტები მრავლად აღეზარდოს. მან კარგად იცოდა, როგორ დავეინტერესებინეთ ამა თუ იმ საკითხით, ყოველთვის ხვდებოდა, როგორ უნდა მოგვდგომოდა თითოეულ ,,კალიას” (ეს სახელი ხუმრობით ჩვენ თვითონ დავირქვით). სპეციალობის მიმართ ჩვენი ინტერესის გასაღრმავებლად ბატონი თეიმურაზი ცდილობდა, სხვადასხვა ორგანიზაციაში სცოდნოდათ, რომ ვარსებობთ აფხაზური ენისა და ლიტერატურის სპეციალობის ოთხი სტუდენტი. ამ მიზნით ის ყოველთვის გვრთავდა აფხაზეთთან დაკავშირებულ ღონისძიებებში. ჩემთვის დიდი გამოცდილება იყო აეკის პროექტში მონაწილეობა, რომლის დროსაც ვიკვლევდით ბათუმში მცხოვრებ აფხაზთა იდენტობას. ექსპედიციის დროს შევხვდით აფხაზებს, გავეცანით მათ ადათ-წესებს, ზოგიერთი მათგანისგან მოვისმინეთ ცოცხალი აფხაზური მეტყველება, ვისწავლეთ, როგორ უნდა იმუშაო საველე კვლევისას და ა. შ.

დღეს მე შემიძლია ვუპასუხო ელემენტარულ კითხვებს აფხაზების შესახებ, ჩავერთო დისკუსიაში აფხაზთა წარმომავლობის თაობაზე, წავიკითხო და ვთარგმნო ელემენტარული ტექსტები, ვწერო აფხაზურად. ამ ოთხი წლის განმავლობაში მივიღე იმაზე მეტი ცოდნა და გამოცდილება, ვიდრე მოველოდი. ბედნიერი ვარ, რომ მქონდა სტუდენტობა, რომელიც მხოლოდ ლექცია-სემინარებით არ შემოიფარგლებოდა და ურთიერთობა, აგებული ურთიერთგაგებაზე, მეგობრობასა და პატივისცემაზე.

უნივერსიტეტის თანამშრომლები ისტორიული მნიშვნელობის, დასაფასებელ საქმეს ასრულებენ მონდომებითა და დიდი პასუხისმგებლობით. მინდა, დიდი წარმატება გისურვოთ თქვენც და ჩემს ჯგუფელ „კალიებსაც” ჩვენს პროფესიაში.

ადამიანს უმეტესად ის ემართება, რასაც უარობს… მეც ასე მომივიდა. როდესაც ვავსებდი ეროვნული გამოცდების ანკეტას და ამოვიკითხე სპეციალობა „აფხაზური ენა და ლიტერატურა”, გავიფიქრე, ვის რა ჯანდაბად უნდა აფხაზური, ვინ ისწავლის-მეთქი. პარადოქსია და სწორედ ეს მიმართულება ავირჩიე სწავლის გასაგრძელებლად. სიმართლე გითხრათ, არ ვნანობ და არც არასდროს ვინანებ, რადგან ეს ოთხი წელიწადი არ ყოფილა მხოლოდ სპეციალობის დაუფლების წლები.

ყოველთვის უმნიშვნელოვანესად მიმაჩნდა ადამიანური ურთიერთობა. ბევრი რამ ვისწავლე ინსტიტუტის თანამშრომლებისგან. ეს მხოლოდ ლექტორებისა და სტუდენტების ურთიერთობა არ ყოფილა. იმდენი სითბო, სიყვარული, სილაღე, გულწრფელობა, პატივისცემა სუფევდა ჩვენ შორის, რომ მუდამ მებედნიერებოდა აფხაზური ენის კაბინეტში შესვლა. ბატონი თემური ლექტორიც იყო, მეგობარიც, მზრუნველი მშობელიც. ვიყავით მუდამ თამამები და ბავშვურები, ისეთები, როგორებიც ვართ სინამდვილეში, ჩვენი ღირსებებითა და ნაკლოვანებებით და ამის დამალვას არც ვცდილობდით… ბედნიერი წუთიც ბევრი იყო. ჩვენი ექსპედიციის დღეებს რა დამავიწყებს: რამდენი რამ ვისწავლეთ, როგორ ვერთობოდით, რამდენი კურიოზი გადაგვხდა თავს…

აფხაზური ენისა და კულტურის ინსტიტუტში გატარებულმა თითოეულმა დღემ დიდი გავლენა მოახდინა ჩვენს ცნობიერებაზე. მიმაჩნია, რომ ტყუილად არაფერი ხდება. რადგან აფხაზური ფილოლოგიის სპეციალობის პირველი სტუდენტები ვიყავით, დიდი პოპულარობით ვსარგებლობდით ლექტორებსა და დეკანატში. ჩვენს დანახვაზე ყველა ასე ამბობდა: „ესენი ჩვენი „აფხაზურები” არიან, იშვიათები, გასაფრთხილებელი ბავშვებიო”. სასიამოვნოა, როცა ლექტორებისგან სითბოს, პატივისცემასა და დაფასებას გრძნობ, როცა მათთან ერთად გიწევს საზოგადოებაში ტრიალი. გარდა ამისა, აფხაზური ფილოლოგიის სპეციალობაზე სწავლამ სტიპენდიანტობაც მოგვიტანა.

გაილია ოთხი წელიწადი და დღეს მჯერა, რომ არასდროს ვინანებ ჩემს არჩევანს. აფხაზური ენისა და კულტურის ინსტიტუტი ჩემი მეორე ოჯახი იყო, თითოეული წევრი – ძვირფასი და დასაფასებელი. მათ დიდი წვლილი მიუძღვით ჩემს პიროვნებად ფორმირებაში. გავიცანი შვიდი არაჩვეულებრივი ადამიანი. შევიძინე მეგობრები, რომლებთანაც, ვიცი, მთელი ცხოვრება მექნება უერთიერთობა. ჩემთვის ეს განვლილი წლები ამად ღირდა.

მიყვარხართ გულით და თითოეულს გმადლობთ ყველაფრისთვის, გავა წლები, ჩვენ მერეც ბევრი სტუდენტი ეყოლება ამ ინსტიტუტს, მაგრამ დანამდვილებით ვიცი, რომ ჩვენ, პირველი თაობა, მუდამ საყვარელ „კალიებად” დავრჩებით თქვენთვის.

***

აფხაზური ენისა და კულტურის ინსტიტუტი თავის პირველ კურსდამთავრებულებს ულოცავს ცხოვრების ერთი ეტაპის წარმატებით გავლას და უაღრესად დადებით რეკომენდაციას უწევს მათ დამსაქმებლებთან.

ქობულეთის სახლი, თუ უფრო ძველი არა, ნიკოლოზის დროინდელი მაინც იქნება. ძველია ოხერი, ძველი და საოცრად მყუდრო. ფასადსა და სახურავს აქლემის კუზებივით მოვარაყებული ლითონი აკრავს. ხის კარებითა და ქვის კედლებით გადატიხრულ ოთახებს ბებია-ბაბუის გემოვნება ეტყობა. ჭერამდე აწვდენილი კარადები, კედელში ამოკვეთილი საკვამურები, სხვადასხვაფერად შეღებილი ოთახები, რომლებისთვისაც შვილების სახელები მიუციათ…

როცა მეხი ზღვის დასალიერთან ბაგირს ჩაუშვებს და ქობულეთის ცა პირს მოაღებს, ადგილიდან უნდა მოწყდე, მეორე სართულზე ამავალი კიბე აირბინო, ხის ჭრიალა კარი შეაღო, ხელში კარგი დეტექტივი მოიგდო და იმ ტახტრევანზე წამოწვე, თავთით რომ უზარმაზარი კარადა და ბამბუკის კიბე უდგას. როცა ბოროტმოქმედის ნაბიჯები სახურავზე მორაკრაკე წვიმის მუსიკას დაემთხვევა – რაღა შენ და რაღა ერკიულ პუარო.

„შეგრძნებები კონკრეტულ ადგილებზე იყინება”, – მითხრა კაცმა, რომელსაც ჩემზე სამჯერ მეტი უცხოვრია და ჭკუაც გვარიანად მოეკითხება. ღმერთია მოწამე, რამდენიმე დღის წინ მისი მჯეროდა, ბათუმში ჩასვლის შემდეგ კი საგონებელში ჩავვარდი.

კაფე „ცეროდენა” გეცოდინებათ. მას რომ ქვაფენილიანი ქუჩა ჩაუდის, მემედ აბაშიძის სახელობისაა. ამ ქუჩის 60 ნომერში ცოტა ხნის წინ ჩემმა მეგობრებმა, მარი კორინთელმა და ირაკლი ბაკურიძემ, წიგნის მაღაზია და ღია კაფე გახსნეს. სახელიც ერთსა და იმავე დროს უბრალო და ორიგინალური შეურჩიეს – „წიგნები ბათუმში”.

შესაძლოა მომეჩვენა, მაგრამ მეეჭვება ვცდებოდე – ეს ქუჩა თითქოს მაღაზიამდე მისასვლელი დერეფანია: სიმყუდროვის შექმნას მაღაზიის მეპატრონეები გარედანვე იწყებენ. მეზობლად რკინის თეთრი ჭიშკარი ციტატებით, ილუსტრაციებითა და კინოს მინიმალისტური პოსტერებით დაუმშვენებიათ. რა გასაკვირია, რომ პირველი, რამაც მიახლოებისას თვალი მომტაცა, „გუგულის ბუდის” კრეატიული გამოსახულება იყო.

კიბეზე ფეხის შედგმამდე დაინახავთ შუშის ვიტრინაში, როგორ იღვიძებს შერლოკ ჰოლმსი – თაღქვეშ მოცეკვავე კაცუნები ბარბაცებენ. იდეა იდეად კარგია, მაგრამ მთავარი მაინც ის მგონია, რომ, ქართული სინამდვილის ნიმუშთა უმეტესობისგან განსხვავებით, ეს გამოსახულება ბუტაფორია ან ქეციანი PR-ის ნაწილი არ არის – ვისაც ლონდონელი დეტექტივის თავგადასავალი გულით იტაცებს, თვალების მოჭუტვა და გონების ოდნავი დაძაბვაც ეყოფა იმის მისახვედრად, რას ამბობენ მოცეკვავე კაცუნები: Welcome to books in Batumi.

წარწერის მსგავსად, აქ ყველაფერს თავისი დანიშნულება აქვს. იმ ძველისძველ გრამოფონსაც, რომელიც მეოცე საუკუნის ლიტერატურულ სალონებში გადაგისვრით; შელახულ, ვეება ჩემოდანსაც, მე რომ ორჰან ფამუქის მამისას მივამსგავსე; სარწეველას, რომელიც თქვენ ირგვლივ გარემოს ლიბრს აკრავს და ლიტერატურის პირისპირ გტოვებთ – ამ დუელში ან დამარცხდებით, ან გაიმარჯვებთ.

თაროებისთვის თვალის გადავლებაც საკმარისია იმის მისახვედრად, რომ წიგნები ხელფასის მომლოდინე რობოტებს კი არა, ისეთ ადამიანებს შეურჩევიათ, რომლებსაც ლიტერატურა ძალიან უყვართ. გემოვნება მსუბუქად ენაცვლება გემოვნებას: კლასიკა, რომელიც გასაჩივრებას არ ექვემდებარება; სამხრეთელები, რომლებიც ფეხქვეშ ცეცხლს გინთებენ; ფენტეზი, რომელიც გმირად გაქცევს; სამეცნიერო ფანტასტიკა, აღმოსავლეთი… ისეთი განცდა გიჩნდებათ, თითქოს გურმანს ვახშმად მიეწვიოთ და ზუსტი თანამიმდევრობით მოერთმიოს უგემრიელესი კერძები, არომატული წვნიანით დაწყებული, ალუბლის ნოტიობისკვიტიანი დესერტით დამთავრებული, რომელსაც კონიაკის სიმწარე დაჰკრავს.

გუშინ, საღამო ხანს, ბათუმში თქეშად დაუშვა. გავიხედ-გამოვიხედე და მაღაზიაში ორიოდე კაციღა შემოვრჩენილიყავით. სტივენ კინგის სქელყდიან წიგნს ხელი დავავლე და სარწეველაში გადავეშვი. „რატატუი” გახსოვთ? – მკაცრი, გაუცინარი კრიტიკოსი ანტუან ეგო გიუსტავ გიუსტოს რესტორანს უკანასკნელ შანსს მისცემს. რემი გუმანის კარნახით სოფლურ კერძს მოუმზადებს – ბადრიჯნითა და პომიდვრით, რატატუი რომ ჰქვია. ანტუან ეგო ჩანგალს პირში გამოისვამს და მყისვე ბავშვობაში გადავარდება. დამეფიცება, ზუსტად ასე მოხდა: ხოშკაკალმა, სარწეველამ, წვიმის მუსიკამ და მაღაზიამ „წიგნები ბათუმში” წიხლით გადამისროლა შორეულ წარსულში, ქობულეთის სახლის მეორე სართულზე, ბამბუკის კიბესთან. და აი, აქ მოხდა საოცრება – შორიდან მომავალმა მჭახე კაკანმა მიძინებული ქუჩა ნელ-ნელა გამოაღვიძა. ვიტრინიდან დავინახე, როგორ ჩაიარა უძველესმა დრანდულეტმა. ზუსტად ისეთმა, როგორითაც ბაბუაჩემთან შეზრდილ მეგობარს ხასან ნაგერვაძეს ქობულეთის სახლში ცხელ-ცხელი პური მოჰქონდა. გუშინწინ მომეჩვენა, რომ საჭირო ადგილებში ლიტერატურა იღვიძებს, მარისა და ირაკლის მაღაზიაში კი წიგნებს სულ ღვიძავთ. დღისითაც, ღამითაც.

ბავშვობაში ქობულეთის სახლში ერთი სასაცილო ამბავი შემემთხვა. გულღრძო დღე იდგა. ნესტი ძვლებში ატანდა. საპირფარეშოს კარი გამოვაღე და ბიძაჩემის მდგმური, სანდომიანი გარეგნობის გოგონა დავინახე. მე ელდა მეცა, მან კივილი მორთო; მას უნდოდა, მალე გავცლოდი იქაურობას, მე მსურდა, რაც შეიძლება მეტხანს მეყურებინა მისი მოშიშვლებული თეძოებისთვის…

იმ დღეს სწორედ ასე ვუყურებდი ბათუმის წიგნების მაღაზიას, რომელმაც მოგონებები წამომიშალა. თუმცა საბოლოოდ ყველას სადღაც გვეჩქარება – მეც, თქვენც, წიგნებსაც. ჰოდა, წამოვედი.

ისე კი, მე თუ მკითხავთ, ასეთი ადგილებიდან წამოსვლა მხოლოდ იმისთვის ღირს, რომ ოდესმე ისევ დაბრუნდე იქ.

ჩვენ, ადამიანები, ვცხოვრობთ ცხოვრებაზე ჩვენ მიერ შექმნილი წარმოდგენებით, რომლებიც, შესაძლოა, უფრო ნაკლებად პირობითი იყოს, ვიდრე სამყაროსეული ჯერ კიდევ აღმოსაჩენი ჭეშმარიტებანი.

საზოგადოდ, ეს ვრცელი თემაა, მაგრამ მე მინდა, იგი ლიტერატურულ ტექსტებსა და მათ ავტორებზე რწმენა-წარმოდგენების კუთხით განვიხილო.

ამის შესახებ სტატიის დაწერის იდეა მაშინ დამებადა, როდესაც რამდენიმე პედაგოგს ვესაუბრე სხვადასხვა საკითხზე და დავრწმუნდი, რომ ქართული ენისა და ლიტერატურის ზოგიერთი მასწავლებელი არასწორად აღიქვამს კონკრეტულ საკითხთა მოცემულობას (ცხადია, ესეც – ჩემი წარმოდგენით).

სტერეოტიპი პირველი: იმ მოსწავლეთა და მასწავლებელთა უმეტესობას, ვისთანაც მისაუბრია, მიაჩნია, რომ ქართული პოეზია არის და უნდა იყოს რითმიანი – კონვენციური ლექსი.

პრობლემა: ყველა არაკონვენციური ლექსი ზემოთქმული წარმოდგენის მქონე მასწავლებლისა და მოსწავლის მიერ არასწორად, არასათანადოდ იქნება შესწავლილი, გაგებული და გამოყენებული ცხოვრებაში. 

ახლა იმ საკითხს მივხედოთ, რატომაა ეს აზრი მცდარი. ცნობილია, რომ იდეაციურ და ადრეულ იდეალისტურ კულტურათა ხანაში პოეტური ტექსტის სახე ჰიმნოგრაფია იყო. ჩვენამდე მოღწეულია შიო მღვიმელის ჰიმნოგრაფიული ტექსტი, რომელიც მეექვსე საუკუნის შემდეგ ვერ დაიწერებოდა, რაც მიანიშნებს ქართული სალექსო ვერსიფიკაციული ფორმებისა და მხატვრულ-შინაარსობრივი (რამდენადაც ეს რელიგიური დოგმატიკის ფარგლებში დაიშვებოდა) ვარიაციების ადრეულ არსებობასა და განვითარებაზე. 

“…ხელნაწერების სახით ჩვენს დრომდე შემორჩენილი აურაცხელი ტექსტი, მანამდე პროზად ან რიტმულ პროზად მიჩნეული, სინამდვილეში ყოფილა მკაცრად განსაზღვრული მეტრულ-რიტმული სტრუქტურის მქონე პოეზია – ქართული პოეტური ჰიმნები. ამ ჰიმნების შესაქმნელად ქართული ლექსთწყობის ოთხი სახეობა გამოიყენებოდა” (რ. თვარაძე, “ქართული ლიტერატურის ისტორია”, ტ. 1-ლი, გვ. 125).

იამბიკო (თორმეტმარცვლიანი სტრიქონი (სტროფი შედგება ხუთი სტრიქონისგან)), რომელიც ბერძნული ჰიმნოგრაფიის გავლენით შემოვიდა ქართულ პოეზიაში და სილაბური ლექსის ფორმა (თექვსმეტმარცვლიანი სტრიქონი) გვიანდელ საუკუნეებამდე არსებობდა ჩვენში, მაგრამ ეს ერთმნიშვნელოვნად არ ადასტურებს რითმიანი (ჰიმნოგრაფიული) ლექსის არსებობას და, მეტადრე, უპირატესობას იმ პერიოდში, როცა ჰაგიოგრაფია ქრებოდა და უფრო მეტად იკიდებდა ფეხს ჰიმნოგრაფია.

გრიგოლ ხანძთელი, ბასილი საბაწმინდელი, იოანე ბოლნელი, ექვთიმე და გიორგი ათონელები, დავით აღმაშენებელი, მეფე დემეტრე, იოანე შავთელი, იოანე პეტრიწი, იოანე მინჩხი, იოანე მტბევარი, კურდანაჲ, ეზრა, სტეფანე სანანოჲსძე, იოანე ქონქოზისძე – ეს ქართველ ჰიმნოგრაფთა არასრული ჩამონათვალია, მაგრამ მე მინდა, ყურადღება შევაჩერო მეფე ბაგრატ IV-ის მეორე თანამეცხედრეზე – ბორენა დედოფალზე. სვანეთში, სოფელ ნესგუნში ნაპოვნ პატარა ხატზე, რომელიც ამ დედოფალს ეკუთვნოდა, ამოტვიფრული წარწერა ამოიკითხეს. ეს დედოფალ ბორენას მიერ დაწერილი ლექსი აღმოჩნდა:

“რომელმან ეგე ევას მიუზღე ვალი,

ჰრქუი რაი გაბრიელს: “ვარ უფლისა მხევალი”,

მაშინ ისტუმრე ქვეყნად მოუვალი.

დაემხო ძალი, პირველვე სისხლ-დამთვრალი,

ქალწულო, მიხსენ ბორენა ჭირ-მრავალი…” (ზ. ყარანგოზიშვილი, “ბაგრატოვანთა ქალები”, გვ. 17).

ეს ლექსი, რომელიც შინაარსობრივ-ტაეპობრივი რიტმიკით ალბათ თავისუფალ უმარცვლედო ლექსად უნდა მივიჩნიოთ, მეთერთმეტე საუკუნეზე გვიანდელი ნამდვილად არ იქნება. დედოფლის სხვა ტექსტები უცნობია, მაგრამ ეს ერთიც მკაფიოდ მეტყველებს იმაზე, რისი წარმოჩენაც მინდა ამ სტატიით.

ცოტა რამ რითმაზე: ქართულ ჰიმნოგრაფიაში რითმა მხოლოდ მეცხრე საუკუნეში გაჩნდა. ვარაუდობენ, რომ ხალხურმა ლექსმა მოახდინა გავლენა ჰიმნოგრაფიაზე, ისევე როგორც “ვეფხისტყაოსანზე” (ორად გაყოფილი თექვსმეტი მარცვალი, რვამარცვლიანი ხალხური ლექსი), თუმცა ჯერ კიდევ სადავოა, ხალხურმა ლექსმა განაპირობა ამ პოემის ვერსიფიკაციული ფორმა თუ პირიქით, ასევე ისიც, იყო თუ არა უძველესი ხალხური ლექსი რითმიანი, რადგან ამ პოეზიის ცხრამარცვლიანი არქაული ფორმა რითმიანი არ არის.

დასკვნა: თუ ჰიმნოგრაფიას მივიჩნევთ მხატვრული ლიტერატურის, კერძოდ, პოეზიის წინმსწრებად (ისევ იდეაციურ-იდეალისტურ-გრძნობად კულტურათა ცვლის მიხედვით), შეიძლება ითქვას, რომ პირველი ქართული ლექსი ურითმო იყო. ამ აზრს გაამყარებს მეორე არუმენტიც: ის, რომ ხალხური ლექსის არქეტიპული ვარიანტები თეთრი ლექსებია.

სტერეოტიპი მეორე: მეოცე საკუნის თითქმის ყველა ავტორის ბიოგრაფიის დეტალები ფსევდოტრაგიკული საბურველით არის შემოსილი. ათწლეულების განმავლობაში ჩამოყალიბებული წარმოდგენების მიხედვით, პოეტი იყო – და უნდა ყოფილიყო – უმუშევარი, უფულო, ნახევრად ან სრულად შეშლილი, მოცემული სოციუმიდან ამოვარდნილი სუბიექტი, რომელიც, ღმერთმა უწყის, რა გზით ახერხებდა თავის გატანას.

პრობლემა: ყველა მწერლის ბიოგრაფიული ფაქტებისა და, საზოგადოდ, მთელი ცხოვრების ასე შეფასება მოსწავლეს უკარგავს შესაძლებლობას, სათანადოდ შეაფასოს ამა თუ იმ ტექსტის დაწერის დროს მწერლის სულიერი, ფიზიკური თუ ეკონომიკურ-სოციალური მდგომარეობა, რაც ხშირად ხდება წერის როგორც საკუთარი “მე”-ს გამოვლენის მთავარი მოტივატორი. თუ არასწორადაა გააზრებული ეპოქა, როდესაც მხატვრული ტექსტი შეიქმნა, არასწორადაა დანახულ-გააზრებული მწერლის იმჟამინდელი ცხოვრების დეტალები, ნაწარმოების გაგება გაჭირდება, ან იგი არასწორად იქნება შეფასებული.  

მაგალითად, ტერენტი გრანელის შესახებ ვისაუბროთ. ზოგიერთი მოსწავლისა და მასწავლებლის აზრით (რაც მცირე გამოკითხვამ წარმოაჩინა), გრანელი იყო ნახევრად შეშლილი, მათხოვარი, რომელიც სამგლოვიარო პროცესიებს დაჰყვებოდა და სასაფლაოზე ათევდა ღამეებს. დავუშვათ, ამ შეფასებაში არის სიმართლის წილიც (ლერი ალიმონაკი, “კვირის წირვები”), მაგრამ უკეთესი არ იქნება, ზუსტად, ყოველგვარი ბუნდოვანების გარეშე იქნეს შეფასებული მისი ბიოგრაფია?!.

ჩემი აზრით, სასწავლო პროცესისთვის, მოსწავლისთვის ძალიან კარგია, არსებობდეს მკაფიო კონტრასტი ავტორსა და მის საზოგადოებრივ მოღვაწეობას, მის შემოქმედებას შორის. გრანელი ამის ერთ-ერთი საუკეთესო მაგალითია. მიუხედავად უკიდურესი გაჭირვებისა (თუ იშვიათ გამონაკლისებს არ ჩავთვლით), მან სიცოცხლეში გამოსცა ლექსების რამდენიმე კრებული (1920 – “პანაშვიდები”, 1921 –  “სამგლოვიარო ხაზები”, 1922 – “სულიდან საფლავები”, 1924 – “memento mori”), შესანიშნავად იცნობდა ფრანგულ და ინგლისურ პოეზიას, თავის თანამედროვე ფილოსოფოსთა ნაშრომებსა და შეხედულებებს. უკანასკნელი კრებულის გამოცემის შემდეგ საგანგებოდ გრანელისადმი მიძღვნილ გაზეთში მასზე წერდნენ გიორგი ნადირაძე, ვასილ ბარნოვი, პლატონ კეშელავა. 

უსაფუძვლოდ როდი ვახსენე კონტრასტის საჭიროება სწავლებისას – მასწავლებელს შეუძლია, უკეთესად აჩვენოს ავტორის (ამ შემთხვევაში – გრანელის) მოღვაწეობა – პირად-საზოგადომოღვაწეობრივი ბიოგრაფია. მაგალითად, საინტერესო დეტალია ის, რომ მიუხედავად სულიერ-მატერიალური გაჭირვებისა, გრანელმა მაინც მოახერხა 1919 წელს სამხატვრო-სალიტერატურო გაზეთ “იისა” და ჟურნალ “კრონოსის სარკის” გამოცემა. ეს ფაქტები თითქმის ყოველთვის უყურადღებოდ რჩება ამ ავტორზე საუბრისას, როდესაც მას ჩამოძონძილ ნახევრად შეშლილ სუბიექტად ხატავენ, მაშინ როცა არსებობს საუკეთესო შანსი, მოსწავლემ მოიძიოს ინფორმაცია, დაალაგოს, დაახარისხოს იგი და საკუთარი დასკვნები გამოიტანოს ამ ავტორის ცხოვრებისეულ-საზოგადოებრივი მოღვაწეობის პოლარული უნისონის შესახებ, რაც მას მხატვრული ტექსტების შინაარსობრივ-ესთეტიკურ გააზრებაში დაეხმარება. 

დასკვნის სახით მინდა ვთქვა, რომ სტერეოტიპები და სამყაროს სხვადასხვა მოვლენასა თუ ფაქტზე ჩვენი წარმოდგენები თვითმყოფადი და ჭეშმარიტია იმდენად, რამდენადაც ნამდვილი სამყარო უფრო პირობითია, ვიდრე თითოეული ჩვენგანისა, მაგრამ არსებობს ფაქტებისა და მოვლენების ობიექტური, ჩვენგან დამოუკიდებელი აღქმის შესაძლებლობა, რომელიც შესაძლოა ყოველთვის არ იყოს საჭირო მხატვრული ტექსტის გააზრებისას, მაგრამ ავტორის ბიოგრაფიული სურათის აღსადგენად აუცილებელია. 

ყოველივე ზემოთქმულიდან გამომდინარე, მინდა, ეს წერილი ერთი ცნობილი შეგონებით დავამთავრო, რომელსაც, იმედი მაქვს, გაითვალისწინებენ ამ წერილის მკითხველი მასწავლებლები და მოსწავლეები: 

“მეგობარია პლატონი, მაგრამ ჭეშმარიტება უფრო დიდი მეგობარია”.

სოციალურ-პოლიტიკური და კულტურული ცხოვრების განვითარების კვალდაკვალ ინტელექტუალური შრომა განიხილება როგორც ოსტატობა, გამოავლინო, დააკვირდე, განასხვაო, კლასიფიცირება გაუკეთო, შეაფასო, კრიტიკულად გააანალიზო, შეძლო მოდელირება, გამოიტანო დასკვნა, მიიღო გააზრებული გადაწყვეტილება. ცხადია, ამ უნარების ფორმირება სკოლაში ხდება და ამას ხელს უნდა უწყობდეს სხვადასხვა სასწავლო ტექნოლოგიის გამოყენება, გაკვეთილის ტრადიციულ ფორმებთან მათი შერწყმა.

ამ მხრივ განსაკუთრებით ეფექტურია კრიტიკული აზროვნების განვითარებაზე ორიენტირებული ტექნოლოგიები, რადგან კრიტიკული აზროვნება ყველაზე მეტად უწყობს ხელს ინფორმაციის გაანალიზებას, კითხვების დასმას და მიღებული შედეგების სტანდარტულ თუ არასტანდარტულ სიტუაციებში გამოყენებას. ვინაიდან კრიტიკული აზროვნება ნეგატიურ განხილვას ან უსაფუძვლო კრიტიკას კი არა, ამა თუ იმ საკითხისადმი გონივრულ მიდგომებს გულისხმობს, კრიტიკულად მოაზროვნე ადამიანისთვის ინფორმაციის გაგება ძირითადად საყრდენ წერტილს წარმოადგენს და არა სწავლების დამამთავრებელ ეტაპს.

ეს პროცესი აქტუალურია იმდენად, რამდენადაც მოსწავლის წარმატებისთვის მნიშვნელოვანია, მისი სააზროვნო პროცესები ტექსტის გაცნობისთანავე „ჩაირთოს”, ამიტომ მასწავლებელმა უნდა მოახერხოს გაკვეთილის დასაწყისშივე ისეთ აქტივობათა გამოყენება, რომლებიც აქტიური გონებრივი მუშაობისკენ უბიძგებს მოსწავლეს.

ვრცლად

ჯონ კუტზეეს და პოლ ოსტერის მიმოწერაში ამოვიკითხე: “ერთი ახალგაზრდა კაცი უფსკრულის თავზე გაჭიმულ ბაგირზე გავლას გაბედავს. არ ჩამოვარდება, მეორე მხარეს მშვიდობით მიაღწევს, მაგრამ ამის შემდეგ ბაგირზე ერთხელაც აღარ გაივლის. ამის შესახებ არასდროს საუბრობს, მიუხედავად იმისა, რომ მეგობრებს მისი ოსტატობა ახსოვთ და ხშირად იხსენებენ თავშეყრის დროს. ახალგაზრდა კაცი ცხოვრებას თავიდან იწყებს, ცოტა ხნის შემდეგ დაქორწინდება, შვილები უჩნდება და ერთი შეხედვით, ყოველმხრივ წარმატებული ადამიანი ხდება, თუმცა ის აღარ არის, ვინც ადრე იყო – ეს მისმა მეგობრებმაც იციან და თვითონაც იცის. თითქოს იქ, ჰაერში, იმ მოკლე დროში ვიღაცას ან რაღაცას შეხვდა: თვალი შეავლო, იცნო და ყველაფერი შეიცვალა…”

მაინც რატომ მიანება ახალგაზრდამ თავი ბაგირზე სიარულს? რამდენი დადის გაჭიმულ თოკზე წინ და უკან სხვისი გულის გასახარად და ამ ჯამბაზობით იძენს სახელსა და სარგებელს… მაგრამ მან, როგორც ჩანს, ბაგირზე სხვისთვის კი არა, საკუთარი თავისთვის გაიარა. საკუთარ თავში შიშის დასამარცხებლად… შიში ხომ ჩვენი მუდმივი თანამგზავრია, რომელიც დაბადებიდან სიკვდილამდე თან გვდევს, მაღლა ახედვის, წელში გამართვის, სხვისთვის თვალებში ჩახედვის, ახალი სიტყვის თქმის, შეცდომის აღიარების, თავმდაბლობის და, ვინ მოთვლის, კიდევ რამდენი რამის საშუალებას არ გვაძლევს…

როგორ ვძლიოთ შიშს, როგორ გავიაროთ ბაგირზე და გადავიდეთ უფსკრულის მეორე მხარეს? 

დავაკვირდეთ კალციუმს.

კალციუმი უმთავრესად კირქვის სახით განისვენებს დედამიწის წიაღში და ამ მოთეთრო ფერის ქვას მხოლოდ ჩვენი ბუნაგებისა და ეკლესიების ასაშენებლად თუ გამოვიყენებთ. კალციუმმა საინტერესო და შემოქმედებითი ცხოვრება რომ დაიწყოს (ქიმიურ რეაქტივად რომ იქცეს), დიდი კატაკლიზმები უნდა გადაიტანოს – ნახშირთან ერთად თითქმის ათასგრადუსიან მცხუნვარებას გაუძლოს და ნახშირბადის კარბიდად გარდაიქმნას. ნახშირბადთან დაწყვილებით კალციუმისთვის ახალი ცხოვრება იწყება – ენერგიული, მშფოთვარე, დაუდგრომელი, ფეთქებადი და, აქედან გამომდინარე, არასტაბილურიც. ის აღარ ჰგავს კირქვას, რომელსაც მზის გულზე თუ ყინვაში საუკუნეობით შეეძლო ნებივრობა – კალციუმის კარბიდი, ჟუჟუნა წვიმა ეპკურება თუ არა, ერთიანად იფხორება, ფუვდება, პირიდან დუჟი გადმოსდის. ირღვევა კალციუმისა და ნახშირბადის კავშირიც და ორივე ელემენტი ახალ ფორმას პოულობს საარსებოდ: კალციუმი ჰიდროქსიდის სახით ევლინება ქვეყნიერებას, ხოლო ნახშირბადი აცეტილენში აგრძელებს არსებობას. მაგრამ არც ჰიდროქსიდად გარდაქმნილი კალციუმის ცხოვრებაა მთლად მშვიდი – ის ისევ ენერგიულად პასუხობს გამოწვევებს და არაერთ რეაქციაში ბოლომდე იხარჯება. ამის გამო ნათლიებმა მას მწვავე კალციუმიც კი შეარქვეს, ხოლო ზოგიერთი, მის მიერ განვლილი გზის გათვალისწინებით, ჩამქრალ კირად მოიხსენიებს. თუმცა კალციუმის ამ ბოჰემური ცხოვრების მიღმა განმარტოებისა და მშვიდი ცხოვრებისკენ სწრაფვა იმალება.

დავაკვირდეთ კალციუმის ჰიდროქსიდის ხსნარს. მართალია, იგი კამკამა და წყალივით გამჭირვალეა, მაგრამ ჩვენი ცხოვრების ამ ელექსირს არაფრით ჰგავს. თუ ხელს შევახებთ, სიმწვავეს ვიგრძნობთ, არ გვაპატიებს კადნიერებას, მაგრამ საკმარისია, სული შთავბეროთ (მასშიმილიჩავუშვათ და ჩავბეროთ), რომ ხსნარი უმალ აიმღვრევა, გამჭვირვალობასა და სისპეტაკეს დაკარგავს… მერე კი ცხოვრების ქარტეხილებისგან დაქანცული კალციუმი კარბონატის (ცარცის) სახით მშვიდ განსასვენებელს პოვებს ჭურჭლის ფსკერზე, ხოლო მის თავზე ცა გადაიწმინდება, ჭურჭლის შიგთავსი კვლავ მთის წყაროსავით კამკამა და უწყინარი გახდება.

ვინ იცის, იქნებ მართლაც ღირდეს კიდეც სიცოხცლის ისე დასრულება, როგორც კალციუმი ასრულებს ამ გარდაქმნების შემდეგ.. იქცე ცარცად, რომელსაც ოდესმე ხელში აიღებენ, დაფაზე ასოებსა და ციფრებს გამოსახავენ და შენით ვინმეს რამეს ასწავლიან…