ახალი კვლევა ამას ტემპერამენტით ხსნის.

ზოგი ბავშვი ადვილად ეჩვევა ახალ საკვებს, ზოგიც – მასზე უარს ამბობს.  რით შეგვიძლია ამ ქცევის ახსნა? 2017 წლის აგვისტოში გამოქვეყნებული კვლევა (Moding and Stifter) მცირეწლოვან ბავშვებში ახალი საკვების მიღება-უარყოფის რეაქციებს სწავლობდა.

ადამიანს აქვს მიდრეკილება, მიიღოს ან უარყოს ახალი სტიმული და ამ პროცესში მონაწილეობს ტემპერამენტი, რომელიც გავლენას ახდენს იმაზე, თუ როგორ ურთიერთობს ადამიანი სამყაროსთან. შესაძლოა ეს დაგვეხმაროს იმის გაგებაში, თუ რატომ არის ზოგიერთი ბავშვი უფრო „გახსნილი” ახალი საკვების მიმართ.

მკვლევრებმა საწყის ეტაპზე შეარჩიეს 80 ბავშვი და 80 მომვლელი, რომელთაგან  ყველა, ერთის გარდა, დედა იყო. აგრეთვე, ბავშვთაგან 75 გოგონა იყო. მკვლევრები აკვირდებოდნენ დედა-შვილის წყვილებს. აგროვებდნენ მონაცემებს ლაბორატორიის იმ ვიზიტებიდან, როცა ბავშვები 6, 12 და 18 თვის იყვნენ.

6 და 12 თვის ბავშვებს ვიზიტებისას „აცნობდნენ” ახალ საკვებს და ახალ სათამაშოებს. 18 თვისები მიჰყავდათ „რისკის ოთახში”, სადაც მათ შეეძლოთ „ურთიერთობა” ოთხ ნივთთან: გვირაბი, კიბეები დიდი ლეიბის გვერდით, შავი ყუთი ზედ მიხატული თვალებითა და კბილებით და მაგიდაზე მოთავსებული გორილას ნიღაბი. ბავშვების რეაქციებს ინიშნავდნენ. ექსპერიმენტს დედებიც ესწრებოდნენ.

მკვლევრებმა გამოიკვლიეს, რომ 12 თვის ასაკის ბავშვები, რომლებიც მეტად ხარბდებოდნენ  ახალ სათამაშოებს, ახალ საკვებსაც მეტი ენთუზიაზმით  ხვდებოდნენ. და პირიქით, ის ბავშვები, რომლებიც ახალი სათამაშოებისკენ არ მიიწევდნენ, ახალ საკვებსაც გაცილებით თავშეკავებულად იღებდნენ. მეტიც, დამოკიდებულება, რომელიც ბავშვს ახალი საკვების მიმართ 12 თვის ასაკში ჰქონდა, წინასწარ იტყობინებოდა ახალი ნივთების მიმართ ამავე ბავშვის დამოკიდებულებაზე 18 თვის ასაკში.

აღსანიშნავია, რომ 6 თვის ასაკის ბავშვებში არ აკვირდებოდნენ ბავშვის ასოციაციებს  ახალ სათამაშოებსა და ახალ საკვებთან მიმართებაში, რადგან წინა კვლევებით შეგვიძლია ვივარაუდოთ, რომ ბავშვები თავშეკავებული დაახლოებით 12 თვის ასაკში ხდებიან.

მკვლევართა აზრით, ამ კვლევის შედეგები გამოსადეგია ყოველდღიურ ცხოვრებაში. ჭირვეული ან თავშეკავებული მჭამელი ბავშვის მშობელმა უკეთ იცის, როგორ ჩართოს მყარი საკვები ბავშვის მენიუში.

„იმ ბავშვების მშობლები, რომლებიც ისეთ ახალ სტიმულთან მიმართებაში, როგორიცაა, მაგ. ახალი სათამაშოები, არ იჩენენ აქტიურობას, მზად უნდა იყვნენ იმისთვისაც, რომ მათი შვილები ახალ საკვებთან მიმართებაშიც ასე მოიქცევიან. ასეთი ბავშვების მშობლებმა უნდა იცოდნენ, რომ მათი შვილები დიდი ალბათობით ახალ საკვებს თავიანთი ტემპერამენტის გამო უარყოფენ. თუმცა მათ შეუძლიათ, მოახერხონ და შვილებს მიაღებინონ ახალი პროდუქტი, თუკი დაჟინებით გააგრძელებენ ამ საკვების შეთავაზებას სხვადასხვა გარემოში”.

სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, თუ თქვენი ბავშვი ძნელად ეჩვევა ახალ სათამაშოებს, ის, სავარაუდოდ, ახალ საკვებსაც ძნელად მიიღებს. ამასთან, რამდენიმე ცდის შემდეგ, თქვენ შეგიძლიათ ბავშვი უფრო „გახსნილი” გახადოთ ახალი საკვების მიმართ. თუ შედეგი პირველივე მცდელობის შემდეგ არ დადგა, სცადეთ კიდევ და კიდევ.

წყარო: https://www.psychologytoday.com/blog/the-red-light-district/201708/why-are-some-children-picky-eaters

იან გიუს „უკეთურება“ ორი ეგზემპლარი მაქვს: ერთი გადაუშლელ-წაუკითხავია (საჩვენებელ-გასათხოვებელი), მეორე კი სხვადასხვა ფერის პასტითა თუ ფანქრით აჭრელებული, კლაკნილ, ერთ- ან ორხაზგასმული, ძახილისნიშნებდასმული, მინდვრებზე შენიშვნებმიწერილი, ფურცლებჩაკეცილი (ალაგ-ალაგ ჩასწორებულიც კი), მოკლედ რომ ვთქვა, არაერთხელ გადაკითხულ-გადაწერილია. წაკითხვისთანავე ეს წიგნი მრავალი მიზეზის გამო მოვიწონე და შევიყვარე. ამ მიზეზებიდან ყველაზე მთავარი კი ის გახლდათ, რომ „უკეთურებამ“ ჩემი 14 წლის ვაჟი რადიკალურად შეცვალა, ბევრ სხვა სიკეთესთან ერთად კითხვა შეაყვარა. მაშინ გაზეთში „WEEKEND“ ამ წინგზე მცირე რეცენზიაც კი დავწერე, რომელსაც ასე ვიწყებდი: „თუ თქვენი შვილი გარდატეხის ასკშია და კითხვა მისთვის ჯერაც არ ქცეულა საყვარელ საქმედ, შეგიძლიათ ეს ლაფსუსი მარტივად გამოასწოროთ, იან გიუს „უკეთურება“ უყიდოთ-მეთქი“.

დიახ, ეს იყო რამდენიმეაბზაციანი ჩანახატი ავტორზე, წიგნის გმირებსა და მთავარ თემებზე, რომელიც ისე დავწერე, ერთხელაც არ მიხსენებია სიტყვა ბულინგი. მაშინ, ანუ 2012 წელს, წიგნში ჯერ გაუბედავად, ფრჩხილის გასმით მომენიშნა ჩემთვის საინტერესო, დასაფიქრებელი აბზაცები, წაკითხულზე გაკვირვებასა და აღშფოთებას გამოვთქვამდი მეგობრებთან, კოლეგებთან, ოჯახის წევრებთან და იან გიუს რომანის წაკითხვას ყველას ვურჩევდი. ხუთი წლის განმავლობაში, ამა თუ იმ სოციალურ საკითხზე მუშობისას, მოსწავლეებთან გაკვეთილებზე თუ  პირადი საუბრებისას არაერთხელ მიმიმართავს ამ წიგნისთვის. დღესაც, თუ საშუალება მომეცა, 14-15 წლიდან მოზარდებთან მთელი გულითა და ენთუზიაზმით ვუწევ რეკომენდაციას „უკეთურებას“. ზოგჯერ, წიგნის მაღაზიაშიც ვაკვირდები ახალგაზრდებს, წიგნს რომ ეძებენ, კონსულტანტებს დახმარებას სთხოვენ და თაროზე იან გიუს რომანი თუ დავიგულე, მოსვენებას ვკარგავ. იშვიათად გამიბედავს და შემითავაზებია კიდეც მისი წაკითხვა და თუ რჩევა გაუთვალისწინებიათ, სახლში უზომოდ ბედნიერი დავბრუნებულვარ – დარწმუნებული, რომ ერიკ პონტი (წიგნის მთავარი გმირი) იმედებს არ გაუცრუებდათ და მათ საყვარელ ლიტერატურულ პერსონაჟად იქცეოდა.

დღეს კიდევ ერთხელ შევეცდები ხმა მოგაწვდინოთ და იან გიუს „უკეთურებაზე“ ახლებურად გესაუბროთ. წიგნი, მართალია, არც ისე ცხელია, მაგრამ ყველაზე გემრიელი სწორედ იმ რომანებზე საუბარი გამოდის, მრავალჯერ რომ გვახსენებენ თავს, დროს არაფრად აგდებენ და თანამედროვე ტერმინებსაც ოსტატურად იხდენენ.

იან გიუ

იან გიუ შვედეთში ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი რომანისტი და დამოუკიდებელი ჟურნალისტია. მისი წიგნები მზევერავ კარლ ჰამილტონსა თუ ტამპლიერების რაინდ არნე მაგნუსონზე საკმაოდ პოპულარულია ევროპაში და მათ მიხედვით არაერთი მხატვრული ფილმია გადაღებული. 19821 წელს იან გიუმ  ავტობიოგრაფიული რომანი „უკეთურება“ (ორიგინალური შვედური სათაურით „Ondskan“) გამოსცა. წიგნში საკუთარი მამინაცვლის მკაცრი და დაუნდობელი აღზრდის მეთოდები შეუფერადებლად აღწერა და თან 50-იანი წლების შვედეთის  საზოგადოებასა თუ საგანმანათლებლო სისტემაში არსებული უსამართლობა ამხილა.

„It’s Time To Take A Stand!“ ამ სლოგანით გადიოდა მსოფლიოს კინოეკრანებზე „უკეთურების“ მიხედვით 2003 წელს გადაღებული, რეჟისორ მიკაელ ჰოფსტრომის ფილმი. 2004 წელს „Ondskan“, როგორც საუკეთესო უცხოენოვანი ფილმი, ოსკარზე იყო ნომინირებული; შანხაის კინოფესტივალზე კი მამაკაცის როლის სუკეთესო შესრულებისთვის ანდრეას ვილსონმა (ერიკ პონტიმ) ოქროს თასი დაიმსახურა.

ერიკ პონტი

წიგნის მთავარი გმირი ერიკ პონტი ამბის დასაწყისში 14 წლისაა და თანატოლებისგან იმით გამოირჩევა, რომ „ცემას იტანს!“ მამისგან ყოველდღიურად გამოწერელი „სადესერტო მიტყეპა“ (ორმოცი დარტყმა ტანსაცმლის ჯაგრისით) უკვე არაფრად მიაჩნია. მთავარია, დამატებითი სასჯელი აიცილოს და მთლი გულისყურით აკონტროლებს საკუთარ ქცევას ვახშამზე. სასჯელი ნებისმიერ დროსა და შემთხვევაში შეიძლება დაუმძიმდეს, ჯაგრისი ქრომირებულმა ფეხსაცმლის მაშველმა, საუნის ცოცხმა ან ტყავისგან დაწნულმა, ძაღლების საცემმა სქელტანინამა წკეპლამ ჩაანაცვლოს, რომლის წვერშიც ფოლადის საკინძეა მიმაგრებული. წიგნის დასაწყისში ერიკს ჯერ კიდევ შესწევს ძალა სასჯელის დასრულების შემდეგ მამას ხელი ჩამოართვას და ჩათვალოს, რომ ყველაფერმა „სწრაფად და მშვენივრად“ ჩაიარა…  ყველაფერმა დამცირების გარდა!

რის გამო „იმსახურებს“ მოზარდი ბიჭუნა სასჯელს? მამიკო მარტივ მიზეზებს გამოჰყავს წყობიდან: ერიკის ჭუჭყიან ფრჩხილებს, ხელიდან  გავარდნილ სამარილეს, წაქცეულ რძის ჭიქას, საკმარისია ვაჟი „ზომაზე მეტად“ გადაიხაროს მაგიდიდან რაიმეს ასღებად, უმცროსი ძმა გააჯავროს ან პურზე კარაქი იმ მხრიდან არ წაუსვას, „საიდანაც მიღებულია“. უკანალსა და ზურგზე კანი არ გადაუსკდეს – ეს გახლავთ ერიკის მთავარი საფიქრალი. ამიტომ მუდმივ მზადყოფნაშია, გამრავლების ტაბულასავით ზეპირად იცის მამიკოს თითოეული მოძრაობა.

სხვა მხრივ, ანუ უცხო თვალისთვის კი ერიკი ჩვეულებრივად ცხოვრობს: ვარჯიშობს, სწავლობს, კინოში დადის, მოდურად აცვია, ვარცხნილობაც თანამედროვე აქვს; თუ გარემოება მოითხოვს, დახვეწილად მეტყველებს; არც მოხერხებულობა აკლია და თავისზე ძლიერებს ძალაუფლებას არ უთმობს; ყველაფერს რომ თავი დავანებოთ, „საძმოს ყოჩია“. ისიც კარგად ესმის, რომ საძმო მანამდე დაემორჩილება, სანამ ჩხუბში ბადალი არ ეყოლება და იძულებულია, სხვას სცემოს, თავი მისთვის მიუღებელი მეთოდებით გაიტანოს.

ახალ გიმნაზიაში გადასული ერიკი მამასთან ყოველდღიურ „ურთიერთობასა“ და სკოლის, ეგრეთ წოდებულ, „წესრიგის დამცველებს“ ემშვიდობება და იმედი აქვს, ახალ ცხოვრებას დაიწყებს. ცდილობს მშვიდობიანად იცხოვროს, ენერგია სწავლას, ცურვასა და კითხვას მოახმაროს, ახალ მეგობარს გაიჩენს, ფინელ მზარეულ გოგონას შეიყვარებს, თუმცა თავგადასავლები ახალი გიმნაზიის კედლებშიც გრძელდება…

დააყენებს თუ არა საკუთარ მომავალს ახალგაზრდა ბიჭი რისკის ქვეშ, შეასრულებს დედისთვის მიცემულ პირობას თუ იმედებს გაუმტყუნებს, მოუწევს „რინგიდან გადაბობღება?“ – ამას წიგნიდან შეიტყობთ. თავადვე მოგიწევთ დაფიქრება და პასუხის გაცემა რომანში დასმულ შეკითხვებზე: უნდა ვებრძოლოთ ბოროტებას თუ თავი ავარიდოთ მას? არის თუ არა სიძულვილი უკეთურების ერთ-ერთი ფორმა და ინტელექტის საპირისპირო ცნება? როდის უფრო ძნელია სარკეში ჩახედვა, როდესაც ფიზიკურად ხარ დასახიჩრებული თუ სულიერად დაბეჩავებული? დაბოლოს, სინამდვილეში ვისკენ არის მიმართული სიყტყვები: „შენ უკეთურების განსახიერება ხარ და შენისთანები უნდა მოისპონ?!“

უკეთურება

იან გიუ თავისი გმირების ყოფას გიმნაზიის ცხოვრების ფონზე აღწერს და  შვედური საზგადოების არაერთ მანკიერებას ააშკარავებს:  ერთმანეთს ადარებს გიმნაზიელებსა და საშუალო სკოლელებს, რომელთაგან „ცხოვრებაში ვერაფერი დადგება“, ვინაიდან საზოგადოებაში სწორედ ასეთი მზამზარეული შეხედულება ბატონობს. მაშინ ვინ არიან ისინი, ვისგანაც „რამე უნდა დადგეს?“ – მოთხოვნები საკმაოდ მკაცრია. მასწავლებლების მოსწავლეებისადმი დამოკიდებულებასა და კეთილგანწყობას ბავშვის ლაპარაკის სტილი და მისი გვარის ჟღერადობა განსაზღვრავს – „კარგ ოჯახიშვილად“ ის ითვლება, ვინც ფიზიკურად ძლიერია, მდიდრულად აცვია და მიკიბულ-მოკიბულად საუბრობს (ანუ მეტყველებაში „ბევრ უცნაურ სიტყვას იყენებს“). საბჭო თუ პროფკავშირი, მდიდრები თუ არისტოკრატები – რთული გასარკვევია, ვინ უფრო მეტად ვერაგია, მით უმეტეს, როცა ერთ საერთო მიზანს ემსახურებიან, ირგვლივ ძალადობასა და დაუნდობლობას თესავენ! ვინც უფროსებს უძალიანდება, უარესად იტყიპება, ამიტომ თავდაცვის საშუალებად სიძულვილი ქცეულა და ის გამაყუჩებელი აბივით მოქმედებს.

„მსოფლიოში გაურკვეველი უკეთურება სუფევს. დემოკრატიის იდეალი მუდამ პირველობას გულისხმობს,“ ისევე როგორც მედგრად ყოფნას მოსალოდნელი დარტყმის შემთხვევაში. აქედან გამომდინარე, სხეულის კულტი ბიჭების სოციალური სისტემის ნაწილად ქცეულა და შეჯიბრებას ბოლო არ უჩანს. იან გიუ ორიგინალური ლიტერატურული ხერხებით გვიხატავს იმ სირთულეებს, ყმაწვილები სამართლიანობისთვის ბრძოლის დროს რომ აწყდებიან, მათ შინაგან წინააღმდეგობებს ააშკარავებს და ამ გზით გვიჩვენებს, როგორ ცდილობენ ისინი წინ აღუდგენ და ებრძოლონ უკეთურებას, სიყალბესა და ვერაგობას.

«It’s Time To Take A Stand!»

„დროა მყარად დადგე!“ – ეს მიმართვა მხოლოდ „ბარბაროსული საზოგადოების ხელში თითქმის მარტო დარჩენილ“ ერიკს როდი ეკუთვნის. ის ბულინგის ყველა მსხვერპლისკენაა მიმართული. ყველასკენ იმ სურვილით, რომ საკუთარ თავში ძალა გამონახონ, იან გიუს გმირის მაგალითით გამხნევდნენ და მასავით „საართლიანობის ჩემპიონებად“ იქცნენ.

ეს წიგნი ერთგვარი სახელმძღვანელოა მათთვის, ვინც ჯერ კიდევ ვერ გარკვეულა საკუთარ ცხოვრებაში, ვისაც ჯერ არფერი სმენია ბულინგზე, ვისაც უბრალოდ უჭირს ან არ სურს აღიაროს, რომ  მსგავსი უკეთურება მართლაც არსებობს. ეს გახლავთ სასტიკი და აუტანელი დოკუმენტი მოზარდის ცხოვრებისა. დიახ, „უკეთურება“ სახეში მუშტივით გარტყმული რომანია.

ენობრივი პოლიტიკა ნებისმიერ სახელმწიფოში სტანდარტული ენის არსებობას უზრუნველყოფს და ენობრივი დაგეგმარების უშუალო შემადგენელია. თავის მხრივ, სტანდარტული ენა წინასწარ შემუშავებულ კანონებზე დამყარებული სისტემაა, რომელიც სახელმწიფოებრივი მოწყობის საფუძველია. სტანდარტული ენა სახელმწიფო ენაა. თითქმის ყველა ქვეყანაში კანონი ავალდებულებს საზოგადოებას, დაიცვას და გაუფრთხილდეს სახელმწიფო ენას. აუცილებელია, ყველა ქვეყანაში არსებობდეს ენის ნორმების დამდგენი სპეციალური ორგანო, რომელიც შეძლებს ახალი ლექსიკური თუ გრამატიკული ერთეულების სახელმწიფო ენაში ასახვას. თუმცა ჩვენში სახელმწიფოებრივი შეგნება, შეგნება იმისა, რომ სახელმწიფო ენა საზოგადოების ერთიანობის საფუძველია, თითქოს მოშლილია. შესაბამისად, ზღვარი ცოცხალ მეტყველებასა და სტანდარტულ ენას შორის ბუნდოვანი ან, სულაც, მორღვეულია. ისე რომ, მუდმივი ცვლილებების პროცესში ნორმა ზოგჯერ მნიშვნელოვნად ჩამორჩება ენის განვითარებას.

სტანდარტული ენის ობიექტური პრინციპების თანახმად, დაუშვებელია სხვა ენებიდან სტანდარტულ ენაში შემოღწევის გზით სახელმწიფო ენის დაბინძურების იმგვარი შემთხვევები, როგორებიცაა ბარბარიზმები, პლეონაზმები, კალკები და ენისადმი თავისუფალი მიდგომის პირობებში ისეთი ახალი ფორმების დამკვიდრება, რომლებსაც სტანდარტული ენა უარყოფს და წინასწარ შემუშავებული პრინციპების საფუძველზე სანქციას ანიჭებს^[1]. დღესდღეობით ენა შემღვრეულია შემდეგი ლექსიკური ერთეულებით: ჰაილაითი, ქეისი, ტრიგერირება, იტერაცია, ვრაპი, ვეიკი… ასეთი ერთეული ენაში უკვე უამრავია და ცალკე ყურადღებას იმსახურებს, თუმცა თვალში საცემია შემღვრევის შემდეგი ფორმებიც: საქმე იმაშია, პირდაპირ კავშირშია, მიმალვაშია, გაყიდვაშია, თავდებში, მიმართებაში, სისრულეში მოიყვანა, წესრიგში მოიყვანა, შეცდომაში შეიყვანა… სამწუხაროა, მაგრამ ფაქტია, რომ ისინი აკადემიურ გამოცემებშიც უხვად გვხვდება. მაგ., იმგვარ ლიტერატურაში, რომელიც სტუდენტი ახალგაზრდობისთვისაა განკუთვნილი. ერთგან ვკითხულობთ: „საქმე იმაში კი არ არის, როგორ აღიქვამენ სხვები ჩვენს ხმას, არამედ იმაში, ჩვენ როგორ ვახმოვანებთ სამყაროს“; ან კიდევ: „აქ საქმე იმაშია, რომ ტოლერანტობა უადგილოა“. მართალია, აზრის სიღრმე ზოგჯერ ენობრივ ხარვეზებს ფარავს, მაგრამ ახლგაზრდა მკითხველს სჯერა, რომ უნივერსიტეტის მიერ შეთავაზებული სახელმძღვანელო ენობრივად მართებულ ფორმებს აწვდის, სინამდვილეში კი მის გონებაში ნორმად მცდარი ენობრივი ფორმები მკვიდრდება.

თანამედროვე სამეტყველო და უკვე სამწერლობო ქართულისთვის მტკიცდება ისეთი ზედსართაული წარმოების შემთხვევები, როგორებიცაა: აღქმადი, მოსმენადი, წაკითხვადი, ნახვადი, გაყიდვადი, აღწერადი… საგულისხმოა, რომ, ენობრივი ნორმის თანახმად, ვითარებითი ბრუნვის ნიშანი –ად ერთვის არა სახელზმნას, არამედ სახელს და ასე აწარმოებს მიმართებით ან/და გასუბსტანტივებულ ზედსართავს: თვალადი, ტანადი, გულადი, პურადი, თავადი… უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ ძველ ქართულში ვითარებითი ბრუნვის ნიშნის (-ად, –დ) წარმოება გაცილებით ვრცელი იყო, თუმცა ის ყოველთვის სახელს ერთვოდა და არა სახელზმნას.

თვალში საცემია -ამ თემისნიშნინი ზმნების –ავ თემისნიშნიანებად გარდასახვის სიხშირეც. ვსვავ, ვდგავ, ვიზავ, ვუსვავ, ვაბავ, ვურტყავ, ვიცვავ, ვასხავ, აღვიქვავ… უნდა ითქვას, რომ –ამ თემის ნიშანს ზმნათა გაცილებით მცირერიცხოვანი ჯგუფი დაირთავს, ვიდრე –ავ თემის ნიშანს (სულ 15-ოდე ზმნა). სწორედ –ავ თემისნიშნიანთა გავლენით გაჩნდა ამ ზმნებშიც არასწორი ფორმები. ზმნის საწყის ფორმებში კარგად ჩანს –ამ თემის ნიშნის ნაშთი: შესმა, დადგმა, დარტყმა, დასხმა, თქმა, ჩაცმა, აღქმა… საწყისსა და მიმღეობაში მ–ს არსებობა სათანადო პირიან ფორმაში –ამ დაბოლოების მიმანიშნებელია.

აღარაფერს ვამბობთ უზუალურ ენაში სხვადასხვა ფონეტიკური პროცესის შედეგად გაჩენილ მცდარ ფორმებზე, რომლებიც არცთუ იშვიათად ისმის ცნობილი ადამიანთა მეტყველებაშიც. ესენია: სავანტყოფო, შეურაწყოფა, საშვალებით, ხანცთელი, ახქმა… ასევე არცთუ იშვიათია პირის ნიშნით ზმნისწინის გათიშვის (ავღწერ, ავღნიშნავ, ვანთავისუფლებ…), ვ-ინის გაჩენის (დაბოლოვება, დაჯილდოვება…) და სხვა ტიპის მორფოლოგიური თუ სინტაქსური შემთხვევები, რომელთა გამოყენება არაეთიკურია ენისადმი სამოქალაქო/სახელმწიფოებრივი გადმოსახედიდან, რადგან სწორედ ამგვარი მიდგომა გვავალდებულებს, დავიცვათ ენა-იდეალი, სტანდარტული ენა.

მეორე მხრივ, ენის განვითარების ცოცხალი პროცესის აღქმისთვის აუცილებელია თანამედროვე ქართული ცოცხალი მეტყველების ფაქტების გათვალისწინება – ქართული ენის სტანდარტული სალიტერატურო ვერსიისა („ქართული ენა“) და მისი რეალური მოხმარების შედეგად მიღებული ვარიანტების („ქართული“) სინოფსისი. პირველს იმპერატიული, პრესკრიფციული გრამატიკა განაპირობებს, ხოლო მეორეს – დესკრიფციული.

პრესკრიფციული გრამატიკა ფოკუსირებულია მითითებებზე, რა და როგორ უნდა გამოვიყენოთ ენაში, როგორ ვიმეტყველოთ სწორად და რა ენობრივი ფორმები ავიცილოთ თავიდან. დესკრიფციული გრამატიკისთვის ენა აღიწერება სწორედ ისე, როგორიც მოცემულია და გამოიყენება ყოველდღიურ მეტყველებაში.

დესკრიფციული მიდგომის თანახმად, წინადადება გრამატიკულად მართებულია, თუ მშობლიურ ენაზე მოლაპარაკე აწარმოებს ამა თუ იმ ენობრივ ფრაზას და იყენებს თუნდაც უმართებულო ფორმით. სწორედ ამიტომ მიიჩნევენ სპეციალისტები, რომ ცნებების „ქართული ენა“ და „ქართული“ შეპირისპირება არ ემთხვევა დიქოტომიას „სალიტერატურო ქართული“ vs. „არასალიტერატურო ქართული“. კორპუსლინგვისტიკის პერსპექტივიდან საინტერესოა არა „ქართული ენა“ როგორც დადგენილი ზოგადი გრამატიკული წესების მიხედვით ფორმულირებული „სწორი“ ქართული, არამედ „ქართული“ როგორც ქართული ენის ენობრივი კომპეტენციის მოხმარების ემპირიული ფენომენი კოგნიტიურ, სოციალურ და კულტურულ ასპექტებთან კონტექსტში – სივრცესა და დროში.

ქართული ენის გრამატიკა აღწერს ქართული ენის ფუნქციონირების გრამატიკულ წესებს ერთი ეპოქის ჩარჩოებში, კორპუსს კი ძალუძს ასახოს ქართულის ფუნქციონირების ყველა – გრამატიკული და არაგრამატიკული – ენობრივი შემთხვევა ემპირიულად ხელმისაწვდომ რესურსებზე დაყრდნობით, როგორც სინქრონიულ, ისე დიაქრონიულ ჭრილში[2].

ამ წინააღმდეგობების ფონზე როგორ ვასწავლოთ ენა – როგორც მხოლოდ სტანტარტიზებული მონაცემი თუ განვიხილოთ როგორც მრავალფეროვნება?

თუ მნიშვნელოვანია, რომ ახალგაზრდები თვალსაზრისთა მრავალფეროვნებას აფასებდნენ, მკაფიო წარმოდგენები უყალიბდებოდეთ ენობრივი მრავალფეროვნების მნიშვნელობებზე, აუცილებელია, დავანახოთ მათ ენის კულტურული შრეები და თავად აღმოვაჩენინოთ ის მსოფლმხედველობრივი განსხვავებანი, რომლებიც ამა თუ იმ ენაში ამა თუ იმ სახით იჩენს თავს. მთავარია, ავუხსნათ, რომ ენას სამყაროს შესაქმნელად ვიყენებთ, მისი წყალობით ვფიქრობთ და ვაზროვნებთ. მისი წყალობით ვასხვავებთ საგნებს და მივდივართ იქ, სადაც მას მივყავართ. სუფთა ენა სუფთა სამყოფელია. და თუ პირველითგან იყო სიტყვა, როგორც ხმაშესხმული ლოგოსი, უკანასკნელადაც ის იქნება. მთავარია, ამას სკოლაშივე სერიოზულად მოვეკიდოთ.

[1] რუსუდან საღინაძე, სტანდარტული ენა და ცვლილებები თანამედროვე ქართულ სამეტყველო კონტექსტში, მეშვიდე საერთაშორისო ქართველოლოგიური სიმპოზიუმის მასალები, თბ., 2016.

[2] https://tandaschwili.com/thema-1/%E1%83%AA%E1%83%9C%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%98-%E1%83%A5%E1%83%90%E1%83%A0%E1%83%97%E1%83%A3%E1%83%9A%E1%83%98-%E1%83%94%E1%83%9C%E1%83%90-%E1%83%93%E1%83%90-%E1%83%A5%E1%83%90

აგვისტოს დღეები დაწყებულ და ვერდამთავრებულ წიგნებს გულისხმობენ. დიდი დაზარებაა აგვისტო. უნებისყოფობის მწვერვალებს ლაშქრავ. ალბათ ამიტომაც დგება მაშინ ფერისცვალება – თითქოს სხვა სიცოცხლეში გადასაბარგებლად ემზადები. ნაბიჯებს იქით სექტემბერია. ადამიანებს გვეშინია ფერიცვალების –  მწიფე ზაფხულის ჩამავალ მზესავით მობერებულ, უფორმო სხეულიდან გამოსვლა და სხვაგან გადაბარგება გვიჭირს. არადა, ეს არის ჩვენი მთავარი უპირატესობა – ადამიანად ყოფნის საუკეთესო ნიშანი. ძველის მიტოვება ტკივილს გულისხმობს – შეჩვევის და სითბოს დაკარგვის, ახლის მიღების უცხოს და რთულის შიშს. ამიტომაც ბევრი აგვისტოში რჩება და სხვა ყველა თვეც აგვისტოა მისთვის – უძრაობის და სიცოცხლისგან თვალის მორიდების დრო.

წყალში ყინული ჩავარდა დღეს – იტყოდნენ და საბანაოდ წასვლა ძნელდებოდა. გაპარვები და ტყუილები კი ჭრიდნენ და ის წყლები – ბჟუჟი, სუფსა, ნატანები თუ გუბაზეული – ამ საქმედ ღირდა, მაგრამ თვალი და გონება იოლად გრძნობდა დასასრულის გემოს. ჩამოსულები წასასვლელად იბარგებდნენ. მდინარის ნაპირზე მიგდებული ასე ძვირფასი კოკა-კოლას ორიოდ ქილა, ბარემ გაზაფხულამდე რომ ძლებდა იქ, როგორც ქალაქის საკრალური და მიუწვდომეული სიმბოლო – იყო ამის უტყუარი დასტური. ზაფხული მთავრდებოდა. სტუმარი ნათესავის დატოვებული ჩუსტები და მისი შვილის დაფუშული საცურაო რგოლი უკვე უხმაურო სახლში – ღირს ეს დასასრული მსოფლიო სევდათა ათეულში მოსახვედრად.

ამ დღეებში ჭრიჭინებიც უჩვეულოდ მღერიან. თითქოს გემშვიდობებიან და არ იმჩნევენ. ან შენ არ იმჩნევ. სად ქრებიან ჭრიჭინები და ან ციცინათელები? ვინ ესწრება ამ ჩემი ბავშვობის უსათუო თანამდევების სიკვდილს? ან ეგებ არც კვდებიან, ეგებ ხეების ტანში იმალებიან გვიან გაზაფხულამდე. არავინ იცის.

მიწა ნელ–ნელა იცვამს მეორად ტანსაცმელს. ფოთლებს, ადრე სხვებს რომ მოსავდნენ. ჰეჰ, მეორადი ტანსაცმელი. სულ ბოლოს მომისწრო, სკოლას რომ ვამთავრებდი. ძონძები – ასე ერქვა. ჰოლანდიური ფუთა ფასობდა ყველაზე მეტად –  მით უფრო, რომ ვიღაცამ ერთი შარვლის ჯიბეში იქაური ფულიც კი ნახა. გარეცხილი, მაგრამ თქვა ლარში გადამიცვალესო და ჰა! მერე ხმები დაყარეს – მკვდრებს ეცვაო ეს ტანსაცმელი. ასეთი ჭორები ადვილად იპყრობდა გულებს. უფრო ადრე  ჯინსებზე თქვეს, ეგ ამერიკაში უკანასკნელ მუშებს აცვიათო, მერე სათამაშო გამოძვრა ასეთი – ცისარტყელა ერქვა, ყველას გვინდოდა და ცოტა თუ ყიდულობდა, მაგრამ მკვახე ყურძნის ამბავში კარგად მოგვისწრო ახალმა ხმამ – გიჟებს აწყნარებენ გერმანიაში ეგრეო. მოკლედ. ჰოდა, თვის შუიდან მიწა უკვე პალიმფსესტივით იკითხებოდა – ფოთლების დაწერილ ამბებს ქვემოთ იყო.

აგვისტო არის მარიამობა, ანუ მარიობა. ეს დრო ზაფხულს აღარ ეკუთვნის. ამიტომაც მეფობს ალბათ მკაცრი ლეგენდა – ზღვა ადამიანს ითხოვსო და ძნელად თუ ვინმე ეკარებოდა. საერთოდ, ზღვის შიშზე ადრეც მოგითხრეთ – სულ მიკვირდა ამ შიშის, მაგრამ ვიზიარებდი კი. დახრჩობას როდი ვუფრთხოდით, მგონია, რომ სივრცე უფრო გვაშინებდა. მე მგონია, მეც და თქვენც დღემდე გვაქვს ეს შიში და ძალიან გვაფერხებს. ზღვას მეგობრობა სჭირდება. გადაცურვა. ახლის დანახვა და შენახვა. უცხოს გაცნობა და შეცნობა. ბოლო-ბოლო სექტემბერი მოდის – სხვა დაბადების თვე.

„დანიელის ბაღში ჩიტებს, ხეებს და ბუნების მოვლენებს აკვირდებიან და იკვლევენ. დანიელი ორი წლისაა. ტყეში ხშირად დადიან. იქ პატარა ქოხიც აქვთ. აღმზრდელები ბავშვებს პატარ–პატარა ამბებს უყვებიან. დანიელს ძალიან მოსწონს ბაღი“, – მიყვება ნინო, რომელიც უკვე ათი წელია ფინეთში ცხოვრობს მეუღლესთან ერთად და ორ შვილს ზრდის. ფინურ სკოლამდელ განათლებასთან ნინოს როგორც მშობელს და აღმზრდელს ერთდროულად მოუწია შეხება. სამი წელი სხვადასხვა ბაღში გადიოდა პრაქტიკას და ერთი წელი აღმზრდელადაც მუშაობდა. როდესაც ერთმანეთს ვხვდებით, ძირითადად საჭირბოროტო თემებზე საუბრით შემოვიფარგლებით და მეც ვუყვები, როგორ ვებრძვი თებერვლის ბოლოდან გამოყოლილ ბაღის შიშებს.

„წვიმს, თოვს, ქარი ქრის, ყინავს თუ მზე ანათებს, ყოველთვის გარეთ ვართ. –15 გრადუსშიც კი გაგვყავს ბავშვები დაახლოებით 30 წუთით. წვიმაში ფერად-ფერადი საწვიმრები და ბოტები აცვიათ. ფინეთში გრძელი და ცივი ზამთარი იცის, ამიტომ ყველამ იცის, რომ თბილად უნდა ეცვათ, სილამაზეს არავინ უყურებს. მთავარია, ბავშვი დღის განმავლობაში საინტერესო აქტივობებით იყოს დატვირთული. როგორც კი მოთოვს, ბავშვები თხილამურებით სასრიალოდ მიგვყავს. გარეთ დღეში ორჯერ გავდივართ: დილაობით – საათ–ნახევრით და საღამოობით – ორი საათით. ხშირად დავდივართ ტყეში. ზეიმს წელიწადში ორჯერ ვმართავთ: დეკემბერში შობას აღვნიშნავთ, მაისში – სასწავლო წლის დამთავრებას. ყველა ჯგუფი ერთ ან ორ სიმღერას ასრულებს. საზეიმოდ საგანგებოდ გამოწყობილი არავინ მოდის, უბრალო კაბები და შარვლები აცვიათ. საზოგადოდ, ჩაცმას დიდ მნიშვნელობას არ ანიჭებენ, ამაზე ფიქრით არ ირთულებენ ცხოვრებას. აი, ეს სურათი, მაგალითად, კრისტინას საგაზაფხულო ზეიმზეა გადაღებული“, – მწერს ნინო და ფოტოს მიგზავნის. ფოტოზე ფერად საწვიმრებში გამოწყობილ გოგონებს წყალგაუმტარ შარვლებზე ტიულის ფრიალა კაბები გადაუცვამთ.

„ბაღში არა? დედა, ბაღში არა?“ – მეკითხება ჩემი გოგონა. ზაფხულის არდადეგებზეც კი ბაღიდან გამოყოლილ შიშებს ვებრძვით. „მეშინია“, – ამბობს და საკუთარი სიტყვების: „ბაღში საშიში არაფერია“, – თავადაც არ მჯერა. ვეუბნები, რომ ბაღში სიარული საჭიროა, მაგრამ ვიცი, რომ შიშები, რომლებიც სქელი მინის კარის მიღმა ჩაბუდებულა, არც ისე გაზვიადებულია. ამ შიშებს ვერც საკონტროლო ვიდეოთვალით მოერევი და ვერც კარს უკან ატუზვით. ვერც ორწლინახევრის გოგოს მოსთხოვ მათ დამარცხებას. მიზეზი სადღაც ღრმადაა და ერთადერთი ძალა შიშის ამოსაძირკვად ამაზე ხშირი საუბარია.

ახლა გეტყვით, რატომ ეშინიათ ბავშვებს და იმასაც გეტყვით, თავადაც როგორ შემეშინდა, როცა შემთხვევით დავინახე, რაც არ უნდა დამენახა – როგორ ჩაარტყეს თავში ბავშვს ტელეფონი. ამან ისე დამაბნია, კარგა ხანს ვფიქრობდი, მეთქვა თუ არა აღმზრდელისთვის, რომ ძალიან ცუდად მოიქცა. საბოლოოდ გავბედე და ვუთხარი, მომდევნო ერთი კვირა კი ბავშვები ბაღში აღარ წამიყვანია. ჩემს ორწლინახევრის გოგოს არ შეუძლია, ზედმიწევნით გადმოსცეს, რისი ეშინია, მაგრამ მაინც ახერხებს გამაგებინოს, რომ გარემო, სადაც ნახევარ დღეს ატარებს, აშინებს. ამაზე ხმამაღლა ლაპარაკი არ არის გადაჭარბებული დედური სენტიმენტები. ჩვენს ბაღებში, მთელ ჩვენს საზოგადოებაში ბავშვებს პატივს არ სცემენ და ეს არც ისე ძნელი შესამჩნევია.

ჩვენს ბაღებს დაცულობის შეგრძნება აკლია. სკოლამდელი განათლების სპეციალისტებიც ყველაზე ხშირად იმაზე საუბრობენ, რაოდენ მნიშვნელოვანია, ბავშვს ჰქონდეს უსაფრთხოებისა და საკუთარი ჯგუფისადმი მიკუთვნებულობის განცდა. ეს განცდა აღსაზრდელს საკუთარი პიროვნების პატივისცემას უჩენს და ისიც უფრო ადვილად ეგუება სხვა სამყაროს, უფრო გამბედავი და ინიციატივიანი ხდება.

იმ ფოტოებზე, რომლებიც ცოტა ხნის წინ გამომიგზავნეს, საწვიმრებში გამოწყობილი პატარა გოგო-ბიჭები მშვიდად თამაშობენ გუბეებში და ალბათ დრო, რომელიც ბაღში უნდა გაატარონ, უფრო საინტერესოდ გადის, ვიდრე ჩვენი შვილების ბაღებში, სადაც ბავშვები მთელი დღე ოთახში არიან გამოკეტილი და გაღიზიანებულები და შეშინებულები ელოდებიან მშობლებს. სამწუხაროდ, ბევრ ბაღს არც კი აქვს ეზო და რომლებსაც აქვს, იქაც მთელი დღე ცარიელია. ბავშვები არც საქანელებზე ქანაობენ და არც ქვიშის მოედნებზე ერთობიან ფერად-ფერადი სათამაშოებით. საითაც არ უნდა გავიხედოთ, ბავშვების სამყარო დღითი დღე ვიწროვდება.

ხუთი წლის განმავლობაში რამდენიმე სხვადასხვა სკოლაში ვასწავლიდი. პირველი დღიდან დღემდე ერთ-ერთი ფრაზა, რაც ხშირად მესმის, არის ის, რომ – არა უშავს, რომ მალე რამე გამოჩნდება, რამე – ნამდვილი სამსახური. თითქოს მათ შვილებთან, და-ძმებთან კი არ ვიყავი მასწავლებლად, ვქურდობდი ან სხეულის ნაწილებით ვვაჭრობდი. ყოველთვის ძალიან მტკივნეულად აღვიქვამდი ამ ვითომ გამხნევებებს. იყო პერიოდი, როცა ყურადღებას არც ვაქცევდი, თუმცა ისიც მიფიქრია, რომ მართლები იყვნენ. ხშირ შემთხვევაში, ისინი მართლები იყვნენ.

რაიონებსა და რეგიონებში, სადაც ჯერ კიდევ მჭიდრო დასახლებებია და ადამიანები დედაქალაში ან სხვა დიდ ქალაქებში არ გადასახლებულან, ახალგაზრდები მეტ-ნაკლებად სკოლებში მასწავლებლებად მიდიან. რადგან იქ სხვა სამუშაო რთულად იძებნება. სულ სხვა სურათია დიდ ქალაქებსა და დედაქალაქში. თითქმის ვერ შეხვდებით ადამიანებს, რომლებიც უმაღლესი სასწავლებლის დამთავრების შემდეგ საჯარო სკოლაში მივიდნენ სამუშაოდ.

სხვა რეალობას ქმნიან კერძო სკოლები, რომელთაც სერვისების უფრო ფართო სპექტრი აქვთ და ამით ახალგაზრდებსაც იზიდავენ დასასაქმებლად, თუმცა კერძო სკოლებიდანაც ხშირია ამ კადრების ჩანაცვლება.

ყველაფრის თავი და თავი კი მასწავლებლის პროფესიის ნაკლებპოპულარობა და დაბალი ხელფასები, არათანმიმდევრული სახელმწიფო პოლიტიკა და ბუნდოვანი მომავალია. მე ნამდვილად არ ვთვლი, რომ კარგი მასწავლებელი ვარ ან ვიყავი, თუმცა დაბეჯითებით ვიტყვი, რომ მე შემეძლო უკეთესი მასწავლებელი გავმხდარიყავი ყოველდღიურად, ყოველწლიურად, თუ არ მომიწევდა იმაზე ფიქრი, როგორ მეკმარა სკოლის ხელფასი; თუ კიდევ რამდენგანმე დასაქმების გამო ჩემს სამასწავლებლო კარიერულ ზრდას დროს არ მოვაკლებდი.

ჩვენ ვსაუბროთ მასწავლებლების დაბალ კომპეტენციებზე, მოსწავლეების დაბალ კომპეტენციებზე, რეპეტიტორირობის დადებით და უარყოფით მხარეებზე, სქემაზე, კრედიტქულებზე, ვიდეოგაკვეთილებზე, ყველაფერზე – გარდა რეალურად დასაგეგმი ნაბიჯებისა. აუცილებელია, რომ მოხდეს სკოლების ოპტიმიზაცია. ის სკოლები, სადაც სამი ბავშვი სწავლობს და იმდენივე ვაუჩერულ დაფინანსებას იღებს, რამდენსაც რამდენიმე ასეულმოსწავლიანი სკოლა, არის სრული უაზრობა. ისე გამოდის, რომ ჩვენ ისედაც ძალიან მიზერულ თანხებს არასწორად, უშედეგოდ ვახმართ საბჭოთა სასკოლო განლაგების მოდელს.

რომელიმე ხელისუფლებამ უნდა გადადგას ეს ნაბიჯი და შექმნას სხვა სასკოლო გეოგრაფიული რუკა. მაგალითისთვის, თუ რომელიმე მაღალმთიან რაიონში არის ოცამდე სკოლა და თითოეულში რამდენიმე ათეული ბავშვი დადის, შესაძლებელია, რომ რაიონში აშენდეს ახალი სკოლა-პანსიონი, სადაც მხოლოდ ამ სკოლებიდან შერჩეული საუკეთესო მასწავლებლები დარჩებიან, ყველა ბავშვი იქ ისწავლის და კვირის მანძილზე იცხოვრებს. რა თქმა უნდა, ამ ყველაფერს ძალიან კარგი დათვლა და პროექტი სჭირდება, თუმცა ერთი შეხედვითაც ადვილი მისახვედრია, რომ ამ მოდელით საკმაო თანხები დაიზოგება, რითაც შესაძლებელი გახდება მასწავლებლების ხელფასების გაზრდა, მათთვის ღირსეული სამუშაო გარემოს შექმნა საკლასო ოთახებსა და სამასწავლებლოში.

წინააღმდეგ შემთხვევაში, მაქსიმუმ ათ-თხუთმეტ წელიწადში ჩვენ გვექნება ასეულობით სკოლა, სადაც რამდენიმე ათეული ბავშვი ივლის. არა, სწავლით ვერაფერს ისწავლის, იმიტომ, რომ იქ არ იქნება საბუნებისმეტყველო საგნების, მათემატიკის, უცხო ენის მასწავლებელი. ან თუ იქნება, მხოლოდ ფორმალურად. და სახელმწიფო ამ თავის მოტყუებაში ისევ უაზროდ გადაიხდის ძალიან დიდ თანხებს. რეალობა კი დარჩება ის, რომ პროფესიაში არ მივლენ ახალგაზრდა კადრები, ან თუ მივლენ მართლა მხოლოდ ის ადამიანები, ვინც სხვა სამსახური ვერ ნახა; ვინც თვლის, რომ უქმად ყოფნას, ისევ სკოლაში ყოფნა სჯობს ცხრიდან ორამდე; ვინც პირველივე შესაძლებლობისთანავე დატოვებს სკოლას, თუნდაც ხეზე მიაბა, ოღონდ ოდნავ მეტი ხელფასი მიიღოს.

და კიდევ – საატესტატო გამოცდებში უკუნითი უკუნისამდე ჩაიჭრება ათეულობით ათასი აბიტურიენტი, სერტიფიცირების გამოცდას მასწავლებელთა ოთხმოცდაათი პროცენტი ვერ ჩააბარებს. გატანჯულ მშობლებს ქრისტეს ნათელივით მოევლინებიან სასწავლებლები, რომლებიც ეროვნულ გამოცდებში ჩაჭრილ მათ შვილებს შიდა გამოცდების შედეგად მიიღებენ მხოლოდ. მოკლედ, ვიცხოვრებთ უფრო ბედნიერად, ვიდრე ახლა, ვიდრე ოდესმე.

გეოგრაფიის სწავლება საბაზო საფეხურზე იწყება. პირველი წლის განმავლობაში მასწავლებელი განსაზღვრავს მოსწავლეთა ინტერსებსა და მოტივაციას, ზოგად უნარ-ჩვევებს. ძალზე მნიშვნელოვანია პირველი წლის დაგეგმვა, რადგან სწორედ მაშინ ყალიბდება მოსწავლის დამოკიდებულება საგნის მიმართ. როგორ შეიძლება ყველაზე რაციონალურად დაიგეგმოს დიფერენცირებული დამოუკიდებელი სამუშაოები ახალი თემების შესწავლისას:

1. სამსაფეხურიანი სირთულის დავალებები – მარტივი, საშუალო სირთულის და რთული;
2. საერთო ჯგუფური დამატებითი დავალებები;
3. ინდივიდუალური დიფერენცირებული დავალებები;
4. დიფერენცირებული ჯგუფური დავალება;
5. ზოგადი პრაქტიკული დავალებები მინიმალური რაოდენობის ამოცანებით;
6. სხვადასხვა სახის სირთულის ინდივიდუალური ჯგუფური დავალებები.

„განათლება თავად ცხოვრებაა“ – ეს სიტყვები ჯ. დიუის ეკუთვნის. დიუის მიხედვით, განათლების მთავარი დანიშნულება მოზარდის დემოკრატ მოქალაქედ ჩამოყალიბებაა. მან პირველმა დაამკვიდრა ტერმინი ბავშვზე ორიენტირებული განათლება (child-centered education).

დიუი მასწავლებელებს მოუწოდებდა, არ მიეწოდებინათ „მზა ცოდნა“ მოსწავლეებისათვის, არამედ მორალური ღირებულებების საშუალებით, ურთიერთთანამშრომლობითა და დემოკრატიული პრინციპების სრული დაცვით, მოზარდები თავად მისულიყვნენ „სწორ დასკვნებამდე“. დიუის განათლების ხედვას გამოცდილებითი სწავლების თეორიასაც უწოდებენ. მისი მთავარი პრინციპია, თანამშრომლობითა და გამოცდილების გაზიარებით მოსწავლეების სწორ დასკვნებამდე მიყვანა. (London,2000).

დიუის თეორია დღემდე აქტუალურია და მასში მნიშვნელოვანია სწავლების ოთხი ძირითადი ფორმის გამოყოფა, რომელიც მთავარ როლს ასრულებს დემოკრატი მოქალაქის ჩამოყალიბებაში.

1. გამოცდილებითი – საზოგადოებრივი სწავლება (community-service-based learning). სწავლების ეს ფორმა ითვალისწინებს საზოგადოებრივ ცხოვრებაში ჩართული სასწავლო პროექტებით მოსწავლეებში აამაღლოს კონკრეტული საგნის სწავლების დონე და დაამკვიდროს დემოკრატიული ფასეულობები. მოზარდების საზოგადოებაში ინტეგრაცია ამ სახის სწავლების მთავარი მიზანია;
2. დისციპლინაზე დამყარებული სწავლება (discipline-based learning). ამ სახის სწავლება მიზნად ისახავს, გზა გაუხსნას პრობლემაზე ორიენტირებულ სწავლებას და მოახდინოს ნებისმიერი დისციპლინის (ტექნიკური საგნები, ფიზიკა, მათემატიკა; ჰუმანიტარულ-საზოგადოებრივი საგნები, ისტორია, ლიტერატურა) ღრმა ანალიზი აზროვნების მეთოდების გამოყენებით;
3. თანამშრომლობითი სწავლება (collaborative learning). სწავლების ამ ფორმის მეშვეობით მნიშვნელოვანია წარმოჩნდეს თანამშრომლობის უპირატესობა ტრადიციულ, ინდივიდუალურ სწავლებასთან შედარებით, რათა დემოკრატიული ფასეულობების განვითარება მოზარდებში დაფუძნებულ იყოს ურთიერთდამოკიდებულების პრინციპებზე;
4. ახალი ტექნოლოგიური სწავლება (new technology learning). სწავლების ეს ფორმა ყოველწლიურად სულ უფრო აქტუალური ხდება. ტრადიციული სასწავლო მეთოდები ვეღარ პასუხობს თანამედროვე მოთხოვნებს და მათი ეფექტიანობის გასაზრდელად სასწავლო გეგმებში შეტანილია არატრადიციული, არაფორმალური სასწავლო სტრატეგიები (კლასში მერხების წყობის მენეჯმენტი, ჯგუფური სწავლება, მოსწავლეზე ორიენტირებული სწავლება).

ყველაზე მნიშვნელოვანი ამ ფორმებიდან – სასწავლო პროექტებია. ამისთვის გეოგრაფიის გაკვეთილებზე საკმაო დიდი შესაძლებლობები  არსებობს.

ძალიან ხშირად გამოიყენება მინიპროექტები. მაგალითად, მერვე კლასში მეურნეობის დარგობრივი სტრუქტურის შესწავლისას მოსწავლეები მოიძიებენ სხვადასხვა დარგის განვითარების ისტორიულ წინაპირობებს, დაადგენენ გავრცელების კანონზომიერებებს. თავად შეარჩევენ პროექტის წარმოდგენის ფორმებს.

მეცხრე კლასში საქართველოს გეოგრაფიის მეუნეობის სტრუქტურის შესწავლისას მოსწავლეები გაიხსენებენ წინა კლასში შესრულებულ პროექტებს და უკვე შესაძლებელია ექსკურსიაზე რომელიმე საწარმოში წავიყვანოთ. ისინი შეისწავლიან საწარმოს დაარსებისა და განვითარების ფაქტორებს,  ისტორიასა და განვითარების პერსპექტივებს.

პროექტები შეიძლება გრძელვადიანიც იყოს. მაგალითად, მე -7 კლასში მთელი წლის განმავლობაში ბავშვები შექმნიან გამოგონებული ახალი კონტინენტის მოდელს. ეს სამუშაო მთელი წლის განმავლობაში სრულდება. გეოგრაფიული კოორდინატების შესწავლისას ისინი რუკაზე შეარჩევენ გამოგონილი კონტინენტის კოორდინატებს, ფორმასა და ზომას. განსაზღვრავენ მატერიკის რომელ მერიდიანებსა და პარალელებს შორის მდებარეობს, უკიდურეს წერტილებს, რომელი ოკეანეები და კონტინენტები ესაზღვრება. ამრიგად, მსოფლიო რუკაზე „დაარეგისტრირებენ“ ახალ კონტინენტს.

შემდგომი თემების შესწავლისას ახალ კონტინენტზე ახალი გეოგრაფიული ობიექტები გამოჩნდება. მოსწავლეები ლითოსფეროს შესწავლისას რელიეფის ფორმებს დაიტანენ; ატმოსფეროს შესწავლისას მოსწავლეები ქმნიან კლიმატურ რუკას, განსაზღვრავენ კლიმატურ სარტყლებსა და ქარების მიმართულებას. დაადგენენ ყველაზე ცივ და ყველაზე თბილ ადგილებს, ყველაზე მშრალსა და ყველაზე ნალექიან ტერიტორიებს.

ჰიდროსფეროს შესწავლისას ბავშვები წარმოადგენენ მდინარის სისტემებს, მოიფიქრებენ კვების როგორი რეჟიმი იქნება მათთვის დამახასიათებელი და რა სამეურნეო დანიშნულება ექნებათ; დაადგენენ ტბების არსებობასა და მათი წარმოშობის მიზეზებსაც.

ბუნებრივი ზონების შესწავლისას სხვა კონტინენტების ანალოგიურად განსაზღვრავენ, რა ცხოველები და მცენარეები შეიძლება არსებობდეს მოცემული ბუნებრივი პირობების გავითვალისწინებით,  შეადგენენ ბუნებრივი ზონების თემატურ რუკებს.

დედამიწის მოსახლეობის თემის შესწავლისას ბავშვები მოიფიქრებენ, როგორი ქვეყნები და ქალაქები შეიძლება არსებობდეს „მათ” კონტინენტზე. მოსწავლეები საკუთარი ფანტაზიით შექმნიან ნაციონალურ კოსტიუმებს და მოიფიქრებენ მათთვის დამახასიათებელ ტრადიციებს.

ბავშვები პროექტზე მუშაობენ  როგორც ინდივიდუალურად, ასევე – ჯგუფურად.

ამ პროექტით დიუის ოთხივე ფორმას ვეხმიანებით და მაღალ სააზროვნო დონეზე გავდივართ. მოსწავლეები არა მარტო გაიგებენ და დაიმახსოვრებენ გეოგრაფიული გარსის შემადგენელ კომპონენტებს, არამედ ანალიზისა და შეფასების შედეგად თავად შექმნიან ახალს (სინთეზი), ამ შემთხვევაში კონტინენტს. სინთზისა და შეფასების დონეების ადგილების გადანაცვლება ჩემთვის უფრო მისაღებია.

განვიხილოთ კიდევ ერთი მაგალითი, რომელიც მოსახლეობის თემას ეხება.

გაკვეთილი-სემინარი – საკმაოდ ნაცნობი ფორმაა. მუშაობა სრულდება ჯგუფებში. დავალება ყველა ჯგუფს განსხვავებული აქვს. როგორც წესი, დავალება არის პრობლემაზე ორიენტირებული და გამოიყენება ახალი თემის შესწავლისას.

პირველ გაკვეთილზე მოსწავლეები დავყოთ ჯგუფებად და მივცეთ დავალებები: პირველ ჯგუფს – მოსახლეობის რაოდენობა და სიმჭიდროვე, სხვადასხვა რეგიონში განსხვავებულობის გამომწვევი მიზეზების დადგენა და შემდგომი განვითარების პერსპექტივები; მეორე ჯგუფს – ეროვნული და რელიგიური შემადგენლობა, განსახლებისა და კონფლიქტების გამომწვევი მიზეზები და შემდგომი განვითარების პერსპექტივები; მესამე ჯგუფს – შრომითი რესურსები, რეგიონებში არსებული უმუშევრობის პრობლემები, გამომწვევი მიზეზები და შემდგომი განვითარების პერსპექტივები; მეოთხე ჯგუფს – მიგრაციული პროცესები; ძირითადი მიგრაციული ნაკადები, მათი გამომწვევი მიზეზები და შემდგომი განვითარების პერსპექტივები. მოსწავლეები გამოყოფენ პრობლემას და სახავენ განვითარების გზებს.

მოსწავლეები ამ გაკვეთილზე ადგენენ მუშაობის გეგმას:

1. შეიმუშავებენ საჭირო ინფორმაციის სიას;
2. ადგენენ საჭირო შეკითხვების სიას, რომელსაც პასუხი უნდა გაეცეს მუშაობის პროცესში.

მასწავლებელი ამ გაკვეთილზე მხოლოდ კონსულტანტია. მოსწავლეები სახლში აგროვებენ საჭირო რესურსებს და მეორე გაკვეთილზე პრაქტიკულ დავალებებს ასრულებენ: აგებენ გრაფიკებს, დიაგრამებს, ადგენენ თემატურ რუკებს.

მესამე გაკვეთილზე თითოეული ჯგუფი წარადგენს ანგარიშს. პრეზენტაციის დროს მოსწავლეები ინიშნავენ მათთვის სასურველ ინფორმაციას და გაურკვეველ საკითხებზე სვამენ კითხვებს.

ასე რომ, ყველა მოსწავლე თემის გარშემო აგროვებს ინფორმაციას, ფიქრობს, ადგენს გეგმებს, აანალიზებს და აფასებს.

როგორც ვხედავთ, მთავარი პრიორიტეტი მოდელის  არჩევისას დამოუკიდებელი მუშაობაა, რომელიც მიზნად მოსწავლის ინდივიდუალური შესაძლებლობის განვითარებასა და მისი პიროვნების ჩამოყალიბებას ისახავს.

(გიგი თევზაძის ერთი თარგმანის გამო)

“კარგი ლექსი ჰქვია ისეთ ლექსს, სადაც ემოცია აზრითაა გადმოცემული, ხოლო აზრი – სიტყვებით”.

რობერტ ფროსტი

სწორედ ასეთი „კარგი ლექსები“ აქვს რობერტ ფროსტს, ლექსები, რომლებშიც ღრმა აზრია, ეს აზრი კი დიდი ემოციების შედეგია. მიუხედავად იმისა, რომ ჩვენ აზრებს ვკითხულობთ, საგრძნობია ის ემოციაც, რომლის გავლითაც მივიდა ავტორი ამ აზრამდე და, რაც მთავარია, ამ ყველაფრის გადმოსაცემად ზუსტი სიტყვები, ქარაგმები (როგორც თავად უწოდებდა) და ინტონაციებია შერჩეული. ფროსტის ლექსებში ყოველთვის „სევდიანი ნაკვალევი“ რჩება… ეს სევდა არამც და არამც არ არის ტრაგიკული, არამედ სიბრძნესთან თანაზიარია.

ამერიკელმა პოეტმა და კრიტიკოსმა მარკ ვან დორენმა ფროსტი ასე შეაფასა: “იგი ფილოსოფიური პოეტი იყო, რაც, მისი გაგებით, ნიშნავდა ღრმა და ფაქიზი გულის შერწყმას ინტელექტთან, რომელიც მუდამ დაეძებს ღრმა აზრს ცხოვრებაში”.

ამიტომ არის პოეზიის თარგმნა ურთულესი, განსაკუთრებით – ფროსტის სტილის პოეზიისა (თავად ფროსტი თარგმანებს საერთოდ არ ცნობდა და არც კითხულობდა). საკმარისია, დაარღვიო რიტმის სიფაქიზე, შინაგანი დინამიკა და მორჩა, დაკარგულია განწყობა და მნიშვნელობა აღარ აქვს, რამდენად ზუსტად გადმოიტან სახეებს. ამ შემთხვევაში პოეზია კარგავს თავის უნიკალურ მელოდიას, რომელიც სიტყვებისგან დამოუკიდებლად და სიტყვებთან ერთადაც ქმნის განსაკუთრებულ ველს, სიხშირეს შემეცნებისთვის.

ფროსტის ლექსები ფილოსოფიისა და პოეზიის შეხვედრის ადგილია. ოღონდ ცალ-ცალკე კი არ არიან, არამედ ერთად, ერთ განუყოფელ მთლიანობას ქმნიან. თავად ფროსტი ყველაზე ზუსტად განმარტავს ამ პროცესს: “ლექსი იწყება აღტკინებით და მთავრდება სიბრძნით – განვითარების გზა იგივეა, რაც სიყვარულში. ვერავინ იტყვის, რომ ექსტაზი შეიძლება სტატიკური იყოს და ერთ ადგილას გაჩერდეს. ასე რომ, იგი იწყება აღტკინებით, შემდეგ მიელტვის პირველად იმპულსს, იღებს მიმართულებას, რომელიც მას მისცა პირველმა ფრაზამ, გაივლის ბედნიერ შემთხვევათა წყებას და მთავრდება ცხოვრების კლარიფიკაციით (გასხივოსნებით), – არა დიდი კლარიფიკაციით, რომელსაც ემყარება სექტები და რელიგიური კულტები, არამედ გაურკვევლობასთან წუთიერი დაპირისპირებით… იგი პოულობს თავის სახეს თავისსავე მსვლელობაში, მოელის მას რომელიმე ფინალურ ფრაზაში, რომელიც ბრძნული იქნება და თან სევდიანი“ (თარგმნა ზვიად გამსახურდიამ).

ამ განმარტების მიხედვით (და დედანთან მიმართებითაც), ფროსტის პოეზიის სული, ჩემი სუბიექტური აზრით, ქართული თარგმანებიდან ყველაზე მეტად გიგი თევზაძის თარგმანში იგრძნობა. გიგი სულაც არ არის პროფესიულად გაწაფული მთარგმნელი და იქნებ სწორედ ამიტომაც ასცდა იმ ხელოვნურობას და მანერულობას, რომელიც ქართული თარგმანების უმეტესობას ახასიათებს. იქნებ იმიტომაც, რომ მთარგმნელი ფილოსოფოსია. ან იმიტომ, რომ ეს დიდი სურვილით და სიყვარულით გააკეთა.

ეს ლექსია ფროსტის „თოვლიან საღამოს, ტყეში“ („Stopping by Woods on a Snowy Evening“).

ნახეთ, რა ღრმა და სევდიანი ფროსტისეული ინტონაციები ახლავს რიტმს, რომელიც მთარგმნელმა შეარჩია და რასაც ამ თარგმანის ყველაზე დიდ ღირსებად მივიჩნევ:

ვფიქრობ, რომ ვიცი, ვის ეკუთვნის ტბა და ხეები,

ამ ადგილიდან მისი სახლი არცთუ შორია,

ის კი ვერ მხედავს, აქ რომ ვდგავარ და ვაკვირდები

ტყის არემარეს. ყველგან თოვლია.

ახლა კი – ფროსტის ამ ლექსის შესახებ: რატომ არის საინტერესო და შთამბეჭდავი ეს სტრიქონები? უპირველეს ყოვლისა, მკითხველი ხედავს, როგორ უყურებს ლირიკული პერსონაჟი -დამკვირვებელი, ბუნების წიაღ მდგომი და თითქოს ბუნებასთან შერწყმული – სხვის საკუთრებას (ტბას, ხეებს და სახლს). თოვლი და სითეთრე გარემოს იდუმალებასა და მედიტაციურობას მატებს და თითქოს დამკვირვებელი იქვე, ხეს კი არ არის ამოფარებული, არამედ სადღაც სხვა სივრცეშია, ან ზემოდან დაჰყურებს ამ ყველაფერს. ის ერთსა და იმავე დროს ბუნების ნაწილიც არის და გამოყოფილიცაა მისგან. ეს ლექსი პირველად რომ წავიკითხე, ტარიელ ჭანტურიას ლექსის ფრაგმენტი გამახსენდა:

ბაღი – სხვისია?

– ჩემია, ფოთოლცვენა და ფოთლები.

პოეტი, რომელსაც, შესაძლოა, საკუთარი არაფერი გააჩნდეს, მაინც ფლობს ყველას და ყველაფერს, რასაც უმზერს, რასაც მისი თვალი გასწვდება.

მდიდარი სიტყვიერი საღებავებით დახატულ კადრებს თან ახლავს მსუბუქი სევდა-მელანქოლია, რომელსაც ხატებთან ერთად ქმნის ლექსის რიტმი, სიტყვათა წყობა, ბგერადობა… მსუბუქი სევდისა და ვიზუალური ხატების შემდეგ იბადება კინესთეტიკაც: შევიგრძნობთ თოვლის სუსხს, სითეთრის თანამდევ სიმშვიდეს, ტყის იდუმალებას (ინდივიდუალური ინტერპრეტაციები კიდევ უფრო მდიდარი იქნება). მკითხველი მთლიანად უნდა იდენტიფიცირდეს დამკვირვებელთან, მხოლოდ ამ შემთხვევაში შეძლებს, მიჰყვეს მის აზრთა მდინარებას შერჩეული სახეებით და დანიშნულების ადგილამდე მივიდეს. აქ ისევ ფროსტის ციტატას დავიმოწმებ: “მწერალი არ ტირის, მკითხველიც არ ტირის; მწერალს არაფერი აოცებს, მკითხველსაც – არაფერი”.

მომდევნო სტროფებში კიდევ უფრო ძლიერდება მკითხველის შთაბეჭდილება:

ჩემი ცხენუკა, ალბათ, ფიქრობს, სისულელეა

აქ დგომა ღამე, რაკი სითბო არ გვაქვს არსიდან,

არც ფერმაა და არც სადგომი სადმე შორ-ახლოს,

მარტო ხეები გვიყურებენ თოვლის გარსიდან.

პატარა ცხენი აწკარუნებს წვრილ ზანზალაკებს,

ალბათ, კითხულობს: ნეტავ რამე ხომ არ გვეშლება?

ამ ხმის გარდა კი – მხოლოდ ქარი ზუზუნებს ტყეში

და ტბის ზედაპირს გაყინული ჩქამით ეხლება.

ლირიკული გმირის ერთადერთი თანამგზავრი ცხენუკაა, რომელსაც ის ესაუბრება და დიალოგში შემოჰყავს. ცხენი (პოეტის სხვა მე, ან არაცნობიერი) თითქოს ეკამათება პატრონს: რა სისულელეა ამ სიცივეში დგომა, არც სითბოა და ფერმაც არასად ჩანსო (სხვათა შორის, ფროსტი ცხრა წელი ცხოვრობდა ფერმაში და სამეურნეო საქმიანობას ეწეოდა). ზანზალაკის წკარუნიც გვესმის და ქარის ზუზუნიც ტყეში… ყველაფერი გვესმის, ვხედავთ და შევიგრძნობთ. ადამიანის აღქმის სამივე პარამეტრი ამ ლექსში ჰარმონიულად „მუშაობს“. მთავარია, იგივე პარამეტრები მკითხველსაც ჰქონდეს ცნობიერებაში მხოლოდ „ჩატვირთული“ კი არა, გააქტიურებულიც. აზრი განსაკუთრებულ სიღრმეს იძენს აუდიალური, ვიზუალური და კინესთეტიკური არხებით ერთიანი შემეცნებისას. მხოლოდ „ლინგვისტური წაკითხვა“ მხატვრულ ტექსტს ძალიან აღარიბებს.

ზემომოყვანილ სტროფებში ის „წინააღმდეგობა“ იკვეთება, რაც პოეტის ციტატაშია: „გაურკვევლობისადმი წუთიერი დაპირისპირება“. ლექსის აზრი საბოლოოდ „პოულობს თავის სახეს თავისსავე მსვლელობაში, მოელის მას რომელიმე ფინალურ ფრაზაში, რომელიც ბრძნული იქნება და თან სევდიანი“. სწორედ ასეთია ამ ლექსის ფინალური სტროფი – სევდიანი და ბრძნული:

ტყე ლამაზია და თეთრ-მუქად დგანან ნაძვები,

მაგრამ ხომ უნდა შევასრულო ჩემი აღთქმები,

კილომეტრები გავიარო, სანამ დავწვები,

კილომეტრები გავიარო, სანამ დავწვები.

ადამიანური ყოფა – მოგზაურობაა. ეს მოგზაურობა ორ განზომილებაში ერთდროულადაც შეიძლება მიმდინარეობდეს და გარეგანი (ფიზიკური) მოგზაურობა შინაგანი (ცნობიერებაში) მოგზაურობის მეტაფორაა ყოველთვის (თუ ამას ადამიანი გააცნობიერებს), როგორც ამ ლექსშია: ბუნების განწყობა შინაგან განწყობასთანაა რეზონანსში. კილომეტრები უნდა გაიარო დაწოლამდე (ეს „დაწოლა“ საწოლში დაწოლაცაა და მოგზაურობის დასასრულიც). მანამდე კი… წინ დიდი გზაა და აღთქმები შესასრულებელი.

P.S. შემთხვევითი არ მგონია, რომ გიგი თევზაძის ერთადერთი თარგმანი მხედრის (ცხენისა და ადამიანის) მოგზაურობაზეა. შემთხვევითია, რომ მე დიდი ხანია ვაპირებდი ამ ლექსზე დაწერას, მაგრამ გუშინ დავიწყე წერა. შემთხვევითია, რომ დღეს, უთენია, გიგი თევზაძე თელავისკენ ცხენით სამოგზაუროდ წავიდა. ყველაფერი რეზონანსშია… და ფინალური ფრაზაც მაქვს შალვა ბაკურაძის ლექსიდან: „გზამ დაიფაროს ყველა მგზავრი“.

თქვენ კი, „პოეზიის აფთიაქის“ მომხმარებლებო, გირჩევთ, რობერტ ფროსტის აბს (გიგი თევზაძის უნიკალური შეფუთვით) წყალი არ მიაყოლოთ, რაც შეიძლება კარგად დაღეჭეთ და რაც შეიძლება დიდხანს. შეიძლება, ცოტა გემწაროთ, მაგრამ შედეგი აუცილებლად დადგება!

გიგი თევზაძის თარგმანი შეგიძლიათ წაიკითხოთ და დედანს შეადაროთ ამ ლინკზე:

https://blogmedia.ge/%E1%83%A0%E1%83%9D%E1%83%91%E1%83%94%E1%83%A0%E1%83%A2-%E1%83%A4%E1%83%A0%E1%83%9D%E1%83%A1%E1%83%A2%E1%83%98-%E1%83%97%E1%83%9D%E1%83%95%E1%83%9A%E1%83%98%E1%83%90%E1%83%9C-%E1%83%A1%E1%83%90/