მთელი ცხოვრებაა გერმანულ კულტურას, ისტორიასა და პოლიტიკას ვსწავლობ. გერმანულიდან ნათარგმნი მაქვს ათზე მეტი ტექსტი და საგაზეთო პუბლიკაცია. ჩემი ლექციებისა და მოხსენებების დროს ყოველთვის ვცდილობ გერმანული მაგალითების მოხმობას, რათა მსმენელებმა მეტი რამ გაიგონ კონტინენტის შუაგულში მოქცეული ქვეყნის უზარმაზარი გამოცდილების შესახებ. გერმანული სამყაროს სიყვარულის მიუხედავად, ფედერაციულ რესპუბლიკაში არასდროს გახლდით ნამყოფი. როგორც იქნა, კეთილი ადამიანებისა და მოკრძალებული შრომის წყალობით პირადი ნატვრაც ამიხდა და ევროპულ დედაქალაქში ამოვყავი თავი.

ბერლინმა ჩემზე წარუშლელი შთაბეჭდილება დატოვა. დარწმუნებული ვარ, რომ მსოფლიოში მასზე უკეთესი ქალაქების მოძებნა თავისუფლად არის შესაძლებელი. ბერლინი, ალბათ, ბევრ ევროპულ ცენტრს ვერც შეედრება თავისი სავაჭრო კომპლექსებით, ურბანული დაგეგმარებით, დიდებული ნაგებობებითა თუ არქიტექტურით. თუმცა, გერმანიის დედაქალაქს ერთი განსაკუთრებული გარემოება გამოარჩევს. ბერლინის ყველა კუთხეში, ყველა ქუჩაზე, ყველა მოსახვევში შეიმჩნევა ტანჯვის კვალი. ქალაქი ყოველ ფეხის ნაბიჯზე შეგახსენებთ ჰოლოკოსტის, ევროპის ორად გაყოფისა და „შტაზის“ რეპრესიების გამოცდილებას. ნაციზმისა და სტალინიზმის იარებით ბერლინი დაჩაგრული ქვეყნიდან ჩამოსულ ნებისმიერ სტუმარს ენათესავება. მთავარ გამზირზე გადაადგილების დროს მშობლიური მხარის გამოცოცხლების იმედით საკუთარ თავს ერთსა და იმავე ფრაზას ვუმეორებდი: „ბერლინელებიც ხომ დამარცხდნენ, ისინიც ხომ განაცალკევეს ერთმანეთისგან, მათი სახლებიც და ოცნებებიც ხომ დაანგრიეს და მიწასთან გაასწორეს, მათაც ხომ დაუშვეს გამოუსწორებელი და უპატიებელი შეცდომები, მაგრამ მაინც გადარჩნენ და უდიდეს მიზნებს, საოცარ შედეგებს მიაღწიეს“.

ბრანდერბურგის კარიბჭისა და ბუნდესტაგის სასახლის შესახებ ბევრმა ყველაფერი გადასარევად იცით. აქედან გამომდინარე, გადავწყვიტე ბერლინის ორი საინტერესო ეკლესიის, ტაძრის შესახებ მოგითხროთ.

მეცხრამეტე საუკუნის მიწურულს გერმანიის სამეფო ოჯახმა პირველი დიდი იმპერატორის, კაიზერ ვილჰელმის პატივსაცემად გრანდიოზული ტაძარი ააგო. ეკლესიას ხუთი გუმბათი ჰქონდა. ხუთივე გუმბათზე გერმანია-საფრანგეთის ომის შემდეგ ნადავლად წამოღებული, ნაალაფარი ბრინჯაოსგან დამზადებული გრანდიოზული ზარი ეკიდა. მუზეუმად გადაკეთებულ ტაძარში შესვლისთანავე თვალში მოგხვდებათ კედლის მოზაიკები და ოქროსფერი მოხატულობა. მდიდრულ ფრესკებზე ვილჰელმ I ღმერთის უშუალო წარმომადგენლად, მის ნათესავად, მისი ნების მთავარ და ერთადერთ აღმსრულებლად არის წარმოჩენილი. მბრწყინავ კედლებზე იმპერატორის ნათესავების წმინდანთა დასის წარმომადგენლებისგან გამორჩევა ფაქტობრივად შეუძლებელია. მოკლედ, მეოცე საუკუნეს გერმანელები ამ გრანდიოზული ტაძრით შეეგებნენ. ტაძარი გერმანიის ძლევამოსილების, ღმერთის ნების აღსასრულებლად მეზობელ ქვეყნებზე ლაშქრობისა და მათი დაპყრობის, იმპერიის სიდიადისა და მარადიულობის სიმბოლო გახლდათ.

მეორე მსოფლიო ომის დროს ეკლესია დაიბომბა და განადგურდა. ბერლინელებმა შენობა აღარ აღადგინეს და ნანგრევების კონსერვაციის შემდეგ შენობაში მუზეუმი გახსნეს. Gedächtniskirche-ის მთავარ შესასვლელთან დღემდე ჰკიდია დაფა. მემორიალური დაფა იუწყება, რომ ყველა იმპერია ციდან მოვლენილი ცეცხლით ასრულებს თავის არსებობას. მუზეუმიც სწორედ აღნიშნული იდეის საყოველთაოდ გავრცელების საქმეს ემსახურება.

ნანგრევების გვერდით სრულიად უსახური შენობა დგას, რომელიც თელავის იუსტიციის სახლზე უფრო საზარელ სანახაობას წარმოადგენს. შემაძრწუნებელი ფასადის მიუხედავად, მაინც გადავწყვიტე კარის გაღება და ყუთის ფორმის დაწესებულებაში შესვლა. ევანგელისტურ ეკლესიას ვილჰელმის ტაძრიდან სალოცავი აქ გადმოუტანია. ლაჟვარდისფერი მინების წყალობით ლურჯად განათებულ მისტიურ, შესანიშნავ დარბაზში ქრისტეს ერთადერთ გამოსახულებას, ხის უბრალო სკამების რიგსა და საორკესტრო ქანდარას გადავაწყდი. იქვე მყოფმა უსაყვარლესმა ქალმა კი ამიხსნა, რომ ღვთის სადიდებლად ხუთგუმბათიანი, ხუთზარიანი, ოქროთი მოვარაყებული ქვის აკლდამები არ არის საჭირო. მლოცველისთვის გარედან უსახური, შიგნიდან კი უბრალო და ჰარმონიული ახალი ეკლესია ქრისტესმიერი თავმდაბლობისა და ანტიიმპერიალიზმის სიმბოლო იყო. ამგვარი კონცეფციის ორთოდოქსულ ტაძარში ლოცვის იმედით დავტოვე ჩემი მასპინძელი და საქმეებს დავუბრუნდი.

გერმანიიდან გამომგზავრების წინა დღეს კი მეორე ტაძარს გადავეყარე. აღმოსავლეთ ბერლინის საბჭოთა ყაიდის ქუჩებს შორის, ერთ აყვავებულ პარკში სიონის ეკლესიაა მდებარეობს. მისი ისტორიის უმნიშვნელოვანესი ნაწილი შორეულ წარსულს არ უკავშირდება. სიონის ეკლესიამ სახელი უმთავრესად 1980-იანი წლების შემდეგ გაითქვა. მეოცე საუკუნის მიწურულს აღნიშნულ ტაძარში მღვდელი ჰანს სიმონი მოღვაწეობდა. საბჭოთა გერმანიის დედაქალაქის შუაგულში მღვდელმა წინააღმდეგობის უმნიშვნელოვანეს კერას დაუდო სათავე. თავდაპირველად, ეკლესიის მრევლმა შენობაში ბიბლიოთეკა გახსნა. წიგნთსაცავში „შტაზის“ მიერ აკრძალული და გრიფირებული პუბლიკაციები ინახებოდა. არადემოკრატიული სახელმწიფოს მოქალაქეებს ეკლესიის კუთხეში შეეძლოთ რევოლუციური და რეჟიმის საწინააღმდეგო ლიტერატურის აღმოჩენა. საეკლესიო საზოგადოება მხოლოდ ბიბლიოთეკის შექმნით არ შემოიფარგლა. ჰანს სიმონის მონაწილეობით აღმოსავლეთ ბერლინელებმა უფრო ფართო დისიდენტური მოძრაობის დაწყებაც გადაწყვიტეს. მათ არალეგალური სტამბა დააფუძნეს და უკვე მთელ ქალაქში ავრცელებდნენ ანტისაბჭოთა პროკლამაციებსა თუ „სამიზდატის“ პროდუქციას. „სკინჰედების“ თავდასხმებისა თუ სხვა პროვოკაციების მიუხედავად, სიონის ტაძარმა გერმანიის გაერთიანებამდე არ შეწყვიტა დისიდენტური საქმიანობა. ეკლესია დღემდე აქტიურად იბრძვის ჩაგრული ჯგუფების ინტერესების დასაცავად, მათთვის თავშესაფრების მოსაწყობად და გაჭირვებულთათვის დამატებითი სოციალური დახმარების მისაწოდებლად.

წაბლის ხეივნის გამზირზე გამოსვლისას გონებაში ჩვენი სიონის ტაძარი და ეროვნული მოძრაობის პირველი ნაბიჯები ამომიტივტივდა. თბილისში დაბრუნებული არ ვკარგავ იმედს, რომ ოდესმე ჩვენს ეკლესიაშიც გააქტიურდება ჰუმანური, უბრალოებით გამორჩეული და თანამედროვეობის უდიდესი პრობლემების – სიღარიბისა და ჩაგვრის წინააღმდეგ მიმართული დისიდენტური მოძრაობა.

ამას წინათ ჭურჭლის კარადას ვალაგებდი. თაროზე, კუთხეში, ჩალისფერი ყუთი მომხვდა თვალში, რომლის არსებობა აღარც მახსოვდა. ყუთს თავი ავხადე. სიძველისა და შმორის სუნი ამოვარდა. ხავერდის ბუდეში ჩაწყობილი მელქიორის ჩაის კოვზები ყვავილებამოტვიფრულ, დახვეწილ ზურგებს მიშვერდნენ. კოვზების ეს კომპლექტი დიდი ხნის წინ შორეულმა ნათესავმა, იზო ბებომ მაჩუქა. იზო ბებო გათხოვილი იყო ახალგაზრდობაში, მაგრამ მე მაინც სულ შინაბერა მეგონა. ალბათ მარტო ცხოვრებისა და ბევრი ისეთი თვისების გამო, ჩვენში შინაბერებს რომ მიაწერენ ხოლმე. ის ერთი მათგანი იყო, საბჭოთა დროში „პარტიული მუშაკები“ რომ ერქვათ, მუდამ „სამთავრობო“ სასტუმროებში რომ ისვენებდნენ – მთაში თუ ზღვაზე, სამოგზაუროდ აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებში დადიოდნენ და იქიდან ჭურჭელი, ტანსაცმელი, ავეჯი – იმ დროისთვის მოდური და დღეს ხუმრობის საგნად ქცეული მუხის ან კაკლის „სტენკები“, სამეულები და უამრავი სხვა ნივთი ჩამოჰქონდათ.

სიბერის მოახლოებასთან ერთად იზო ბებომ თავისი ნაგროვები ქონების – თეთრეულის, სუფრების, საკაბეების, ქვაბების, ტაფების, დანა-ჩანგლისა და კოვზების კომპლექტების, როკოკოს ჭურჭლისა და სამკაულების გაყიდვა-გაჩუქება დაიწყო დაოჯახებული თუ დასაოჯახებელი ნათესავი გოგო-ბიჭებისთვის. დაგვიბარებდა თავის ქალიშვილობის დროინდელ ათარბეგოვის პატარა ბინაში ან ჩვენით შევუვლიდით ხანდახან მოსაკითხად და წამოსვლისას, თითო ქილა გემრიელ მურაბასთან ან ჯემთან ერთად, რომლებსაც, სანამ შეეძლო, ყოველ ზაფხულს ხარშავდა, ყველას რაიმე ნივთს გვჩუქნიდა „თავის სახელზე“.

ეს კოვზებიც ასეთი სახსოვარი იყო. თავი რომ ავხადე, ყუთში კოვზებთან ერთად ცალხაზიანი რვეულის გაყვითლებული ფურცელი დავინახე, უფრო სწორად, ოთხად გაკეცილი ბარათი ასეთი ტექსტით: „ჩემო ინიკო! გისურვებ ჯანმრთელობას და მხიარულ სიცოცხლეს. მრავალჯერ მომელოცოს. შენი იზო ბებო. 2004 წ. 21.09“.

არც ამ ბარათის არსებობა მახსოვდა. დავიწყებული მქონდა ისიც, რომ საჩუქარი დაბადების დღისთვის უჩუქებია. შემრცხვა. კოვზებს სათითაოდ ვიღებდი ყუთიდან, პრიალა ზურგებსა და გრეხილ ტარებზე თითებით ვეხებოდი – ფინჯანში შაქრის ჩაყრის და მორევის იმიტაციაც კი გავაკეთე რამდენჯერმე – და იზო ბებოზე ვფიქრობდი. არა, ეს „მხიარული სიცოცხლე“ მაინც რაღა იყო, რას მერჩოდა!.. მერე ყუთი აივანზე გავიტანე გასამზევებლად, თან გალაკტიონის ცნობილი ლექსის „ყველას რაიმე აქვს სახსოვარი“ სტრიქონებს ვბუტბუტებდი. თურმე ზოგჯერ რა მარტივად იქცევიან ნივთები ძვირფას „სახსოვრად“!

მეორე დილით ნამდვილ ჩაიში ჩაყრილ შაქარს ვურევდი იზო ბებოს მელქიორის კოვზით, და მას შემდეგ ასე ვიწყებდი უკვე თითქმის ყოველ დილას. მაგრამ ამასობაში ერთი უცნაური ამბავი დამემართა: კოვზების პოვნის დღიდან ისე ამეკვიატა გალაკტიონის ზემოხსენებული ლექსი, – ზოგჯერ – მხოლოდ სათაური, გნებავთ, ყოველი სტროფის ბოლო ტაეპი, – რომ ვეღარაფრით ამოვიგდე თავიდან. ზოგჯერ დღეში რამდენჯერმეც კი ჩამოვარაკრაკებდი ხოლმე გულში, და ხმამაღლაც, მარტო თუ ვიყავი (საერთოდ, მჩვეოდა ასეთი აკვიატებები, მაგრამ ამდენ ხანს არასოდეს გაგრძელებულა). გამოსავლის ძებნაში ერთი-ორჯერ კოვზების ისევ ყუთში ჩაწყობა და შენახვაც გადავწყვიტე, მაგრამ ცრურწმენას, როგორც იქნა, მოვერიე. დიდი ფიქრის შემდეგ კი ასეთი რამ ვცადე: ყველა იმ „სახსოვარის“ წარმოთქმისას, რომლებსაც გალაკტიონი ჩამოთვლის ლექსში, ჩემეულ „მსგავს“ „სახსოვრებს“ (თუ, რაღა თქმა უნდა, მქონდა ასეთი) ვიხსენებდი და ვიწერდი. მცდელობამ შედეგი გამოიღო. ისე გამოვიდა, რომ საბოლოოდ მადლობელიც კი დავრჩი ამ აკვიტებისა, რადგან მისმა არსებობამ არაერთი მივიწყებული ძვირფასი „სახსოვარი“ გამახსენა:

„ყველას რაიმე აქვს სახსოვარი“

სტროფი I

ზოგს ჩაის ვარდი, ზოგს კინოვარი, –

ზოგს ოქრომკერდით მონაქსოვარი,

სურათი რამე კარგზე მგლოვარი,

ყველას რაიმე აქვს სახსოვარი.

„ზოგს ჩაის ვარდი“. ჩემი ბავშვობის ყოველ გაზაფხულზე ერთ ამბავს ველოდი: როგორ ააცოცდებოდა მოხუცი მეზობელი ცოლ-ქმრის გზისპირა ღობეს ნაზსურნელოვანი ყვითელი ჩაის ვარდი, ყველა ორგანოთი – ყლორტებით, ფოთლებით, კოკრებით, ყვავილით, მოკლე ღეროებით – ჩაიღვლარჭნებოდა მავთულის ბადეში, ჟანგიან მავთულსაც საკუთარ სხეულად აქცევდა, გაააცოცხლებდა, გააფერადებდა და ქუჩაში გადმოკიდებულ ყვითელ-მწვანე ზღაპრულ ფარდაგს დაამსგავსებდა. ბედნიერება იყო ამ ღობესთან გავლა, ან მოხუცების სახლის წინ მდგარ ხის გრძელ სკამზე ჩამოჯდომა და მათთან საუბრის გაბმა. ფუტკრებს, ჩიტებს, ბავშვებს, მოზრდილებს, ქუჩაზე ავლილ-ჩავლილ ნაცნობ თუ უცნობ ადამიანებს, თანაბრად გვიყვარდა ჩაის ვარდის ეს ღობე, როგორც ნიშანი გაზაფხულისა, სიკეთისა, სილამაზისა. რა ვიცოდი მაშინ, პატარა გოგომ, თუ ის იქნებოდა ერთ-ერთი ყველაზე სურნელოვანი სახსოვარიც ჩემი ბავშვობის დღეებისა.

„ზოგს კინოვარი“. ქიმიის მწირი ცოდნიდან გამომდინარე, არ მიკვირს, რომ კინოვარზე არაფერი ვიცი, გარდა იმისა, რომ ბუნებრივი მინერალია, საქართველოში აფხაზეთსა და რაჭაში მოიპოვება და, მგონი, ორგვარი არსებობს (თავს ვერ დავდებ!) – წითელი და ვერცხლისფერი. სამაგიეროდ, ვიცი რაღაც-რაღაცები ერთ სულ სხვა მინერალზე, მთის ბროლზე. უფრო სწორად, ერთი პატარა ისტორია მაკავშირებს მასთან: ერთხელ, ახალგაზრდობაში, ერთმა ჩემზე შეყვარებულმა არცთუ ცუდმა ბიჭმა ამ მინერალისთვლიანი ცრემლის ფორმის საყურე მაჩუქა. ბიჭი თითქოს მეც მომწონდა თავიდან, მაგრამ ერთ მშვენიერ დღეს, ვაღიარებ, სრულიად უმიზეზოდ, ისე უგულოდ უარვყავი და ავუკრძალე ჩემთან ურთიერთობა, რომ გაოგნებული დავტოვე. ვეჭვობ, თუ ჯერ კიდევ ვახსოვარ (თუმცა ასეთი ამბები ვის ავიწყდება!), დღემდე თავსატეხად დარჩებოდა ჩემი უცნაური საქციელი. მისი ნაჩუქარი მთის ბროლის საყურე კი, იმის გამო, რომ დღემდე ყურები არ გამიხვრეტია, გავაჩუქე. მინდა, ამ ბიჭს დაგვიანებული ბოდიში მოვუხადო და ვუთხრა, რომ არც მე ვიცი, რატომ მოვიქეცი მაშინ ასე. ალბათ, გამორჩეული მინდოდა ვყოფილიყავი.

„ზოგს ოქრომკედით მონაქსოვარი“. ოქრომკედით მონაქსოვარზე, იმავე ოქრონემსულზე, იმავე ზარბაბზე, იმ ბედნიერი წუთების გახსენება შემიძლია, როდესაც ეკლესიაში ხელებგადაჯვარედინებული ველოდი, როდის გადახდიდა მღვდელი ბარძიმს ოქრომკედით ნაქსოვ ჯვრის ფორმის დაფარნას, რომ მეც მრგებოდა ქრისტეს სისხლისა და ხორცის მცირე ულუფა, ნიშნად მონანიე გულისა. და ისევ გალაკტიონს რომ დავესესხო, მაშინ მეც თითქმის ისევე აბრჭყვიალებული მეჩვენებოდა სანთლების შუქზე ულამაზესი დაფარნა, როგორც პოეტს – სიონში „აელვარებული“ თეთრი ოლარები.

„სურათი რამე კარგზე მგლოვარი“. სურათები არც ისე ბევრი მაქვს. თუმცა მაინც შეიძლება მათგან რამდენიმე ყველაზე ძვირფასის ამორჩევა. იმ რამდენიმედან კი ახლა მხოლოდ ერთს გავიხსენებ: ზამთარია. სოჭში ვართ მამა, დედა და 7 და 8 წლის მე და ჩემი და. ჩუმი აღფრთოვანება, გაოცება, სიხარული და შინ დაბრუნებისას მეგობრებისთვის მოსაყოლი უამრავი ახალი ამბავი გვიდგას თვალებში მე და ჩემს დას (არ ვიყავით მაინცდამაინც თამამი ბავშვები და თავშეკავებულად გამოვხატავდით ჩვენს ემოციებს). არადა, რამდენი რამ მოხდა ერთბაშად: პირველად ვიყავით დედაქალაქში, პირველად ვიმგზავრეთ მატარებლით, პირველად ვნახეთ შავი – სინამდვილეში კი თურმე ხან ლურჯი და ხანაც მწვანე – ზღვა, პირველად დავინახეთ ზღვის ტალღებზე მოქანავე თოლიები, რომლებსაც მამა კოკონა იხვებს ეძახდა, პირველად დავისველეთ ზღვის წყლით, მართალია, ჩექმებიანი ფეხები, მაგრამ მაინც ხომ დავისველეთ, მშობლების უჩუმრად ზღვის წყალსაც პირველად გავუსინჯეთ გემო ენის წვერით, რადგან ბოლომდე არ გვჯეროდა, რომ მლაშე იქნებოდა, მერე კი უცებ ის ზმუილისმაგვარი ხმაც გაისმა. მე დედას მივეწებე და ყურებზე ხელები ავიფარე, მამას ფეხს ჩაფრენილ ჩემს დას გაფართოებული თვალები ლამის ზღვაში ჩასცვენოდა – პირდაპირ ჩვენკენ უზარმაზარი თეთრი გემი მოირწეოდა. და… ჩხაკ! – შეჩერდა წამი.

ეს ფოტო არ არსებობს. ის მხოლოდ ჩემს თვალებში ჩარჩენილი კადრია, ბედნიერი ოჯახის ერთად ყოფნის სამარადისო კადრი.

სტროფი II

ბარათი, სისხლის ცრემლ–ნატბოვარი,

ბეჭედი, ძვირფას ალთა მთოვარი,

საყურე, ტკბილის ჩრდილის მთხოვარი – 

ყველას რაიმე აქვს სახსოვარი.

„ბარათი, სისხლის ცრემლ–ნატბოვარი“. ნესტან-დარეჯანი არ ვიყავი, მაგრამ მეც ვყოფილვარ იმ ასაკსა და მდგომარეობაში, როცა ღამეები მითევია „საყვარლისათვის“ მიწერილი „წიგნის“ წერაში; შესაძლოა, მონატრების, წყენის ან სხვა რაიმე მიზეზის გამო, იმაზეც მიფიქრია, „ან თავსა კლდეთა ჩავიქცევ, ანუ მოვიკლავ დანითა“-მეთქი, რაც სიძნელის ჟამს „იოლი გამოსავლის“ ძებნას ნიშნავს, მაგრამ როდესაც ახალგაზრდა ხარ, თან შეყვარებული, აბა, საიდან უნდა იცოდე, რომ ამ „სიმწარესაც“ თავისი „სიტკბო“ აქვს. მე რომ „სისხლის ცრემლ-ნატბოვარი“ ერთი ბარათი მაინც მქონოდა, ასე მგონია, ქვეყნიერებას თუ არა, უახლოეს მეგობრებს მაინც სიხარულით გავუმხელდი მის არსებობას, მაგრამ მოხდა ისე, რომ ჩემზე „გამიჯნურებულ“ არც ერთ ბიჭს არასოდეს მოსვლია აზრად მისი მოწერა (არადა, რა რომანტიკულია!). ამიტომაცაა, რომ ჩემი ხსოვნის „საფოსტო ყუთში“ მხოლოდ მეგობარი გოგოების მოწერილი წერილებია, რომლებშიც ისინი უმეტესად თავიანთ ყოველდღიურ ცხოვრებაზე მიყვებიან და უიღბლო სიყვარულებზე მოთქვამენ.

„ბეჭედი“. მეღიმება ამ სამკაულზე, რადგან ის არავითარ ემოციას თუ შეგრძნებას არ იწვევს ჩემში. არც ბეჭედს ჰქონია ჩემს სხეულთან, უფრო კონკრეტულად კი თითებთან, ოდესმე რაიმე კავშირი. თუმცა მაქვს ერთი ისტორია, რომელიც ორ ბეჭედს, მაგრამ ერთსა და იმავე ამბავს უკავშირდება და რომლის გახსენებისასაც ყოველთვის სინდისი მქენჯნის:

90-იან წლებში, ჩემი ახალგაზრდობის ყველაზე ცუდ პერიოდში (ობიექტური და სუბიექტური მიზეზების გამოც), სამკურნალოდ მოსკოვში მივდიოდი. მძიმე დრო იდგა. ყველა ახლობელი შეძლებისდაგვარად მეხმარებოდა სამკურნალო ფულის მოგროვებაში. მაშინ იყო, დედაჩემმა მართლა „ალთა მთოვარი“, თავისი ერთადერთი ლალისთვლიანი ნიშნობის ბეჭედი რომ წაიძრო თითიდან, დეიდამ კი – თავისი ბეჭდებიდან ერთ-ერთი, ქარვისთვლიანი, „ოქროს ბირჟაზე“ რომ ჩამებარებანა და აღებული ფული გზის ფულისთვის მიმემატებინა.

იღბლიანი და სიცოცხლის „მთოვარე“ ბეჭდები აღმოჩნდა ორივე. თუმცა ამ ისტორიის გახსენებაზე დღესაც… ან რაღა მნიშვნელობა აქვს, დღეს რას განვიცდი.

„საყურე, ტკბილის ჩრდილის მთხოვარი“. საყურეზე ზემოთ უკვე დავწერე. მხოლოდ იმას დავამატებ, რომ სიცოცხლეში ერთადერთმა საყურემ მომხიბლა და ისიც ლექსია, ნიკოლოზ ბარათაშვილის ცნობილი ლექსი „საყურე“, რომელიც თავის სატრფოს, ეკატერინე ჭავჭავაძეს მიუძღვნა პოეტმა; და ბარემ იმასაც ვიტყვი, რომ მე, როგორც სამკაულების არმოძულეს, მაგრამ არც მათზე ზედმეტად გულშევარდნილს, უფრო ლამაზი „საყურე“ ჯერჯერობით არ მინახავს.

სტროფი III

თმა, როგორც განძი ძნელ საშოვარი,

წიგნი რამ ომით მონაპოვარი,

საფერფლე მამის დანატოვარი –

ყველას რაიმე აქვს სახსოვარი.

„თმა, როგორც განძი ძნელ საშოვარი“. არც ნათლობის დროს მღვდლის მიერ ყიფლიბანდზე აჭრილი თმა შეუნახავთ „განძად“ ჩემს მშობლებს და არც „პირველი კულული“. ბავშვობაში უმეტესად ბიჭურად შეჭრილი ან მხოლოდ იმსიგრძე თმა მქონდა, სკოლაში პატარა კიკინები რომ გამეკეთებინა. „თმები შოლტები“ მირზა გელოვანის ლექსის წაკითხვის შემდეგ გაჩნდა ჩემს ცნობიერებაში. თუმცა ყოველთვის მსიამოვნებდა, როცა ვხედავდი, როგორ უწეწავდა ქარი გოგოებს გრძელ თმას და მასში გაბლანდულებს კიდევ უფრო ლამაზებს აჩენდა; ანუ, ისევ გალაკტიონს რომ დავესეხო, მიყვარდა „თმების ქარით გამოქროლება“. სტუდენტობის წლების შემდეგ კიდევ დიდხანს დავდიოდი ბიჭურად შეჭრილი თმით. ჯერ ერთი, მომწონდა, მეორეც, არც ისეთი რომანტიკული ვინმე „მეტრფე“ ყოფილა ჩემს ცხოვრებაში, ვინც ჩემს თმას „ძნელ საშოვარ“ განძს შეადარებდა, ან მის სურნელში ჩაძირვის სურვილი გაუჩნდებოდა (და საბოლოოდ დავიჯერე, რომ ასეთი რამეები მხოლოდ წიგნებსა და ფილმებში ხდება!).

წლებია უკვე, მხოლოდ გრძელ თმას ვატარებ, მაგრამ მაინც ყოველთვის მოკლე თმით წარმოვიდგენ ხოლმე ჩემს თავს. ასეთი დამხატა ერთმა კარგმა მხატვარმა გოგომ წიგნის ყდაზე, ასეთი ვახსოვარ ჩემი ბავშვობისა და ახალგაზრდობის დროინდელ მეგობრებს.

„წიგნი რამ ომით მონაპოვარი“. მოგეხსენებათ, დღეს აღარ არის წიგნი ისეთი „ომით“ მოსაპოვებელი, როგორც, თუნდაც, ჯერ კიდევ წინა საუკუნის ბოლოს, თუ, რა თქმა უნდა, რაიმე იშვიათ გამოცემას არ ვეძებთ. წიგნის მოსაპოვებლად ჩემი პირადი „ომი“ სტუდენტობას უკავშირდება, როდესაც სხვა ყველაფერს ვიკლებდი და თითოეულ კაპიკს ვაკოწიწებდი სასურველი წიგნის შესაძენად. მაგრამ ზოგჯერ ისეც ხდებოდა, რომ მოულოდნელად წავაწყდებოდი სადმე გასაგიჟებელ კაბას ან ფეხსაცმელს, ან აქსესუარს (მზის სათვალე მიყვარდა) და დილემის წინაში ვდგებოდი, დიდხანს ვფიქრობდი, გამემეტებინა თუ არა წიგნებისთვის ნაგროვები ფული მათთვის. ნუ მეტყვიან წიგნის მოყვარული და მკითხველი გოგოები, რომ მსგავსი რამ არ განუცდიათ (ბიჭებთან არ ვიცი, როგორ წყდებოდა ეს საკითხი, მგონია, რომ უფრო მარტივად); მე ვერ მოვიტყუები და ვიტყვი, რომ არჩევანს ყოველთვის წიგნის სასარგებლოდ ვერ ვაკეთებდი. ნამდვილად იყო ასეთი დრო არც ისე შორეულ წარსულში – წიგნის საკუთარ თავთან ბჭობით და „ომით“ მოპოვების დრო. წიგნთან დაკავშირებით კი ყველაზე დიდი „ომი“ მაინც სიმწრით ნაყიდი და გათხოვებული წიგნის უკან დასაბრუნებლად გადამხდენია. ახლა იმ ასაკში ვარ, იოლად დავთმობ კაბას, ფეხსაცმელს, ჩანთას, სუნამოს და ნებისმიერ სხვა ნივთს, მაგრამ საყვარელ წიგნებს – არავითარ შემთხვევაში.

„საფერფლე მამის დანატოვარი“. უცნაური დამთხვევაა, მაგრამ მართლა გვქონდა სახლში ასეთი თეთრი, ოთხკუთხა, „მამის დანატოვარი“ საფერფლე. კიდეებზე ლურჯი ზოლებით და ოთხივე კუთხეში ნეკა თითის ზომის ჩაღრმავებებით. ძირზეც ჰქონდა დრო-ჟამისგან, რეცხვისა და მაგიდის ზედაპირზე ხახუნისგან გადაშლილი ლურჯი ფერის წარწერა – სავარაუდოდ, მწარმოებელი ქვეყნის და ქარხნის სახელი. ერთი შეხედვით არაფრით გამორჩეული საფერფლე იყო. უცხო თვალისთვის ძალიან უბრალოც, ჩვენი ოჯახისთვის კი ღირებული. და არა მხოლოდ მამის – პაპის და დიდი პაპის დანატოვარი. მის შესახებ კი ის ვიცოდი, რომ საფერფლე მეფის რუსეთის დროს საქართველოში გადმოსახლებულ ჩემს დიდ პოლონელ პაპას ეკუთვნოდა იმ სხვა რამდენიმე ნივთთან ერთად, რომლებიც დროთა განმავლობაში გაქრა ჩვენი სახლიდან. ამ ორიოდე წლის წინ საფერფლემაც მათი ბედი გაიზიარა.

ვერაფერს გააწყობ. ზოგჯერ ასეთი ბედი დაჰყვებათ ხოლმე „სახსოვარ“ ნივთებს – უბრალოდ, ქრებიან.

სტროფი IV

სამშობლოვ, მარად მსასოოვარი,

ჰა, ჩემი ჩანგი სწორუპოვარი,

ჰა, ჩემი გულიც, რადგან მგზოვარი – 

ყველას რაიმე აქვს სახსოვარი

ლექსის ამ ბოლო სტროფზე, სადაც გალაკტიონი თავის „ჩანგს“ და „გულს“ უძღვნის სამშობლოს, მხოლოდ იმის თქმა შემიძლია, რომ სამშობლო ზოგჯერ შესაძლოა უცნაური სახით დაინახო: კარგი პოეტით, კარგი ლექსით და ყველა იმ „სახსოვრით“, რომელსაც ისინი გაგახსენებენ. და მერე სწორედ ეს „ხედვა“ გახდეს შენი ერთ-ერთი უძვირფასესი „სახსოვარი“.

სასკოლო სწავლა-სწავლების პროცესში, ხშირად მოვისმენთ თუ წავიკითხავთ, რომ დაწყებით საფეხურზე ყველაზე მნიშვნელოვანი თვალსაჩინოებებია. ეს ის ასაკია, როდესაც ბავშვის გონება სწრაფად აღიქვამს, შეიმეცნებს და მეხსიერებაში სამუდამოდ ინახავს ნანახსა თუ განცდილს. პედაგოგი ძალისხმევას არ იშურებს, რაც შეიძლება მეტი მრავალფეროვანი თვალსაჩინოება მიუტანოს მოსწავლეს გაკვეთილზე. დაწყებითი საფეხურის მასწავლებელს იშვიათად ნახავთ პატარა მსუბუქი ჩანთით. მათ მუდმივად ,,რაღაც” საინტერესო  მიაქვთ ბავშვებისთვის, იმის შესაბამისად, თუ რა გაკვეთილს ატარებენ. ეს შეიძლება იყოს ილუსტრირებული წიგნები, საყოფაცხოვრებო ნივთები, გირჩები, ფოთლები, ყვავილები, მუყაოსგან გაკეთებული უამრავი ფორმის ფიგურა, ზღვის ფერადი კენჭები და სხვა.

ატამს  სად ვკრეფთო?- ჰკითხა ერთხელ ჩემმა მეგობარმა თავის დისშვილს, რომელიც გემრიელად იტკბარუნებდა პირს ლოყაწითელა  ატმით. ,,გუდვილშიო” – სხარტად უპასუხა ნაწნავებიანმა 5-6 წლის გოგონამ, რომელიც წინა  კბილების არქონის გამო, კბეჩაში ვერ იყო ისე სხარტი,  როგორც – პასუხში…

ხშირად ვფიქრობ, რომ საცოდაობაა საქართველოში ბავშვები  მცენარეებს, ხეებს, ხილსა თუ  ბოსტნეულს ილუსტრაციებიდან ეცნობოდნენ.  მართალია, ,,თბილისელი  მხოლოდ ხოხობი იყო” და ყველას სადღაც, ქალაქგარეთ გვაქვს ფესვები,  მაგრამ უამრავი ადამიანია, ვინც დაკარგა, გაყიდა, ან საერთოდ არც ჰქონია სოფლად მიწის ნაკვეთი თუ სახლი.  ასეთი ოჯახები ხშირად ვერ ახერხებენ არდადეგები ხანგრძლივად ქალაქგარეთ გაატარონ. მათ შვილებს არ აქვთ  სეზონური  შეხება სოფლის სამეურნეო საქმიანობებთან. ვერ ხედავენ გაზაფხულზე ხვნა-თესვის ჯადოსნურ პროცესს. ზაფხულში აყვავილებული ხეების გადაკვირტებასა და კვირტის  ნაყოფად გადაქცევას. შემოდგომით ხილის სიმწიფეში შესვლასა და მისი კრეფით გამოწვეული სიხარულის განცდასაც  მოკლებულნი არიან.

ჩემი დიდი ხნის ოცნებაა, რომ განათლების, სოფლის მეურნეობისა და ეკონომიკის სამინისტროებმა ერთობლივი ინიციატივით, ხელი შეუწყონ მოსწავლეების ინტეგრირებულ სწავლებას სასოფლო სამეურნეო აქტივობების ჩართვით. წარმოვიდგინოთ რა ამაღელვებელი იქნება, ბავშვებისათვის, როდესაც მათ გაზაფხულზე სოფლად ჩავიყვანთ. იქ დაგხვდება გლეხის ოჯახი, რომელთანაც სკოლა წინასწარ იქნება შეთანხმებული.  მასპინძლები   ერთ დღეს  დაუთმობენ ბავშვებს, რათა  გაუზიარონ თავიანი  ცოდნა და გამოცდილება. მოსწავლეები ნახავენ როგორ იხვნება, იბარება და სხვადასხვა მეთოდით მუშავდება მიწა. როგორ ითესება კულტურული მცენარეები: ლობიო, სიმინდი, გოგრა… თურმე მათი საყვარელი პომიდორი, ფეტვის მსგავსი სიფრიფანა თესლისგან აღმოცენდება. ისინი თავად მიიღებენ მონაწილეობას დაბარვის, დაბუდვნის, დათესვის პროცესში. სამეურნეო საქმიანობაში  კარგად განსწავლულ გლეხს დაუსვამენ კითხვებს. ისიც გულდასმით უპასუხებს და თან მოსწავლეების  დახმარებით დაამუშავებს საგანგებოდ გამზადებულ მიწის ნაკვეთს.

ზოგჯერ,  შემოდგომით ვესტუმრებით სოფელს. ნაწნავებიანი გოგონა და სხვა ბავშვები თავიანთი თვალით ნახავენ ლოყაწითელა ატმებით, მსხლებით, ვაშლებითა და  სხვა მრავალი ხილით დახუნძლულ ხეებს.

მასწავლებელი ისარგებლებს ამ უნიკალური შემთხვევით და  ინტეგრირებული გაკვეთილს ჩაატარებს. ყველა საგნის გაერთიანება და დაკავშირება შეიძლება ბუნებასთან. ვაშლების დანახვაზე მოსწავლეებს ჰკითხავს რომელი ლექსი გაახსენდათ კლასგარეშე ლიტერატურიდან?  ,,ვაშლი და შაქარაც” არ დააყოვნებს: ,,მაღლა ფოთლებში ელვარებს, ვაშლი სისხლივით წითელი…”-  რამდენიმე ხმა ერთდროულად  წამოიწყებს.

ბავშვები ნახავენ თუ რა განსხვავებაა ვენახსა და ხეივანს შორის. რა არის მტევანი, კუმპალი, აკიდო, ჩხა – ამასწინათ რომ ისწავლეს მოთხრობაში და უკეთ აღქმის მიზნით, ხატვის არც თუ ისე კარგად მცოდნე მასწავლებელმა დაფაზე დაუხატა. ახლა რთველსა და ყურძენზე გაიხსენებენ ლექსებს -აბა ვინ მეტი იცის?

,,ყურძენი დამწიფებულა, დახე,  როგორ წითლად ღუის,

ჩქარა , ჩქარა რთველი თორემ კოღო, ბუზი თავს დაბზუის…” – გამხნევების მიზნით, პირველ ლექსს მასწავლებელი იტყვის.

ანგარიშშიც შეუძლიათ გაიწაფნონ. პედაგოგი  ექსპრონტად შეადგენს ამოცანას:

–  თუ გურამს მისცემენ 5 ატამს, ნინოს – 7-ს, ხოლო ქეთის იმდენ ვაშლს მისცემენ რამდენი ატამიც მისცეს გურამს და ნინოს ერთად, ჯამში რამდენი ხილი ექნება სამივე ბავშვს?

ახლა ფერებს არ იკითხავთ? ბუნებაზე საოცარი ფერთა გამის შექმნა, აბა,  რომელ საღებავსა და პასტელის ფანქრებს შეუძლია? მასწავლებელი ბავშვებს  ყურადღებას ფერებზე გაამახვილებინებს. ხილსა და მცენარეებში მოძებნიან გარდამავალ ფერებს. მაგალითად სრულიად განსხვავებული წითელი  შეფერილობა აქვს ვაშლს, პომიდორს, შინდს… ქლიავის დანახვისას, თუ პედაგოგს გალაკტიონი უყვარს, აუცილებლად წაუკითხავს ბავშვებს შემდეგ ტაეპს:  ,, გინახავთ ფერი დაბინდულ ქლიავის? – ეს ჩემი სამშობლოს მთებია!”

კიდევ სხვა მრავალი აქტოვობა ჩატარდება. ზოგი წინასწარ დაიგეგმება, ზოგსაც იქვე მოიფიქრებენ მასწავლებელი და ბავშვები. დღის ბოლოს, მრავალი ახალი ინფორმაციით დატვირთულ  და სასიამოვნო განცდებით დაღლილ მოსწავლეებს თონეში გამომცხვარი ცხელ-ცხელი  პურით, ყველითა  და შარშანდელი სუფთა ღვინით – ორი ყლუპი შეიძლება, ჯანმრთელობააო- გაუმასპინძლდება ოჯახის უფროსი.

დასაძინებლად გამზადებულები,   ,,ფეისბუქს”   რომ შეავლებენ თვალს, უკლებლივ ყველა მოძებნის იმ პატარა ყოჩაღ და-ძმას,  გლეხის ოჯახში  თავს რომ  დასტრიალებდნენ და თუ რამე არ გამოუვიდოდათ, ეხმარებოდნენ.

ღამით სოფელი რომ ჩაყუჩდება და  მხოლოდ ჭოტის კივილი თუ   ფრთხილი ძაღლების ყეფა გააყრუებს არემარეს, ორ, შთაბეჭდილებებისგან თავბრუდახვეულ ტკბილადჩაძინებულ  ბავშვს  ,,ფრენდ რიქვესთი” მიუვა.

როცა სკოლას ვამთავრებდი, ეგეთი წესი იყო – ბოლოკლასელები სკოლასთან გამომშვიდობების სიხარულის აღსანიშნავად სხდებოდნენ გაპრიალებულ მანქანებში, რომლებსაც ბაფთები და ყვავილები ჰქონდა მიმაგრებული და დიდი სიჩქარით, სიმღერით და პიპინით უმისამართოდ დაქროდნენ ქალაქის ქუჩებში.

ზუსტად აღარ მახსოვს, როგორ მოხდა, რომ “ბოლო ზარზე” ამ ქროლას ავცდით. ალბათ უფროსებმა არ დაგვრთეს ნება. იქნებ არც ჩვენ გვინდოდა დიდად, არც საკმარისი რაოდენობის და სათანადოდ პრეზენტაბელური მანქანა გვყავდა. მოკლედ, სკოლის დამთავრება რესტორანში აღვნიშნეთ, მშობლებისა და მასწავლებლების გარემოცვაში, ასაკისთვის შეუფერებელი და საგანგებოდ ამ დღისთვის შეძენილი პომპეზური ტანსაცმლით, ცუდი მუსიკით და შეგრძნებით, რომ რაღაც დიდისთვის უკვე მზად იქნები, როცა ეს ამბავიც დასრულდება, როცა აქედან გახვალ.

საზოგადოდ, მნიშვნელოვან დღეებში გაპრიალებული მანქანით დიდი სიჩქარით, სიმღერით და პიპინით ქროლა, ბოლო ზარი იქნება ეს, ქორწილი, არჩევნები თუ რომელიმე სპორტის ეროვნული ნაკრების გამარჯვება, ჩვენში “წმინდა ტრადიციად” ჩამოყალიბდა და თითქმის არავინ ფიქრობს იმაზე, რა საფრთხეს უქმნიან მანქანაში მსხდომები საკუთარ თავს და ფეხით მოსიარულეებს.

მე, ფეხით მოსიარულეს, დიდხანს მეგონა, არაფერი იყო ტროტუარზე გაჩერებულ დიდ მანქანებზე უარესი. რამდენიმე თვის წინ მივხვდი, რომ გაცილებით დიდი უბედურებაა ხილ-ბოსტნეულის ჯიხურთან გაჩერებული და მოძრაობის შემაფერხებელი მანქანა, რომლის მძღოლიც სურსათს მანქანიდან გადმოუსვლელად ყიდულობს.

არ ვიცი, როდის და როგორ ჩაისახა მანქანების კულტი საქართველოში, მაგრამ ფაქტია, რომ დღეს ურბანულ სივრცეში მანქანებისთვის უფრო მეტი ადგილია, ვიდრე ადამიანებისთვის. მათია ტროტუარი, ქუჩა, ეზო, პარკი, ტყე, ჩვენი გულები და სიცოცხლე. რეალობაში, რომელშიც ვცხოვრობთ, მშობლები სიხარულით ჩუქნიან ახალსკოლადამთავრებულ შვილებს მანქანებს, განურჩევლად იმისა, სჭირდებათ თუ არა მათ ცხოვრების ამ ეტაპზე საკუთარი ავტომობილი. საჯარო სამსახურებს იმაზე გაცილებით მეტი მანქანა ემსახურება გადასახადის გადამხდელთა ხარჯზე, ვიდრე ჩვენზე გაცილებით მეტად განვითარებულ ქვეყნებში. შეყვარებულებს მიაჩნიათ, რომ პრეზენტაბელური მანქანის ჩუქება საუკეთესო საშუალებაა გულის მოსაგებად და ასე, მანქანები, მანქანები, ყველგან მანქანები, საშიში საჩუქრები დიდებისა და პატარებისთვის.

ავტოკატასტროფების და მათი მსხვერპლების რაოდენობით საქართველო მსოფლიოში ერთ-ერთ პირველ ადგილზეა.

შინაგან საქმეთა სამინისტროს მონაცემებით, 2016 წელს საქართველოში 6 939 რეგისტრირებული საგზაო–სატრანსპორტო შემთხვევა მოხდა, რომლებსაც 581 ადამიანის გარდაცვალება და 9 951-ის დაშავება მოჰყვა.

რაც შეეხება ქვეითებს, 2016 წელს საპატრულო პოლიციის სამოქმედო ტერიტორიაზე 154 ქვეითი დაიღუპა და 2159 დაშავდა. თბილისში გასულ წელს 59 ქვეითი დაიღუპა, 1410 კი დაშავდა. 2016 წელს თბილისში დაღუპულ ქვეითთა მაჩვენებელი 2015 წლის მონაცემებთან შედარებით 4%-ით მაღალია, დაშავებულთა რაოდენობა კი 8%-ით. სტატისტიკაც არ გვინდა – ყველას გვყოლია თუნდაც ერთი ნაცნობი, რომელიც მანქანამ შეიწირა.

საგზაო–სატრანსპორტო შემთხვევების მიზეზებად მანევრირების წესების დარღვევას, მოძრაობის დადგენილი სიჩქარის გადაჭარბებას და საავტომობილო საშუალების ნასვამ მდგომარეობაში მართვას ასახელებენ.

მანევრირების წესების დარღვევა, მოძრაობის დადგენილი სიჩქარის გადაჭარბება და საავტომობილო საშუალების ნასვამ მდგომარეობაში მართვა არის სწორედ ის, რაც საშიში საჩუქრის ან კულტად ქცეული გადაადგილების საშუალების არასათანადო გამოყენებას მოჰყვება. რასაკვირველია, ავტოსაგზაო შემთხვევების მაღალ მაჩვენებელს მხოლოდ ბოლო ზარებისა და ქორწილების დროს მორთული მანქანებით უმისამართოდ მქროლავ ახალგაზრდებს ვერ დავაბრალებთ, მაგრამ ალბათ შესაძლებელია, მათ ბოლო ზარამდე და ქორწილამდე ავუხსნათ, რომ საზეიმო დღეების აღნიშვნის არაერთი ფორმა არსებობს, რომელთა უმეტესობა უფრო საინტერესო და მხიარულია, ვიდრე მანქანის სალონიდან ნახევრად გადმოკიდებული, შამპანურის ბოთლით ხელში, ქუჩებში ქროლა. დავიცვათ ისინი განსაკუთრებულ დღეებში ისე, როგორც მე და ჩემი კლასი დაგვიცვეს უფროსებმა წლების წინ.

რაც უფრო ადრეულ ასაკში დავიწყებთ ბავშვებთან იმაზე ლაპარაკს, როგორ მეტყველებს ტროტუარზე გაჩერებული მანქანა მფლობელის ცუდ მანერებზე და საკუთარი თავისა თუ საზოგადოების წინაშე რამხელა უპასუხისმგებლობაა სიჩქარის გადაჭარბება ან საჭესთან ნასვამი ჯდომა, რა სიკეთეა გამართულად მომუშავე საზოგადოებრივი ტრანსპორტი და რაოდენ მნიშვნელოვანია, მოქალაქეებმა აიძულონ გადაწყვეტილების მიმღებ პირებს გადაადგილების მრავალფეროვანი და უსაფრთხო საშუალებებით მათი , უზრუნველყოფა – უფრო მით ნაკლებად იქნებიან დამოკიდებული მომავალი თაობები საშიშ საჩუქრებსა და დამღუპველ კულტებზე. მთავარია, ჩვენ, უფროსებმა დავინახოთ, რა არის საშიში და უარი ვთქვათ საკუთარ ვნებებზე.

რადგან ზაფხულია და  რაც იმას ნიშნავს, რომ მოსწავლეებს მეტი თავისუფალი დრო ექნებათ, მოდით ერთად გავიხსენოთ და ვისაუბროთ იმ წიგნებზე, რომლებიც შემდეგ მაღალშემოსავლიან და საინტერესო ფილმებად იქცნენ.

კინოადაპტაცია ეს არის წერილობით ნაშრომის გარდასახვა კინოდ – მთლიანად ან ნაწილობრივ. კინოადაპტაციის გავრცელებული ფორმაა მხატვრული ფილმის ბაზისად ნოველის გამოყენება. ასევე, შესაძლებელია სხვა სახის ნაშრომის კინოდ გარდასახვაც, თუნდაც დოკუმენტური მასალის, მათ შორის ჟურნალისტური ნამუშევრის, ავტობიოგრაფიულ ნაწარმოების,  წიგნების, პიესების, ისტორიულ წყაროების და სხვა. კინემატოგრაფიის დასაბამიდან ასეთი მრავალფეროვანი რესურსებისაგან კინოადაპტაციის შექმნა მიღებული პრაქტიკა იყო. 1994 წლიდან დღემდე კი ყველაზე შემოსავლიანი ფილმების 58% კინოადაპტაციას წარმოადგენს.

ნოველები ხშირად ადაპტირდება ფილმად. უმეტესწილად, ეს ადაპტაციები ძირითადად კომერციულ მიმართულებას იძენს (ბესტსელერების ადაპტაცია) ან ნაკლებად ცნობილ ავტორს უწევს პოპულარიზაციას. ლიტერატურული ადაპტაცია ეს არის ლიტერატურული წყაროს (ნოველა, მოთხრობა თუ პოემა) გარდაქმნა სხვა ჟანრში, როგორიცაა ფილმი, სპექტაკლი და ვიდეოთამაშიც კი.

ლიტერატურის კინოადაპტაცია კინოინდუსტრიის დასაბამიდან მოდის. ყველაზე ადრეულ მაგალითად შეიძლება დასახელდეს ჟორჟ მელიესი, რომელიც ბევრი კინოტექნიკის პიონერიც არის. 1899 წელს მან შექმნა შექსპირის პირველი კინოადაპტაცია – „კონკია’’ და „მეფე ჯონი”.

1900 წელს არტურ კონან დოილის დეტექტივის მიხედვით მარვინის  შერლოკ ჰოლმსი გამოდის, რომელიც პირველ დეტექტიურ ფილმადაა აღიარებული.

ჟორჟ მელიესის „მთვარეზე მოგზაურობა” დაფუძნებულია იმ დროის ყველაზე პოპულარულ ორ ნოველაზე – ჟიულ ვერნის „დედამიწიდან მთვარემდე” და უელსის „პირველი ადამიანები მთვარეზე”.

პირველ კინოადაპტაციებს შორისაა 1903 წელს გამოსული „ალისა საოცრებათა ქვეყანაში” .

პირველი სრულმეტრაჟიანი კინო, რომელიც ჰოლივუდში გადაიღეს, იყო „ინდოელი კაცი” – რომელიც 1914 წელს გამოვიდა. ის პირველი იყო იმ სამი კინოვერსიიდან, რომლებიც ედვინ მილტონ როიალის პიესაზეა დაფუძნებული.

ყველაზე ცნობილი ადრეული კონადაპტაციებიდან შეიძლება დასახელდეს ერიხ ვონ სტოემის „სიხარბე”. რეჟისორმა ფილმში ნოველის ყველა მნიშვნელოვანი ასპექტი და დეტალი ასახა.

ერთ-ერთი ნაწარმოები კი, რომლის ადაპტირებაც ყველაზე ხშირად გვხვდება, ესაა ჩარლზ დიკენსის  „საშობაო ისტორია”. ამ ნაწარმოების დაახლოებით 20-მდე კინოეკრანიზაცია არსებობს.

წარმატებულ კინოეკრანიზაციათა შორის პოპულარობით სარგებლობს სტენლი კუბრიკის „მექანიკური ფორთოხალიც“.  რომლის შემოსავალიც იმ დროისთვის საკმაოდ სოლიდურ – 26.6 მილიონ დოლარს შეადგენდა.

XX საუკუნის 60-იან წლებში დასავლური სამყარო ახალგაზრდულმა პროტესტმა მოიცვა. ისინი იმდროინდელი დასავლური საზოგადოებისათვის ჩვეულ მომხმარებლურ ცხოვრების წესსა და გაბატონებულ კულტურას უპირისპირდებოდნენ. პროტესტს უცხადებდნენ საზოგადოების მიერ დაწესებულ ზნეობრივ ნორმებს. ტოვებდნენ ოჯახებს, ზურგს აქცევდნენ ფუფუნებასა და სიმდიდრეს. სჯეროდათ, რომ ეს ყველაფერი ძალმომრეობის გზით იყო დაგროვილი. თუმცა ამბოხებულთა დიდი ნაწილი მალევე დაუბრუნდა ცხოვრების მიღებულ წესს და თავად გახდა იმ ტრადიციების გამგრძელებელი, რომლის მიმართაც პროტესტს გამოხატავდნენ.

სწორედ იმ დროს, როდესაც სამყარო ახალი იდეების გარშემო ერთიანდებოდა, წიგნის მაღაზიებში ენტონი ბერჯესის „მექანიკური ფორთოხალი” გამოჩნდა. წიგნი იმ ადამიანებზეა, რომლებიც საზოგადოების მიღმა აღმოჩნდნენ. ეს არის ამბავი მელომან სადისტზე, რომლის გამოსწორებაც სახელმწიფომ ასევე სადისტური ექპერიმენტით განიზრახა.

სტენლი კუბრიკის 1971 წელს გადაღებულმა ეკრანიზაციამ კიდევ უფრო გაამწვავა და ხელშესახები გახადა ის პრობლემა, რომელიც ნაწარმოებშია ნაჩვენები. აქ სახელმწიფოსთან ერთად ადამიანზე ძალადობს საზოგადოებაც. რა უფრო საშიშ ფორმას იღებს – თავის ნებაზე მიშვებული მოძალადე თუ კონტროლის მექანიზმად ქცეული სახელმწიფო?  ამ კითხვას ცალსახა პასუხი დღესაც არ აქვს.

ხელოვნება გამოხატავს ადამიანურ იმპულსებს, მას შეუძლია ადამიანი დაახლოვოს რეალობას ან დააშოროს მას. ალექსი ეფექტურად მანიპულირებს მუსიკით. მეცხრე სიმფონია მისთვის სიხარულის ოდად მხოლოდ იმიტომ ჟღერს, რომ ძალადობრივი თავგადასავლების ჰიმნად იქცეს.

1963 წელს The New York Times- მა სტატია გამოაქვეყნა – „საუკუნის წიგნი – ენტონი ბერჯესის „მექანიკური ფორთოხალი”, სადაც ავტორი წერდა: „მთელი რომანი კი იმის შეგონებაა, რომ კეთილი ნებით არჩეული ბოროტება უნდა გვიჯობდეს თავსმოხვეულ სიქველესა და სათნოებას. აქ უნებურად ასეთი კითხვა გვებადება: გარდა საკუთარი არჩევნისა, საზოგადოების გულგრილობაც ხომ არ განაპირობებს ამ ყმაწვილის სისასტიკეს? საბედნიეროდ, მისტერ ბერჯესი ჩრდილს არ აყენებს ამ შესანიშნავ ნაწარმოებს და თავს არიდებს ასეთ ბანალურ კითხვაზე მზამზარეულ პასუხს. ის უბრალოდ გვიყვება „დამშოკავ” ამბებს, რომელიც ინდივიდის სოციალურ გადახრასა და ამავე ინდივიდის კეთილ ნებაზე კოლექტიური ოპერაციის ჩატარების პროცესს ასახავს. სხვათა შორის, მისი მიზანი, ცოტა არ იყოს, თავის თავს უსწრებს რომანის მეორე ნახევარში: იმის ნაცვლად, რომ ირონია აქ აღწერილი სიტუაციებიდან ამოიზარდოს, პირიქით ხდება – მწერალი თავად ამ ეპიზოდებს სარკაზმში ახვევს, რითაც აბლაგვებს სამართებელივით მჭრელ პროზას. იმის დამატებაღა დაგვრჩენია, რომ „მექანიკური ფორთოხალი” არის ბოროტებისა და ძალადობის ჰიპერბოლა, უმოწყალობის დემონსტრაცია, სატირა ცალკეულ თუ კოლექტიურ ანომალიაზე”.

პიროვნული თავისუფლებისა და ძალადობის ვნებისკენ მიდრეკილება დღესაც აქტუალურია. ამ თემამ 1960-70-იან წლებში კიდევ უფრო მკაცრად გაიჟღერა. მკითხველიც და მაყურებელიც სრული სიცხადით შეიგრძნობს იმ სისასტიკეს და ფატალურ შედეგებს, რომლებიც ტოტალიტარიზმს მოჰყვება.

ცვლილებები ეკრანიზაციაში საკმაოდ ბევრი იყო, თუნდაც ყველაზე მარტივი -ფილმში ალექსს შინაურ ცხოველად გველი ჰყავს, წიგნში კი – საერთოდ არაფერი.

გოგონა, რომელსაც ბილიბოის ბანდა აუპატიურებს, ათი წლის არის.

მოგვიანებით კი ალექსს სახლში მიჰყავს და აუპატიურებს ორ ათი წლის გოგონას – მარტის და სონიეტას, მუსიკალურ მაღაზიაში შეხვედრის შემდგომ. გაუპატიურებამდე ალექსი გოგონებისთვის ნაყინს და საჭმელს ყიდულობს.

ალექსი სცემს მოხუც მამაკაცს, რომელსაც ბიბლიოთეკის წიგნები მიაქვს, კაცი შემდგომში მას ცნობს და ბიბლიოთეკაში სხვა ასაკოვან ადამიანებთან ერთად ესხმის თავს. ქალი კატას სახლიდან გაქცევის მცდელობისას ალექსს აჩერებს დიმი, რომელიც თავს ესხმის და უტოვებს მას პოლიციას. დიმი იყენებს თავის ჯაჭვს, რომელიც სახეში ჩაარტყა ალექსს.

ექსპერიმენტის შემდეგ ალექსი ყველა ტიპის მუსიკის მიმართ უარყოფითადაა განწყობილი. ფილმში კი მას მხოლოდ ბეთჰოვენის მეცხრე სიმფონია აღიზიანებს.

ასევე ცვლილებები შეეხო წიგნში გაუპატიურებულ გოგონებს, რომლებიც ფილმში თინეიჯერები არიან, ისინი თვისი ნებით მიჰყვებიან ალექსს სახლში.

თავის დროზე ალექსის ბანდის მიერ ნაცემ მისტერ ალექსანდერს შეუძლია სიარული, როცა ალექსს სახლში იღებს, ცხოვრობს მარტო და საკუთარ თავს თავად უვლის. ფილმის მიხედვით კი ალექსის ბანდის თავდასხმის შემდეგ ალექსანდრე ეტლზეა მიჯაჭვული და ჰყავს მომვლელი.

რაც შეეხება ლუდოვიკოს ექსპერიმენტს, დოქტორი ბროდსკის გუნდი ექსპერიმენტს, წესით, გამჭვირვალე სარკის უკნიდან უნდა უყურებდნენ. წიგნში მათ კომფორტული სავარძლები აირჩიეს თეატრის უკანა რიგებში.

ფილმში არ მოხვდა ეპიზოდი, როდესაც ალექსი და მისი ბანდა ძარცვავს მაღაზიას, შემდეგ კი ალიბისთვის მთელი ღამე კაფეში სვამენ.

მოგვიანებით, როდესაც ალექსს მეორე მკვლელობას აბრალებენ, ის კლავს ციხის პატიმარს, რომელიც არც სხვა პატიმრებს მოსწონთ. მკვლელობაში მონაწილეობას იღებს ყველა, თუმცა შემსრულებელი ალექსია და ამიტომ ყველა მას ადებს ხელს.

კუბრიკმა სხვა პატიმრები სიუჟეტიდან გააქრო.

მიუხედავად ამ ცვლილებებისა, ფილმად ქცეული ეს წიგნი დღემდე ითვლება კარგი ეკრანიზაციის კლასიკურ მაგალითად.

კინოეკრანიზაციაზე საუბრისას განხილვის თემა ყოველთვის არის დამთხვევები, ანუ რამდენად სწორად გადმოაქვს რეჟისორს წიგნში ასახული მოვლენები; მიჰყვება ის წიგნის სიუჟეტს, თუ საკუთარ ფანტაზიას აძლევს გასაქანს.

საქართველოში ხშირად მოისმენთ,  ჩემი აზრით, ყოვლად აბსურდულ და მარგინალურ მოსაზრებას იმასთან დაკავშირებით, რომ თითქოს „ყველა ტრადიცია ბოლომდე უნდა დავიცვათ და შევინარჩუნოთ“ და „ყველაფერი ძველი კარგი და მისაღებია“. ეს არამხოლოდ მარგინალური შეხედულებაა, არამედ მკვეთრად უპირისპირდება ყოველგვარ პროგრესულს და მეტიც – უპირისპირდება ადამიანურ ლოგიკას.

მაგალითად, დაახლოებით 150 წლის წინ, (ისტორიისათვის კი 150 წელი მოგეხსენებათ ძალზედ მცირე შუალედია) საქართველოს ერთ-ერთ კუთხეში – თუშეთში არსებობდა, ჩემი აზრით, საშინელი ტრადიცია, რომლის მიხედვითაც ფეხმძიმე ქალი უწმინდურად ითვლებოდა და ორსულ ქალებს სოფლის განაპირას მდებარე ბოსლებში ამწყვდევდნენ, აძლევდნენ მხოლოდ საჭმელს და წყალს, და თუ ქალი მშობიარობას გადაურჩებოდა – მხოლოდ მაშინ მიჰყავდათ იგი სახლში ახალშობლითან ერთად. თუ ქალი საკუთარი ძალებით ვერ შეძლებდა ბავშვის გაჩენას და ვერ გადარჩებოდა – თვლიდნენ, რომ ეს ღვთის ნება იყო.

ისმის შეკითხვა – უნდა შენარჩუნებულიყო ეს რიტუალური ტრადიცია და ამ ქვეყნის მოქალაქეებს, განსაკუთრებით კი თუშებს, სჭირდებოდათ თუ არა მსგავსი მიდგომა ტრადიციების ჯიუტად დასაცავად? პასუხი რასაკვირველია ცალსახაა – მავნე ტრადიციები აუცილებლად უნდა დავივიწყოთ და ეს დავიწყება უნდა იყოს სამუდამო, ყოველგვარი რეკრეაციის იმედის გარეშე!

ქართული სუფრისათვის, ლამაზი სადღეგრძელოების გარდა, კარგა გვარიანი ჩხუბებიცაა დამახასიათებელი. გამოთქმაცაა ასეთი – „ოცკაციან სუფრაზე ჩხუბი გარდუვალიაო”; ან კიდევ: „ცუდი ქორწილი იყო, ჩხუბი არ ყოფილაო”. ჩხუბი და აყალმაყალი – ისეთი ფენომენია, რომ ზოგიერთის თვალში თავის ლაზათს ანიჭებს ქართულ სუფრას. არადა, ვითომ მართლაც არის ამ ფენომენში რაიმე ისეთი, ლამაზი და განსაკუთრებული?

ქართველები მუდამ ვამაყობთ იმით, რომ ჩვენში წასულებს ყოველთვის პატივს სცემენ და საქართველოში ადამიანები არ კვდებიან, ისინი მხოლოდ გარდაიცვლებიან, ანუ სახეს იცვლიან.

ჩვენს ქვეყანაში ქელეხისა და ქორწილის სუფრებიც განსაკუთრებული ვიცით, დაწყებული სადღეგრძელოებითა და დამთავრებული მილოცვა-შესანდობრების მახვილსიტყვაობით. მაგრამ თუკი ქართულ სუფრასთან, სადაც 10 კაცზე მეტი ზის, ჩხუბი ყოველ წუთშია მოსალოდნელი და ბევრი ისე შეეჩვია ამას, რომ აღარც კი მოსწონთ ისეთი სუფრები, სადაც ყველაფერი მშვიდად, ე.ი. მოსაწყენად მთავრდება.

ერთი ძველი ლეგენდა ძალიან ზუსტად და სანიმუშოდ მოგვითხრობს სუფრაზე ჩხუბის ქართული ფენომენის შესახებ. ლომისის ხატობის დღეობაზე მოხუცმა მამამ თავისი ორი ვაჟიშვილი გააგზავნა და თან დაარიგა: წადით და ისე არ დაბრუნდეთ, რომ არ იჩხუბოთ, ლომისობას ჩხუბის გარეშე ფასი არა აქვსო. შვილები, როგორც ჩანს, ძაან მშვიდობის მოყვარე ადამიანები იყვნენ და ხატობაზე გაწევ-გამოწევას ქეიფი და სიმღერა არჩიეს. როდესაც ძმები სახლში დაბრუნდნენ, მამამ პირველი რაც ჰკითხა ის იყო, დღეობაზე თუ იჩხუბეთო? და როდესაც შვილებისაგან უარყოფითი პასუხი მიიღო, ძალიან გაბრაზდა და ასეთი რაღაც მოიფიქრა. ჭერიდან ჩამოხსნა ხის სადღვებელა, რაშიც ქალები კარაქს აყენებენ, ჩამოიკიდა ზურგზე და სოფელში გავიდა. მთაში ძალიან დიდ სირცხვილად ითვლება, თუკი კაცი ქალის ხელსაქმეს აკეთებს. როდესაც თანასოფლელებმა სადღვებელაჩამოკიდებული კაცი დაინახეს, დაცინვა და ქვების სროლა დაუწყეს, რაც, რასაკვირველია, ვერ მოითმინეს ამ კაცის შვილებმა და მამის შეურაცხმყოფლებს დიდი ჩხუბი გაუმართეს. მამასაც სწორედ ეს უნდოდა და საბოლოოდ მაინც აისრულა საწადელი, მისმა შვილებმა დღეობაზე მაინც იჩხუბეს!

ამ ერთი ლეგენდასავით ამბიდანაც ჩანს სუფრა და ჩხუბი თუ როგორი განუყოფელი ცნებებია მავანთათვის. ხოლო როდესაც ადამიანს ჩხუბი უნდა, მიზეზს რა გამოულევს? და გვჭირდება ასეთი ტრადიციები, თუკი ამას ტრადიცია ჰქვია?…

ამას წინათ, ერთი მეტად საინტერესო მულტიპლიკაციური ფილმი ვნახე. მასში უფრო მეტად, არასაჭირო რიტუალებია დაგმობილი, ვიდრე ზოგადად მავნე ტრადიციების კულტურა. მულტფილმის გმირი, ცოტა ჭკუამხიარული მავნებელი მღრღნელი ოცნებობს ისეთ ხის სახლზე, რომელსაც ძირფესვიანად გემრიელად გამოხრავს და დანაყრდება, მაგრამ მას ამაში ხელს საკუთარი უცნაური რიტუალი უშლის, რომელიც სასიცოცხლო დროს აკარგვინებს და როდესაც მიზნის მიღწევამდე ცოტა უკლია, ხან კონკურენტების და ხან საკუთარი გულჩვილობისა თუ ინერტულობის მსხვერპლი ხდება მანამდე, სანამ თავად არ გაზრდის ხეს, და ამ ხის მასალისგან არ შეძლებს საოცნებო სახლის აშენებას და მის გემრიელად შეხრამუნებას.

მულტფილმის მორალის მიხედვით, ჩვენ ნათლად ვხედავთ, რომ საწადელის მიღწევის უებარი და უტყუარი გზა შრომაა და არავის ეგების სხვათა იმედად, ანდა გამართლებაზე ოცნებით ცხოვრება. ხოლო ის აბსურდული ტრადიციები და რიტუალები, რომლებიც მიზნის მიღწევასა და პროგრესში გვიშლის ხელს, აუცილებლად უნდა დავივიწყოთ, რადგან პროგრესის საპირწონე და მიზნის მიღწევის ალტერნატივა, ერთი ან რამდენიმე ინდივიდის სიჯიუტე და ახირება არ უნდა იყოს.

პირველი ნაწილი

ამჯერად მინდა, მკითხველს გავაცნო პრაქტიკოსი ფსიქოლოგის ელენე შევჩენკოს წიგნი: „10 მთავარი შეცდომა, რომელსაც მშობლები შვილების აღზრდისას უშვებენ“.

პირველი შეცდომა: როდესაც ბავშვი არ გიჯერებთ, თქვენ დაჟინებით ითხოვთ დამორჩილებას, იყენებთ საკუთრ ავტორიტეტს, ემუქრებით და ა.შ.

მსგავსი რამ პრაქტიკულად ყველა ოჯახში თითქმის ყოველდღე ხდება. მშობლების გაგებაც შესაძლებელია, რადგან აბა რა უნდა ქნან? უკან დაიხიონ? მისცენ ბავშვს უფლება, ის აკეთოს, რაც მოესურვება?

წარმოვიდგინოთ სიტუაცია: საღამოა, ბავშვის ძილის დროა, მას კი არ სურს დაძინება. თქვენ დაღლილი ხართ. გრძნობთ, როგორ ღიზიანდებით. გინდათ, რომ ბავშვმა დაგიჯეროს და დასაძინებლად წავიდეს. მშობელი იწყებს ხვეწნას, დარწმუნებას, შემდეგ მუქარას მოიშველიებს, შეიძლება საქმე ყვირილამდეც კი მივიდეს. ერთი სიტყვით, კონფლიქტის საფრთხე იქმნება. ბავშვი კი უკან არ იხევს. პატარებს ხომ ძალიან დიდი ენერგია აქვთ, მათ ხანგრძლივად შეუძლიათ გაჯიუტება. სიტუაცია იძაბება, კონტაქტი დაკარგულია, რაც იმას ნიშნავს, რომ ბავშვზე გავლენის შანსი მცირდება. ამ მომენტიდან საჭიროა შეჩერდეთ და დაფიქრდეთ, როგორ მოახერხოთ შედეგის მიღწევა. გეთანხმებით, რომ ეს ძალიან ძნელია, მაგრამ – აუცილებელი. მნიშვნელოვანია, საკუთარ თავს დრო მივცეთ, ამოვისუნთქოთ. ბავშვს კი მივცეთ შესაძლებლობა გაგვარკვიოს, რა ხდება მის თავს. მშობელი აუცილებლად უნდა შეეცადოს საკუთრი თავი ბავშვის ადგილას წარმოიდგინოს. პატარას ახლა თამაში უფრო აინტერესებს ვიდრე ძილი. საჭიროა ბავშვი მივახვედროთ, რომ მისი გვესმის.

მაგალითი; მშობელი: „შენ ახლა თამაში გინდა და საერთოდ არ გეძინება?“

სავარაუდოდ, ბავშვი თავს დაგიქნევთ ან გეტყვით „დიახ“.

თქვენ აგრძელებთ: „შენ ძალიან გინდა თამაში განაგრძო?“

ბავშვი: „დიახ, ძალიან“;

თანდათან კონტაქტი აღდგება.

მშობელი: „მოდი, მე და შენ წავიდეთ და ვნახოთ, როგორ არიან შენი კბილები და გავიწმინდოთ ისინი, შემდეგ აირჩიე, რომელი წიგნი გინდა ძილის წინ, რომ წაგიკითხო“.

უამრავი მსგავსი ვარიანტის მოფიქრება შეიძლება, კონკრეტული ბავშვის ინტერესის გათვალისწინებით. ბავშვთან საუბრისას მშობლისათვის მნიშვნელოვანია, გამოავლინოს პატარას საჭიროებების მიმართ თანაგრძნობა და ინტერესი.

საუბრის პროცესში აუცილებელია რამდენიმეჯერ ვათქმევინოთ პატარას „დიახ“. ეს ნიშნავს, რომ კონტაქტი დამყარებულია და ბავშვს აუცილებლად მოუნდება მშობელს ანგარიში გაუწიოს.

მეორე შეცდომა: მშობლებს ძალიან უნდათ იყვნენ „კარგები“, იმის ნაცვლად, რომ იყვნენ „ჩვეულებრივები, ბუნებრივები“.

ნებისმიერი ბავშვი, პერიოდულად აკეთებს რაღაც ისეთს, რაც უფროსებს არ მოსწონთ. მაგალითად: ხევს წიგნებს, აფუჭებს სათამაშოებს. მშობლებს ეს ძალიანაც არ მოსწონთ, მაგრამ ისინი თამაშობენ „კარგი“ მშობლების როლს და ამიტომ თავს იკავებენ. ეშინიათ, მკაცრები არ გამოვიდნენ და შვილი ძალიან არ შეზღუდონ. სამწუხაროდ, რაც უფრო მეტად შეიკავებთ თავს, მით უფრო არაადექვატური ფორმით ამოხეთქავს ეს დაგროვილი უკმაყოფილება. შედეგად, თქვენი შვილი მიხვდება, რომ თქვენს შორის ნდობა არ არის.

თუ  თქვენ „კარგი მშობლის“ როლს თამაშობთ, თქვენი შვილი დეზორიენტირებული აღმოჩნდება, ის საერთოდ ვეღარ გაგიგებთ თქვენ და თქვენს გრძნობებსაც არად ჩააგდებს.

მშობელმა უნდა შეძლოს ადეკვატური და გულწრფელი რეაქცია ჰქონდეს ბავშვის ნებისმიერ ქცევაზე. ამ შემთხვევაში პატარა გაგიგებთ და არ გაგინაწყენდებათ. მაგალითად, თუ თქვენმა შვილმა თქვენი ტუჩის საცხი გააფუჭა, საჭიროა თქვათ, რომ: „იცი რა, მე ძალიან გული დამწყდა, ჩემი ნივთი რომ გააფუჭე, რადგან ძალიან მჭირდებოდა! ვიცი, რომ ეს სპეციალურად არ გაგიკეთებია, შემთხვევით მოგივიდა და ამიტომ არ ვბრაზობ შენზე, უბრალოდ ცოტა მოვიწყინე“.

აუცილებლად გულწრფელად გამოხატეთ თქვენი გრძნობები ბავშვთან ურთიერთობისას. მხოლოდ ამ შემთხვევაში გექნებათ მასთან კარგი ურთიერთობა.

მესამე შეცდომა: ძალიან ბევრი „არ შეიძლება“!

ამერიკელმა ფსიქოლოგებმა დაითვალეს და აღმოჩნდა, რომ მშობლები დღის განმავლობაში 16-ჯერ მეტ შენიშვნას, აკრძალვას, მითითებას იძლევიან, ვიდრე შექებას და წახალისებას. ეს თანაფარდობა სკოლამდელი ასაკის ბავშვების შემთხვევაში 16:1, ხოლო სასკოლო ასაკში 18:1 არის. სავარაუდოდ, სხვა ქვეყნებშიც ანალოგიური სიტუაციაა. როდესაც ბავშვები იზრდებიან, მშობლებს უკვირთ, რატომ არიან ისინი ასეთი უინციატივო და მერყევი.

პატარების ნებისმიერი ქმედება მიმართულია გარე სამყაროს შესწავლისაკენ. როდესაც ბავშვი ტალახში თამაშობს და ისვრება, მშობლებს ეს აბრაზებთ. პატარებისათვის კი ასეთი „გართობა“ უდიდეს აზრს ატარებს. ბავშვები შეიმეცნებენ სამყაროს მათი განვითარების შესაბამისად. თუ დაფიქრდებით, დამეთანხმებით, რომ არა მხოლოდ პატარები, დიდებიც საკუთარი ინტერესების და სურვილების შესაბამისად ირჩევენ საქმიანობის ტიპს.

სამწუხაროდ, თავის დროზე საკუთარმა მშობლებმა ზრდასრულების ცხოვრებაშიც იგივე შეცდომები დაუშვეს. ისინი არ აძლევდნენ მათ უფლებას ბოლომდე შეემეცნებინათ სამყარო და ამით საკუთარი ძალების რწმენა ბავშვობიდანვე გაეძლიერებინათ. ასაკის მატებასთან ერთად ადამიანები ზარალდებიან, რადგან მიუხედავად ზრდასრულობისა, მაინც ვერ ახერხებენ, საკუთარ თავში იპოვონ  ძალები და რწმენა.

მაშ როგორ უნდა მოიქცნენ მშობლები?

მშობლებმა უნდა გაარკვიონ, რატომ აკეთებენ ამა თუ იმ რამეს მათი შვილები. ამის შემდეგ, უფროსებმა უნდა შეუქმნან პატარებს უსაფრთხო გარემო, შესაბამისი „საქმიანობისთვის“. ამით დაანახვებთ შვილებს, რომ თქვენ პატივს სცემთ მათ ინტერესებს. ამდენად, თქვენ შეძლებთ, კომპრომისის მოძებნას. ხშირად დაუსვით საკუთარ თავს კითხვა: „რას აკეთებს თქვენი პატარა?“ „რატომ არის ეს მისთვის ასეთი მნიშვნელოვანი?“ როდესაც ამ კითხვებზე პასუხს იპოვით, მაშინ თქვენი რეაქცია ბავშვის ქცევაზე ადეკვატური იქნება.

დაიმახსოვრეთ: როდესაც რამეს კატეგორიულად ვუკრძალავთ ბავშვებს, ამით ჩვენ უფრო მეტად ვაღვივებთ აკრძალულისადმი ინტერესს.

მეოთხე შეცდომა: მშობლები ძალიან ემოციურად რეაგირებენ ბავშვების წარუმატებლობასა და მათ არასწორ ქცევაზე. კარგ საქციელს კი იღებენ, როგორც თავისთავად არსებულ რეალობას.

მაგალითები: მშობელი საკუთარი საქმეებით არის გართული და შვილს ყურადღებას არ აქცევს. უეცრად ბავშვი ეცემა და ტირილს იწყებს. უფროსი გარბის მისახმარებლად, გულში იკრავს, ამშვიდებს, იცოდებს. სავარაუდოდ, უახლოესი ნახევარი საათი მისი ყურადღება მხოლოდ პატარას პრობლემისკენ იქნება მიმართული.

შვილმა სკოლიდან არადამაკმაყოფილებელი ნიშანი მოიტანა. მშობელი სასწრაფოდ იწყებს მასთან ინტენსიურ მეცადინეობას და საკუთარი ყურადღების მაქსიმუმს უთმობს ამ საკითხის მოგვარებას.

ანუ რა გამოდის? როდესაც ყველაფერი კარგად არის მშობელი არ აქცევს ბავშვს ყურადღებას. ხოლო, როდესაც რაიმე პრობლემა წარმოიქმნება, მაშინვე  კისრისტეხით იწყებს მის მოგვარებას. როგორ ფიქრობთ, თქვენს ქცევაზე დაკვირვებით ქვეცნობიერად რა დასკვნა გამოაქვს ბავშვს?

პატარა, რაც შეიძლება ხშირად შექმნის მსგავს სიტუაციებს, რათა თქვენი ყურადღება მიიქციოს. ყველაფერი, რასაც მშობლები ძალიან დიდ ყურადღებას უთმობენ, ბავშვისათვის ხშირად განმეორებად ქცევად იქცევა.

რა უნდა გავაკეთოთ? როგორ მოვიქცეთ?

1. ბავშვის უარყოფით, მიუღებელ საქციელზე, რაც შეიძლება ნაკლები რეაგირება უნდა მოვახდინოთ და თუ შესაძლებელია საერთოდ უყურადღებოდაც დავტოვოთ;
2. ბავშვის კარგ საქციელზე საჭიროა ხშირი და ძლიერი რეაგირება. შექება, აღფრთოვანება. და რაც მთავარია – მშობელი შვილთან კარგ და სასიხარულო მომენტებში მუდმივად გვერდით უნდა იყოს.

მეხუთე შეცდომა: მშობლები შვილს რაღაც საკითხებში თავისუფლებას და დამოუკიდებლობას ანიჭებენ, სინამდვილეში კი ისინი ქმნიან ნდობის იმიტაციას და აგრძელებენ შვილის გაძლიერებულ კონტროლს.

მაგალითად, თქვენ მოელაპარაკეთ შვილს, რომ ახლა ის არის პასუხისმგებელი საკუთრი ოთახის წესრიგსა და სისუფთავეზე. ამ დროს კი კვლავ განუწყვეტლივ ამოწმებთ მისი ოთახის სისუფთავეს და თუ რამე არ მოგეწონათ თავად ალაგებთ მის ნაცვლად, ან შვილს აიძულებთ უკეთ დაალაგოს ოთახი.

ახლა წარმოიდგინეთ, რომ თქვენ ქოთანში ყვავილი ჩარგეთ და ყოველდღე მიწიდან თხრით მას, რათა შეამოწმოთ, თუ როგორ იზრდება ის, აქვს თუ არა მას ფესვები წესრიგში.

ეს სიტუაცია ძალიან ჰგავს თქვენსას. იმისათვის, რომ ჩამოყალიბდეს პასუხისმგებლობის გრძნობა, მეპატრონის ინსტინქტი, საჭიროა დრო!

რა ვქნათ?

თუ თქვენ გადაწყვიტეთ ბავშვისთვის რაიმე საქმის მინდობა, ეს აუცილებლად სრულად უნდა გააკეთოთ! ეს საჭიროა იმისთვის, რომ ბავშვი გახდეს უფრო სერიოზული. ის მხოლოდ მაშინ იწყებს ზრდას, როდესაც მას გამუდმებით აღარ აკონტროლებენ. შედეგად, ბავშვს გაუჩნდება სურვილი თავად დაიცვას სისუფთავე და წესრიგი.

მხოლოდ იმ შემთხვევაში არის შესაძლებელი ჩარევა და დახმარების გაწევა, თუ ბავშვს არ გააჩნია შესაბამისი ცოდნა ან უნარ-ჩვევა; ასევე, რაიმე მატერიალური ნივთი. მაგალითად, შესაძლებელია, დავეხმაროთ ბავშვს იმით, რომ ვუყიდოთ ლამაზი ყუთი, რომელშიც ხალისით ჩაალაგებს საკუთარ ნივთებს, სათამაშოებს. და უმჯობესია ამ ყუთის შესაძენად ბავშვიც თან წაიყვანოთ! და თუ ბავშვი საკმარისად დიდია, მიეცით მას არჩევნის უფლება.

ვფიქრობ, არავისთვისაა უცხო ის ფაქტი, რომ სასკოლო ცხოვრების ყოველ ეტაპზე ვაწყდებით სირთულეებს, რომლებიც კონკრეტული პერიოდისთვის არის დამახასიათებელი და რომელთა გადალახვის გარეშე შესაძლოა სერიოზული პრობლემების წინაშე აღმოვჩნდეთ. სირთულეების თვალსაზრისით ერთ-ერთ გამორჩეულ პერიოდად ითვლება მეოთხედან მეხუთე კლასში გადასვლის პერიოდი. ალბათ შემთხვევითი არ არის, რომ სასკოლო ცხოვრების ამ მონაკვეთს პირველკლასელთა სკოლასთან ადაპტაციის პერიოდს ადარებენ. არცთუ იშვიათია შემთხვევა, როცა სექტემბერში მეხუთე კლასებში შესული პედაგოგები უკმაყოფილებას გამოთქვამენ და საყვედურებით ავსებენ ამ კლასებში მომუშავე დაწყებითი კლასების მასწავლებლებს იმის გამო, რომ მათი „ნაქები“ და „საამაყო“ მოსწავლეები კონკრეტული ეტაპისთვის საჭირო ცოდნასა და უნარებს ვერ ამჟღავნებენ. ხშირად მშობლებიც ვერ მალავენ უკმაყოფილებას და უკვირთ, რატომ აღმოჩნდა ასე მოულოდნელად მათი „მოწინავე“ შვილი „ჩამორჩენილ“ მოსწავლეთა რიგებში.

ყოველივე აღნიშნულიდან გამომდინარე, ბევრი მშობლისა და პედაგოგისთვის საინტერესო იქნება იმის გაგება, რა ხდება სასკოლო ცხოვრების ამ ეტაპზე ისეთი, რაც ბავშვებში სერიოზულ ცვლილებებს განაპირობებს.

მეოთხედან მეხუთე კლასში გადასვლა სრულიად ახალი საფეხურია ბავშვის ცხოვრებაში. მისთვის ადვილი არ არის ამ პერიოდში მომხდარ ცვლილებებთან შეგუება:

• იმ მასწავლებლების ნაცვლად, რომლებთანაც ბავშვს ოთხი წლის განმავლობაში ჰქონდა ურთიერთობა, რომლებსაც ასე თუ ისე შეეგუა, რომელთა მოთხოვნებიც შეისწავლა და რომლებიც მისთვის ახლობელი ადამიანები გახდნენ, კლასში სრულიად უცხო პედაგოგები შემოდიან. თითოეული მათგანი საკუთარ წესებს აწესებს, საკუთარ მოთხოვნებს უყენებს ბავშვს, თავისებურად ხსნის გაკვეთილს. ამასთან ერთად, თუ დაწყებით კლასებში მასწავლებელმა უკვე კარგად იცოდა თავისი აღსაზრდელების შესაძლებლობები, მათი ძლიერი და სუსტი მხარეები და სასწავლო პროცესშიც ითვალისწინებდა ყოველივე ამას, მეხუთე კლასში ახლად შესულ პედაგოგს გარკვეული დრო სჭირდება თითოეული ბავშვის შესასწავლად და საჭირო ინფორმაციის მოსაპოვებლად. თავად მოზარდს კი ამ პერიოდში შესაძლოა ერიდებოდეს საგაკვეთილი პროცესში უცხო მასწავლებლისთვის კითხვების დასმა და მიწოდებული ინფორმაციის დაზუსტება იმის შიშით, რომ თანაკლასელთა შორის სულელად არ გამოჩნდეს.
• მეხუთე კლასიდან მოყოლებული, ახალი ცოდნის მიღება და პედაგოგისგან ქების დამსახურება ბავშვისთვის ისეთი დიდი ღირებულების მატარებელი უკვე აღარ არის, როგორიც დაწყებით კლასებში იყო. თანდათან სუსტდება უფროსების – მშობლებისა და მასწავლებლების გავლენა. სამაგიეროდ ძლიერდება თანატოლთა გავლენა. ბავშვი ხედავს, რომ თანაკლასელთა შორის სასურველი ადგილის დამკვიდრებაში კარგად სწავლა და უფროსებისგან ქების დამსახურება უკვე დიდად ვეღარ ეხმარება. ჯგუფში ხშირად ისეთი მოსწავლეები ხდებიან ლიდერები, რომლებსაც შეუძლიათ, უფრო მეტის უფლება მისცენ საკუთარ თავს, ვიდრე სხვა ბავშვებმა – შეეპასუხონ მასწავლებელს, პროტესტი გამოხატონ მისი გადაწყვეტილების მიმართ, „დაიცვან“ თანაკლასელი, რომელსაც მასწავლებელი მუდმივად საყვედურობს და, მისი აზრით, უსამართლოდ ეპყრობა. ამიტომ არ უნდა გაგვიკვირდეს, რომ თანატოლებთან ურთიერთობა და მათ შორის ღირსეული ადგილის დამკვიდრება ბავშვისთვის ბევრად უფრო მნიშვნელოვანი და ღირებულია, ვიდრე კარგად სწავლა. როგორც მეხუთეკლასელმა ნიკამ ერთხელ ჩვენთან საუბარში აღნიშნა, სწავლა კი არ არის მათთვის მთავარი, არამედ ურთიერთობა, განსაკუთრებით – თანატოლებთან ურთიერთობა. „თუ ჩემი თანაკლასელები პატივს არ მცემენ, ჩემს აზრს არაფრად ჩააგდებენ, ჩემთან მეგობრობის სურვილი არ ექნებათ და ჯგუფიდან გამრიყავენ, სწავლაზე ვეღარ ვიფიქრებ“, – გამოგვიცხადა უფროსების შენიშვნებით და საყვედურებით შეწუხებულმა ბიჭუნამ.
• არცთუ იშვიათად მეხუთეკლასელის სასწავლო საქმიანობასა და აკადემიურ მოსწრებაზე სოციალურ ფაქტორებთან ერთად გავლენას ახდენს ინტელექტუალური ფუნქციების არასათანადო განვითარება. აზროვნების ის ფორმები, ხერხები და საშუალებები, რომლებიც დაწყებით კლასებში წარმატების საშუალებას აძლევდა ბავშვს, მეხუთე კლასში უკვე აღარ არის საკმარისი. იზრდება შესასწავლი საგნების რაოდენობა და, აქედან გამომდინარე, იმ ინფორმაციის მოცულობაც, რომელიც ბავშვმა მეხსიერებაში უნდა შემოინახოს. თუ დამახსოვრების უნარმა თვისებრივი ცვლილება არ განიცადა, მოსწავლეს გაზრდილი დატვირთვისთვის თავის გართმევა გაუჭირდება. ასეთ დროს ზოგი ზუთხვას იწყებს, ზოგი კი თავს ანებებს სწავლას, რადგანაც ყველაფრის დამახსოვრებას ვერ ახერხებს. თუმცა შესაძლებელია, თვისებრივად გავზარდოთ დამახსოვრების ეფექტურობა, თუ მეხსიერება ფუნქციონირებისას მჭიდროდ დაუკავშირდება აზროვნებას. ამ შემთხვევაში დამახსოვრებას წინ უსწრებს ანალიზი, რომლის პროცესშიც ხდება მიღებული ინფორმაციის სტრუქტურირება, სქემებით გამოხატვა, შედეგად კი მეხსიერების დატვირთვა მკვეთრად მცირდება. ამის წყალობით ბავშვს უწევს არა დიდი მოცულობის ტექსტების, არამედ გეგმის რამდენიმე პუნქტის ან ლოგიკური სქემის დამახსოვრება. გააზრებული, სტრუქტურირებული ინფორმაცია არ იკარგება, კარგად ინახება მეხსიერებაში და საჭიროების შემთხვევაში ადვილია მისი გახსენება და გამოყენება. თუ დაწყებით კლასებში ბავშვი მიწოდებული ინფორმაციის მხოლოდ დამახსოვრებაზეა ორიენტირებული, რადგან მისთვის ეს სავსებით საკმარისია სასწავლო პროცესში წარმატების მისაღწევად, მეხუთე კლასიდან ის შესაძლოა სერიოზულ პრობლემებს შეეჯახოს.

რეკომენდაციები მეოთხედან მეხუთე კლასში გადასვლისას მოსალოდნელი პრობლემების თავიდან ასაცილებლად:

• კარგი იქნება, თუ მეხუთეკლასელებთან შეხვედრისთვის მომზადებას ადრევე დავიწყებთ. ჯერ კიდევ მეოთხე კლასში სწავლის პერიოდში, სასწავლო წლის ბოლოს, ბავშვები უნდა გაეცნონ მომავალ კლასის ხელმძღვანელს. ეს მათ საგრძნობლად გაუადვილებს საადაპტაციო პერიოდს.
• სირთულეების თავიდან აცილების ძალიან კარგი საშუალებაა ბავშვის უპირობო მიღება, მიუხედავად იმ მარცხისა, რომელსაც უკვე შეეჯახა ან შეიძლება მომავალში შეხვდეს.
• მოვერიდოთ ბავშვის კრიტიკას, საყვედურებს, განსაკუთრებით – სხვების, მეტადრე – თანაკლასელების, მეგობრების თანდასწრებით.
• გავითვალისწინოთ ბავშვის ტემპერამენტის და ხასიათის ტიპი სასკოლო ცხოვრებაში მომხდარ ცვლილებებთან შეგუების პროცესში. ნელი და ნაკლებად კომუნიკაბელური ბავშვები რთულად ეგუებიან შეცვლილ გარემოს და სწრაფად კარგავენ ინტერესს მის მიმართ, როცა გრძნობენ, რომ უფროსებსა და თანატოლებს მათი არ ესმით.
• ჯერ კიდევ დაწყებითი კლასებიდან ვიზრუნოთ ბავშვისთვის მაღალი დონის სააზროვნო უნარების განვითარებაზე. თუ ამ პერიოდში მოსწავლე მიწოდებული ინფორმაციის უბრალო დამახსოვრებაზეა ორიენტირებული და არ ცდილობს მოვლენებისა და ფაქტების გაანალიზებას, თუნდაც ასაკისთვის შესაფერის დონეზე, მეხუთე კლასიდან ის აუცილებლად შეეჯახება სირთულეებს სასწავლო პროცესში.
• მივცეთ ბავშვს დამოუკიდებლად მოქმედების საშუალება, ყოველ ნაბიჯს ნუ გავუკონტროლებთ.
• ხელი შევუწყოთ ბავშვისთვის დამოუკიდებელი აზროვნების უნარის განვითარებას. მაშინაც კი, როცა ყველა ინტელექტუალური ოპერაცია ჩამოყალიბებულია, ბავშვის აზროვნება შეიძლება არასრულფასოვანი დარჩეს, თუ მას არ შეუძლია ამ ოპერაციებით სარგებლობა, რადგან მზამზარეული ინსტრუქციებით მოქმედებს და დამოუკიდებლად აზროვნების საჭიროებას არ განიცდის.

დაბოლოს, ნუ დაგვავიწყდება, რომ პრობლემების თავიდან აცილება გაცილებით იოლია, ვიდრე გამოსწორება. მით უმეტეს, რომ კორექციული მუშაობა ყოველთვის არ იძლევა სასურველ შედეგს.