როგორ დაიბადა იდეა

ზაფხულის არდადეგებზე mastsavlebeli.ge-ზე სტატიის სათაურმა მიპყრო ჩემი ყურადღება.  ავტორი – ნინო ლომიძე –  საინტერესოდ წერდა ლიტერატურული დღიურის შესახებ. ძირითად პრობლემად ასახელებდა იმას, რომ ბავშვებს ხშირად უჭირთ პერსონაჟების სახელების დამახსოვრება, სიუჟეტის გადმოცემა, სათაურის გააზრება, ლიტერატურული დღიური კი შესანიშნავი გზაა მკითხველისთვის სხვადასხვა დეტალზე ორიენტირებისა და თვითგანვითარებაზე დაკვირვებისთვისო. სტატიას დღიურისთვის დართული ჰქონდა გარკვეულ ქარგა.

ინდივიდუალიზმი

            ლიტერატურული დღიურის იდეა ძალიან მომეწონა. გადავწყვიტე, სასწავლო პროცესის დაწყებისას სამოქმედო გეგმაში შემეტანა, როგორც ერთ-ერთი აქტივობა. წერილს კიდევ ერთხელ მივუბრუნდი, დავამუშავე და მიზნები ჩამოვწერე. სხვის იდეებს ცვლილებები  და ინდივიდუალური შტრიხებით გამრავალფეროვნება უხდება, ამიტომ გადავწყვიტე რამე განსხვავებული მომეფიქრებინა.

დღიურის ფორმა

 მავე ზაფხულს  ნაჭრების უცნაურ დახლთან მოვხვდი – გადავსებული იყო ჭრელი გობელენებითა და ფერადი ბარხატებით. ჩამოვდექი და ფიქრი დავიწყე, თუ რაში შეიძლებოდა გამომეყენებინა ისინი. მაშინ მომაფიქრდა, დღიურის ყდების ამ ნაჭრებით გაფორმება. შევარჩიე სხვადსხვა ფერის გობელენი და რაჭის გზას გამოვუყენე.  ნაჭრები შემოვაცვით რვეულებს და მათაც მოიხდინეს საინტერესო იერ-სახე.

დღიურისთვის ჩვენეული ქარგა შევიმუშავეთ, რომელმაც საბოლოოდ ასეთი სახე მიიღო:

ავტორი –  მოკლე ინფორმაცია მის შესახებ, მოვიძიოთ ავტორის სურათი;

სათაური – რატომ  შეურჩია მწერალმა ამ ნაწარმოებს ეს სათაური;

შევქმნათ ისეთი ნახატი, რომელიც სათაურს  შეესაბამება;

სიუჟეტი –     სიუჟეტი არის ძალიან მოკლე შინაარსი წიგნში განვითარებული მოვლენებისა;                                     შევქმნათ ნახატი წიგნის სიუჟეტის მიხედვით;

        პერსონაჟები –  ამოვწეროთ მთავარი და არამთავარი  პერსონაჟის სახელი და გვარი;

                                  დავახასიათოთ/აღვწეროთ/დავხატოთ თითოეული მათგანი;

                                  პარალელი გავავლოთ სხვა ლიტერატურული ნაწარმოებების მოქმედ გმირებთან (საერთო თვისებები, თავგადასავლები და ა. შ.)

        ეპოქა –          მოვიძიოთ ცნობები ნაწარმოების დაწერისა და მასში ასახული ეპოქის შესახებ;

        ქუჩები –       ამოვწეროთ ქუჩებისა და ქალაქების სახელები;

                                  შევეცადოთ ისინი ჩვენი ფანტაზიით დავხატოთ;

                                  მოვიძიოთ ფოტო მასალა ინტერნეტში, ამოვბეჭდოთ და ჩავაკრათ დღიურში;

        ჟანრი –          მოვიძიოთ ინფორმაცია, რომელი ჟანრისაა წიგნი;

                                  შენიშვნა: დავიხმაროთ მასწავლებელი.

        ეპიზოდი , რომელიც ყველაზე მეტად დამამახსოვრდა:

• მოკლედ აღვწეროთ მისი შინაარსი;
• დავწეროთ მიზეზი, რატომ შევარჩიეთ;
• შევქმნათ ნახატი ეპიზოდის მიხედვით;

        ფრაზები – ამოვიწეროთ საინტერესო ფრაზები;

        წინადადებები –   ზოგჯერ გვხვდებიან ისეთი წინადადებები, რომლებიც ლექსების სტრიქონებს გვაგონებენ.

• ვეძებოთ ისინი და ამოვწეროთ;
• მათზე დავწეროთ თავისუფალი თემები;
• შევქმნათ ნახატები;

რეცენზია – მოკლე აღწერილობა წიგნის შესახებ;

გაითვალისწინეთ: რეცენზია არ უნდა შეიცავდეს ისეთ დეტალებს, რომ სხვამ  წიგნის წაკითხვის ინტერესი დაკარგოს.

შთაბეჭდილებები  და პარალელები საკუთარ ცხოვრებასთან, წიგნებთან, ფილმებთან, ადამიანებთან, მუსიკასთან;

• რომელი სხვა ნაწარმოები გაგახსენათ ამ წიგნმა?
• წელიწადის რა დროს კითხულობდით?
• სად და როდის კითხულობდით?
• რატომ გადაწყვიტეთ მისი წაკითხვა?
• ყველაზე მეტად რომელ ადამიანს გახსენებთ ეს წიგნი?

            რჩევა: დღიურები შეგიძლიათ გააფორმოთ ფოთლებით, ყვავილებით, დაამზადოთ საინტერესო სანიშნეები, თქვენი კვალი დატოვოთ ფურცლებზე.

პროცესი

            როგორც ხდება ხოლმე, ნებისმიერი მეთოდისა და აქტივობის ასათვისებლად მოსწავლეებს გარკვეული დრო სჭირდებათ, ამიტომ თავდაპირველად მუდმივი ყურადღება და თვალისდევნების რეჟიმში მყავდნენ,  რომ პატარ-პატარა სირთულეებს არ შეეშინებინათ  და გული არ აცრუებოდათ.

            ამ ყოველივეს გათვალიწინებით ნაბიჯ-ნაბიჯ დავიწყე ქმედება.

            შევიკრიბეთ სკოლის მედიათეკის ოთახში,  ქარგის თითოეული საფეხური განვიხილეთ, ამოვუბეჭდე განმარტებები და სახლში გავატანე, შემდეგ ეს ჭრელ-ჭრელი რვეულები დავურიგე და ერთად განვსაზღვრეთ რამდენი ფურცელი დასჭირდებოდა ავტორს, სათაურს, პერსონაჟებს, საყვარელ ეპიზოდებს, ფერად ფურცლებზე დავაწერეთ შესაბამისი მნიშვნელობები და რვეულის კიდეზე კიბეებივით ჩამოვამწკრივეთ.

            რადგანაც პედაგოგიკის წარმატებულობის უპირობო მიზეზი პირადი მაგალითია, ამიტომ მეც მათთან ერთად შევქმენი ჩემი დღიური. ასეთი ამბებით გამოწვეული სამზადისი, ფუსფუსი და ერთად ყოფნა ყველაზე სასიამოვნოა მასწავლებლისთვისაც და მოსწავლეებისთვისაც. პროცესი  თავისთავად მოიცავს კეთებით სწავლებას, უვითარდებათ შემოქმედებითი და ლოგიკური უნარ-ჩვევები, არაფორმალური გარემო ამაღლებს  მოტივაციას, ერთმანეთს ეხმარებიან და განსხვავებულ გარემოში ურთიერთობას სწავლობენ, უმაღლდებათ წიგნიერების დონე და, რაც მთავარია, სწავლობენ პრობლემების მართვას.

კავშირი სასწავლო პროცესთან

          ცარიელი დღიურები დავინაწილეთ და სახლებში გამოვამგზავრეთ, რომ კითხვის პარალელურად შეგვევსო და ასე ნელ-ნელა მის ფურცლებზე დავაბინავეთ სხვადასხვა ავტორი, სათაური, პერსონაჟი, საყვარელი ეპიზოდი.

            დღიურების ერთმანეთისთვის ჩვენება ლიტერატურულ კაფეში გადავწყვიტეთ, რომელსაც ჩვენს პატარა სკოლაში ყოველ ორ თვეში ერთხელ ვაწყობთ.

            საინტერესოა ის ფაქტი, რომ მოსწავლეთა ასაკის შესაბამისად მოფიქრებული ქარგის მიუხედავად,  დღიურს ერთნაირი ხალისითა და მონდომებით აწარმოებდნენ მეორეკლასელი თეკლა თუ მეცხრეკლასელი თამუნა და გიორგი.

            ყველაფერს ადვილად გაართვეს თავი, მაგრამ რეცენზიისა და ჟანრის გაგება-გააზრება გაუჭირდათ და აქილევსის ქუსლის სტატუსი მიანიჭეს.

            არადა, ერთ-ერთი საინტერესოდ და სპონტანურად მოფიქრებული რეცენზიის გამო  ახლაღა შემომეკითხა ბავშვობაში ვერწაკითხული გულივერის მოგზაურობა – იცით რატომ უნდა წაიკითხოთ გულივერი? იმიტომ, რომ მიხვდეთ, არსებობენ ადამიანები, რომლებსაც ზემოდან დავყურებთ ჩვენ და ისეთი ადამიანებიც – რომლებიც ჩვენ დაგვყურებენ ზემოდანო, – მერვეკლასელმა თამუნამ  საუბრისას მითხრა და ინტერესი გამიღვივა.

გაგრძელება ორი თვე უკვე გავიდა და მეათედ ვიკრიბებით ლიტერატურულ კაფეში „მირამისი“. წიგნის წარდგინების ფორმად ისევ ლიტერატურული დღიური ავირჩიეთ. ამჯერად პერსონაჟებისთვის განკუთვნილ გვერდებს  ესტუმრებიან:  ანე ფრანკი, ბიძია თომა, ჰოლდენ კოლფილდი, კაპიტანი ნემო, ჰარი პოტერი, ატიკუსი და ჭყიტა, რობიზონ კრუზო, ექიმი აიბოლიტი, ცქნაფი და ნინცო, ბიულერბიელი ბავშვები და კუნძულ სალტკროკას მცხოვრებლები…

ლიტერატურული დღიურების  მიხედვით სლაიდ შოუს აწყობაც მოგვაფიქრდა, რაც თანამედროვე ტექნოლოგიების ათვისებასა და სასწავლო პროცესის გამრავალფეროვნებას შეუწყობს ხელს.

დასკვნითი აბზაცისთვის

ასე რომ, mastsavlebeli.ge ერთ-ერთი საინტერესო საგანმანათლებლო ვებ პორტალია ინტერნეტ სივრცეში. ინსპირაციის წყაროდ ნებისმიერი სტატია შეიძლება გვექცეს, შემდეგ კი ჩვენი ინდივიდუალიზმით შევაზავებთ და სასწავლო პროცესს გავახალისებთ.

დიახ, ასეც ხდება – ზედმიწევნით ვიცავთ წესებს, ვემორჩილებით კანონებს, ვითვალისწინებთ ნორმებს და შედეგი მაინც არასასურველი გვაქვს…

დღეს მინდა გესაუბროთ საკითხზე, რომელიც ხშირად პრობლემად ქცეულა ჩემთვის პედაგოგიურ პრაქტიკაში და, როგორც კოლეგებისგან მომისმენია, მათაც აწუხებთ.

მეცხრეკლასელი გიორგი (დავარქვათ, პირობითად, გიორგი ) გონიერი, ინტერესიანი, შრომისმოყვარე და დისციპლინირებული მოსწავლეა, ერთ ქართულ ფილმს თუ დავესესხებით, თითქმის „დიმიტრი გელოვანი“. ჰოდა, მოხდა ისე, რომ გიორგის დედ-მამა სექტემბრის დასაწყისში დაშორდა ერთმანეთს, ბავშვმა ძალიან განიცადა ეს ფაქტი, ცდილობდა, არ შეემჩნია, მაგრამ აკადემიურ მოსწრებას მაინც დაეტყო – ერთი თვის განმავლობაში ქართულში ზედიზედ სამი „ორიანი“ მიიღო. მშობლები ყველანაირად ცდილობდნენ ბავშვს ნაკლებად შეხებოდა მათი კონფლიქტი, წაიყვანეს ფსიქოლოგთან კონსულტაციებზე, არ აკლებდნენ ყურადღებას, იმაზე მეტ დროს ატარებდნენ გიორგისთან, ვიდრე მანამდე. საბოლოოდ მათმა მცდელობა შედეგი გამოიღო – ბავშვმა დაძლია სტრესი, გახდა სოციალურად აქტიური და, რაც ამ შემთხვევაში ჩვენთვის  მთავარია,  კვლავინდებურად ყურადღებით მოეკიდა სასწავლო პროცესს და იმავე ქართულში სემესტრის ბოლომდე ერთი გაკვეთილიც კი არ ჩაუგდია, უმაღლეს შეფასებას იმსახურებდა და განვლილი მასალაც, რომელშიც უარყოფითი შეფასება დაიმსახურა, თავისუფლად დაძლია.

დასრულდა სემესტრი, მანანა (ეს სახელიც, რა თქმა უნდა, პირობითია) მასწავლებელმა, როგორც ეროვნული სასწავლო გეგმა მოითხოვს მისგან, გადათვალა გიორგის ნიშნები, მიუმატა ერთმანეთს (2,2,2,9,10,10,10,10,10,10,10,10,10,10,10,10.) და მიღებული რიცხვი (135) გაყო ნიშნების რაოდენობაზე(16) – მოკლედ, გაასაშუალარითმეტიკულა. გიორგის ძლივს გამოუვიდა 8 – საშუალო ქულა. პედაგოგი საგონებელში ჩავარდა – ამ სკოლაში სწორედ გიორგია ის მოსწავლე, რომელიც ყველაზე უკეთ გადის ესგ-ის მეცხრე კლასის ქართულის საგნობრივი პროგრამის სამივე მიმართულების სწავლის შედეგებზე. მართალია, სემესტრი ცუდად დაიწყო, მაგრამ სირთულეებს გაართვა თავი და, ყველაფრის მიუხედავად, უმაღლესი შედეგი აჩვენა. მანანა მასწავლებელი ხვდება, რომ სემესტრის დასაწყისში მოსწავლის აკადემიური ცოდნის ობიექტური შეფასების გამო და კიდევ იმის გამო, რომ სხვა მოსწავლეებს არ გასჩენოდათ უსამართლობის განცდა, შეფასება გიორგის სასჯელად ექცა. ქ-ნი მანანა იძულებულია თვალოს, იანგარიშოს და ჟურნალში სემესტრის ბოლო გრაფებში მიჯრით ჩაწეროს 10-იანები, რომ გიორგის მისი ცოდნის, უნარებისა და, ზოგადად, კომპეტენციის ადეკვატურთან მიახლოებული შეფასება „გამოუყვანოს“.

კარგად ვაცნობიერებ, რომ ეს „კულისების“ თემაა, რომელზეც არ ვლაპარაკობთ, მაგრამ ვახორციელებთ, რომელზეც ვწუხვართ, მაგრამ, ასევე, „ვდუმვართ“.

არახალია, რომ ცოდნის შეფასება პედაგოგიური პროცესის აუცილებელი შემადგენელი ნაწილია. მოსწავლეთა ცოდნის  შემოწმება – შეფასება სკოლის მთელი მუშაობის აღრიცხვის საფუძველია. მასში ნათლად აისახება როგორც სკოლისა და მისი პედაგოგების  მუშაობისას მოპოვებული წარმატება და ნაკლი, ასევე,  სკოლის  წინსვლის  პერსპექტივა. ცოდნის შეფასებისა და შემოწმების საგანმანათლებლო ფუნქცია მდგომარეობს  მოსწავლის მიერ ახალი ცოდნის შეძენასა და სისტემატიზაციაში. ცოდნის   შემოწმებისა და შეფასების აღმზრდელობითი და განმავითარებელი ფუნქცია კი სწორედ ისაა, რომ სასწავლო პროცესში შეფასების სხვადასხვა მეთოდის გამოყენების საშუალებით მოსწავლეებში სხვადასხვა უნარი და ჩვევა განავითაროს. მაგ., ზეპირი და წერითი მეტყველების უნარის, მასალის დამოუკიდებლად მოძიების და წარმოდგენის და სხვ. ამასთან ერთად, მოსწავლეს უვითარდება ხასიათის ისეთი თვისებები, როგორებიცაა: პასუხისმგებლობისა და ობიექტურობის გრძნობა, დისციპლინა, ნებისყოფა და სხვ. შესაბამისად, ნიშანი ყოველივე ზემოაღნიშნულის თითქოს მარტივი, მაგარამ უაღრესად მნიშვნელოვანი განმსაზღვრელი სიმბოლოა. ჩვენს შეთხზულ ამბავში, რომელსაც დოკუმენტური საფუძველი აქვს, ასეთი დაანგარიშება მოსწავლეს, ფაქტობრივად, უკარგავს ნიშნის „გამოსწორების“ შანსს. საკმარისია მოსწავლემ სემეტრის განმავლობაში 2-3-ჯერ არ/ვერ მოამზადოს გაკვეთილი და მიიღოს არადამაკმაყოფილებელი შეფასება, რომ სემესტრის დასასრულს ვერაფრით მოიპოვებს უმაღლეს ქულას. ეს, ცხადია, ბავშვს იმთავითვე უკარგავს სტიმულს და აუცრუებს გულს. მით უფრო ლეგიტიმურია ეს მსჯელობა, თუ გავიაზრებთ, რომ ჩვენი განათლების შინაარსი – ეროვნული სასწავლო გეგმა – სწორედაც წლის ბოლოს მისაღწევი შედეგების რიტორიკითაა შექმნილი და მოსწავლის ცოდნა და უნარები წლის ბოლოს სწორედ ესგ-ის სწავლის შედეგებთან შესაბამისობით უნდა შეფასდეს. შესაბამისად, ვფიქრობ, მოსწავლის შეფასებისას მასწავლებელი სწორედაც რომ დინამიკით უნდა ხელმძღვანელობდეს და არა მხოლოდ სტატისტიკით. მოსწავლის აკადემიურ მუშაობაზე დაკვირვება თუ ცხადყოფს, რომ მან აშკარად დაძლია სირთულეები, გადის დასახულ სწავლის შედეგზე, სიღრმისეულად ფლობს ცოდნას და განუვითარდა შესაბამისი უნარ-ჩვევა, ორი თვის წინ ჩადენილ „დანაშაულზე“ პასუხისგება არასამართლიანად მიმაჩნია. აქედან გამომდინარე, საკანონმდებლო ჩარჩო, რომელიც მასწავლებელს აიძულებს, მოსწავლის ინტერესებისა და პედაგოგიკური მეცნიერების პრინციპების გათვალისწინების მიზეზით, რბილად რომ ვთქვათ, თვალი დახუჭოს, სრულყოფილი ვერ არის და საჭიროებს გადახედვას.

მესმის, განაცხადი ხისტია, სათქმელი სადავო. ამ ჩემს მოსაზრებას არაერთგვაროვანი შეფასება მოჰყვება, მაგრამ ღრმად მწამს, ჩვენ ასეთ თემებზე უნდა ვისაუბროთ.

25 თებერვალს სოციალურ ქსელებში ქართველი მომხმარებელი, კოლაუ ნადირაძის ლექსის გაზიარებით, კიდევ ერთხელ დაადასტურებს თავის დამოკიდებულებას 1921 წლის ზამთარში განვითარებული ტრაგიკული მოვლენების მიმართ.

რამდენიმე წლის წინ ერთ საინტერესო პროექტში ვმონაწილეობდი. პროექტში მონაწილე ფოლკლორისტებთან ერთად საქართველოს ათი რეგიონი უნდა შემომევლო და ანტისაბჭოური სიტყვიერება ჩამეწერა. ერთი ჩემი კურსელი, რომლის მამამაც სწორედ კოლაუ ნადირაძის ლექსის გამოქვეყნების გამო დაკარგა სამსახური 80-იან წლებში, შიშობდა, მასალას ვერ მოვიპოვებდით და ანტისაბჭოური სიტყვიერების ნაცვლად საბჭოეთის ხოტბა-დიდებას და ნოსტალგიით გაჟღენთილ ამბებს ჩავწერდით. მისი მოლოდინი არ გამართლდა, ათივე რეგიონში შევხვდით არაჩვეულებრივ რესპონდენტებს. ყოველი მათგანი სიამოვნებით გვთანხმდებოდა, გაეხსენებინა ის უსიამოვნო ამბები, რომლებმაც მათი ოჯახების ტრაგედია გამოიწვია. საბოლოო ჯამში შეგროვილი მასალა პერიოდების მიხედვით დავაჯგუფეთ და წიგნის სახე მივეცით. მიუხედავად იმისა, რომ გარკვეული სპეციფიკის გამო საყვედურებიც შეგვხვდა (ამდენმა ფილოლოგმა შეცდომები როგორ ვერ შენიშნეთო. არადა, პროექტს, როგორც აღვნიშნე, ფილოლოგები, მაგრამ ფოლკლორისტები ასრულებდნენ და ისინი ვალდებულები არიან, არ შეცვალონ და გრამატიკულად არ გაასწორონ მთქმელის ენა, რადგანაც მომავალი თაობის მკვლევართათვის ეს ტექსტები დიალექტურადაც მიმზიდველი იყოს), მე მაინც ძალიან ვამაყობ წიგნით, რომლის სათაურიცაა „ანტისაბჭოური სიტყვიერება“. მანამდე რეპრესიების მსხვერპლთა ამბები ისე იყო წარმოდგენილი, თითქოს დიდმა თუ მცირე წმენდებმა მხოლოდ ელიტური ჯგუფები დააზარალა. ეს გასაკვირიც არაა, რადგან კულტურაში მოღვაწე დახვრეტილ-გადასახლებულთა შვილებმა ოჯახური ტრადიციები გააგრძელეს და თავისებურად „უპატრონეს“ მოგონებებს; ცხადია, ეს ადამიანები იდეალურად ფლობდნენ ხელოვნების ენას, მათ ემოციის ამოთქმაც ეხერხებოდათ და აუდიტორიის ემოციის გაღვიძებაც არაჩვეულებრივად გამოსდიოდათ; ამიტომაც ანტისაბჭოურ თემაზე რეპრესირებულთა შვილებიდან ზოგმა ნაწარმოები მიუძღვნა, ზოგმა დოკუმენტურ ფაქტებზე დაყრდნობით ფილმი გადაიღო, ზოგმაც კი მოგონებების წიგნი დაწერა. რა თქმა უნდა, ამით მათ ვალი მოიხადეს როგორც წინა, ასევე მომავალი თაობის წინაშე და ნამდვილად ფასდაუდებელი შრომა გასწიეს. თუმცა ასეთმა მიდგომამ, მოვლენების მხოლოდ ერთი პერსპექტივიდან გაშუქებამ, შეიძლება დააზარალოს რეპრესიების მთლიანი სურათი, ახალგაზრდების გარკვეულ ნაწილს ეგონოს, რომ წმენდა მხოლოდ საზოგადოების ერთ ჯგუფს, მხოლოდ მწერლებს, პოეტებს, მუსიკოსებს, რეჟისორებს და სხვა სახელოვან ადამიანებს შეეხო, მეორე ჯგუფი კი, ჩვეულებრივი, რიგითი ადამიანებისგან რომ შედგებოდა, რომლებიც გამოჩენილები არ იყვნენ, ლაღად და უდარდელად ცხოვრობდა საბჭოების ქვეყანაში.

პროექტზე მუშაობისას რომელ სოფელშიც არ უნდა ჩავსულიყავით, ყველგან გვხვდებოდა უამრავი ოჯახი, რომელთაც რეპრესიები სხვადასხვა ფორმით შეეხო, ანდა რეპრესიები არ შეეხო, მაგრამ გვიყვებოდნენ, როგორ ენანებოდათ წლები, რომლებიც თავისუფლებაში ვერ გაატარეს და თურმე სულაც არ გრძნობდნენ თავს ბედნიერებად, იმ ეპოქაში რომ დაიბადნენ. უბრალოდ მათ, მეტად თუ ნაკლებად დაზარალებულებსაც, რეჟიმის კი არა, ახალგაზრდობის ნოსტალგია ჰქონდათ. შესაბამისად კრებულში, რომელიც პროექტის ფარგლებში გამოვეცით და შემდეგ ბიბლიოთეკებს და პრეზენტაციაზე მოსულ საზოგადოებას ვაჩუქეთ, უამრავი განსხვავებული მონათხრობი შევიტანეთ, ზოგიერთი ამბავი – რესპონდენტივით საინტერესო, ზოგიერთი კი – მშრალი და საკითხავად მოსაწყენი. თუმცა პროექტის ავტორებს მიგვაჩნდა, საერთო ობიექტური სურათის შესაქმნელად წიგნში მათი შეტანა მაინც აუცილებელი იყო. შენიშვნების მიუხედავად, გამოხმაურება დადებითი იყო და ამ საქმეს მიმდევრებიც გამოუჩნდნენ, რამაც მხოლოდ შემატა წამოწყებულ საქმეს და გაამდიდრა მომავალი თაობის ცოდნა. პრეზენტაციაზე ყველაზე მეტად კახა ჯამბურიას სიტყვები დამამახსოვრდა, აქ ისეთი ამბები წავიკითხე, გადაკეთებაც რომ არ უნდა, ისე გამოდგება კარგი სცენარის მასალადო.

ჩვენს სკოლაში მეათეკლასელები პერსონალურ პროექტზე მუშაობენ სექტემბრიდან პირველ აპრილამდე, რაც გულისხმობს საპროცესო ჟურნალის წარმოებას – პროცესის ავთენტურობის დასადგენად, პროდუქტის მომზადებას და 3500 სიტყვიანი რეპორტის დაწერას. მე მხოლოდ მეთერთმეტე და მეთორმეტე კლასელებს ვასწავლი, მაგრამ იმის გამო, რომ მასწავლებლებს ისედაც ბევრი საქმე აქვთ და რამდენიმე მოსწავლის პროექტს ვერ უხელმძღვანელებენ, პროექტების კოორდინატორმა მთხოვა, ერთ მოსწავლეს დავხმარებოდი. როდესაც ქეთათო წურწუმიას შევხვდი, მითხრა, რომ ვერ გადაეწყვიტა, რომელ საგანში გაეკეთებინა პროექტი, ისტორიასა და დრამას შორის მერყეობდა. ქეთათოს შევთავაზე, ორივე საგანი გაეერთიანებინა და ისტორიულ თემაზე სცენარი თვითონვე დაეწერა. სცენარის ასაგებად ანტისაბჭოური სიტყვიერების კრებული ვათხოვე და დასაფიქრებლად დრო მივეცი. სანამ ქეთათო ფიქრობდა, ფეისბუქზე გადავაწყდი ანონსს, „ფრონტლაინ ჯორჯია“-ში ცნობილი სცენარისტი ჰიუ კოსტელო ორდღიან სემინარს ჩაატარებდა ჩვენთვის საინტერესო კუთხით. მე და ქეთათო სასწრაფოდ დავრეგისტრირდით სემინარზე და ორი დაუვიწყარი დღე გავატარეთ მყუდრო გარემოში სასიამოვნო ადამიანებთან ერთად ჩვენთვის სასურველ თემატიკაზე საუბრით. ჰიუ კოსტელომ დამსწრეებს შემოგვთავაზა წინასწარ შერჩეული რამდენიმე დოკუმენტური ფაქტი, რომელიც სცენარად უნდა გარდაგვექმნა. ამისთვის სასარგებლო რჩევებიც მოგვცა: აგვერჩია გარემო, სადაც მოქმედება განვითარდებოდა, შემოგვეყვანა გამოგონილი პერსონაჟი. მანამდე კი შეეხო ეთიკის საკითხებს, რადგან დოკუმენტური ფაქტები რეალურ ადამიანებზეა, მათი უფლებების დარღვევა კი გამოგონილი სიტუაციების შექმნითა და გამოგონილი პერსონაჟების შემოყვანით არ უნდა მოხდეს. მეორე დღის ბოლო ინდივიდუალურ კონსულტაციებს დაეთმო. ქეთათომ ისარგებლა შემთხვევით და რჩევები მარტო ჰიუ კოსტელოსგან კი არა, სხვა მონაწილეებისგანაც მიიღო კოსტუმების, დეკორაციების, მუსიკისა და სხვა დეტალების თაობაზე. გადაწყდა: სცენარი დოკუმენტურ ფაქტებს დაეყრდნობოდა საბჭოთა წარსულიდან, ქეთათო თვითონ დაწერდა სცენარს, თვითონ იქნებოდა მსახიობიც, დადგმას მინიმალური ხარჯებით განახორციელებდა და სპექტაკლს სკოლაში წარმოადგენდა, სავარაუდოდ, 25 თებერვალს. მარტში კი უკვე შესრულებულ სამუშაოზე რეპორტს დაწერდა. სცენარისთვის სამი ამბავი უნდა შეერჩია, ყველა ამბავი გამოგონილი ქალი პერსონაჟის მონოლოგი იქნებოდა, რომელიც მხატვრულად დამუშავებულ რეალურ ამბავს მოყვებოდა. დიდძალი მასალის გაცნობისა და დამუშავების შემდეგ ქეთათომ სცენარი დაწერა. მასში სამი პერსონაჟია, ერთი მთხრობელი და ორიც გამოგონილი. მთხრობელი იწყებს და მთხრობელი ამთავრებს სპექტაკლს, ის თავის ფიქრებს ხმამაღლა უყვება მაყურებელს, როგორ გაეცნო დოკუმენტურ მასალას, როგორ მოძებნა რესპონდენტები, როგორ წაიკითხა წიგნები და როგორ დაინტერესდა, რა განცდები ჰქონდათ მსხვერპლის ახლობელ ადამიანებს. ამიტომაც შექმნა მონოლოგები და ახლა სცენაზე დამდგარი თხოვს თავის მეგობრებს (აქ ქეთათოს ორ მეგობარს დაურიგებს წინასწარგამზადებულ ფურცლებს), ხმამაღლა წაიკითხონ ტექსტი, რომლებიც ქალი-პერსონაჟების ხმამაღალი ფიქრებია და ისე შეასრულონ, რომ მაყურებელს გაუადვილდეს წარმოიდგინოს, თითქოს მოქმედება ჯერ მონაზვნის სენაკში, მერე კი რუსთაველის გამზირზე მდებარე ბინაში ხდება.

მონაზვნის (ერობაში ტასო, ახლა კი აღათია) ამბავი ასეთია: მისი შეყვარებული სტუდენტი სერგო დააპატიმრეს იმის გამო, რომ მან დაფაზე ისარგაყრილი გული დახატა, შიგნით კი ასოები ს და ტ ერთმანეთის გვერდიგვერდ ჩაწერა. ს სერგოს, ტ კი ტასოს სახელის პირველი ასოა. მას დააბრალეს სტალინის მოკვლის სურვილი და ამ განზრახვისთვის დახვრიტეს. დოკუმენტური ფაქტი, რომელსაც ქეთათო დაეყრდნო, ასეთი იყო: უიმედოდ შეყვარებული სერგო ტოგონიძე იმერეთის სოფელი მესხეთიდან თავის დაჭრილ გულს ხატავდა დაფაზე და მასში თავის ინიციალებს წერდა, სტალინის მკვლელობის განზრახვაში ბრალდებული გადაასახლეს, საიდანაც აღარ დაბრუნებულა. ეს ამბავი მისმა დამ გვიამბო ანტისაბჭოური სიტყვიერების პროექტზე მუშაობისას.  ქეთათომ დოკუმენტური ფაქტი ოდნავ შეცვალა და სერგოს შეყვარებულის მონოლოგი შეთხზა, რომელიც აღარ გათხოვდა და მონაზვნად აღიკვეცა, სახელი შეიცვალა, რადგან მუდმივად სტანჯავდა იმაზე ფიქრი, რომ მისი სახელის გამო დაიღუპა სერგო. რომ არა სახელები, ყველაფერი სხვაგვარად იქნებოდა, წყვილი დაქორწინდებოდა და დიდხანს და ბედნიერად იცხოვრებდა, როგორც ზღაპრებში ხდება ხოლმე.

მეორე, უსახელო გმირის ამბავი ასეთია: მოქმედება 1989 წლის 8 აპრილის ღამე ხდება. ქალი, რომელიც რუსთაველის გამზირზე ცხოვრობს, ყოველდღიურად აცილებს თვალებით დემონსტრანტებს. მას ეშინია ახალგაზრდების სიცოცხლის გამო, რადგან იცის, რომ საბჭოთა რეჟიმი სასტიკი და დაუნდობელია. ხმამაღლა იხსენებს თავის ცხოვრებას, როგორ დახვრიტეს მამამისი, როგორ გადაასახლეს დედამისი, როგორ დაბრუნდა დედა და, რადგან გადასახლებიდან დაბრუნებული მოტეხილი ქალი არ ჰგავდა ფოტოზე აღბეჭდილ ლამაზ ქალს, ატკინა გული, რადგან ვერ დაუძახა „დედა“. ღამე ორივემ, დედამაც და ქალიშვილმაც ფხიზლად გაატარეს, დილას კი დედამ აღარ გაიღვიძა. ამის შემდეგ პერსონაჟი მოგონებებს აგროვებს, ხვდება გადასახლებულებს და ისინიც უყვებიან უმძიმეს დღეებზე: თურმე საკნებში მორიგეობები ჰქონდათ ვირთხებზე, რადგან საჭმელი არავის ჰყოფნიდა; თურმე გაყინული მიწის გათხრა ძალიან ჭირდა და რომელიღაც გადასახლებულები გვამის დაკრძალვის ნაცვლად ცხედარს ჭამდნენ; თურმე გადასახლებაგამოვლილი დედები შვილებს სამედიცინოზე ჩაბარებას თხოვდნენ, რადგან ექიმი გადასახლებაშიც კი არ დაიკარგება… ქალს ხმამაღლა ფიქრს სროლისა და ყვირილის ხმა შეაწყვეტინებს და გადააწყვეტინებს, ქუჩაში გავიდეს. ეს ამბავიც დოკუმენტურ ფაქტებს ეფუძნება (ზოგს „ანტისაბჭოურ სიტყვიერებაში“ წააწყდა ავტორი, ზოგიც კი სხვა ლიტერატურაში მოიძია), მხოლოდ უსახელო ქალი მოგონილი პერსონაჟია, ისევე როგორც მოგონილია მისი ფიქრები. მაგრამ ამის შესახებ ქეთათო თავიდანვე აფრთხილებს მაყურებელს, თუმცა იმასაც უმხელს, რომ იმდენად მოეწონა ზოგიერთ წიგნში ამოკითხული ფრაზა, რომ ისინი უცვლელად ან მცირედი ცვლილებით გადმოიტანა თავის სცენარში.

სცენარის ბოლო ასეთია: სცენაზე გვიბრუნდება მთხრობელი და გვიყვება, რომ თურმე მარო მაყაშვილის მამას ლექსი დაუწერია, რომლის ორი სტრიქონიც ასე ჟღერს: „არც სიცოცხლის, არც სიკვდილის აღარა მაქვს ხალისი, თებერვალმა დამიზამთრა სამუდამოდ მაისი“.  სწორედ ამ სტრიქონების და კოლაუ ნადირაძის ლექსის გამოძახილია ქეთათოს სცენარის პროლოგიც და ეპილოგიც. სცენარის ეს ორი მონაკვეთი სწორედ სამოცდაათი წლით გაყინულ საქართველოზე და ქათქათა თოვლით დაფარულ ჭუჭყსა და სიბინძურეს შეეხება. თოვლი დადნა, მის ქვეშ დაფარული სასტიკი სინამდვილე კი ახლა აშკარავდება და მოითხოვს ფრთხილ და მიუკერძოებელ ანალიზს.

თუკი დაგაინტერესებთ ქეთათო წურწუმიას სცენარი, შეგიძლიათ გაეცნოთ ამ ლინკზე ( https://nestanratiani.blogspot.com/2017/01/blog-post.html ) და თქვენც წაახალისოთ თქვენი მოსწავლეები, გამოკითხონ ახლობლები, მეზობლები, ნათესავები, ბებია-ბაბუები და შეაგროვონ ზეპირი ისტორიები საბჭოთა წარსულის მკაცრ რეალობაზე. შეგროვილი ნარატივების ობიექტური ანალიზი კი შემდგომი ნაბიჯი იქნება ჩვენი საერთო საბჭოური წარსულის შეფასება-გადაფასების უმძიმეს გზაზე.

თომას ედისონმა აღნიშნა: `გენიოსი 1% შთაგონებაა და 99% ოფლისღვრა~. ის დიდი გამომგონებელი იყო და, რაც უფრო მნიშვნელოვანია, დიდი ნოვატორიც. გამომგონებელი ახალი საქონლისა და მომსახურების შემქმნელია; ნოვატორი კი გამოგონებას ეკონომიკური ღირებულების მქონე პრაქტიკულ საგნად აქცევს.

გაკვეთილის დამწერი გამომგონებელი უნდა იყოს, მაგრამ გამომგონებლობა საკმარისი არ არის, ის ნოვატორიც უნდა იყოს. შეიძლება დამწერს ჰქონდეს გაკვეთილისათვის სანიმუშო იდეა, მაგრამ ამ გაკვეთილს ვერ გამოიყენებს სხვა, თუ ის იქნება არა მხოლოდ ახლებური, არამედ ნათელიც, მოკლეც, ზუსტიც, სრულყოფილიც და გამოსაყენებლად ადვილიც. როცა გაკვეთილს ყველა აღნიშნული თვისება აქვს, ის ეკონომიკურ ღირებულებას იძენს – ნოვატორული ხდება.

ხშირად მასწავლებელის მიდგომა სწავლებისადმი ღირებულია. მან შეიძლება ეს მიდგომა სხვასაც გაუზიაროს, გამოაქვეყნოს კიდეც რამდენიმე გაკვეთილი. თუმცა, შესაძლებელია, ბევრი მათგანი ვერ გახდეს წარმატებული და ვერ გაიზიაროს სხვა მასწავლებელმა. ის მხოლოდ ერთ საკლასო ოთახში – გაკვეთილის დამწერის საკლასო ოთახში გამოდგება. გაკვეთილის გეგმის აგების უამრავი ვარიანტი არსებობს. უამრავი რამ უნდა იქნეს განხილული ყურადღებით და დეტალურად. კარგი გაკვეთილის დასაწერად საჭიროა დიდი ძალისხმევა.

გაკვეთილის ფორმატი.

განათლების სფეროში მომუშავე ადამიანები ეფექტური გაკვეთილის გეგმის ძალიან ბევრ ფორმატს გვთავაზობენ. ამომწურავი, კარგი გაკვეთილის ფორმატის ერთ-ერთი ვარიანტი ასეთია:

1. გაკვეთილის სათაური
2. გაკვეთილის აღწერა
3. შინაარსობრივი სტანდარტები
4. ტერმინები/ცნებები
5. მოსაზღვრე საგნები
6. მიზნები
7. საჭირო დრო
8. საჭირო მასალები
9. მსვლელობა
10. დასკვნითი ნაწილი
11. შეფასება
12. განმტკიცება/დაკავშირება

განვიხილოთ თითოეული პუნქტი.

გაკვეთილის სათაური. სასურველია, გაკვეთილის სათაური არატრაფარეტული იყოს და დაფაზე დაიწეროს – ეს ერთგვარი ანკესის გადაგდება იქნება მოსწავლეებისათვის. სათაური მათ გაკვეთილის მიმართ გარკვეულ განწყობას შეუქმნის და მის მოსასმენად ინტერესს გაუღვიძებს.

გაკვეთილის აღწერა. ამ ნაწილით გაკვეთილის ავტორი წარმოგვიდგენს გაკვეთილის დანიშნულებასა და მიზნებს და გაკვეთილის მსვლელობის მოკლე აღწერას. მკითხველმა ამ ნაწილის მიხედვით უნდა გადაწყვიტოს, გამოადგება თუ არა ეს გაკვეთილი დასახული სასწავლო მიზნების მისაღწევად. ამის გამო მნიშვნელოვანია, გეგმის ეს ნაწილი იყოს ზუსტი და მოკლე.

შინაარსობრივი სტანდარტები. ხშირად მასწავლებლები ეძებენ კონკრეტული შინაარსის მქონე გაკვეთილს. სწორედ ამ ნაწილის მიხედვით მკითხველი ადვილად იგებს, გამოადგება თუ არა მას მოცემული გაკვეთილი მოცემული კონკრეტული მიზნისათვის. აქ ნათლად უნდა იყოს გამოკვეთილი სასწავლო შინაარსი. ზოგჯერ ჩამოთვლილია ხოლმე ის საკითხებიც, რომლებიც გაკვეთილში ნახსენებია და არ ისწავლება, რაც, რა თქმა უნდა, არასწორია. მაგ., თუ ავტორი ამ ნაწილში ახსენებს `სამოქალაქო უფლებებს~ და არ აზუსტებს ამ უფლებათა სწავლების საფეხურებს, მაშინ არ არის მიზანშეწონილი სამოქალაქო უფლებებთან დაკავშირებული შინაარსობრივი სტანდარტის მოხსენიება ამ ნაწილში. როგორ უნდა ისწავლოს მოსწავლემ ის შინაარსი, რომელიც გაკვეთილში არ არის მოცემული? გაკვეთილის ავტორი უნდა ერიდოს იმ შინაარსობრივი სტანდარტების ჩამოთვლას, რომელიც ზუსტად ან სრულად არ არის ახსნილი გაკვეთილში.

ტერმინები/ცნებები. ზოგიერთი მასწავლებელი შეიძლება სულ არ იცნობდეს შინაარსობრივ სტანდარტებს და ეძებდეს გაკვეთილს, რომლის საშუალებითაც კონკრეტულ კონცეფციას, მაგალითად, სამოქალაქო საზოგადოებას, ასწავლის. სწორედ ამიტომ არის სასარგებლო კონცეფციების ჩამოთვლა. აქაც იგივე საფრთხეა მოსალოდნელი, რაც შინაარსობრივი სტანდარტების წერისას – ავტორმა მხოლოდ ის ცნებები/ტერმინები უნდა ჩამოთვალოს, რომელიც ზუსტად და სრულად არის ახსნილი გაკვეთილში.

მოსაზღვრე საგნები. სამოქალაქო განათლების ბევრი გაკვეთილი ინტეგრირებულია სხვა საგნებთან, მაგ., მშობლიურ ენასთან, უცხო ენასთან, ისტორიასთან, გეოგრაფიასთან და სხვ. თუ გავითვალისწინებთ საგაკვეთილო დროის შეზღუდულობას, ინტეგრაცია სასურველია. ინტეგრაცია არა მარტო საშუალებას აძლევს მასწავლებელს სხვადასხვა დისციპლინები ერთდროულად ასწავლოს, არამედ თავად სწავლებასაც სახალისოს ხდის მოსწავლეებისათვის. სამრეწველო რევოლუციასთან დაკავშირებული საზოგადოებრივი სტრუქტურის ცვლილებები, ძალიან მიმზიდველი იქნება მსოფლიო ისტორიის მასწავლებლისთვისაც, რომელსაც ორი კურდღლის მოკვლა სურს ერთი გასროლით. ამ ნაწილში ჩამოთვლილი უნდა იყოს ის საგნები, რომელთანაც ეს გაკვეთილია ინტეგრირებული.

მიზნები. გაკვეთილის მიზნებში აღწერილია საგანმანათლებლო მიზნები მოსწავლეებისათვის, ანუ სწავლების სასურველი შედეგები. კარგად დაწერილი მიზნები აღწერს, თუ რა ეცოდინებათ და რის გაკეთებას შეძლებენ მოსწავლეები მოცემული გაკვეთილის შესწავლის შედეგად.

გაკვეთილის დაწერამდე ავტორმა კარგად უნდა ჩამოაყალიბოს სასურველი შედეგები, რადგან გაკვეთილის მთელი მსვლელობა პირდაპირ არის დაკავშირებული შედეგებთან. თუ მიზნები არ არის ნათელი, ავტორმა შეიძლება სულ სხვაგვარი, არასასურველი შედეგებით დაამთავროს გაკვეთილი. არის რამდენიმე მნიშვნელოვანი მომენტი, რომელიც უნდა გვახსოვდეს გაკვეთილის მიზნების განსაზღვრისას: ისინი უნდა იყოს მოსწავლეებზე ორიენტირებული, გასაგები და არაორაზროვანი და მასში ნათლად უნდა ჩანდეს სწავლების მოსალოდნელი შედეგები.

მოსწავლეზე ორიენტირებული. მიზანი აღწერს თუ რა ცვლილებაა მოსალოდნელი მოსწავლეში. ხშირად მიზნები იწყება შემდეგი ფრაზით: `მოსწავლეები შეძლებენ~, ანუ ის მიმართულია მოსწავლეზე და არა მასწავლებელზე. უნდა გვახსოვდეს, რომ მიზანი აღწერს, თუ რა შეეძლება მოსწავლეს ამ გაკვეთილის შესწავლის შემდეგ.

გასაგები და არაორაზროვანი. განვიხილოთ შემდეგი მაგალითები:

`მოსწავლეები გაიგებენ საზოგადოების სტრუქტურას~

და

`მოსწავლეები აღწერენ კავშირს საზოგადოების სტრუქტურასა და სამრეწველო რევოლუციას შორის~.

პირველი მიზანი ძალიან ზოგადია და მასში არ ჩანს, თუ როგორ გამოამჟღავნებენ მოსწავლეები იმას, რომ საზოგადოების სტრუქტურა გაიგეს. ამგვარი მიზანი არ უზრუნველყოფს მასწავლებლისათვის სრულ ინფორმაციას, თუ რა ეცოდინებათ მის მოსწავლეებს ამ გაკვეთილის შესწავლის შემდეგ და არც იმას, თუ როგორ უნდა შეაფასოს, მიაღწიეს თუ არა მოსწავლეებმა მიზანს. მეორე მაგალითში ნათლად არის ნაჩვენები მოსწავლეთა მოსალოდნელი ქცევა.

საჭირო დრო. კითხვაზე, რა დრო არის საჭირო გაკვეთილის ჩასატარებლად, მოკლე პასუხი ასეთია, `იმდენი, რამდენიც დასჭირდება!~ ზოგიერთ გაკვეთილს შეიძლება 30წთ დასჭირდეს, ზოგს კი – 2 გაკვეთილი. გაკვეთილის წერისას უნდა გვახსოვდეს, რომ პროგრამა გადატვირთულია. არ უნდა ვეცადოთ `ჩავატიოთ~ რაც შეიძლება ბევრი ერთ გაკვეთილში. თუ გაკვეთილი მოიცავს უხვ მასალას, მოსალოდნელია, რომ მოსწავლეები ისწავლიან ძალიან ცოტას. უნდა ვეცადოთ გაკვეთილის დედააზრის შენარჩუნებას და გამოვცადოთ გაკვეთილი რაც შეიძლება მეტ კლასში, რათა განვსაზღვროთ საჭირო დრო.

საჭირო მასალები. საჭირო მასალები ჩამოთვლილი უნდა იყოს გაკვეთილის დასაწყისშივე. მასწავლებლებს არ უნდა ჰქონდეთ მოულოდნელი სიურპრიზები გაკვეთილის მსვლელობისას. მათ ზუსტად უნდა იცოდნენ, როგორი სამუშაო ფურცლები, რა თვალსაჩინოებები, რა სავარჯიშოები უნდა მოამზადონ კლასში შესვლამდე. ყველა სამუშაო ფურცლის, თვალსაჩინოების და სავარჯიშოს ასლი უნდა იყოს მოცემული გაკვეთილში. მასწავლებელმა არ უნდა იზრუნოს მის დამზადებაზე.

მსვლელობა. ეს გაკვეთილის ძირითადი ნაწილია. მასში აღწერილია, თუ როგორ ეხმარება მასწავლებელი მოსწავლეებს სასწავლო მიზნების მიღწევაში. ეს ნაწილი უნდა აკმაყოფილებდეს რამდენიმე კრიტერიუმს.

ა) ყოველთვის, როცა შესაძლებელია, გამოყენებული უნდა იყოს აქტიური სწავლების მეთოდი. გამოკვლევები ადასტურებს, რომ მოსწავლეები უკეთ სწავლობენ მაშინ, როცა ისინი ჩართულები არიან სასწავლო პროცესში, ვიდრე მაშინ, როცა ისინი უსმენენ მასწავლებელს.

ბ) ზუსტად უნდა შეფასდეს, თუ რისი გაკეთება შეუძლიათ და რისი არა მოსწავლეებს. აქვთ თუ არა მათ ამ გაკვეთილისთვის საჭირო უნარები? შეძლებს თუ არა გაკვეთილი მათი ყურადღების დაპყრობას? საკმარისია აქტივობები მათი ყურადღების შესანარჩუნებლად?

გ) პროცედურა უნდა იყოს ზუსტი და ნათელი. ხშირად გაკვეთილი ისე მაღალფარდოვნად არის დაწერილი, რომ მკითხველს აფრთხობს. თუ მასწავლებელი ვერ მიხვდება, როგორ უნდა ასწავლოს კონკრეტული გაკვეთილი, ის სულაც უარს იტყვის მის გამოყენებაზე. ძალიან კარგი იქნება, თუ ყურადღებით, ზუსტად და ნაბიჯ-ნაბიჯ ავხსნით აქტივობებს. ამ გაკვეთილის `მომხმარებელს~ არაფერი უნდა დავუტოვოთ `გამოსაცნობი~. უნდა წარმოვიდგინოთ, რომ მას, ვინც ამ გაკვეთილს გამოიყენებს, მანამდე არასოდეს უსწავლებია.

დ) უნდა დავრწმუნდეთ, რომ სასწავლო შინაარსი ზუსტად არის მოცემული. ავტორი არ უნდა იყოს დაუდევარი საგანთან დაკავშირებული ლექსიკის და/ან საგნის საფუძვლების სწავლებისას. ტერმინები და განსაზღვრებები ისე უნდა იყოს გამოყენებული, როგორც ეს სპეციალისტთა წრეშია მიღებული. გაცილებით ადვილია თავიდანვე სწორად სწავლა, ვიდრე მცდარად ნასწავლის ხელახლა სწავლა.

ე) უნდა ვცვალოთ სწავლების მეთოდები. უნდა გვახსოვდეს, რომ მოსწავლეები სხვადასხვაგვარად სწავლობენ და ვეცადოთ, ყოველ მათგანს შევუქმნათ მოცემული თემის შესწავლისათვის საჭირო პირობები.

ვ) გაკვეთილში უნდა იყოს კითხვები და მათი პასუხები. გაკვეთილში ასევე აუცილებლად უნდა იყოს კითხვები დისკუსიისათვის და სავარაუდო პასუხები. ხშირი კითხვები გაკვეთილის მსვლელობისას ეხმარება მოსწავლეს დაიმახსოვროს ძირითადი, იყოს აქტიური და არ მოადუნოს ყურადღება.

ზ) გვახსოვდეს გაკვეთილის მიზნები. ავტორმა აუცილებლად უნდა შეამოწმოს, ყველა მიზანი არის თუ არა მიღწეული გაკვეთილის მსვლელობაში.

თ) საფრთხეები. უნდა ვერიდოთ გაკვეთილში ზუსტთარიღებიანი მაგალითების მოტანას, ეს ამცირებს გაკვეთილის სიცოცხლეს. ასევე უნდა ვერიდოთ უმიზნო იუმორს.

დასკვნითი ნაწილი. წარმოიდგინეთ ასეთი დიალოგი მშობელსა და შვილს შორის:

– რა გააკეთეთ დღეს სკოლაში?

– ვითამაშეთ.

– რა ისწავლეთ ამ თამაშით?

– არ ვიცი.

როცა გაკვეთილის ყველა აქტივობა დასრულებულია, მნიშვნელოვანია დავრწმუნდეთ, გაიგეს თუ არა მოსწავლეებმა მნიშვნელოვანი მომენტები. დასკვნითი ნაწილი მათ ამ მნიშვნელოვანი მომენტების გამოყოფაში ეხმარება. ძირითადი მომენტების მიმოხილვა ან სხვა დასკვნითი აქტივობები დაეხმარება მოსწავლეებს მნიშვნელოვანი ასპექტების გააზრებაში. ეს ნაწილი მასწავლებელსაც ეხმარება გაიგოს, მიაღწიეს თუ არა მისმა მოსწავლეებმა დასახულ მიზნებს.

შეფასება. ეხმარება მასწავლებელს გაიგოს, თუ რამდენად მიაღწიეს მოსწავლეებმა დასახულ მიზნებს, საჭიროა თუ არა შემდგომი მუშაობა. შეფასებისას შესაძლებელია სხვადასხვა მეთოდების გამოყენება: მრავალპასუხიანი კითხვები, ესეები, რეფერატები, მინი წარმოდგენის შეფასება, ავთენტური შეფასება.

განვრცობა/დაკავშირება. გაკვეთილის დამთავრების შემდეგ მასწავლებელმა შეიძლება აღმოაჩინოს, რომ მის მოსწავლეებს მეტის გაგება უნდათ ახსნილი თემის ირგვლივ. პედაგოგს უნდა ჰქონდეს გაკვეთილისაგან განსხვავებული სხვადასხვაგვარი ვარიანტები, რომელსაც შესთავაზებს მოსწავლეებს ცოდნის გასაღრმავებლად. სასურველია, მასწავლებელმა დააკავშიროს ახსნილი თემა ბავშვების მიერ უკვე ნასწავლ მასალასთან. ნასწავლი მასალის სხვადასხვა კონტექსტებთან დაკავშირების მრავალი გზა არსებობს.

წარმატებული იქნება თუ არა გაკვეთილი?

ამ კითხვაზე პასუხის გაცემაში დაგვეხმარება გაკვეთილის გეგმის შესამოწმებელი კითხვარი

1. ნათლად გამოხატავს თუ არა გაკვეთილის აღწერა გაკვეთილის მიზნებს? შეექმნება თუ არა მკითხველს ნათელი წარმოდგენა გაკვეთილში მოცემული სავარჯიშოების შესახებ და გაუჩნდება თუ არა მოცემული გაკვეთილის გამოყენების სურვილი?
2. არის თუ არა დეტალურად და სრულად ახსნილი შინაარსობრივი სტანდარტები და ტერმინები?
3. არის თუ არა ჩამოთვლილი მომიჯნავე საგნები გაკვეთილის მნიშვნელოვანი დამატება?
4. არის თუ არა მიზნები მოსწავლეზე ორიენტირებული? გასაგები? არაორაზროვანი? გამოხატავს თუ არა სწავლების შედეგს?
5. გაკვეთილისათვის `საჭირო დრო~ რეალურია თუ არა?
6. ჩამოთვლილია თუ არა ყველა საჭირო მასალა? სრულყოფილად არის თუ არა მოცემული მოსწავლეთა სამუშაო ფურცლებისა და თვალსაჩინოების ნიმუშები?
7. ნათლად, ნაბიჯ-ნაბიჯ არის თუ არა ახსნილი გაკვეთილის მსვლელობა?
8. შეძლებს თუ არა გაკვეთილის მსვლელობა მოსწავლეთა ინტერესის გამოწვევასა და შენარჩუნებას?
9. მრავალფეროვანია თუ არა გაკვეთილში მოცემული სავარჯიშოები და აქტივობები?
10. ზუსტად და სრულად არის თუ არა ახსნილი გაკვეთილში შინაარსი?
11. შეესაბამება თუ არა გაკვეთილში მოცემული კითხვები ბლუმის ტაქსონომიის სხვადასხვა დონეებს? მოცემულია თუ არა კითხვების პასუხები?
12. უზრუნველყოფს თუ არა გაკვეთილის მსვლელობაში მოცემული ხერხები მოსწავლეების მიერ დასახული მიზნების მიღწევას?
13. შეძლებს თუ არა მასწავლებელი იმის განსაზღვრას, როგორ გაიგეს მოსწავლეებმა გაკვეთილი?
14. არის თუ არა მოცემულ გაკვეთილში ცოდნის გაღრმავებისა და გაძლიერების მეთოდები?

წყარო: Connecting the Pieces: Building a Better Economics Lesson, Teacher Resource Manual, (1997) Richard D. Western ed., National Council on Economic Education.

მას შემდეგ, რაც 2015 წელს ოფიციალურმა პირებმა საქართველოში განაცხადეს, რომ განათლების სისტემის რეფორმირება გერმანული დუალური მოდელის კვალდაკვალ წარიმართებოდა, საზოგადოებაში გაჩნდა ლეგიტიმური კითხვები, ერთი მხრივ, აღნიშნული მოდელის ძლიერ და სუსტ მხარეებთან, მეორე მხრივ კი – მისი სისტემური იმპორტის ვალიდურობასთან დაკავშირებით.

საქართველოში პირველმა დუალურმა პროგრამამ მევენახეობა-მეღვინეობაში, რომელიც GIZ-ის პროექტის ფარგლებში მომზადდა, უკვე 2016 წელს გაიარა აკრედიტაცია და ორ პროფესიულ კოლეჯში ამოქმედდა. მიმდინარეობს სხვა პროგრამებზე მუშაობაც. ამდენად დღეს განსაკუთრებით აქტუალური ხდება ისტორიული და თანამედროვე სოციოკულტურული წინაპირობების იდენტიფიცირება, იმ რესურსის (ინსტიტუტები, გამოცდილებები, ტერმინოლოგია) გააქტიურება, რამაც შესაძლოა გაამარტივოს ამ წარმატებული მოდელის გარკვეული ელემენტების ადგილობრივ კონტექსტზე ადაპტირება. წინამდებარე პუბლიკაციის მიზანიც სწორედ ეს არის.

დუალური სისტემის პირველი და ყველაზე ხელშესახები თავისებურებაა კურიკულუმის თეორიული და პრაქტიკული ცოდნით დაბალანსება და სასწავლო პროცესის დეცენტრალიზაცია. გერმანულ მოდელში პროფესიულ სასწავლებელში თეორიული სწავლება მხოლოდ მთლიანი სასწავლო პერიოდის 35-40 %-ს (გააჩნია პროფესიას) ითვალისწინებს. დანარჩენი 60-65 % პრაქტიკული ბლოკ-ტრეინინგების სახით საწარმოში მიმდინარეობს და მას სულ სხვა ტიპის მასწავლებელი – ოსტატი (Meister) უძღვება.

თეორიისა და პრაქტიკის, მეცნიერული ცოდნისა და ბიზნესის მოთხოვნების სინერგია გერმანიაში პროფესიული და ზრდასრულთა განათლების პოლიტიკის ნაწილია, რაც ყველა საგანმანათლებლო დონეზე ვრცელდება და რეგულირებულია შესაბამისი კანონმდებლობით. ამგვარი ინტერაქციის შედეგია, რომ თითოეულ საგანმანათლებლო პროდუქტში ჩანს როგორც დარგობრივი, ისე – ბიზნესის საჭიროებანი.

თანამშრომლობის სხვადასხვა პლატფორმებზე კერძო სექტორს წარმოადგენს ხელოსანთა და ინდუსტრიის პალატები, რომელთაც ისტორიულად, ერთ-ერთი მთავარი, სწორედ საგანმანათლებლო ფუნქცია ჰქონდა. პალატა, სხვა სოციალურ პარტნიორებთან ერთად, სახელმწიფოსთან თანამშრომლობს პროფესიული განათლების სისტემის სხვადასხვა დონეზე – საწარმოს ჩარჩო კურიკულუმის მომზადებიდან სწავლის შედეგების მონიტორინგამდე. პროფესიული სწავლების თეორიული და პრაქტიკული გამოცდების ჩატარებაზე უფლებამოსილი ორგანო, სწორედ პალატაა, რომელსაც გერმანიაში ბოლო 25 წლის მანძილზე 10 მლნ კურსდამთავრებული ჰყავს გამოცდილი. პალატების დიდი ნაწილი თავადაც უძღვება სხვადასხვა საგანმანათლებლო და საწვრთნელ პროგრამებს, ჩართულია საწარმოების ხარისხის მონიტორინგში, შრომითი ბაზრისა და საგანმანათლებლო საჭიროებების კვლევებში და სხვ.

თუმცა ეს ყველაფერი გერმანიაში სახელმწიფოს, ბიზნესსა და სამოქალაქო საზოგადოებას შორის სექტორალური კოლაბორაციის მხოლოდ ერთი განზომილებაა, რომელსაც რეალურად ძალიან ღრმა კულტურული საფუძვლები აქვს ხელოსანთა და ვაჭართა გილდიების ინსტიტუტის სახით. ამ გამოცდილების შედეგია, რომ თვითმმართველი სამოქალაქო სუბიექტები – ხელოსანთა და ინდუსტრიული პალატები –  დღეს გერმანიაში, ფუნქციონირებს არა ნომინალურად, არამედ უკიდურესად დიდი გავლენით სარგებლობს საზოგადოებრივი ცხოვრების ყველა სფეროში, მათ შორის, განათლებაში. გილდიებისგან განსხვავებით, რომელთა არსებობა ქალაქებზე იყო დამოკიდებული,  პალატა რეგიონული ორგანოა. გერმანიაში თითოეულ მხარეს დამოუკიდებელი ინდუსტრიული და ხელოსანთა პალატები ჰყავს.

ხელოსანთა და ვაჭართა გილდიიდან ხელოსანთა და ინდუსტრიის პალატამდე გილდიები ევროპის ქვეყნებში და მათ შორის, გერმანიაში გვიანდელი შუა საუკუნეებიდან ყალიბდება. როგორც აღვნიშნეთ, მათი არსებობა ქალაქურ ყოფას უკავშირდება. ცნობილია, რომ უკვე მე-15 საუკუნეში ქალაქ ჰამბურგს 100, ხოლო კიოლნს 80 გილდია ჰყავდა. არსებობდა ხელოსანთა და ვაჭართა გილდიები, რომლებიც განსაზღვრულ ქალაქებში წარმოებისა და ვაჭრობის სფეროებს აკონტროლებდა.

გილდია იყო პროფესიული გაერთიანება, რომელიც დღევანდელი პროფესიული ასოციაციების, პროფკავშირების, პალატების ფუნქციებს ითავსებდა, ამასთანავე შუა საუკუნეების რაინდთა ორდენებისა და საიდუმლო საზოგადოებების მსგავსად, გარკვეულ რელიგიურ და მისტიკურ ელემენტებსაც შეიცავდა. ეს იყო ადამიანების საძმო (რადგან გილდიები არსებითად პატრიარქალური მოვლენა იყო), რომლის პრაქტიკაში თავს იყრიდა როგორც პროფესიული, ისე –  სავაჭრო ინტერესები და შესაბამისი ღირებულებები.

თანამედროვე პალატამ გილდიის მრავალი ელემენტი შეინარჩუნა. პირველ რიგში, შეგირდობის ინსტიტუტი (Apprenticeship), რომლის საყრდენი ღერძი ყველა დროში ოსტატი (Master) იყო.

ოსტატს ისტორიულად ორი ძირითადი საქმიანობა ჰქონდა – საწარმოს ხელმძღვანელობა და შეგირდების განათლება. დღევანდელი ოსტატიც მისი ისტორიული წინამორბედის უფლებამოსილებებითაა აღჭურვილი,  თუმცა ინდუსტრიის ხასიათიდან გამომდინარე, დღეს დასაშვებია, რომ ოსტატი სხვისი კომპანიის მწვრთნელი იყოს.

შეგირდები 10-15 წლის ასაკიდან მიიღებოდნენ. ისინი ცხოვრობდნენ ოსტატთან, ასრულებდნენ მის დავალებებს და ოსტატის საქმიანობაზე დაკვირვებით, ან ქმედებით სწავლობდნენ. წლების მანძილზე შეგირდები ოსტატის საწარმოს მნიშვნელოვან სამუშაო ძალას წარმოადგენდნენ, რაც მოიაზრებოდა და დღესაც მოიაზრება შეგირდობის ინსტიტუტის ერთ-ერთ მთავარ ბენეფიტად კერძო სექტორისთვის.

ოსტატის სტატუსის მოსაპოვებლად შეგირდებს შვიდწლიანი გამოცდილება, მაღალი კომპეტენციები და პერსონალური უნარები სჭირდებოდათ. დღეს ამ კვალიფიკაციას მე-5 დონის პროგრამები შეესაბამება, რაც არამხოლოდ პროფესიული, არამედ, პედაგოგიური კომპეტენციების განვითარებაზეცაა მიმართული. კურსდამთავრებულები არამხოლოდ თავიანთი საქმიანობის სფეროებში, არამედ პედაგოგიკაშიც გამოიცდებიან, რადგან კარგი პროფესიონალი a priori, კარგ მასწავლებელს არ ნიშნავს.

განსაკუთრებით ნიშანდობლივია, რომ კომპანიისთვის შეგირდების წვრთნა, უპირველეს ყოვლისა, არის კონტრიბუცია წარმოების სფეროში, ამასთანავე, ადამიანური რესურსების განვითარების ინსტრუმენტი, ბრენდის პრესტიჟულობის გარანტი, სოციალური პასუხისმგებლობა, მაგრამ ყველაზე ნაკლებ – წმინდა ფინანსური სარგებლის მომტანი. პროფესიული განათლებისა და წვრთნის ფედერალური ინსტიტუტის (BIBB) ოფიციალური კვლევის მიხედვით, კომპანიების მხოლოდ 12 %-ს აქვს რაიმე სახის ფინანსური სარგებელი, თუნდაც, ერთი შეგირდის გადამზადებიდან.

ხელოსანთა და ვაჭართა ამქრები საქართველოში

ხელოსანთა პროფესიული გაერთიანებების – „მეჯადაგეებისა“ და „მეხამლეების“ არსებობა ქართლში ჯერ კიდევ „ევსტათი მცხეთელის მარტვილობაში“ ჩანს, რაც მე-6 საუკუნის მოვლენებს აღწერს. გვიანდელ შუა საუკუნეებში კი, სავარაუდოდ მე-17 საუკუნეში (ფილიპე გოგიჩაიშვილი), სპარსული „ჰამქრის“ გავლენით საქართველოში ყალიბდება პროფესიული გაერთიანება და თვითმმართველი საზოგადოება – ამქარი.

მე-19 საუკუნის პირველ ნახევარში თბილისში 76 ამქარი ფუნქციონირებდა, რომელთაგან ზოგი ხელოსნობის ცალკეული დარგების მიხედვით იყო დაჯგუფებული, ზოგი კი – საერთო სახელოსნო ორგანიზაციების სახით. ამქარი, ისევე, როგორც ევროპული გილდია, ეკონომიკური და რელიგიური ხასიათის სამოქალაქო ორგანიზაცია იყო, სადაც მხოლოდ ვაჭრები და ხელოსნები, იშვიათად კი წარჩინებული მოქალაქეებიც შედიოდნენ.

ამქარს შეადგენდნენ ოსტატები, ქარგლები, შეგირდები და ოსტატის დამხმარეები, უხუცესები და უსტაბაში. გარდა ამისა, მას ჰყავდა ხაზინადარი და სასამართლო აღმასრულებელი. ამქარს იერარქიული სტრუქტურა ჰქონდა, თუმცა ნიშანდობლივია, რომ თუკი აღმასრულებელ ორგანოდ უხუცესთა საბჭო და უსტაბაში მოიაზრებოდა, მათ მიერ მიღებული გადაწყვეტილებების აპელაცია ოსტატთა საერთო კრებაზე იყო შესაძლებელი. ოსტატს ამქარშიცა და საზოგადოებაშიც დიდი ავტორიტეტი ჰქონდა.

ამქრის ძირითადი საქმიანობის სფერო წარმოება იყო. მისი ფუნქცია იყო, აგრეთვე განათლება, როგორც წარმოების განვითარების ინსტრუმენტი. ევროპული გამოცდილებების მსგავსად, ოსტატი შეგირდების გარეშე არც აქ არსებობდა. შეგირდი შეიძლება ყოფილიყო 9-დან 17 წლამდე ყმაწვილი, რომელიც ოსტატს ამ სტატუსით მიებარებოდა 3-დან 10 წლამდე. ამქრის მიერ შეგირდის მიღების ცერემონიას რიტუალური ფორმა ჰქონდა და მასში მაძიებელთან, მის მშობელთან / მეურვესთან და ოსტატთან ერთად მონაწილეობდნენ ამქრის უსტაბაში, უხუცესები და მღვდელი.

შეგირდს თავდაპირველად გამოსაცდელი ვადით – 6 კვირიდან 6 თვემდე იღებდნენ. იგი ცხოვრობდა ოსტატის სახლში და ჩართული იყო მის ყოველდღიურ საქმიანობაში. ამქარში შეგირდის წვლილი იყო მიღების მოსაკრებელი და შრომითი კონტრიბუცია, სამაგიეროდ კი ის ეცნობოდა რეალურ სამუშაო გარემოს, მის ყოველდღიურ გამოწვევებს, აღიჭურვებოდა პრაქტიკული კომპეტენციებით და გარკვეული პერიოდის შემდეგ შესაბამის გასამჯელოსაც იღებდა. გარდა ამისა, მას ეძლეოდა დაწინაურების შესაძლებლობაც.

შეგირდობის მომდევნო ეტაპი იყო ქარგლობა. ქარგალიც, შეგირდის მსგავსად, ოსტატის ხელქვეითად და მისი ნების შემსრულებლად ითვლებოდა, თუმცა მას შეგირდზე მეტი ჯამაგირი ეკუთვნოდა. არც შეგირდს და არც ქარგალს ოსტატისგან დამოუკიდებელი შეკვეთის მიღების უფლება არ ჰქონდათ. ქარგლად სამწლიანი მუშაობის შემდეგ ხელოსანს, რომელიც 21 წელს აღწევდა, შეეძლო გამხდარიყო ოსტატი.

თუმცა არც ოსტატთა უფლებამოსილებები იყო შეუზღუდავი. ამქრის წესდების თანახმად, ისინი, თავის მხრივ, უხუცესებსა და უსტაბაშს ემორჩილებოდნენ. მაგალითად, არ ჰქონდათ მათგან დამოუკიდებლად ნედლეულის შეძენის უფლება. ფასებს ნედლეულზე ამქრის წარმომადგენელი ადგენდა.

ზოგიერთ ამქარს ოსტატის ხელფასთან ქარგლის ჯამაგირის მიმართებაც ჰქონდა რეგულირებული, მაგ. ახალციხის დაბაღების კორპორაციაში ქარგლები ოსტატების მოგების 5 %-ს იღებდნენ. ამქარი არ ცნობდა კონკურენციის ლოგიკას. ოსტატებს არ ჰქონდათ სხვა ხელმძღვანელებისგან საუკეთესო ქარგლების გადაბირების უფლება.

როგორც ვხედავთ, ეს იყო ჩვეულებით სამართალზე დამყარებული, ქონებრივი და სოციალური წონასწორობის შენარჩუნებაზე მიმართული თვითმმართველი თემი. ამქარი დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდა ქველმოქმედებას. საგანგებო ყურადღება ეთმობოდა გაჭირვებული ხელოსნების მატერიალურ დახმარებას; ობოლი შეგირდები, ოჯახის რჩენის ვალდებულებით, აქ დიდი პრივილეგიებით სარგებლობდნენ. ოსტატებსაც, ფინანსური პრობლემების შემთხვევაში, ამქარი ხშირად უმართავდა ხელს.

მე-19 საუკუნის 50-იანი წლების ბოლოს სახელმწიფომ დაიწყო ამქრის რეორგანიზაცია და ეს ორგანო თბილისის გამგეობას დაუქვემდებარა. ერთი მხრივ, შემცირდა ამქართა რაოდენობა, მეორე მხრივ, გამარტივდა მიღების წესები, უხუცესებსა და უსტაბაშებს კი უფლებები შეუკვეცეს. 60-იანი წლების დასაწყისიდან უკვე შიდა პრობლემებმაც იჩინა თავი. ამქარს, როგორც ფეოდალურ საზოგადოებაში აღმოცენებულ ორგანიზაციას, საფუძველს აცლიდა, პირველ რიგში, რეფორმა და, ამასთან, ვაჭრობისა და კონკურენციის განვითარება.

მიუხედავად ამგვარი რყევებისა, ამქარმა სამოქალაქო გავლენა ინერციულად კარგა ხანს შეინარჩუნა. 1865 წელს მან შეძლო დღევანდელი თავისუფლების მოედანზე 10 000 ხელოსნის შეკრება, რომლებიც სახელმწიფო გადასახადების შემცირებას მოითხოვდნენ. გამოსვლებს მსხვერპლიც მოჰყვა, ხელოსუფლებამ აჯანყება ჩაახშო და აქტიური მონაწილეები ციმბირში გადაასახლა. ეს მოვლენა „ამქართა გამოსვლის“ სახელითაა ცნობილი.

გერმანიის გამოცდილებისგან განსხვავებით, სადაც გილდია არამხოლოდ ფეოდალურ მოვლენად დარჩა, არამედ კაპიტალიზმის გამოწვევებსაც მოერგო, მე-19 საუკუნის მეორე ნახევარში საქართველოში სოციალური და ეკონომიკური ტრანსფორმაციების პირობებში ვერ შეიქმნა ამქრის გადარჩენისთვის ხელსაყრელი ინსტიტუციური გარემო. სამწუხაროდ, სამოცდაათწლიანმა საბჭოთა რეჟიმმა, რომელმაც პროფესიული განათლება სრულად ცენტრალიზებული გახადა, თვითმმართველ ორგანიზაციებსა და სოციალური პარტნიორობის პლატფორმებს განვითარების ყველა არხი მოუსპო. ამიტომ არის დღეს განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი არსებული ადგილობრივი გამოცდილებების გარშემო ცოდნის გავრცელება და სამოქალაქო დიალოგი, თუ რა ელემენტების რეკონსტრუქცია არის შესაძლებელი არსებულ სოციოკულტურულ და ეკონომიკურ გარემოში. შევეცდებით, მომდევნო პუბლიკაცია იმ შემთხვევებს დავუთმოთ, რომლებიც საქართველოში ბიზნესის მოთხოვნებზე მიმართული და /ან კერძო სექტორიდან წამოსული საგანმანათლებლო ინიციატივების სანიმუშო მაგალითებად შეიძლება გამოდგეს.