შეგახსენებთ, რომ ენა კომუნიკაციის მთავარი იარაღია, სიტყვიერი კომუნიკაცია კი გარესამყაროსთან ადაპტირებისა და სოციუმში ინტეგრირების უნარს ავითარებს. გადატვირთული ტერმინოლოგიით მოსაუბრე ადამიანი განსაკუთრებულ დისკომფორტს ბავშვებს უქმნის, რადგან მათ უჭირთ საუბრის შინაარსის სრულყოფილად გაგება და მოსაუბრის დამოკიდებულების სწორად განსაზღვრა.

ადრე სპეციფიკურ ტერმინებს მხოლოდ სამეცნიერო ნაშრომებში თუ შეხვდებოდი, ახლა კი სამეტყველო ენაშიც ისე ღრმად გაიდგა ფესვი, თითქმის ყველა ორატორისა თუ რიგითი მუშაკის მონოლოგში აღმოაჩენთ.

უცხო სიტყვათა ლექსიკონი გვამცნობს, რომ „ტერმინოლოგია“ მეცნიერების, ტექნიკის ან ხელოვნების რაიმე დარგში გამოყენებულ ტერმინთა ერთობლიობაა, ტერმინი (L. Terminus – საზღვარი) კი – სიტყვა, რომელიც ზუსტად გადმოსცემს/განმარტავს გარკვეულ ცნებას.

პირველად სპეციფიკურ ტერმინოლოგიასთან შეჭიდება საგანმანათლებლო დაწესებულებაში მომიხდა. მოგვიანებით, სკოლაში მასწავლებლის სტატუსით დაბრუნებისას, ისევ დამჭირდა უცხო სიტყვების განმარტებითი ლექსიკონის დახმარება. მალევე შევისისხლხორცე ტერმინები: სილაბუსი, პორტფოლიო, ინტეგრირება, უკუკავშირი, მოტივაცია, ტრენინგი, ფასილიტატორი და სხვ. თავიდან ყველა იმ დოკუმენტის სახელის განმარტებას ვეძებდი, რომლის შექმნაც მევალებოდა. გარკვეული გამოცდილების მიღების შემდეგ კი მეც დავიწყე მათი გამოყენება.

სასწავლო წლის დასასრულს ტერმინი ,,სილაბუსი“ განსაკუთრებით აქტიური ხდება. სხვა მასწავლებლების მსგავსად, მეც გასული თვე თემატური გეგმების წერას შევალიე, ამიტომ დღეს სწორედ ამ ტერმინის მნიშვნელობასა და დანიშნულებაზე ვისაუბრებ.

სასწავლო გეგმა არის დოკუმენტი, რომელიც მოიცავს საგანმანათლებლო პროცესის ყველა ეტაპზე დროის განაწილების სქემას, მისაღები სასწავლო გარემოს ორგანიზების პირობებს, იმ მიღწევების (უნარ-ჩვევებისა და ცოდნის) ჩამონათვალს, რომელთაც მოსწავლე უნდა ფლობდეს ყოველი ეტაპის დამთავრებისას, ამ უნარ-ჩვევებისა და ცოდნის შეძენის საშუალებების აღწერას. ასეთ დოკუმენტს ადგენს სახელმწიფო, საგანმანათლებლო დაწესებულება ან მათი გაერთიანება და მასწავლებელი, განათლების სხვადასხვა მიმართულებისა (საგნის) და საფეხურის შესაბამისად. საქართველოში მოქმედი კანონმდებლობით განასხვავებენ რამდენიმე სახის სასწავლო გეგმას, კერძოდ: ეროვნულ სასწავლო გეგმას, სკოლის სასწავლო გეგმას და ინდივიდუალურ სასწავლო გეგმას. მასწავლებელი თავისი საგნის სილაბუსს ეროვნულ სასწავლო გეგმაზე დაყრდნობით ადგენს.

სილაბუსი საგნობრივი თემატურ–კალენდარული გეგმაა და წარმოადგენს სასწავლო კურსის პროგრამას. მასში მოცემულია კურსის სათაური, სწავლების საფეხური, მიზანი და ამოცანები, სწავლების ფორმატი (მეთოდი), საათობრივად გაწერილი თემატური ერთეულების სია, გამოყენებული სახელმძღვანელოების გვერდები ან სხვა ტიპის რესურსის დეტალური მონაცემები. აუცილებელია კურსის შეფასების პრინციპების (შუალედური, შემაჯამებელი, განმსაზღვრელი…) მითითება და მოსალოდნელი შედეგების განსაზღვრაც.

სილაბუსის დაწერა არც თუ ისე ადვილია: ჯერ კარგად უნდა დაამუშაოთ სახელმძღვანელოში არსებული მასალა. შემდეგ იწყება მისი თემატურ ნაწილებად დახარისხება (ზოგიერთი საგნის სახელმძღვანელო თემატურ მონაკვეთებადაა დაყოფილი, რაც საქმეს საგრძნობლად აადვილებს), სასწავლო მასალის დამუშავებისთვის საჭირო დროის განსაზღვრა, ეფექტური მეთოდებისა და აქტივობების შერჩევა. ნიმუშად გთავაზობთ ამონარიდს თემატური გეგმიდან ქართულ ენასა და ლიტერატურაში (V კლასი):

(სილაბუსის ნიმუში N1)

სილაბუსი 1

მსგავსი მსხვილ თემატურ ერთეულებად დაყოფილი სასწავლო გეგმის შექმნა უფრო ადვილია, ვიდრე დეტალურად გაწერილი სილაბუსის ყველაზე გავრცელებული ფორმის შევსება, სადაც საკმაოდ ვრცლად უნდა ჩამოაყალიბო პროგრამის შინაარსი და მიზნები, თითოეულ შესასწავლ მასალას ეროვნული სასწავლო გეგმით გათვალისწინებული საგნობრივი ინდიკატორები მიუსადაგო და დროც ადეკვატურად და ზუსტად გაანაწილო. პირადი გამოცდილებით თუ ვიმსჯელებ, მსგავსი სილაბუსი სასწავლო პროცესის წარმართვის დროს ნაკლებად გამოგადგებათ. თუმცა სკოლაში საგანმანათლებლო სფეროს წარმომადგენელი (დამკვირვებელი) თუ გესტუმრათ, მის წინაშე საკმაოდ გამართული, მისაღები ფორმის დოკუმენტით წარსდგებით.

(სილაბუსის ნიმუში N2)

სილაბუსი2

ერთგვარ მინისილაბუსს წარმოადგენს გაკვეთილის გეგმა (სცენარი), რომლის დაწერაც ყოველდღე თუ არა, ღია გაკვეთილების ჩატარების წინ მაინც მოგიწევთ. იმ შემთხვევაში, თუ დეტალური სცენარის შედგენა დაგევალათ, თქვენი გეგმა მკაფიოდ უნდა განსაზღვრავდეს გაკვეთილის სტრუქტურას, აღრიცხავდეს საგაკვეთილო პროცესის განვითარების თითოეულ ნაბიჯს. როგორც წესი, გეგმაში გაწერილია გაკვეთილის მიზანი და სასურველი შედეგის მიღწევისთვის საჭირო აქტივობები, მოცემულია აქტივობების ორგანიზების ფორმა, შეფასების კრიტერიუმები და საგაკვეთილო დროის დაგეგმილ აქტივობებზე განაწილების სავარაუდო მონახაზიც. უნდა მიუთითოთ გაკვეთილის მომზადებისა თუ ჩატარების პროცესში გამოყენებული რესურსების ჩამონათვალიც.

როგორც წესი, მასწავლებლის წიგნში მოცემულია სცენარის რამდენიმე ნიმუში, სადაც ზუსტადაა აღწერილი გაკვეთილის სავარაუდო მსვლელობა. სასურველია, მასწავლებელმა წინასწარ მოიფიქროს თემატური შეკითხვები, რითაც მოსწავლეების საგაკვეთილო პროცესში ჩართულობას უზრუნველყოფს და მათ აქტიური მოსმენის უნარსაც გამოუმუშავებს. სასწავლო მასალის შესაბამისი აქტივობების წინასწარ შერჩევა და მათზე დროის ადეკვატურად განაწილებაც ხელს შეუწყობს ეფექტური და ნაყოფიერი პროცესის წარმართვას. თუმცა გეგმის ზედმიწევნით შესრულება აუცილებელი არაა (მასწავლებელს უნდა შეეძლოს სიტუაციის შესაბამისად ლავირება).

გაკვეთილის გეგმის შედგენისას აუცილებლად უნდა გაითვალისწინოთ მოსწავლეების წინარე ცოდნა, მოტივაცია, საჭირო რესურსების ხელმისაწვდომობა, საკლასო გარემო და სხვ. საგაკვეთილო პროცესის შეფასება რომ გაგიადვილდეთ, შეგიძლიათ მიზნის მიღწევის დონეების გამოყოფა, შეფასების რუბრიკის შედგენა. მოსწავლეებმა აუცილებლად უნდა მიიღონ უკუკავშირი, განმავითარებელი/განმსაზღვრელი შეფასების ან თუნდაც თვითშეფასების კითხვარის მეშვეობით (მაგალითად, აქტივობა ,,ვიცი, გავიგე, მინდა გავიგო“). სასურველია, თავად მასწავლებელმაც შეაფასოს საკუთარი ნამუშევარი: გამოყოს ჩატარებული გაკვეთილის დადებითი და უარყოფით მხარეები, მიაგნოს გეგმის სრულყოფილად შესრულების ხელისშემშლელ ფაქტორებს, დაშვებულ შეცდომებს და მათი გამოსწორების ეფექტურ გზებს. გთავაზობთ გაკვეთილის სცენარის ნიმუშს:

(სილაბუსის ნიმუში N3)

სილაბუსი 3

შეგიძლიათ გაკვეთილის გეგმას დაურთოთ აქტივობათა მოკლე აღწერაც:
აქტივობა N1 – მასწავლებელი ხმამაღლა, მიმდევრობით კითხულობს ანბანს, ანბან–პლაკატზე თითოეულ ასოზე მიუთითებს, შემდეგ მთელი კლასი იმეორებს მასწავლებელთან ერთად.
აქტივობა N2 – მოსწავლეები ასახელებენ ამა თუ იმ ასოზე დაწყებულ სიტყვებს, გამოყოფენ სიტყვის თავ ასოს.
აქტივობა N3 – მასწავლებელი მოსწავლეებს ახსენებს წინა გაკვეთილზე დამუშავებულ ტექსტს, შემდეგ კი ანაწილებს როლებს. ,,მთხრობელი“ მასწავლებლის დახმარებით (კითხვა–პასუხის რეჟიმი) აღწერს ტყის ბინადართა საკლასო ოთახს, ,,ძია თომა“ კი ყველას ულოცავს სწავლის დაწყებას და სათითაოდ ეცნობა ახალ მოსწავლეებს. იმართება მარტივი დიალოგები მოსწავლეებს შორის. მათ არ უნდა დაავიწყდეთ, თუ რომელი პერსონაჟის როლი მოირგეს, მაგალითად:
– რა გქვია?
– ბაჭია.
– ვინ მოგიყვანა სკოლაში?
– დედიკო კურდღელმა და ა.შ.
აქტივობა N4 – მოსწავლეები რიგრიგობით აღწერენ სურათზე მოცემულ ნივთებს, მათ თვისებებს და დანიშნულებას.
აქტივობა N5 – მოსწავლეები დაიყოფიან მცირე ჯგუფებად. მათ თვალით უნდა მოძებნონ სკოლისათვის შეუსაბამო ნივთი (მაგალითად, ფოტოალბომი, სათამაშო, ჩაიდანი და სხვ.), რომელიც მასწავლებელმა გაკვეთილის დაწყებამდე შეიტანა კლასში. შემდეგ მასწავლებელი ჩამოთვლის საკლასო ნივთებს, რომელშიც ერთი საოჯახო ან სათამაშო ნივთი ურევია. შეუსაბამო საგნის დასახელების დროს ჯგუფის წევრებმა ტაშით უნდა შეაჩერონ მასწავლებელი. გამარჯვებულია ის გუნდი, რომელიც პირველი აღმოაჩენს კლასში დამალულ ზედმეტ საგანს და ყველაზე მეტ შეუსაბამო სიტყვასაც ამოიცნობს.

„სკოლის ექსკურსიების საბჭოთა ფორმატმა თავისი დრო მოჭამა. ჩვენ შეგვიძლია ბავშვებს, მშობლებსა და მასწავლებელს გაცილებით საინტერესო რამ შევთავაზოთ – შთაბეჭდილებით სავსე ლაშქრობები, აქტიური დასვენება ბუნების წიაღში, სადაც შენი სიცოცხლეც დაცულია და პატარ-პატარა თავგადასავლებიც გარანტირებული. საქართველოს დაცული ტერიტორიები იდეალურია საგანმანათლებლო კუთხით. აქ ნებისმიერი ასაკის ადამიანს ეძლევა უნიკალური შესაძლებლობა იმისა, რომ საკუთარი თვალით ნახოს გარემო, რომლის დაცვასაც ვითხოვთ და რაც ასევე, პირდაპირ კავშირშია გარემოსდაცვითი განათლების ხელშეწყობასთან“, – ამ სიტყვებით გვეპატიჟება ლაგოდეხის დაცული ტერიტორიის მწვანე ეზოში მისი ხელმძღვანელი, პროფესიით ბიოლოგ-გენეტიკოსი გიორგი სულამანიძე.

თბილისიდან ლაგოდეხამდე ორსაათიანი გზაა. აქ ისე ჩამოხვალთ, დაღლასაც ვერ მოასწრებთ. ეს რეგიონი მდიდარია არა მხოლოდ კულტურის ძეგლებითა და ისტორიული მნიშვნელობის ქალაქებით, არამედ იმ საოცარი სამყაროთი, რომელსაც ბუნება ჰქვია.

ლაგოდეხის დაცული ტერიტორიები საქართველოს უკიდურეს ჩრდილო-აღმოსავლეთ ნაწილში, კავკასიონის სამხრეთ ფერდობებზე მდებარეობს. ადმინისტრაციის მთავარ შესასვლელს დიდი ჭიშკრით შორიდანვე ამოიცნობთ. ტერიტორიაზე ხეირიანად შესულებიც არც კი იქნებით (შესვლა უფასოა), რომ მაღალი კონცენტრაციის ჟანგბადი ფილტვებს „გაგიხსნით“ და სტრესს დაგავიწყებთ.

ლაგოდეხის დაცული ტერიტორია ერთ-ერთი პირველია კავკასიის მასშტაბით, როგორც დაარსების თარიღით (პირველი ნაკრძალი აქ 1912 წელს დაარსდა), ისე ბიომრავალფეროვნებით. ეს კი იმიტომაა მნიშვნელოვანი, რომ სახეობების გადაშენება და ბიომრავალფეროვნების შემცირება დედამიწის დღის წესრიგში დიდი ხანია მოწინავე პოზიციებს იკავებს. ბიომრავალფეროვნების გაღარიბება ჩვენმა მიწიერმა სამყარომ უკვე ხუთჯერ განიცადა, ბოლოს 65 მლნ წლის წინ. მკვლევართა გაფრთხილებით, რიგით მეექვსე მასობრივი გადაშენება გაცილებით სწრაფი ტემპით, ადამიანის როლის გააქტიურებით მიმდინარეობს.

ლაგოდეხის დაცული ტერიტორიების მთავარი შესასვლელიდან საინფორმაციო ზონაში ხვდებით, სადაც ვიზიტორთა ქცევის წესებსაც გაეცნობით. ერთ-ერთი ტერიტორიაზე ხმაურსა და ხმამაღალ საუბარს კრძალავს. სწორედ ამ დროს აცნობიერებ, რომ ადამიანი ბუნების ნაწილი ხარ და არა პირიქით, რომ ჩვენ გარშემო უამრავი ცოცხალი არსება ცხოვრობს, რომელიც მხოლოდ იძულებით თუ დაარღვევს ადამიანის პირად საარსებო სივრცეს.

ლაგოდეხის დაცული ტერიტორიების ადმინისტრაციულ კორპუსში მოწყობილია საექსპოზიციო და საპრეზენტაციო დარბაზი, სადაც სტუმარს დაცული ტერიტორიების სპეციფიკისა და უსაფრთხოების წესების გაცნობა შეუძლია.

აქ მოსული სტუმარი აღმოაჩენს, რომ ბიომრავალფეროვნების კუთხით ლაგოდეხის დაცული ტერიტორიები მკვეთრად გამოირჩევა მსგავსი ადგილებისგან. ეს ნამდვილი სამოთხეა,  ბიომრავალფეროვნების ცხელი წერტილი, რომელიც ევროპის შუაგულში რომ  ყოფილიყო, ალბათ მილიონებით ვიზიტორი ეყოლებოდა. ამჟამად ლაგოდეხის დაცული ტერიტორიები მოიცავს სახელმწიფო ნაკრძალსა და აღკვეთილს. სწორედ აღკვეთილშია მოწყობილი თვალწარმტაცი ტურისტული მარშრუტები.

ლაგოდეხის დაცული ტერიტორიების უპირველესი დანიშნულებაა იმ ქალწულებრივი ბოიომრავლფეროვნებისა და ეკოსისტემების დაცვა-შენარჩუნებაა, რომლის წყალობით ჯერ კიდევ შეგვიძლია ვისუნთქოთ სუფთა ჰაერი, დავლიოთ სუფთა წყალი, მივირთვათ სუფთა პროდუქტი და განვავითაროთ ეკოტურიზმი.

ლაგოდეხის დაცულ ტერიტორიებზე შენარჩუნებული და დაცულია 1100 სახეობის მცენარე, საიდანაც 15 სახეობა (კაკალი, წაბლი, მაღალმთის მუხა, ლაფანი, უთხოვარი თუ კავკასიური ხურმა და სხვ.) „წითელ ნუსხას“ ამშვენებს. ნაკრძალსა და აღკვეთილში ბინადრობს 126 სახეობის ცხოველი. ფაუნის ყველაზე დიდ სიამაყეს წარმოადგენენ რუხი მგელი, ევრაზიული ფოცხვერი, მურა დათვი, გარეული ტახი და კეთილშობილი ირემი, რომელიც საქართველოში მხოლოდ სამ დაცულ ტერიტორიაზე შემოგვრჩა – გარდაბნის აღკვეთილში, ბორჯომ-ხარაგაულის ეროვნულ პარკსა და ლაგოდეხის დაცულ ტერიტორიებზე. აქაურობის სავიზიტო ბარათი მცირერიცხოვანი კავკასიური ჯიხვია. ადმინისტრაციაში ამბობენ, რომ მათი ფოტოგადაღებაც კი აღარ არის დიდი პრობლემა.

მიუხედავად იმისა, რომ საქართველოში გავრცელებული ძუძუმწოვრების 40% სწორედ ლაგოდეხის ნაკრძალისა და აღკვეთილის ბინადარია, ადგილობრივ რეინჯერთა თქმით, ვიზიტორთა სიცოცხლეს, მით უფრო ბავშვების, ცხოველთა და ფრინველთა მხრიდან საფრთხე არასოდეს დამუქრებია.

დავაზუსტებ: ლაგოდეხის დაცულ ტერიტორიებზე 19 რეინჯერი მუშაობს. მათ გიდის როლის შეთავსებაც უწევთ. ტერიტორიების პატრულირება, ფლორა-ფაუნის აღრიცხვა და უკანონო ნადირობასთან ბრძოლა შრომატევადი და რისკიანი საქმეა. რეინჯერები ტერიტორიაზე ფეხით, მანქანით და ცხენით გადაადგილდებიან (სამსახურს 15 ცხენი ჰყავს). ცხენის დაქირავება ვიზიტორებსაც შეუძლიათ. მაგალითად, თუ რომელიმე საშუალო სირთულის მარშრუტის დალაშქრვას მოზარდების ჯგუფი უფროსებთან ერთად მოისურვებენ, ცხენის დაქირავება ბარგის სატარებლადაც შეეძლება.

გიორგი სულამანიძე აღნიშნავს, რომ გარემოს დაცვის სფეროში დაბალი ცნობიერების დასაძლევად განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია გარემოსდაცვითი განათლება. ბავშვს ის ადრეული ასაკიდანვე უნდა ჰქონდეს.

ლაგოდეხის დაცულ ტერიტორიებზე ბავშვთა დასვენებისთვის შესანიშნავი ადგილები და მარტივი მარშრუტია, სადაც ისინი დროს არა მხოლოდ აქტიურ დასვენებაში, არამედ გარემოს შესახებ ახალი ინფორმაციის მიღებაში გაატარებენ.

საშუალო სირთულის ტურისტული ბილიკების გარდა (როჭოს და ნინოსხევის ჩანჩქერებისკენ, მაჭის ციხისა და შავი კლდეების ტბისკენ), ბავშვებისათვის გამოყოფილია   ბუნების შემეცნების ბილიკი. მისი გავლისას მოლაშქრეებს ბევრი სახალისო რამ ელით: წონასწორობის სავარჯიშო, ტყის წიგნი, ტყის საკუჭნაო, ბეწვის ხიდი, ხის ტელეფონი, ცხოველთა საბინადრო ადგილების გაცნობა და სხვ. საინტერესოა, რომ ბილიკთან ახლოს  ბინადრობს ჯიხვი სახელად ტონი, რომელიც არ თაკილობს ბავშვებსა და ცნობისმოყვარე უფროსებს აჩვენოს, რამდენად საინტერესოა ბუნების წიაღში დროის გატარება. ბუნების შემეცნების ბილიკის სიგრძე 600 მეტრია და ის სათავეს ვიზიტორთა ცენტრიდან იღებს.

ასეთ „საველე“ პირობებში ბავშვი უკეთ იმახსოვრებს ახალ ინფორმაციას, რომლის თვალსაჩინოებას თავად ბუნება წარმოადგენს. ის ხედავს, რას წარმოადგენს ცოცხალი ფლორა და ფაუნა, რატომ არ არის ბუნებრივი რესურსები უსაზღვრო, აცნობიერებს, რომ  ბუნებას დაცვა სჭირდება. ასეთ გარემოში არცერთ მასწავლებელსა და მშობელს არ გაურთულდება, განუმარტოს ბავშვს, რომ ყველა ცოცხალი ორგანიზმი, რასაც ხედავენ, ერთმანეთზეა დამოკიდებული. ამიტომ მნიშვნელოვანია მათი ჯაჭვური თანაარსებობა. ვთქვათ, ტყე, რომელიც უზრუნველყოფს მცენარეთა და ცხოველთა მრავალფეროვნებას, შეიძლება ასევე გამოვიყენოთ საკვებად, თავშესაფრად, სამკურნალო პრეპარატების დასამზადებლად და სხვ.

ბიომრავალფეროვნების შემცირების გამომწვევ ფაქტორებს შორის დღეს არა მხოლოდ გარემოსდაცვის სფეროში არსებული დაბალი ცნობიერება, არამედ სიღარიბე და ადამიანების უპასუხისმგებლო ქმედებები სახელდება. ლაგოდეხის დაცული ტერიტორიების ადმინისტრაციაში ამბობენ, რომ მართალია, ბოლო წლის განმავლობაში შედარებით შემცირდა უკანონოდ ტყით სარგებლობისა და ჭარბი ძოვების პრობლემის მასშტაბი, მაგრამ ხშირია ნარჩენებისა და ბრაკონიერობის შემთხვევები.

65 წლის რეინჯერი გოგი ლაგოდეხის დაცულ ტერიტორიებზე 22 წელია მუშაობს. ამბობს, რომ ბრაკონიერები რეინჯერებს ხშირად ემუქრებიან ანგარიშსწორებით, უზიანებენ მანქანებს. 5 წლის განმავლობაში ლაგოდეხის დაცულ ტერიტორიებზე ბრაკონიერობის 70-ზე მეტი შემთხვევა დაფიქსირდა.

„ამ ადამიანებს კანონი არ აშინებს. სასამართლო მხოლოდ ჯარიმებს უწესებს და საპროცესო გარიგებებით ათავისუფლებს, სანადირო თოფსაც კი არ ართმევს, მხოლოდ ნანადირევის კონფისკაციით შემოიფარგლება. რამდენიმე ხნის წინ გარეული ღორი მოგვიკლეს. ეს ადამიანი დავაკავეთ, მაგრამ უკვე გვიანი იყო… ამ ტერიტორიებზე 300 წლის განმავლობაში არავინ ცხოვრობდა, ვიდრე შაჰ-აბასმა ადამიანები არ ჩამოასახლა. შესაბამისად, აქ არც ნადირობის ტრადიცია არსებობდა“, – გვიყვება ლაგოდეხის ასაკოვანი რეინჯერი. ლაგოდეხის დაცულ ტერიტორიებზე 20-ზე მეტი ფოტომახეა დამონტაჟებული, მაგრამ ახალი ტექნოლოგიების პარალელურად ბრაკონიერებიც „ვითარდებიან“.

შარშანდელი მონაცემებით, ლაგოდეხის დაცულ ტერიტორიებს 45 ათასი ვიზიტორი ეწვია. აქედან 35 ათასამდე საქართველოს მოქალაქე იყო. ყველაზე ბევრი მნახველი აქაურობას ზაფხულსა და სექტემბერში ჰყავს. როგორც წესი, ბევრი ვიზიტორი კემპინგით ინტერესდება. ტურისტული სერვისებიდან შემოსული თანხა 2%-ს შეადგენს. ლაგოდეხის დაცულ ტერიტორიებს განვითარებაში უცხოელი პარტნიორები და საერთაშორისო ფონდები  ეხმარებიან. ბიუჯეტის 49%-ს კი სახელმწიფო აფინანსებს.

დღეს ბევრს საუბრობენ მდგრადი განვითარების კონცეფციაზე – ადამიანმა თავისი მოთხოვნილებები ისე უნდა დაიკმაყოფილოს, რომ მომავალ თაობას საფრთხე არ შეუქმნას. ალბათ ამიტომაც არის მნიშვნელოვანი გარემოსდაცვითი განათლებისა და მდგრადი განვითარების კონცეფციის შერწყმა.

ლაგოდეხის დაცული ტერიტორიები მსოფლიოში ერთ-ერთი კარგად შემონახული, პირველყოფილი ბუნებრივი ლანდშაფტების მქონე საუკეთესო ადგილია უფროსი თაობისთვის გარემოს მიმართ მგრძნობელობის გასაზრდელად. ახალი თაობისთვის კი ეს უზარმაზარი ლაბორატორიაა, სადაც ბავშვებისთვის ხელმისაწვდომია ნებისმიერი ინფორმაცია ცოცხალი არსებისა თუ მიკროორგანიზმის სათუთი ურთიერთდამოკიდებულების შესახებ.

ჩვენ სხვანაირი ბავშვობა გვქონდა. სხვისას არ ჰგავდა. არც გამხმარ პურს ვჭამდით და არც შოკოლადისკარაქიანს. ეს არ ყოფილა უკიდურესი სიღარიბე და რა გასაკვირია, რომ არც სიმდიდრე ყოფილა. არც მწუხარება ყოფილა და არც სიხარული. არც ტყვეობა და არც თავისუფლება. სადღაც შუაში ვიყავით გაჩხერილები მამიდაშვილების გამონაცვალი შარვლებით, შარვლებში – ნაკლეიკებით და რუმინეთიდან ბიცოლაჩვენის ჩამოტანილ კევს ვღეჭავდით და ვბერავდით. მაგრამ ერთი დიდი და მნიშვნელოვანი ამოვარდნა გვეგულებოდა იმ დროს – საზაფხულო არდადეგები. განა რამე იცვლებოდა კალენდარში რიცხვების გარდა. იგივე ხიდი იდგა და მდინარეში იმავე ხიდიდან ვხტებოდით. იგივე მდინარე ჩამოდიოდა. იგივე ღობეები და იგივე ლოგინები და იგივე სიზმრები. და წვიმის ხმა ოჭვათოში – ძალიან იგივე. მაგრამ ზაფხულის არდადეგებს მაინც საგანგებო სუნთქვით ვხვდებოდით, რადგან ეს შეუმჩნეველი ოცნება იყო ნამდვილ არდადეგებზე. მოგზაურობებით და თავგადასვლებით სავსე არდადეგებზე. სიახლეებით და გაკვირვებით სავსე არდადეგბზე. და გვიხაროდა, რადგან ვიცოდით ან, უფრო ზუსტად, ვგრძნობდით, რომ ზაფხულის არდადეგები გულისხმობდა სხვა ამბებს, რომლებიც შეიძლებოდა მომხდარიყო, მაგრამ ვერასოდეს მოხდებოდა.

ამ უცხო ტვირთით მოვედით ჩვენ. სხვა ვერ გაიგებს ამ სიმძიმეს და სიმსუბუქეს. გაუგებარ სიხარულს. შეიძლება ბოლომდე ჩვენც ვერ გავიგოთ ჩვენი ნელთბილი ბავშვობა დიდი ამოვარდნით, დიდი სიცხით – საზაფხულო არდადეგებით. კარგ ამინდებში ეზოში ზეწარს დამიგებდნენ და ვწვებოდი. წიგნი უნდა წამეკითხა. ცაზე ღრუბლების მეზობლების ცხვირებისთვის მიმსგავსება მალე გბეზრდება. წიგნის ყდაზე ჭიანჭველების წვალებაც. ხანდახან თვითმფრინავის გუგუნი ისმის. თითქოს ღრუბლებს თავი სტკივათ. ამ დროს ეგ არის, რომ ხმა სხვა მხრიდან მოდის, თვითმფრინავი კი სხვაგანაა. თვალს ძნელად მოჰკრავ. გამოცვივდებიან მეზობლები: „ტრანტალიოტი, ტრანტალიოტი!“ – და რა გასაკვირია, რომ ვერც ისინი ხედავენ. მე ეს ხმა მგონია ყველაზე მისტიკური აქამდე ყურმოკრულთაგან. მინიშნებების ძნელად მჯერა, თორემ ვიტყოდი: რაღაცის კარნახი, ამოუცნობის. წუხელ შუაღამემდე ფანჯარასთან ვიჯექი და ამ ხმაზე ვფიქრობდი. აქ არადროს გამიგონია, ეტყობა სხვა ხმები ფარავს.

ქათმებისთვის სიმინდის დაყრის სცენა იცით? უნდა იცოდეთ. ექვსზე უნდა ადგე. ქათმებს უკვე ღვიძავთ და წრიალებენ. საქათმეს გააღებ და თუ დგომის ტექნიკა არ იცი, სახეში შემოგაფრინდებიან. ისიც ოსტატობის საკითხია, სად უნდა დაყარო, ერთად რომ შეგროვდნენ და დათვალო, „ხომ არ მეიპარა რომელიმე ღამით რაცხა მოსასპობმა“. ეს „რაცხა მოსასპობი“ ან სინდიოფალაა, ან ვირთხა, ან მეზობლის ძაღლი, ან სულაც თავად რომელიმე მეზობელი.

ძროხის მოწველის სცენა იცით? უნდა იცოდეთ. ღამით ძროხა რომ დაბრუნდება, – და თუ არ დაბრუნდა, მოძებნით და დააბრუნებთ, – ბებიაჩემი ან მამაჩემი იღებენ რძეის ვედრას და მიდიან საძროხისკენ, რომელსაც სხვაგვარად ეწოდება ახორი. აქ ოსტატობა არ კმარა, საქმე დიდოსტატობას ითხოვს. ჯერ ერთი, საძროხეში ბნელა და თუ ანათებს, მხოლოდ რძე. მეორეც, ცურს ისე უნდა მოუნაცვლო, ძროხა არ შეწუხდეს და წუხილი წიხლით არ გამოხატოს. ამიტომაც მე გარეთ ვდგვარ. მხოლოდ ჩხრიალი მესმის. და თუ მთვარეა, მთვარეს ვუყურებ და ასე მგონია, მთვარე იწველება. დიდი, სავსე მთვარე. გაუგებარი სიხარულით სავსე მთვარე.

საზაფხულო თემასა და საკითხავებზე ჩვენს გაზეთზე ბევრი დაწერილა. აგვისტო წინაა და ალბათ კიდევ ბევრი დაიწერება. ვწერთ იმაზე, რა წავიკითხოთ და რა წავაკითხოთ ბავშვებს, როგორ ავუმაღლოთ კითხვითი უნარები. ხანდახან ერთმანეთს სხვადასხვა წიგნებზე ვუყვებით, შთაბეჭდილებებს ვუზიარებთ და ერთმანეთისგან სიახლეებს ველოდებით. ეს ისეთი  სასიამოვნო თემაა, რომელზედაც ლაღად და ხალისით ვყვებით.

სკოლა რახანია დასრულდა. ჩვენ კი მაინც ჯიუტად ვამზადებთ საკითხავების სიას. ახალი წიგნების შეძენაზე ვფიქრობთ. გვინდა ჩვენმა შვილებმა ბევრი წიგნი წაიკითხონ. ეს ყველა მშობელს უნდა. ყველას გვინდა ჩვენმა შვილებმა თავაუღებლად იკითხონ წიგნები, რადგან გაგვიგია, როგორი კარგი რამეა წიგნების კითხვა, რა სასარგებლო შედეგს იძლევა ბევრი წიგნის წაკითხვა.  მერე რა რომ სასწავლო წელი მორჩა, მერე რა რომ ახლა ზაფხულია და განტვირთვისთვის არაჩვეულებრივი დროა. ვცდილობთ, ხანდახან მაინც შევაპაროთ ბავშვებს წიგნები. ზოგიერთს ეს ძალდატანება სულაც არ სჭირდება. თვითონ ეძებს თავისთვის საჭირო საკითხავებს, იმარაგებს, ზოგჯერ ღამითაც კითხულობს. თავისი რიტუალები აქვს, წიგნის  ფესტივალებზე დადის, გამომცემლობების ახალი თარგმანებით ინტერესდება, მეგობრები ჰყავს ისეთი, რომლებთანაც ახლად წაკითხულ წიგნებზე საუბრობს.  ერთი სიტყვით, დიდი ხანია გაუსინჯა გემო წიგნების მტვერს, როგორც ბანალურად იტყვიან.

ეს წერილი სულ სხვა რამეზეა. არც წიგნების სიყვარულზე ვწერ და არც იმაზე, თუ რა სასიამოვნოა განცდაა, როდესაც კარგ წიგნს კითხულობ. ყველას, ვისაც კარგი წიგნი წაგვიკითხავს, გამოგვიცდია ის მრავალფეროვანი განცდები, საინტერესო წიგნის წაკითხვას რომ ახლავს თან.  თითქოს ხელახლა დაიბადე, თითქოს გაცოცხლდი და ახალი ენერგიით აივსე, თითქოს სისხლი გადაგისხეს. ზოგიერთ წიგნს მართლაც აქვს  გამაცოცხლებელი ეფექტი და ძალიან ძნელია, არ მოგინდეს ამ ყველაფერზე არ ისაუბრო და სხვები, განსაკუთრებით კი საყვარელი ადამიანები, არ დაარწმუნო ამ სასარგებლო საქმის სიკეთეში. მოკლედ, ძალიან დიდი ცდუნებაა ამ ყველაფერზე ლაპარაკი.

ალბათ მაინც სჯობს ვილაპარაკოთ, ოღონდ ერთი პირობის გათვალისწინებით: არ გავხდეთ ცრუ მქადაგებლები და როდესაც, ჩვენზე უმცროსების რაიმეში დარწმუნებას გადავწყვეტთ, არ მოვატყუოთ ისინი.  უფროსებს ხშირად შეცდომა მოგვდის და ვცდილობთ ზედმეტი კარნახით და დიდი  ძალდატანებით გამოვძერწოთ შვილებისგან  იდეალური და სუპერგონიერი პიროვნებები, რომლითაც ვიამაყებთ გარშემომყოფებთან და თავს მოვიწონებთ. ვცდილობთ გავხადოთ ისინი იმაზე უკეთესები ვიდრე ჩვენ ვართ და ვიყავით. ზოგიერთი იკითხავს – რატომ არის ცუდი ასეთი მცდელობები? რატომ არ შეიძლება დავაძალოთ შვილებს ის, რაც ჩვენ მათთვის მნიშვნელოვნად და სასარგებლოდ მიგვაჩნია. პასუხი ერთია: როდესაც ჩვენ თვითონ არ ვკითხულობთ წიგნებს, როდესაც ჩვენ თვითონ არ ვაძლევთ მათ კითხვის მაგალითს, როდესაც ბავშვები ოჯახში ვერ ხედავენ, რომ მისი ოჯახის წევრებს წიგნები აინტერესებთ, დამერწმუნებით, რომ უსამართლობაა ბავშვებს გავუჯავრდეთ იმის გამო, რომ წიგნების კითხვას გარეთ სირბილი ურჩევნიათ. ძალიან დიდი ძალისხმევის დახარჯვა დაგჭირდებათ, ისინი დაარწმუნოთ ისეთ რამეში, რის მაგალითსაც თვითონ არ უჩვენებთ. ცხადია, მხოლოდ წიგნების კითხვა არ იგულისხმება, როდესაც მათ დარწმუნებას ვცდილობთ რაიმეში და არ გამოგვდის.

ზაფხული  თვალის დახამხამებაში გავა და ისინი ისევ წიგნებთან აღმოჩნდებიან, ისევ უზღვავ ინფორმაციასთან, ციფრებთან, სქემებთან და ტესტებთან. ამიტომ მათი არჩევანი გასაგებია, მათი თავისუფლება კი – შეუზღუდავი. და რამდენიც არ უნდა ვეცადოთ, ამ თავისუფლებას არ გაგვინაწილებენ, არ გაგვიყოფენ, თუ მათ მართლაც საინტერესო საქმეს არ შევთავაზებთ, ცოტათი არ დავაინტერესებთ და მხოლოდ იმპერატიული ტონით შევეცდებით ის საქმე გავაკეთებინოთ, რომელიც მიგვაჩნია, რომ მათთვის სასარგებლოა. თან, რა აზრი აქვს წიგნების ძალდატანებით კითხვას?!  წარმოუდგენელია ბედნიერი იყო, როდესაც ჩვენი ყველა უჯრედი უბედური და უსიცოცხლოა. ასეა წიგნებზეც, თუ საკუთარი ტანით არ შეიგრძნობ ამ განცდას, ტყუილად კითხვას რა აზრი აქვს.

– მარიამ, ადი სახლში და წიგნი წაიკითხე! მარიამ, ადი სახლში-მეთქი! – თითქოს ლურსმნებს არჭობენ ტვინში, ისე ჩამესმის ეს სიტყვები. არ ვიცი, მარიამი რამდენ წიგნს კითხულობს, უყვარს თუ არა საერთოდ კითხვა, კარგად სწავლობს თუ არა, რა ინტერესები აქვს და ა.შ მასზე არაფერი ვიცი, გარდა იმისა, რომ მეშვიდე კლასში გადავიდა და ლახტით კარგად ხტუნავს, მხიარული და საყვარელი გოგოა და რამდენჯერმე სურვილი გამიჩნდა წიგნებზე დავლაპარაკებოდი, მაგრამ რატომღაც გადავიფიქრე. ამიტომ, როდესაც ხმამაღლა უყვირიან და სახლში აგზავნიან წიგნის წასაკითხად, მისი კარგად მესმის. მას ურჩევნია ეზოში იჯდეს დედის გვერდით  და უფროსებთან ერთად იმუსაიფოს, მათი საუბრები მოისმინოს და თავისი აზრი გამოხატოს.

თუკი ერთხელაც გავბედავ და მასთან წიგნების შესახებ ვილაპარაკებ, აუცილებლად მოვუყვები ბოლო დროს წაკითხულ წიგნებზე, რომლებმაც ჩემზე განსაკუთრებული შთაბეჭდილება მოახდინეს და დამამახსოვრდნენ.  მათ შორის ერთ-ერთი ანა გავალდას “35 კილო იმედია”, რომელიც ერთი ბიჭუნასა და ბაბუასთან მის საოცარი ურთიერთობის შესახებაა. კიდევ ერთი წიგნი, რომელზეც მარიამს დაველაპარაკებოდი ჯუდი ბლუმის “აქ ხარ ღმერთო? ეს მე ვარ მარგარეტია”. მარგარეტ საიმონი თერთმეტი  წლის გოგონაა, რომელიც ყველაზე გულახდილი თავის დღიურთანაა, თუმცა მასაც ჰყავს ყველაზე ახლობელი მესაიდუმლე, ეს მისი სამოცი  წლის ბებიაა. ეს წიგნი არა მარტო თერთმეტი წლის გოგონებისთვის გამოდგება, არამედ პირველ რიგში მათი მშობლებისთვისაა, რომლებსაც ხანდახან არ ესმით საკუთარი შვილების და ვერც იმას ხვდებიან, როგორ უნდა ელაპარაკონ თავიანთ მოზარდ გოგონებს. ენ მარტინის “ჩემს დასთან ცხოვრების ათი წესი” ორი დის შესახებაა, რომელთაგან ერთ-ერთი ცდილობს თავი დაიცვას პატარა დის “შემოტევისგან”  და  მასთან ურთიერთობის გასაუმჯობესებლად ათ  წესს შეადგენს, იმისთვის, რომ ერთმანეთს არ დაურღვიონ პირადი სივრცე.  ეს წიგნი განსაკუთრებული საკითხავი მგონია როგორც  პატარებისთვის, ასევე უფროსებისთვისაც, რათა თავიდანვე მიეჩვიონ ერთმანეთის პირადი სივრცისა და პირადი ცხოვრების პატივისცემას, რომელიც მათ საკუთარ ოჯახთან თანაცხოვრებაში და შემდეგ უკვე საზოგადოებასთან ურთიერთობაშიც დაეხმარებათ.

კარგ წიგნებზე საუბარი შორს წაგვიყვანს. ამიტომ, თუ ისევ ძალიან გვინდა, რომ ჩვენმა შვილებმა და მოსწავლეებმა იკითხონ მხატვრული ლიტერატურა, ადექით და თავად მოუყევით მათ თქვენი საყვარელი წიგნების შესახებ. მოუყევით ბავშვობაში წაკითხული წიგნებიდან მიღებული შთაბეჭდილებების შესახებ, რა აღგაფრთოვანებდათ და რა გამწუხრებდათ, რომელმა წიგნმა მოახდინა თქვენზე განსაკუთრებული შთაბეჭდილება და ისიც უთხარით, ახლა რას კითხულობთ, იქნებ ასე უფრო საინტერესო და მარტივი გახდეს მათთან ერთად მხატვრული ლიტერატურის სამყაროში ხეტიალი.

საშუალო სკოლაში ამ უკანასკნელ წლებში საბუნებისმეტყველო მეცნიერებებით დაინტერესებულ ნიჭიერ მოსწავლეთა რიცხვი არ იზრდება. სავარაუდოდ, ამის მიზეზი ისაა, რომ ამ მეცნიერებებთან დაკავშირებული პროფესიები უწინდელივით აქტუალური, პრესტიჟული და შემოსავლიანი აღარაა. ახალგაზრდებს ახლა იზიდავთ ის პროფესიები, რომლებიც, მათი აზრით, შედარებით სწრაფ და იოლ შემოსავალს იძლევიან. ასეთი გახლავთ ეკონომიკის სხვადასხვა დარგები (საშინაო და საგარეო ვაჭრობა, საბანკო საქმე, წარმოების მართვა), სამართალი, პოლიტოლოგია, ფარმაცევტიკა და სხვა. საბუნებისმეტყველო მეცნიერებებისადმი ინტერესის კლება ობიექტური პროცესია და განპირობებულია ქვეყანაში არსებული სოციალურ-პოლიტიკური პრობლემებით. თუმცა მნიშვნელოვანწილად ეს დამოკიდებულია საბუნებისმეტყველო საგნებში სასკოლო განათლების ხარისხზეც.

უნივერსტიტეტებში პედაგოგები დგანან აუცილებლობის წინაშე – შეიმუშაონ ტექნოლოგიები მოსწავლეთა ინტერესის ასამაღლებლად და ნიჭიერი ახალგაზრდების ქიმიის, ფიზიკისა და ბიოლოგიის მეცნიერებებთან დაკავშირებული პროფესიებისკენ მოიზიდონ. ეს მნიშვნელოვანია შემოქმედი სპეციალისტების მოსამზადებლად, რომლებიც შეძლებენ ახალი მასალების, ხელსაწყოების, აპარატურებისა და ტექნოლოგიების, ახალი საწარმოების შექმნას და რომელთა დეფიციტიც უკვე შეინიშნება მსოფლიო ბაზარზე. საბედნიეროდ, ყოველთვისაა შედარებით მუდმივი, ნიჭიერ მოსწავლეთა კონტიგენტი, რომელიც ღრმა ინტერესიდან გამომდინარე, ირჩევდა და ირჩევს საბუნებისმეტყველო მეცნიერებებს, კერძოდ კი – ქიმიას.

საგნობრივი ოლიმპიადები დღეისთვის ნიჭიერ მოზარდებთან მუშაობის ყველაზე გავრცელებული მეთოდია. ოლიმპიადა მხოლოდ შეჯიბრი არაა, ის მნიშვნელოვან როლს თამაშობს მოზარდის პიროვნებად ჩამოყალიბებაში და მისი პიროვნული თვითგანვითარების ძლიერი სტიმულია. საქართველოში საგნობრივი ოლიმპიადების მრავალწლიანი ტრადიცია არსებობს, რომელიც მიზნად მოზარდების მოზიდვასა და მათ მეცნიერებით დაინტერესებას ისახავს. ჩვენთან ყოველწლიურად ტარდება ოლიმპიადების ნაციონალური ტურები, რომლებიც სპეციალური რეგლამენტით განისაზღვრებიან. 2014 წლიდან ჩვენი ქვეყანა შეუერთდა საერთაშორისო ოლიმპიურ მოძრაობას ქიმიაში. 2016 წელს ივლისში საქართველო მნიშვნელოვანი მოვლენის მოლოდინშია, რადგან აქ გაიმართება საერთაშორისო ფორუმი – 48-ე საერთაშორისო ოლიმპიადა ქიმიაში (IChO-48).

                საერთაშორისო ოლიმპიადა ქიმიაში – ეს უმაღლესი დონეა, ერთგვარი “მსოფლიო ჩემპიონატია“ ქიმიაში. ის ყოველწლიურად იმართება და მასში მონაწილეობენ საუკეთესო ნორჩი ქიმიკოსები მსოფლიოს ყველა ქვეყნიდან. წელს თბილისს ესტუმრებიან ნორჩი მეცნიერები მსოფლიოს 76 ქვეყნიდან, რათა თავიანთი თეორიული და პრაქტიკული მეცნიერული ცოდნის დემონსტრირება მოახდინონ, გამოცდილება გაუზიარონ ერთმანეთს და, რაც მთავარია, თავიანთი მიღწევები საერთაშორისო მასშტაბით სამეცნიერო სფეროს განსავითარებლად გააერთიანონ. ოლიმპიადა ორტურიანია – პრაქტიკული (ექსპერიმენტული) და თეორიული. წარმოდგენილი საკითხების უმრავლესობა, სცდება ჩვეულებრივი სკოლის პროგრამას.

როგორ ამოვიცნოთ გამორჩეულად ნიჭიერი მოზარდი? როგორ შევიმუშაოთ სწორი სამუშაო მეთოდიკა პედაგოგებისთვის, რომლებიც ოლიმპიადისთვის ასეთ მოსწავლეს ამზადებენ? რისი მომცემია მოსწავლისთვის მსგავს ღონისძიებებში მონაწილეობა? როგორ დავაინტერესოთ ნიჭიერი ბავშვები? რა პრობლემების, ამოცანებისა და გამოწვევების წინაშე დგას ოლიმპიური მოძრაობა ქიმიაში? ნათელია, რომ ერთ წერილში შეუძლებელია ყველა ამ კითხვაზე პასუხის გაცემა.

დღეისათვის „ოლომპიური ჩემპიონების“ მზადება, ენთუზიასტი, შემოქმედებით ძიებაში მყოფი პედაგოგებისა და თვით მოსწავლეების ძალისხმევაზეა დამოკიდებული. ქიმიის ოლიმპიადისათვის სათანადო მზადება და წარმატებული მონაწილეობა, მნიშვნელოვან ინტელექტუალურ შესაძლებლობებს, სისტემატიურ ხარისხიან მზადებასა და, რაღა თქმა უნდა, გააზრებულ სურვილს მოითხოვს. ამისთვის კი საჭიროა შესაბამისი კვალიფიკაციისა და მომზადების მქონე პედაგოგები. ეს სამუშაოთა მთელი კომპლექსია, რომელიც პედაგოგებისგან განსაკუთრებულ ყურადღებას მოითხოვს. ამისათვის მათ უნდა იქონიონ კავშირი მეცნიერებთან და ტექნოლოგებთან, რათა საუკეთესო გარემო შექმნან ინტელექტუალურ შრომაზე ორიენტირებულ მოზარდთა განვითარებისათვის.

მომზადების ერთ-ერთი მეთოდი – წინა წლის საოლიმპიადო ამოცანების განხილვა და ვარჯიშია.

განხილვისათვის გთავაზობთ ოლიმპიადის ამოცანების რამდენიმე ნიმუშს.

არამდგრადი ქიმიური რეაქციები

ბევრი ქიმიური რეაქცია არამდგრადი ხასიათისაა. ასეთი რეაქციები, პირობებიდან (კონცენტრაცია, ტემპერატურა და სხვა) გამომდინარე, შეიძლება სხვადასხვა რეჟიმში  (მდგრადი, მერყევი და ქაოტური) წარიმართოს. ასეთ რეაქციათა უმრავლესობის მექანიზმი გამორიცხავს, ავტოკატალიზურ ელემენტარულ სტადიებს. განვიხილოთ მარტივი რეაქციის მექანიზმი, რომელიც მოიცავს ავტოკატალიზურ სტადიას:

 (B და D- რეაგენტები, X-ინტერმედიატი, P-პროდუქტი).

1.1. დაწერეთ რეაქციის ჯამური განტოლება ამ ორსტადიიანი მექანიზმის შესაბამისად. დაწერეთ კინეტიკური განტოლება X-სთვის.

1.2. გამოიყვანეთ ამ რეაქციის კინეტიკური განტოლება, კვაზისტაციონარული მიახლოების გამოყენებით. იპოვეთ:

რეაქციის მიმდევრობა B რეაგენტის მიხედვით,

რეაქციის მიმდევრობა D რეაგენტის მიხედვით,

რეაქციის ჯამური მიმდევრობა.

რეაქცია უნდა წარიმართოს ღია სისტემაში და ამასთან, სისტემას მუდმივად ემატება B და D, ისე, რომ შენარჩუნდეს თანაბარი და მუდმივი კონცენტრაციები [B]= [D]= const.

2.1. კინეტიკური განტოლების ამოუხსნელად ააგეთ კინეტიკური მრუდი[X](t) იმ შემთხვევაში, როცა 1) [X]₀ > k₂ ∕ k_1, 2) [X]₀ <k₂ ∕ k₁

2.2. კინეტიკური განტოლების ამოუხსნელად, ააგეთ კინეტიკური მრუდი [X](t) იმ შემთხვევისთვის, როცა რეაქცია დახურულ სისტემაში მიმდინარეობს, ხოლო საწყისი კონცენტრაციები აკმაყოფილებენ შემდეგ თანაფარდობას:

[B]₀ =[D]₀ , [X]₀ > k₂ ∕ k₁> k₂ ∕ k₁

გაცილებით რთული კინეტიკური ხასიათისაა რამდენიმე ინტერმედიატების მქონე რეაქციები. განვიხილოთ ეთანის ჟანგბადში ცივად წვის რეაქციის გამარტივებული მექანიზმი.

გარკვეულ პირობებში, ეს რეაქცია მერყევ რეჟიმში მიმდინარეობს. ინტერმედიატებს წარმოადგენენ პეროქსიდი C₂H₆0₂ და ალდეჰიდი C₂H₄0_, P- სტაბილური პროდუქტია,

3.1. განსაზღვრეთ X ,Y და P ნივთიერებები.

შეავსეთ გამოტოვებული ადგილები რეაქციის მექანიზმში.

არამდგრადი ქიმიური რეაქციების მიმდინარეობა, ხშირად ტემპერატურით განისაზღვრება, რომელიც გავლენას ახდენს სიჩქარის კონსტანტის მნიშვნელობაზე.

ზემოთ მოტანილ მექანიზმში, კონცენტრაციის ცვალებადობა შესაძლოა მხოლოდ როცა k₁ ≥k₂ . არენიუსის უტოლობის პარამეტრები განისაზღვრა ექსპერიმენტით (ცხრილი13)

                                                                                                    ცხრილი13

4.1. რომელია  უმაღლესი ტემპერატურა, რომლის პირობებშიც კიდევ შესაძლოა მერყეობა? პასუხი დაამტკიცეთ გაანგარიშებით.

ამოხსნა

რეაქციის მიმდევრობა D-ის მიხედვით 2-ია, B-ის მიხედვით უდრის 1-ს; საერთო მიმდევრობა- პირველი.

                                                                                              (0,5ქულა ყოველი სწორი მნიშვნელობისთვის)

1) თუ [X]₀ > k₂ ∕ k₁, მაშინ დროის ნებისმიერ მონაკვეთში d[X] ∕ dt > 0, და კონცენტრაცია მონოტონურად იზრდება.

2) თუ [X]₀ < k₂ ∕ k₁, მაშინ დროის ნებისმიერ მონაკვეთში d[X] ∕ dt < 0, და კონცენტრაცია მონოტონურად მცირდება. აქ შესაძლებელია 2 ტიპის კინეტიკური მრუდი. თუ  k₂ ∕ 2k₁ < [X]₀ < k₂ ∕ k₁, მაშინ კინეტიკურ მრუდზე შეინიშნება გადახრის წერტილი. თუ საწყისი კონცენტრაცია დაბალია, [X]₀ > k₂ ∕ 2k₁, მაშინ კონცენტრაცია X მონოტონურად დაიკლებს თავის წარმოებულთან ერთად.

 (ორივე მრუდი ითვლებოდა სწორ პასუხად). (2ქულა)

რეაქციის დასაწყისში [X] იზრდება, თუმცა ის უსასრულოდ ვერ გაიზრდება. ბოლოს და ბოლოს საწყის მნიშვნელობას უბრუნდება, იმდენად რამდენადაც მეორე რეაქცია შეუქცევადია.

 (2 ქულა მაქსიმუმისთვის, 1 ქულა სწორი ასიმპტოტიკური მნიშვნელობისთვის).

(0,5 ქულა ყოველ უცნობ ნივთიერებაზე ( X, Y, P სამი გამოტოვებული))

(1 ქულა გამოთვლაზე, 2 ქულა სწორი ამოხსნისათვის).

მაგნიუმის განსაზღვრა.

HCl-ით შემჟავებულ საანალიზო ხსნარში მაგნიუმის განსასაზღვრად ხსნარს ჭარბად უმატებენ (NH₄)₂HPO₄-ის ხსნარსა და NH₃-ის ხსნარს სუსტ ტუტე რეაქციამდე. ამის შედეგად გამოილექება MgNH₄PO₄, რომელიც იფილტრება, ჩაირეცხება NH₃-ის განზავებული ხსნარით, ავარვარებენ 1000*C-ზე მუდმივ მასამდე და წონიან.

უპასუხეთ შემდეგ შეკითხვებს, საჭიროების შემთხვევაში გამოიყენეთ რიცხვითი სიდიდეები, რომლებიც ამოცანის პირობის ბოლოსაა მოტანილი (იხ. დანართი).

1. დაწერეთ გამოლექვისას მიმდინარე რეაქციის განტოლება.
2. დაწერეთ ნალექის გავარვარებისას მიმდინარე რეაქციის განტოლება.
3. გრანულირებულ სამედიცინო პრეპარატში „კალმაგინი“, მაგნიუმის შემცველობის განსაზღვრისას, 1,8005 გრ პრეპარატიდან, მიიღეს 0,1532 გრ. გამომწვარი ნალექი. გამოთვალეთ „ კალმაგინში“ MgO-ის მასური წილი.
4. MgNH₄PO₄-ის გამოლექვისას შესაძლოა ნალექში ისეთი ნივთიერებების გადასვლა, როგორიცაა MgHPO₄, Mg(NH₄)₄(PO₄)₂, Mg₃(PO₄)_2, Mg(OH)₂, (NH₄)₂HPO₄ და NH₄Cl. გახურებისას შესაძლოა, ზოგიერთი მათგანის დაშლა. შეადგინეთ შესაბამის რეაქციათა განტოლებები.
5. ცხრილ მე-3 მიუთითეთ, მაგნიუმის შემცველობის ზემოთ აღწერილი მეთოდით განსაზღვრისას, იწვევს თუ არა ცდომილებებს ნალექში, ქვემოთ მოყვანილი მინარევების არსებობა. დაწერეთ „0“-თუ არ იწვევს, „-„ ან „+“ თუ კი იწვევს დადებით ან უარყოფით ზეგავლენას.

                                                                                                                                                                   ცხრილი 3.

6. pH-ის რომელ მაქსიმალურ მნიშვნელობაზე MgNH₄PO₄ გამოლექვას, არ ახლავს  Mg(OH)₂-ის გამოლექვაც? გაითვალისწინეთ, რომ ხსნარის საწყისი მოცულობაა 200 მლ, მაგნიუმის მასა მასში 0,10 გრ.
7. ხსნადობის მუდმივის განსაზღვრის მიზნით (Ksp) MgNH₄PO₄, 100 მლ. ხსნართან, რომელიც შეიცავს MgCl₂, NH₄Cl და NaH₂PO₄-ს, თითოეულს 0,010მ ოდენობით, ხსნარში წვეთ-წვეთობით უმატებდნენ NaOH-ის ხსნარს ნალექის წარმოქმნის დაწყებამდე. გამოლექვა დაიწყო, როცა pH 6,48. გამოთვალეთ Ksp. გაითვალისწინეთ მოცულობის ცვლილება, ექსპერიმენტის მსვლელობისას.

საცნობარო მონაცემები

                                                                                                                                                        ცხრილი 4.

ამოხსნა

5.  ცხრილი 5.

ცდომილება დადებითია, თუ გამოწვის პროდუქტში მაგნიუმის მასური წილი ნაკლებია, ვიდრე Mg₂P₂O₇-ში, ხოლო უარყოფითია, თუ მეტია. ნულის ტოლია, როცა იგივეა ან როცა დაბინძურება სრულად აორთქლებულია გამოწვის პროცესში.

აბრაზიულ ფხვნილში კარბონატისა და ჰიდროფოსფატის განსაზღვრა

Na₂CO₃ CaCO₃ Na₂HPO₄ სახეხი ფხვნილის ძირითად კომპონენტებს წარმოადგენენ. ამ ამოცანაში, თქვენ უნდა განსაზღვროთ კარბონატ- და ჰიდროფოსფატიონების შემცველობა ფხვნილში, ორი მჟავურ-ფუძიანი გატიტვრის მეშვეობით.

ნიმუშს ჯერ უმატებენ ზუსტად განსაზღვრულ მარილმჟავას რაოდენობას. შედეგად ჰიდროფოსფატი გადადის H₃PO₄-ში, კარბონატი კი-CO₂, რომელსაც დუღილით აცილებენ. საწყის ნიმუშში არსებული კალციუმის იონები გადადიან ხსნარში. მათ შეიძლება ხელი შეუშალონ ანალიზის მსვლელობისას, ამიტომ გატიტრვამდე კალციუმს გამოლექავენ CaC₂O₄-ის სახით და გაფილტრავენ.

შემდეგ წარმოქმნილ ფოსფორმჟავას, ორჯერ ტიტრავენ წინასწარ დამზადებული სტანდარტული NaOH-ის ხსნარით, ორი განსხვავებული ინდიკატორის თანაობისას: ერთ გატიტრვას ახდენენ ბრომკრეზოლის მწვანეთი (BCG), მეორეს კითიმოლფტალეინის (TP). პირველი გატიტრვისას H₃PO₄ (და ჭარბი HCl) იტიტრება H₂PO^–₄, გატიტვრის ბოლო წერტილი, სუსტი მჟავა მაჩვენებლების ზღვარშია (pH_~4,5). ამ დროს შეიმჩნევა ფერის ცვლილება ყვითლიდან ლურჯში. მეორე გატიტვრისას წარმოიქმნება HPO₄^2-. გატიტვრის დასრულებაზე მიუთითებს ფერის ცვლილება – უფერულიდან ლურჯში გადასვლა (ზომიერად ტუტე გარემო pH_~10,0).

CO^-2₃-ის შემცველობა ნიმუშში განისაზღვრება შემდეგი სხვაობით: ა) ნიმუშის გასახსნელად გამოყენებული HCl-ის ექვივალენტური რაოდენობის გატიტრულ ხსნარის რაოდენობას შორის; ბ) გატიტრული ხსნარის რაოდენობის შესაბამის, მეორე  (TP) -თი გატიტვრის საბოლოო წერტილს შორის. HPO₄^2-. შემცველობას განსაზღვრავენ, იმ გატიტრული ხსნარების რაოდენობათა სხვაობით, რომლებიც საჭიროა   TP-თი დაBCG-თი გატიტვრის საბოლოო წერტილის მისაღწევად.

მეთოდიკა

ნაბიჯი1. ნიმუშის გახსნა და CO2-ის მოცილებით:

ჭიქაში მოთავსებულ და საათის მინით დახურულ სახეხი ფხვნილის ნიმუშს უმატებენ 10,0მლ.HCl (პიპეტით, ფრთხილად, არ მოხადოთ მინა, რათა შეინარჩუნოთ უდანაკარგოდ, გაშხეფების გარეშე), დაახლოებით 1 მოლი/ლ-ზე (მჟავას ზუსტი კონცენტრაცია ეტიკეტზეა). მას შემდეგ, რაც ინტენსიური აირგამოყოფა დასრულდება, ქურაზე ფრთხილად შევათბოთ ჭიქა, სანამ სრულად არ გამოიყოფა აირი. ამის შემდეგ ხსნარი მივიყვანოთ დუღილამდე და ვადუღოთ 2-3 წუთი.

ნაბიჯი2. კალციუმის გამოლექვა:

ჭიქა გადმოვიღოთ ქურიდან. საათის მინაზე არსებული კონდესანტი დისტილატით ჩავრეცხოთ ჭიქაში. დავამატოთ 1-2 მლ.15%-იანი K₂C₂O₄ ხსნარი საზომი ცილინდრით. დაველოდოთ სანამ კალციუმის ოქსალატის დიდი ნაწილი არ გამოვა ნალექში (დაახლოებით 10-20 წუთი). ეს დრო გამოიყენეთ NaOH ხსნარის სტანდარტიზაციისათვის (იხ. მეთოდიკა ქვემოთ).

ნაბიჯი 3. NaOH ხსნარის სტანდარტიზაცია:

პიპეტის მეშვეობით 10 მლ HCl ხსნარი მოვათავსოთ 100მლ-იან საზომ კოლბაში. ხსნარი დისტილატით შევავსოთ ნიშნულამდე და შევანჯღრიოთ. ბიურეტი ავავსოთ NaOH-ით. პიპეტით ამოვიღოთ და საზომი კოლბიდან კონიკურში გადავიტანოთ 10 მლHCl განზავებული ხსნარი. დავამატოთ 1-2 წვეთი თიმოლფტალეინის ხსნარი და გავტიტროთ ლურჯ შეფერილობამდე, რომელიც 5-10 წამი მდგრადი იქნება მორევისას.

გავიმეოროთ გატიტვრა ახლოს მდგომი შედეგების მიღებამდე. სასურველია, რომ გატიტრული ხსნარის უმეტეს და უმცირეს მოცულობებს შორის სხვაობა არ უნდა აღემატებოდეს 0,10მლ.-ს. მოცულობათა ყველა საშუალო მაჩვენებელ აღრიცხეთ 0,01 მლ-მდე სიზუსტით.

2.1.ა) შეავსეთ ცხრილი:

NaOH ხსნარის სტანდარტიზაცია

ბ) გამოთვალეთ ხსნარში NaOH -ის კონცენტრაცია მოლ/ლ-ში.

ნაბიჯი 4. კალციუმის ოქსალატის გაფილტვრა:

მას შემდეგ, რაც CaC₂O₄ ნალექის სახით გამოვიდა, ხსნარი გაფილტრეთ. გაფილტრული ხსნარი მოათავსეთ 100 მლ-იან საზომ კოლბაში. დასაშვებია ხსნარის უმნიშვნელო შემღვრევა, რადგან კალციუმის ოქსალატის მცირე რაოდენობა გატიტვრას ხელს არ უშლის. ფილტრი ჩავრეცხოთ დისტილირებული წყლით. ხსნარი შევავსოთ კოლბის ნიშნულამდე და ავურიოთ. გამოყენებული ფილტრი გადააგდეთ ურნაში.

ნაბიჯი 5. ნიმუშის გატიტვრა ბრომკრეზოლის მწვანეთი:

მე-4-ე საფეხურზე მიღებული ხსნარის ნიმუშის 10 მლ, პიპეტით გადაიტანეთსაზომი კოლბიდან კონიკურ კოლბაში.და დაუმატეთ 3 წვეთი ბრომკრეზოლის მწვანეს ხსნარი. მეორე ასეთივე კოლბაში დაამზადეთ შესადარებელი ხსნარი, დაამატეთ 3 წვეთი NaH₂PO₄-ის 15%-იანი ხსნარიდა 3 წვეთი BCG-ის ხსნარი 15-20 მლ. დისტილირებულ წყალში.ხსნარის ნიმუში გატიტრეთ NaOH-ის ხსნარით იქამდე, სანამ მისი შეფერილობა არ დაემთხვევა შესადარებელი ხსნარის შეფერილობას.

2.2. შეავსეთ ცხრილი:

პირველი გატიტვრის შედეგები(BCG)

ნაბიჯი 6. ნიმუშის გატიტვრა თიმოლფტალეინის მიხედვით:

მე-4-ე საფეხურზე მიღებული ხსნარის ნიმუშის 10 მლ პიპეტით გადავიტანოთ საზომი კოლბიდან კონიკურში. დაუმატოთ 2 წვეთი თიმოლფტალეინის ხსნარი და გავტიტროთ NaOH-ით ლურჯი შეფერილობის მიღებამდე, რომელიც მდგრადია 5-10 წმ მორევისას.

2.3. შეავსეთ ცხრილი:

მეორე გატიტვრის შედეგები

ნაბიჯი 7. . გაანგარიშებები:

2.4 გამოიანგარიშეთ ნიმუშში CO₃^2- მასა;

2.5. გამოიანგარიშეთ ნიმუშში HPO₄^2- მასა.

საფეხური8.დამატებითი კითხვები.

ნაბიჯი 8.  დამატებითი საკითხები:

2.6. ა) დაწერეთ ერთი რეაქციის ტოლობა მაინც, რომელიც გამოსახავს თქვენ მიერ ჩატარებული ნიმუშის ანალიზისას ხელისშემშლელ ზეგავლენას.

ბ) ცხრილში მოყვანილ მონაცემებში, ზოგიერთი შეცდომაა, რაც შესაძლოა ანალიზის ცალკეულ სტადიებზეა დაშვებული. მიუთითეთ, რომელ შეცდომებს შეუძლიათ გამოიწვიონ, CO₃^2- და /ან HPO₄^2- შემცველობის განსაზღვრისას ცდომილებები რეალურ მონაცემთან შედარებით. გამოიყენეთ შემდეგი აღნიშვნები: „0“- ცდომილების არარსებობისას,  „+“-თუ კი შედეგი მეტობითაა (დადებითი ცდომილება) და „-„- თუ შედეგი კლებადია (უარყოფითი ცდომილება).

H₂CO_{3 :} pK_a1 = 6,35; pK_a2 =10,32,

H₂CO₄: pK_a1 =1,25; pK_a2 = 4,27

ამოხსნა

2.1.ა) 2.2.,  2.3.

საბოლოო მოცულობები V_1,f , V_2,f , და V_3,f  ფასდება შემდეგი სქემით:

ΔV = | Vმიღებული – Vმოცემული|

სადაც Vმიღებული -ეს ყოველი მოცულობაა V_1,f , V_2,f , და V_3,f  -შესაბამისი მნიშვნელობა, Vმოცემული რომელიც ამოცანის ავტორების მოცემულობაშია.

მნიშვნელობები ΔVmax და ΔVmin (მლ) მოყვანილია ცხრილში.

(25 ქულა, მაქსიმუმ ყოველი გატიტვრისთვის.)

2.1. ბ) NaOH კონცენტრაციის გაანგარიშება:

c(NaOH)=c(HCl) · V(HCl) · V(ალიკვოტები) ∕ V(კოლბის) · V(NaOH) = 1,214(მოლი/ლ) · 10,00(მლ) · 10,00(მლ)

2.4. CO₃^2- მასის გაანგარიშება:

2.5. HPO₄^2-  მასის გაანგარიშება:

2.1.ბ), 2.4., 2.5-ის გაანგარიშებების სისწორე ფასდება შემდეგნაირად:

1) მონაწილის მიერ მიღებული რიცხობრივი შედეგის (ციფრული მნიშვნელობების რიცხვის ჩათვლით) შედარებით, იმ მნიშვნელობებთან, რაც მონაწილემ მიიღო გაანგარიშების სწორი მეთოდის გამოყენებით;

2) მონაწილის მიერ შეთავაზებული გაანგარიშების მეთოდის შემოწმება.

(მაქსიმალური 5 ქულა, სრული სწორი პასუხისათვის, ყოველი გაანგარიშების შედეგზე)

ჯარიმები ანგარიშისას ან მონაცემთა წარმოდგენისას დაშვებულ შეცდომებზე

*საბოლოო პასუხში ითვალისწინებს მხოლოდ მნიშვნელობის აღმნიშვნელ ციფრებს.

** არ ითვალისწინებს, თუ შეცდომა გამოწვეულია მნიშვნელობის აღმნიშვნელ ციფრთა არასაკმარისი რაოდენობით, ადრე განსაზღვრულ NaOH-ით.

2.6. ა) Ca²⁺ + H₂PO4 ―› CaHPO₄ +H⁺  ან  Ca²⁺ + 2HPO^2-₄ ―› Ca₃(PO₄)₂ + 2H⁺

ამ რეაქციების მსვლელობისას, გამოიყოფა წყალბადის იონები, რომლებიც გავლენას ახდენენ გატიტვრის შედეგებზე. (1 ქულა, ნებისმიერი სწორი ტოლობისთვის).

ბ)

ახლა რომ არის, მაშინ ეგრე არ იყო. ინტერნეტში, რომელიც ჩვენს წარმოდგენაში ლაბადამოსხმული, იდუმალი არსება გახლდათ, ვერ მოძებნიდით, თუ სად დაუკრავდა თქვენი საყვარელი მუსიკალური ბენდი უახლოეს ხანებში – ბერლინში, პარიზსა თუ ამსტერდამში. იქნებ ბუდაპეშტში, ზიგეტის ფესტივალზე? თითების მარტივი მოძრაობით ვერ აკრეფდით თქვენი ბარათის მონაცემებს და ვერ იყიდდით Radiohead-ს კონცერტის ბილეთს. ვერც booking.com-ზე ინადირებდით თვითმფრინავისა და სასტუმროს იაფ ბილეთებზე.

მაშინ, როდესაც ტომ იორკი Creep-ზე სტადიონებს იყოლიებდა, როცა Red Hot Chili Peppers-ი გადაჭედილ მოედნებს აგუგუნებდა, როდესაც დიდებით დაღლილი მიკ ჯაგერის მიერ დარბაზისკენ გაწვდილ მიკროფონს ათიათასობით ადმიანი ჩაჰკიოდა… ჩვენთან  იყო „მაესტრო“ და „პირველი სტერეო“. იყო საახალწლო კონცერტები, რომლებიც უგემოვნოდ მორთულ-მოკაზმულ პავილიონებში იწერებოდა და ამით ძალიან ჰგავდა მოსკოვზე (რუსეთის პირველ არხს ვგულისხმობ) გასულ ტაკიმასხარაობებს – ტატიანა ბულანოვას საპირველიანვრო სევდის დღესასწაულს, ვალერი ლეონტიევის ამოუცნობ მოძრაობსბ, ნატაშა კარალიოვას მანჭვა-გრეხას და ალლა პუგაჩოვას ტინგიცს რომელიმე ახალ ჯეელთან. ჩვენთან იყო „საუკუნის ნოსტალგია“, რომელზეც ქართული ესტრადის ვარსკვლავები ნამდვილი ვარკსკვლავების სიმღერებს ქართულად ამღერებდნენ. ვითარების უკეთ საჩვენებლად გეტყვით, რომ ეკა კვალიაშვილი ბარბრა სტრეიზანდის Woman in love-ის ქართულ ვარიანტს ასრულებდა.

რა გასაკვირია, რომ ამ დროს, ყველა, ვინც ეკრანზე ჩნდებოდა და სიმღერას ტუჩებს აყოლებდა, ჩვენი ღმერთი იყო.

1999 წელს, ედუარდ შევარდნაძის, უფრო სწორად კი „საქართველოს მოქალაქეთა კავშირის“ წინასაარჩევნო კამპანიაში თითქმის მთელი ქართული ესტრადა ჩაერთო. ინტილიგენციამ, რომელიც ყოველთვის ითხოვდა ყურადღებას ხელისუფლებისგან, გადაწვიტა მოქმედ მთავრობას გვერდში ამოსდგომოდა და ცხადია ამით გამორჩენა ენახა. ინტილიგენციამ, რომელთან დალაგებული ურთიერთობაც აგრერიგად აძლევდა ხელს თავად ხელისუფლებასაც. მომღერალთა და მსახიობთა არმიას ჯემალ სეფიაშვილი ჩაუდგა სათავეში და ეკრანზე გამოჩნდა ვიდეო „გიხაროდენ“. იქ იყო ყველა, ვინც კი მაშინ მღეროდა. კლიპის დასაწყისში ჯემალ სეფიაშვილი ისევე თვლიდა პროექტში მონაწილე არტისტებს, როგორც ქელეხშია აწერინებენ ხოლმე გვარებს, რათა ჭირისუფალმა კარგად ნახოს, ვინ შეეწია.

ახლა რომ ვუკვირდები, ძალიან სასაცილო ამბავია.

ამ კლიპლში იყვნენ „ქუჩის ბიჭებიც“. იმ დროისთვის ჯერ კიდევ უცნობი, სახელისა და დიდებისთვის ბორჯომიდან დედაქალაქისკენ წამოსული ოთხი ყმაწვილი. საქართველოში წარმატებისკენ გზა აუცილებლად რაღაცაზე გადის – ან ფულზე, ან ბიზნესზე, შეიძლება ვიღაცის საწოლზე ან პოლიტიკაზე. ასე აღმოჩნდა ეს ოთხი ქუჩის ბიჭი ჯემალ სეფიაშვილის პროექტში. სიმართლე ითქვას, ძალიან სასაცილოდ გამოიყურებოდნენ. აბაზანიდან ახლადგამოსულ და პირსახოცშემოხვეულ კაცებს ჰგავდნენ.

თუმცა, პროექტში მონაწილეობამ გაამართლა. მალე ქუჩის ბიჭებიც ღმერთები გახდნენ. მახსოვს, ჩემი უბნის დიდი ბიჭები, საქმის გარჩევის დროსაც კი ისეთივე მოძრაობებს აკეთებდნენ, როგორც გურამიკო კლიპში, სიმღერის დროს.

მოგვიანებით, ისინი ფილარმონიაში გავიცანი. ეს იყო ყოველგვარ პომპეზურობას მოკლებული შეხვედრა კუმირებთან. ბებიაჩემი, რომელიც თბილისის საკონცერტო დარბაზში  სართულის გამგე იყო და არტისტთა ოთახების გასაღებები ებარა, ხშირად დამატარებდა სამსახურში და  ფრუნზიკ მკრტიჩიანის გმირის არ იყოს – „იშტოიანა ვიძილ“. ერთხელაც, რომელიღაც გალა კონცერტის წინ, როცა ბებიაჩემს მორიგი გასაღები უნდა გადაეცა შემსრულებლისთვის, მე კი კუდში მივყვებოდი, აღმოჩნდა, რომ კლიტეთმპყრობელები ქუჩის ბიჭები უნდა გამხდარიყვნენ. გავშეშდი. ისინი გამიგებენ, ვისაც ნანახი აქვს საოცრად ემოციური ვიდეო, რომელზეც ნაჩვენებია იმ ბავშვთა რეაქციები, რომლებიც თავიანთ საყვარელ ფეხბურთელებს ხედავე. ისინი პირღიები დგანან, ყვირიან ფეხბურთელის სახელს, ტირიან, ხელებზე კოცნიან მათ. მე – გავშეშდი. ვერც წინ გადავდი ნაბიჯი და ვერც უკან. ასე მხოლოდ ერთხელ დამემართა, როდესაც სადარბაზოდან გამოსულმა ეზოში მწოლიარე დიდი, შავი გველი დავინახე.

• ბიჭებო, ეს დათუნაა, ჩემი შვილიშვილი – უთხრა ბებიამ გასაღების მომლოდინე ვარსკვლავებს.

ერთერთმა თავზე გადამისვა ხელი.

ის იყო და ის. არ ვიცი რატომ, მაგრამ მას შემდეგ ქუჩის ბიჭები ჩემი ვარსკვალევის სიიდან ამოვშალე. განა იმიტომ, რომ ძალიან ცივად შეხვდნენ მათ გულშემატკივარ ბავშვს. არა. უბრალოდ, ისინი ჩვეულებრივი ადამიანები აღმოჩდნენ.

ეს ამბავი კი იმან გამახსენა, რომ არცთუ ისე დიდი ხნის წინ, თბილისს ძალიან  კარგი მწერალი – ეტგარ კერეტი ეწვია. ვიცოდი, რომ ჩემს უფროს მეგობარსა და მასწავლებელს (სხვათა შორის, ამ ჟურნალის მთავარ რედაქტორს) ნატო ინგოროყვას მისი ნაწერები ძალიან უყვარს. ვკითხე, შეხვედრაზე ხომ მოდიხარ – მეთქი. არაო, მოკლედ მომიჭრა. „არ მინდა იმედი გამიცრუვდეს. ჩემი საყვარელი ავტორების გაცნობისას, აქამდე სწორედ ასე ხდებოდა“.

ახლა ვხვდები, რასაც გულისხმობდა.

„ელფების ფანჯრები და კრისტალები“

რაც უფრო მეტ დროს ვატარებ ბავშვებთან, მით უფრო მეტად ვრწმუნდები, რომ ამ პატარა ადამიანების სამყაროში შეღწევა კი არა, ამ სამყაროს გაგებაა ძალიან ძნელი. ისინი ხომ საკუთარი პატარა სამეფოების მეფეები და დედოფლები არიან, საკუთარი წესებით, კანონებით, მოსაზრებებით, რომლებიც ხშირად ძალიან მტკიცე და შეურყეველია. თუნდაც კარგისა და ცუდის გაგება. ერთმანეთთან, მშობლებსა თუ მასწავლებლებთან ურთიერთობის მათეული გააზრება.

ბავშვების წარმოდგენები, შეგრძნებები, ემოციები, ფიქრები, განცდები იმდენ შრესა და ნიუანსს მოიცავს, რომ მასწავლებელი ძალიან ფრთხილად უნდა იყოს, რათა უნებლიეთ რამე ისეთს არ შეეხოს, არ დააზიანოს, რაც მომავალში კომპლექსამდე, შიშამდე, სტერეოტიპამდე, თვითრწმენის დაკარგვამდე ან საგნის/დისციპლინის მიმართ ინტერესის დაკარგვამდე მიგვიყვანს. რამდენჯერ გაგვიგონია: რომ არა ჩემი მუსიკის მასწავლებელი, რომელიც იმ ცივ 90-იანებში გაყინულ თითებში სახაზავს მირტყამდა, ვინ იცის, ჩემგან როგორი მუსიკოსი დამდგარიყოო. რომ არა ცეკვის ღრიალა მასწავლებელი, რომ არა ქიმიის უხასიათო მასწავლებელი, რომ არა მათემატიკის „ბუზის ხმის გაგონების“ მოსურნე მასწავლებელი… და ასე, უსასრულოდ შეიძლება აუხდენელი სურვილებისა და გაცრუებული იმედების ჩამოთვლა. იმ სურვილებისა და იმედების, რომლებიც, როგორც მერე აღმოვაჩინეთ, ბავშვობაში დიდი მონდომებით ჩაგვიკლეს ჩვენთვის ყველაზე ავტორიტეტულმა მასწავლებლებმა. რაღა თქმა უნდა, არსებობდნენ ისინიც, ვისაც ვბაძავდით, ვინც მოგვწონდა, ვისი გაკვეთილებიც ზღაპარი და სასწაული იყო იმ უფერულ წლებში.

და აი, მივადექით მთავარს. ნებისმიერი ჩვენგანის იმ პიროვნებად ჩამოყალიბებაში, როგორებიც დღეს ვართ, უმნიშვნელოვანეს როლს ასრულებს დაწყებითი კლასები – ამ ასაკში ფორმირდება ხედვა, ღირებულებები, სურვილები, მისწრაფებები. ასე ვთქვათ, ჩვენს ცნობიერში იტვირთება ჩვენი სამომავლო მე. იქმნება სასურველი მეს ხატი, რომლის ხორცშესხმასაც შემდეგ მთელი ცხოვრება ვცდილობთ. ჰოდა, ამ პროცესში მასწავლებლის როლი ძალიან დიდია.

მოდი, თეორიები და ციტატები ცოტა ხნით დავივიწყოთ და უბრალოდ დავფიქრდეთ: როდის გამოგვდის ყველაზე უკეთ საქმე? როდის გვეხალისება რამის კეთება? მხოლოდ მაშინ, როცა გარკვეული ინტერესი გვაქვს. ინტერესი კი ორგვარია: მატერიალური და სულიერი. სხვაგვარად, ესენი გარეგანი და შინაგანი სტიმულებია. ორივე ძალზე მნიშვნელოვანია და ერთმანეთს არ გამორიცხავს, პირიქით, ავსებს კიდეც. იდეალურად მაშინაა საქმე, როცა ორივე ინტერესი ერთადაა. ძალიან მარტივად რომ ვთქვათ: როცა იმაში გვიხდიან ფულს, რისი კეთებაც გვსიამოვნებს, ჩვენი შრომის ნაყოფი მეტად სრულფასოვანია, ვიდრე მაშინ, როცა მხოლოდ მატერიალური ინტერესის გამო ვქმნით. მხოლოდ სულიერი ინტერესის საფუძველზე მუშაობა კი მალე გვბეზრდება და საბოლოოდ საქმეზე გულიც გვიცრუვდება.

ასეა, დღეს მატერიალურისა და სულიერის ჰარმონია აუცილებელი პირობაა სიმშვიდისა და ნაყოფიერი მუშაობისთვის.

და თუ ჩვენთვის ამ ორის ერთობა ესოდენ მნიშვნელოვანია, რა დააშავეს ბავშვებმა, რომლებიც ჩვენზე მეტად არიან ამავე ეპოქის მკვიდრნი და ოცდამეერთე საუკუნის სულისკვეთებას მთელი არსებით გრძნობენ? რატომ დაგვიჩემებია, რომ მცირე ასაკში შინაგანი სტიმულიც საკმარისია, ხოლო გარეგანს უნდა მოვარიდოთ და იშვიათად გამოვიყენოთ? ვფიქრობ, რომ ეს ორი რამ ბავშვებთანაც ისევე ჰარმონიულად უნდა იყოს შეზავებული, როგორც უფროსებთან. ხოლო დაწყებითი კლასები, როგორც ზემოთ აღვნიშნე, ადამიანის განვითარების უმნიშვნელოვანესი პერიოდია და ამ პერიოდში მოსწავლის მოტივაცია/სტიმულები/ინტერესები – გადამწყვეტი.

ჩემი პირადი გამოცდილება კი ასეთია:

როდესაც პირველ კლასში პირველად შევედი, უკვე ვიცოდი, რომ აუცილებლად ჩავეჭიდებოდი და გამოვიყენებდი ამ ასაკის მოსწავლეების ბუნებრივ ინტერესებს ზღაპრების, ჯადოსნობის, შეუცნობელის, მითებისა და ფენტეზის მიმართ.

იმისთვის, რომ მოსწავლეებს სიხარულით ემუშავათ, სასწავლო პროცესი მათთვის მომაბეზრებელ რუტინად და ვალდებულებად არ ქცეულიყო, მხოლოდ ყვითელი წებოვანი სტიკერების იმედად არ ვყოფილიყავით და არც მხოლოდ სიტყვიერი წამახალისებელი კომენტარით შემოვფარგლულიყავით,

მოვიფიქრე ამბავი.

ამბავი ნამდვილად საინტერესო და ჯადოსნური გამოვიდა: ნორვეგიელ ელფებზე, რომლებიც ნამდვილ კრისტალებს ამზადებენ და მათ უგზავნიან, ვინც იმსახურებს. ელფები მთებში ცხოვრობენ და თვალით არავის ენახვებიან. კრისტალები კი ნაირ–ნაირია, ფერადი, წახნაგებიანები. თუ მათში გახედავ, სამყარო სულ სხვანაირი მოჩანს. კრისტალი თავის სამყაროს გაჩვენებს, იმ სამყაროს, სადაც ელფები ცხოვრობენ. ცისფერს, იისფერს, ბრჭყვიალას, ფერადს. ბავშვებს გავაცანი უძველესი მითები ელფებსა და ფერიებზე, გობლინებსა და დრაკონებზე. ვისაუბრეთ ჰობიტებზეც – ვნახეთ ილუსტრაციები, წავიკითხეთ ამბები.

მერე ერთ კედელზე ფორმატი მივაკარით და ზედ გუაშით დავხატეთ მთები, რომლებსაც ფანჯრები ჰქონდა. ფანჯრები ფერადი ფურცლებისგან გამოვჭერით და ისე მივაკარით, რომ ჯიბაკები გამოსულიყო, ამ ჯიბაკებში კი მოსწავლეების სურათი ჩავაწყვეთ (შეგიძლიათ, თავად დაახატვინოთ ბავშვებს საკუთარი პორტრეტები და ისინი გამოიყენოთ). ჰორიზონტალურად იმდენი ფანჯარა „ჩამოვკიდეთ“, რამდენი მოსწავლეც იყო კლასში, ვერტიკალურად კი ხუთი სართული გამოგვივიდა – კვირის ხუთი დღის შესაბამისად.

ყოველდღე თითო სართულით ზემოთ ავლენ ის ბავშვები, რომლებიც მასწავლებლის დავალებებს შეასრულებენ, მეგობრებს დაეხმარებიან, წესებს დაიცავენ ან რაიმე განსაკუთრებულს ჩაიდენენ და სხვა. წინასწარ ჩამოწერეთ და საკლასო ოთახში გააკარეთ „ელფების მწვერვალის“ დაპყრობის პირობები, მწვერვალის დამპყრობლებს კი კვირის ბოლოს ელფების კრისტალები გადაეცით.

კრისტალების მაგივრობა გამიწია „დანიურ სახლში“ ნაყიდმა სამშვენისებმა –შუშის ბურთებმა და ქვებმა, რომლებიც ნაირ–ნაირია, ფერადი, იაფი, ლამაზი და ბრჭყვიალა. მათში რომ გაიხედავ, სამყარო სხვანაირი ხდება. ამ კრისტალებს ბავშვები აგროვებდნენ. ზოგიერთმა საგანგებოდ შეიძინა ან დაამზადა კრისტალების შესანახი ქისა და ყუთი. მთელი კვირა ელოდნენ, ერთი სული ჰქონდათ გაეგოთ, ამჯერად როგორები შეხვდებოდათ. ხანდახან კრისტალების მაგივრად ჭრელი ქვები ან ნიჟარები მიმქონდა, ან ჩვეულებრივი მძივის ბურთულები შიგ გაყრილი ფერადი ნართის ძაფით. კვირაობით ეკიდათ გულზე, სანამ ძაფი არ გაწყდებოდა ან მორიგ კრისტალს არ მიიღებდნენ.

რა თქმა უნდა, იცოდნენ, რომ ელფების ამბავი მოგონილი იყო. იცოდნენ, რომ ეს იყო თამაში, მაგრამ – ზღაპრული თამაში, რომელში მონაწილეობაც ყველას უნდოდა. წესები ყველა თამაშს აქვს. კრისტალების თამაშსაც თავისი წესები ჰქონდა: თავი უნდა მოეჩვენებინათ, თითქოს ეს ამბავი სჯეროდათ. ხშირად შევსწრებივარ კიდეც, როგორ უმტკიცებდნენ სხვაკლასელებს კრისტალების ნამდვილობას.

ამ აქტივობამ შედეგი ნამდვილად გამოიღო:

◦ პირველ–მეორე კლასებში საკლასო წესებს უმრავლესობა იცავდა.

◦ ბავშვები მეტად მეგობრულები გახდნენ.

◦ სასწავლო პროცესი სასიამოვნო, სახალისო გახდა. მშობლები ხშირად აღნიშნავდნენ, რომ ბავშვებს სკოლა ყველაფერს ერჩივნათ.

◦ ზღაპრული სამყაროსთან ყოველდღიური შეხების შედეგად გახდნენ მეტად კრეატიულები, განუვითარდათ ფანტაზია, წარმოსახვა;

◦ დაინტერესდნენ მითებით;

◦ დაინტერესდნენ კრისტალების წარმოქმნის გზებით და პრეზენტაციაც კი მოამზადეს ამ თემაზე;

◦ დაიწყეს პატარა თხზულებების და ჩვენი ამბის გაგრძელებების წერა.

◦ და აი, უკვე მესამე კლასში ტოლკინით დაინტერესდნენ. წაიკითხეს „ჰობიტი“, „ბეჭდების მბრძანებელი“.

საბოლოოდ კი „ელფების ფანჯრებმა“ მოსწავლეებს სწავლის, კეთების, ფიქრის ძლიერი მოტივაცია შეუქმნა. კრისტალები თუ გარეგანი სტიმული იყო, სხვა ყველაფერი შინაგან ინტერესს აღვიძებდა. ეს ყველაფერი კი მუხტია, ბიძგია მხატვრული, კრიტიკული და შემოქმედებითი აზროვნებისთვის.

დღეს, როდესაც მესამე კლასი დაამთავრეს, უკვე იციან, რა უნდათ და როგორ მიაღწიონ მიზანს. ზოგი ლექსებს წერს, ზოგი – პროზას. ზოგი ილუსტრაციებს ხატავს, ზოგი ქაღალდისგან საოცრებებს ქმნის, რამდენიმეს მოგზაურობა სურს, ერთმა მითების შესწავლას მიჰყო ხელი.

მოიგონეთ ამბები, დახატეთ მთები, სახლები, გაუკეთეთ კიბეები, ფანჯრები, საფეხურები, აიყვანეთ თქვენი მოსწავლეები და დააპყრობინეთ მწვერვალები, ღრუბლები, პლანეტები. მერწმუნეთ, შედეგი ნამდვილად ზღაპრული იქნება.

იავნანა, ვარდო ნანა, იავნანინაო,

დაიძინე, გენაცვალე, იავნანინაო,

ჯერ არ გათენებულაო, იავნანინაო,

ვარსკვლავები ამოსულა, იავნანინაო…

უხსოვარი დროიდან ჩვილებს იავნანას ჰანგებით აძინებდნენ. გლეხის ოჯახში ბავშვს „ნანინას“ დედა ან ბებია უმღეროდა, ხოლო თავად–აზნაურები ამ საქმეს ძიძებს ანდობდნენ. ძიძამ უამრავი „ნანინა“ იცოდა და მანამდე მღეროდა, სანამ პატარა მტირალა ღრმად არ ჩაიძინებდა.

მზისა და ნაყოფიერების ქალღმერთ ნანას სახელთან დაკავშირებული ეს უძველესი საგალობელი დროთა განმავლობაში ჩვილის დასაძინებელ სააკვნე სიმღერად იქცა.

იავნანა დედათა სიმღერაა. ამ მარტივ, მღერად მელოდიას პოეტური ტექსტით შესრულების საკუთარი მანერა აქვს. იავნანას დანიშნულებაა, ჩვილი დაამშვიდოს, რული მოჰგვაროს და დააძინოს.

იავნანა პირველი სიმღერაა, რომელსაც ჩვილი ეცნობა. შესაბამისად, მისი მნიშვნელობა ძალზე დიდია. ყველა ერს თავისი განუმეორებელი იავნანა აქვს, მაგრამ საერთო შტრიხებით: ნელი ტემპით, დამახასიათებელი ინტონაციით… ანუ დედამიწაზე იმდენი იავნანაა, რამდენიც ენა. მათში აღბეჭდილია კონკრეტული ერის ფილოსოფია, მსოფლმხედველობა, მისი მეშვეობით ბავშვი პირველად ეცნობა გარე სამყაროს.

აკვნის სიმღერების ტექსტში დედობრივი სიყვარულია გამოხატული. დედა შვილს ღიღინით ესაუბრება. მისი ხმამაღალი ფიქრი ხშირად არცთუ ისე მწყობრია, რადგან შვილთან დიალოგი იმპროვიზებულია. ტრადიციულ ფრაზას შესაძლოა ახალი მიებას, იმწუთიერმა ფიქრმა და ემოციამ რომ გააჩინა. დედები ხომ პირველი პოეტები და მუსიკოსები არიან, რომლებიც შვილების სულში პოეზიისა და მუსიკის მარცვლებს თესავენ.

აკვნის სიმღერებს მრავალმხრივი პრაქტიკული დანიშნულება აქვს. სასიამოვნო მელოდიის მოსმენა ხელს უწყობს ბავშვის სმენის განვითარებას, კეთილისმყოფელ გავლენას ახდენს მის გუნება-განწყობაზე. ამასთან ერთად, შვილისთვის მღერა აკმაყოფილებს ქალის დედობრივ ინსტინქტს და აბედნიერებს მას.

(მეგრული ლირიკული სიმღერებისთვის დამახასიათებელია ხმების მდორე განვითარება, ნელი ტემპი, რბილი ჰარმონიული სვლები, ხმების პოლიფონიური მოძრაობა. მეგრელ ქალთა სიმღერები მაღალმხატვრული დონით – ლირიკული სითბოთი, სინაზითა და მელოდიური რიტმული მოქნილობით გამოირჩევა)

ჩვილი ამოუცნობი არსებაა… როგორ დავამყაროთ მასთან ურთიერთობა? რომელ „ენაზე“ ვესაუბროთ, როგორ გავიგოთ, რა სურს ან როგორ ავუხსნათ, რა გვინდა მისგან? ახალგაზრდა დედა სასოწარკვეთილია: „ძუძუ მოწოვა, მშრალად და თბილადაა, რა ატირებს, კიდევ რა უნდა?“ ძველ დროში ასეთი „ენა“, რომელიც „ჩვილებს ესმოდათ“, სწორედ იავნანა იყო.

დღესაც ინსტინქტს მინდობილი დედები ღიღინით იწყებენ შვილთან საუბარს, ხელახლა იგონებენ იმას, რაც წინაპრებმა დიდი ხნის წინ გამოიგონეს. ღიღინი რეჩიტატიულია. „ნანინას“ მელოდია თითქოს უსასრულო წრეა, მაგიური ზემოქმედებით ჩვილს ღრმა ძილს რომ ჰგვრის. იავნანას რიტმი განსაკუთრებულია. დედა სიმღერის ტემპს მექანიკურად უსადაგებს საკუთარ გულისცემას. ჩვილზე მელოდიის დამამშვიდებელი ზემოქმედება სწორედ დედის გულისცემის მშვიდ რიტმს უკავშირდება. დედის განწყობა, მისი სუნთქვის რიტმი და ხმის ინტონაცია დიდ გავლენას ახდენს შვილის ფსიქოლოგიურ და ფიზიკურ მდგომარეობაზე. ბავშვს მუცლად ყოფნის მე-14 კვირიდან შესწევს უნარი, აღიქვას სამეტყველო სტრუქტურები და ბგერაზე რეაგირება მოახდინოს. მისთვის იავნანას სიმღერა უკვე ამ პერიოდშია შესაძლებელი. მეხუთე თვიდან პაწაწინას ბგერები ესმის და იმახსოვრებს, დაბადების შემდეგ კი დედის ნამღერს უმალვე ცნობს და მშვიდდება. ეს ხომ ის რიტმია, რომელსაც ჯერ კიდევ დაბადებამდე მიეჩვია და რომელიც მასზე დამამშვიდებლად მოქმედებს.

1982 წელს იაპონელმა მეცნიერებმა ჰიდროფონის (წყალქვეშა ბგერების მიმღების) საშუალებით განსაზღვრეს, რომ მუცლად ყოფნისას ბავშვს ყველაფერი ესმის, რაც დედის ორგანიზმში და მის გარშემო ხდება. ამასთანავე, ყველა ბგერა დახშული ხასიათისაა. ყველაზე ხმამაღალი დედის გულისცემა აღმოჩნდა. თვალის ახელამდე ბავშვი დედას მისი ხმის ვიბრაციითა და სიმღერის რიტმით აღიქვამს.

იავნანას ასეთი დამამშვიდებელი ზემოქმედება საგრძნობლად აადვილებს ბავშვის დედისგან დამოუკიდებელ პიროვნებად ჩამოყალიბების პროცესს. დიახ, სააკვნე სიმღერებს ფასდაუდებელი მნიშვნელობა აქვს ბავშვის პიროვნებად ფორმირებისთვის. სამყაროს პაწაწინა პირველად სწორედ დედის ნამღერით შეიმეცნებს.

ჩვილი იავნანას სიფხიზლისა და ძილის ზღვარზე ისმენს. სიმღერის ენა როგორც სამყაროზე წარმოდგენა მის მეხსიერებაში არაცნობიერ დონეზე აღიბეჭდება.

აუცილებელია, მშობელმა პაწაწინას მუსიკალურ გემოვნებაზე მის დაბადებამდე იზრუნოს. ზოგიერთი დედა ამას გაუაზრებლად, ნებისმიერი მუსიკის მოსმენით გააკეთებს, ზოგიც – გააზრებულად, ვინაიდან იცის, რაოდენ დიდ ზეგავლენას მოახდენს ღირებული მუსიკა ბავშვზე.

მრავალწლიანი გამოცდილება გვკარნახობს, რომ მშობლიურ მეტყველებას და მუსიკალური კულტურის ანბანს ადამიანი მგრძნობიარე სულის წყალობით ყველაზე უკეთ ბავშვობის წლებში შეითვისებს.

დღეს დედები შვილებს უფრო და უფრო იშვიათად აძინებენ იავნანათი. საკუთარ მუსიკალურ მონაცემებში დაეჭვებულნი, სააკვნე სიმღერების ნაცვლად პაწაწინებს ჩვეულებრივ მშვიდ მუსიკას ან კლასიკურ ნაწარმოებებს ასმენინებენ. უფრო ხშირად კი ბავშვებს ტელევიზორიდან გამომავალი ხმების ფონზე უწევთ ძილი. არადა, დედის ნამღერი იავნანა ხომ შეუცვლელია ბავშვის სრულფასოვანი განვითარებისთვის. გარდა ამისა, უნდა გვახსოვდეს, რომ პატარა დედის ნამღერის ყველაზე შემწყნარებელი და აღფრთოვანებული მსმენელია.

(კახური ნანებისთვის დამახასიათებელია დიდი ლირიკული სითბო, სინაზე, მინორული ელფერი, მდორე განვითარება, მელოდიურობა და მცირე დიაპაზონი)