,,ჩამოიარა იმან, ერთ დროს საცოლემ, ეჰ, საიდუმლონარევი, შორეული სილამაზით აღსავსემ, როგორიცაა სიტყვა… „მოიისფრო“, გვერდით კი მოჰყვებოდა კაცი, ისეთი უსიამო გამომეტყველებით სახეზე, როგორიცაა სიტყვა „გავძეხი“, და მე კი განზე ვიდექ, ზედმეტი, როგორც სიტყვა „მაშასადამე…“ – იშვიათად წამიკითხავს სიტყვის გამომსახველობაზე ასე მოკლედ, გასაგებად და ლამაზად დაწერილი.
სიტყვებთან თამაშს ბავშვი სკოლაში მისვლისთანავე ეჩვევა. უფრო ადრეც. და ეს ხშირად მათი საყვარელი თამაშია. სიტყვების სამყარო ცოცხალია და ჯადოსნურივითაა. იცვლება, ფერადდება, ზოგჯერ გაჯიქება იცის, აწვალებს პატარას, მაგრამ სიხარულით ავსებს, როცა იმორჩილებს.
სიტყვებთან მუშაობის უამრავი ცნობილი მეთოდი არსებობს: დაკარგული სიტყვები, სიტყვის პირამიდა, მნიშვნელოვანი სიტყვები, რეიტინგი…
მაგრამ მგონია, რომ რაც უფრო იზრდება ბავშვი, მით უფრო შორდება სიტყვების სამყაროს და ითავისებს მას როგორც ძალიან ჩვეულებრივსა და თავისთავადს, რომელსაც არავითარი ზედმეტი ზრუნვა და ფიქრი არ სჭირდება. ამიტომ სულ ვცდილობ, სიტყვებთან შევარკინო ისინი. მაგალითად, ნახვად ღირს, როგორ აფრთიანდებიან, როცა ნახავენ, რომ საბას “სამშობლო“ განმარტებული აქვს როგორც “დედის სახლი“. თავიანთ „რატომ“-ს ასობით პასუხს, განმარტებას, ასოციაციას თავადვე მოაყოლებენ ხოლმე…
ახლა აღარ ვთამაშობთ, უბრალოდ, ვუფიქრდებით თითოეულ სიტყვას. რას ნიშნავს, შეიცვალა თუ არა მნიშვნელობა დროთა განმავლობაში, თუ კი – რატომ და რას გვეუბნება ეს ცვლილება ჩვენს ენაზე, ხალხზე, ისტორიაზე… სიტყვები გვარწმუნებენ, რომ ყველა სულიერზე უფრო ცოცხალია ენა. ის გვიყვება, რისი სწამდათ და სჯეროდათ, რა უხაროდათ და რა სწყინდათ ადამიანებს და ახლა როგორ შეიცვალნენ.
საიდუმლოებების და თავსატეხების გაჩენაც უყვარს ენას…
ზოგჯერ განსაკუთრებით შეპყრობა იციან სიტყვებმა და მათი განმარტებების ძიებამ.
აი, ძველ ქართულს რომ შეებმებიან, მერე იწყება „მეხთა ტეხა“. მათსავე დასმულ კითხვებს მათვე ვუბრუნებ, ვაიძულებ, დავაფიქრო და მეც მათთან ერთად ვფიქრობ.
ახლა – რამდენიმე ჩვენი ნაფიქრალიდან.
ვაჟა-ფშაველაზე საუბრისას ყოველთვის ვეუბნები ბავშვებს, რომ ავადმყოფი, ფილტვებდასუსტებული პოეტი თბილისის სათავადაზნაურო გიმნაზიაში წმინდა ნინოს სახელობის ქართულ ლაზარეთში იწვა. იქ, სადაც ახლა უნივერსიტეტია. იქ მოითხოვა მთის წყალი და მინდვრის ყვავილები. სიტყვა „ლაზარეთი“ მაშინვე ხვდებათ ყურში. ლამაზია.
ხომ ყოფითი სიტყვაა, მაგრამ ღვთისა და სასწაულის იმედს, ექიმის საოცარ ნდობასაც იტევს. სახარებიდან ერთ-ერთ ყველაზე მძაფრ, შთამბეჭდავ ეპიზოდს უკავშირდება – ლაზარეს აღდგინებას. ოთხი დღის მკვდარი ლაზარე იესომ ისე აღადგინა, ხელითაც არ შეხებია. გარედან დაუძახა: ლაზარე, გამოვედ გარეთო, – და ისიც გამოვიდა.
ახლა „საავადმყოფოთი“ შევცვალეთ. მერედა რა პროზაული, ფაქტის მშრალად აღმნიშვნელი სიტყვაა! ავად თუ ხარ, აქ უნდა იყოო. და ამ სიტყვაზე თომას მანის „ჯადოსნური მთის“ ასოციაცია მიჩნდება, განკურნება რომ განუსაზღვრელი დროითაა გადადებული და „აფეთქებაღა“ თუ უშველის.
როსტევანი რომ თავის ერთადერთ ქალიშვილს ამეფებს, ტახტზე ასულს პირველად ამას ეუბნება: „იყავ წყნარი და ცნობილიო“. ჩვენს დროში ასე აქტუალური სიტყვა რომ ხვდებათ და აღმოაჩენენ, სულ სხვა მნიშვნელობა ჰქონია, ფიქრს იწყებენ: „ცნობა“ ძველად გონებას ნიშნავდა, აქედან გამომდინარე, „ცნობილი“ – გონიერს. თუ ამ სიტყვის დღევანდელ მნიშვნელობას დავუკვირდებით, აღმოვაჩენთ, რომ, ქართველი ხალხის აზრით, ცნობილი მხოლოდ და მხოლოდ გონიერი, ბრძენი ადამიანი თუ გახდებოდა. თუმცა დღეს სულ სხვაგვარადაა.
სიტყვა „ქველს‘‘ სულხან-საბა ორბელიანი თავის „სიტყვის კონაში‘‘ ასე განმარტავს; „კეთილი, გინა მოწყალე‘‘. აქედან, „ქველმოქმედება‘“ სიკეთის კეთებას ნიშნავს. თუმცა ასევე ხშირად აღნიშნავს „მამაცსაც“ (მაგალითად, ფარსმან II ქველი, სიმამაცით გამორჩეული; ან ვეფხისტყაოსნიდან: „…აწ მაგა შენსა თათბირსა ჰგავსო შენივე ქველობა“) გამოდის, კეთილის ქმნა თავისთავად სიმამაცედ ჩაუთვლია ქართველ ხალხს და ეს მნიშვნელოვანი დამოკიდებულება ენას შემოუნახავს.
სიტყვა „ნიჭი‘‘ ძველ ქართულში საჩუქარს ნიშნავდა. ახლა კი აღნიშნავს განსაკუთრებულ უნარს, რომელსაც ადამიანი ავლენს. ასეთ უნარს თუ შევამჩნევთ, ადამიანს „ნიჭიერს‘‘ ვუწოდებთ. ენას ჩაუთვლია, რომ მათი ეს განსაკუთრებული უნარი უფლის საჩუქარია.
სიტყვა „ღარიბი‘‘ ძველ ქართულში „უცხოს“ ნიშნავდა, „საღარიბოდ წასვლა“ კი „სახეტიალოდ, სამოგზაუროდ წასვლას“ („…წელთა ოქრო შემოირტყა, საღარიბოდ შეეკაზმა“ – „ვეფხისტყაოსანი“). ანუ ადამიანებისთვის სულ უცხო, უცნობი იქნებოდი. აქედან გამომდინარე, მას, ვინც სულ დახეტიალობს, არაფერი გააჩნია, ე.ი. „ღარიბია‘‘ დღევანდელი მნიშვნელობით.
კიდევ ერთი სიტყვის უცნაური ისტორია: სიტყვა „პატიჟი‘‘ ძველ ქართულში ტანჯვას, სასჯელს ნიშნავდა („აწ პატივსა ვხედავ და პატიჟისაგან მეშინის“ – „გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრება“). საბასთან ეს სიტყვა „პატივის“ ანტონიმია. „პატივს“ ასე განმარტავს: „კეთილის მიპყრობა სიტყვით და საქმით, ხოლო პატიჟი – წინაუკმო: უპატიურად და შეჭირვებით პყრობაჲ“. დღეს „შეპატიჟება – დაპატიჟებას“ სულ სხვა მნიშვნელობა აქვს. ან არასწორად დამკვიდრდა პარონიმული წყვილის ცალი, ან, თუ სტუმარს ძალიან და შემაწუხებლად ვეპატიჟებით, ე.ი. ვტანჯავთ ამით…
ბევრ გამოცანასაც გვიტოვებს ენა. მაგალითად, სიტყვა „მედგარი“ ( ჰაგიოგრაფიაში გვხვდება არაერთხელ) ასეა განმარტებული: „მცონარი და მოუძლურებული; მედგარი ითქმის მარადის ძვირისა დამმარხველი გულთა შინა აღუჴოცელად. მედგარი არს, უღონოცა რა მოუძლურდეს“. მაგრამ გავიდა ხანი და „მედგარი“ ახლა შეუპოვარს, ძლიერს აღნიშნავს. რატომ შეიცვალა სიტყვამ ასე რადიკალურად მნიშვნელობა? რისი თქმა სურს ენას?
ან ყველა ლექსიკონში „წამებულად“ განმარტებული „მარტვილი“ რატომ ნიშნავს საბასთან „ბავშვს“ (გავიხსენოთ იგავი „განშორებული და მარტვილი“)?
რა თქმა უნდა, ბავშვებს ამ კითხვებზეც აქვთ თავიანთი მოსაზრებები და უსასრულოდ შეიძლება ასე სიტყვების და მათზე ნაფიქრის ჩამოწერა, მაგრამ აღარ გავაგრძელებ.
ამ პატარა წერილით მხოლოდ ის მინდოდა მეთქვა, რომ ბავშვების „სასიტყვეთში“ მოგზაურობა დაწყებით კლასებში არ უნდა დასრულდეს. ისინი მუდმივად უნდა ჩერდებოდნენ რომელიმე საინტერესო სიტყვასთან, უკირკიტებდნენ, ფიქრობდნენ, გამოთქვამდნენ აზრებს, კამათობდნენ და რწმუნდებოდნენ, რომ ნამდვილად არსებობს საიდუმლო კი არა, საიდუმლოები, რომლებიც „ამას ენასა შინა დამარხულ არს“.
