აღმოსავლური არქიტექტურული სტილის ისტორია

ისტორიის შესწავლაში ძალიან დიდია კულტურულ-ისტორიული მასალის როლი. ეს განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია სწავლების საბაზო და საშუალო საფეხურებზე, რადგან ძირეული, მსოფლიო მნიშვნელობის კულტურულ-ისტორიული ცნებების გაცნობა–შესწავლა უმთავრესად სწორედ ამ ეტაპზე ხდება. მოსწავლის შემეცნებითი პროცესების გააქტიურება და თვალსაწიერის გაფართოება შესაძლებელს ხდის გარდასულ ეპოქათა ადამიანებთან კულტურულ დიალოგს, ხელს უწყობს მოსწავლის იდეალების, ესთეტიკური და ეთიკური ღირებულებების ფორმირებას და, შესაბამისად, საგნობრივი სტანდარტის მოთხოვნების შესრულებას.

საბაზო და საშუალო საფეხურებზე, სტანდარტის შესაბამისად, მასწავლებლებმა ისე უნდა დავგეგმოთ სასწავლო პროცესი, რომ საფეხურის დასასრულს მოსწავლემ შეძლოს საგნობრივი კომპეტენციების დაუფლება, კერძოდ, კულტურის შემადგენელ ნაწილებზე მსჯელობა, სხვადასხვა წესის, ნორმის, კანონისა და ტრადიციის განსხვავება ამა თუ იმ ისტორიული ეპოქისადმი მათი კუთვნილების მიხედვით (ისტ.VII. 8; ისტ.VIII.10; ისტ.XI.7; 8; ისტ. XII, 8 ).

განვიხილოთ მაგალითი კულტურის, კერძოდ, მსოფლიო არქიტექტურის ისტორიიდან და სხვადასხვა პერიოდის არიქტექტურული ნაგებობების გაცნობით მოსწავლეს საშუალება მივცეთ, გადაჭრას რამდენიმე ამოცანა:

• გამოყოს ხუროთმოძღვრების განვითარების მნიშვნელოვანი ეტაპები;
• იმსჯელოს თითოეული სტილის დამახასიათებელ ნიშნებზე;
• წარმოიდგინოს ის კულტურულ-ისტორიული კონტექსტი, რომელმაც სხვადასხვა ეპოქაში განსხვავებული ხუროთმოძღვრული სტილის ჩამოყალიბება გამოიწვია;
• შეძლოს კულტურული დიალოგი;
• განუვითარდეს სასწავლო კომპეტენციები;
• კაცობრიობის კულტურული წარსული შეაფასოს გლობალურად, მსოფლიოს კულტურული მიღწევების გათვალისწინებით.

თემა: „არქიტექტურული სტილი“

საფეხური – საბაზო; საშუალო;

გაკვეთილის ტიპი: შემაჯამებელი ლექცია ინტერაქციული ელემენტებით;

დრო: ორი საგაკვეთილო საათი;

რესურსები: ისტორიის სახელმძღვანელოები (VII-XII კლ.); მულტიმედიური მოწყობილობა; მასწავლებლის მიერ მომზადებული სლაიდშოუ (ინტერნეტრესურსების გამოყენებით).

გაკვეთილის მსვლელობა:

I – ორგანიზაციული მომენტი;

II – გონებრივი იერიში:

• რა არის ხუროთმოძღვრება?
• რით განსხვავდება ის ხელოვნების სხვა დარგებისგან?
• როგორ გესმით გამოთქმა: „არქიტექტურული ნაგებობები მსოფლიოს ქვის მატიანეებია“?

III – მასწავლებლის მინილექცია (აქცენტირება თემის ძირითად ცნებებზე): „გარმომცველ სამყაროში ყველაფერს აქვს თავისი ფორმა – ბუნებისგან შეძენილი, ბუნებრივი თუ დროთა განმავლობაში გარკვეულ სტილად ჩამოყალიბებული. სტილი – ესაა ხელწერა, რომელიც მოვლენათა წყებას აერთიანებს, რაც მათთვისაა დამახასიათებელი. არსებობს ჩაცმულობის სტილი, მუსიკალური სტილი და ა.შ. ასეა ხუროთმოძღვრებასთან დაკავშირებითაც. ისტორიის ცალკეულ ეტაპებზე საზოგადოებამ დატოვა არქიტექტურის მნიშვნელოვანი ძეგლები. მათში ასახულია ადამიანთა დამოკიდებულება გარე სამყაროს მიმართ, მათი იდეები, ემოციები და გრძნობები, სილამაზის თავისებური აღქმა. გადის ასწლეულები და ათასწლეულები და ამ მონუმენტების მშენებლები ქრებიან, მაგრამ ეპოქის ამსახველი ძეგლები რჩებიან და საუკუნეთა განმავლობაში „სტილის ნიშნებს“ იძენენ ანუ „გარკვეულ სტილად“ ყალიბდებიან“.

ჩვენი ამოცანაა, გავეცნოთ კაცობრიობის კულტურულ წარსულს, განვიხილოთ ცალკეული სტილის ჩამოყალიბების პერიოდები, გამოვყოთ ის ძირითადი ნიშნები, რომლებითაც ამა თუ იმ ეპოქის სტილი განირჩეოდა სხვათაგან, შევძლოთ ჩვენი დამოკიდებულების გამოხატვა მათ მიმართ, ამ ძეგლების აგების კულტურულ-ისტორიული კონტექსტის წარმოდგენა და კაცობრიობის კულტურული წარსულის შეფასება გლობალურად, მსოფლიო მიღწევების გათვალისწინებით.

აქტივობა N1 – რას და როგორ აშენებდნენ ეგვიპტესა და აზიაში? უპირველეს ყოვლისა, ვეცნობით ძვ. წ. აღ.-ის IV-III ათასწლეულების ეგვიპტეს, რადგან სტილის ჩამოყალიბების პირველი მცდელობები აქ ხდება, აქ ყალიბდება მშენებლობაში ერთგვარი ტრადიცია, რომელიც შემდეგში სტილად გვევლინება. ესაა პირამიდების ე.წ. კანონიკური სტილი. ის იმ ფორმებისა და ხაზების ერთობლიობას წარმოადგენს, რომლის წყალობითაც მივიღეთ გრანდიოზული და „მძიმეწონიანი“ პირამიდები – ფარაონების სულის უკვდავსაყოფად აგებული ნაგებობები. ისინი იგივე ტაძრებია (პირამიდა-ტაძრები),მკაცრად სიმეტრიული მასიური კოლონების რიგით, ჰარმონიული გეომეტრიული ფორმებითა და იეროგლიფებით დაფარული კედლებით (იხ. სურ.1,2):

1. ხეოფსის, ხეფრენის და მიკერენის პირამიდები;

2. იეროგლიფები და კოლონები რამზეს II-ის სამარხის კედლებზე

• მასწავლებლის დავალება მოსწავლეებს: ა) გაიხსენეთ, როდის აიგო პირველი პირამიდები; ბ) რა იცით რამზეს II-ის შესახებ? გ) თქვენი აზრით, რატომ გაუჩნდათ იმდროინდელ ადამიანებს ასეთი გრანდიოზული ნაგებობის აგებისკენ მისწრაფება? დ) რამდენად შეესაბამებოდა ეგვიპტელების რელიგიურ წარმოდგენებს მსგავსი ნაგებობები? ე) უწყობდა თუ არა ხელს ეგვიპტის ისტორიული განვითარება ასეთ მშენებლობებს? ვ) რისი თქმა სურდათ ამ სტილით ეგვიპტელებს?

აქტივობა N2 – ეგვიპტის ქვის არქიტექტურისგან განსხვავებით, აღმოსავლური არქიტექტურის ძირითადი ელემენტი გახლდათ ხის სვეტები, რომლებიც ქვის საძირკველზე იდგა. მცირე აზიის მთიანი რეგიონები, მესოპოტამია, ირანის ზეგანი ხის საუკეთესო ჯიშების სიმრავლით გამოირჩეოდა. სქელი კედლებით გამაგრებულ ქალაქებში იდგა მაღალკიბეებიანი სასახლეები. ნაგებობათა საძირკველი სწორკუთხა იყო, თუმცა თავად ძირითადი შენობა ძირითადად არასიმეტრიულობით გამოირჩეოდა. მცირე აზიის ხეთურმა ქალაქებმა გავლენა მოახდინა კრეტა-მიკენის კულტურაზე. ხეთური მეგარონი (ოთხკუთხა ნაგებობა შუაში გამართული კერიით) შემდგომ ბერძნული არქიტექტურის წამყვან დეტალად იქცა. აღმოსავლური არქიტექტურის მნიშვნელოვანი ელემენტი იყო კაპიტელიც (ვერტიკალური საყრდენის – ბოძის ან სვეტის) დამაგვირგვინებელი ნაწილი, რომელიც ასევე ძველბერძნული იონიური სვეტისთავების წინარე სახე გახდა.

3. მეგარონის ნაშთები კრეტაზე;

4. კნოსოსის სასახლის ნანგრევები კრეტაზე

აქტივობა N3 – შუამდინარეთის მოსახლეობა აშენებდა საფეხურებრივი კოშკების ფორმის ტაძრებს. დასაფლავების წესს ისინი დიდ მნიშვნელობას არ ანიჭებდნენ, რადგან სამარხი ნაგებობის ფორმებს არ უკავშირებდნენ სულის უკვდავებას. ნაგებობები ძირითადად თიხისა იყო, რადგან ყველაზე მეტი სწორედ ეს მასალა მოიპოვებოდა. მშენებლობაში გამოიყენებოდა პირამიდისებური ფორმა, თუმცა ამ ტაძრებს შიგნითა სივრცე არ ჰქონდა. თიხის ზიკურათები ბაბილონის კოშკსაც გჰავდა, წვერზე კი სამხვერპლო იყო გამართული. დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდნენ დეკორსაც (სურ. 5, 6, 7)

5. ნაბუქოდონოსორ II-ის სასახლის ნაშთები ბაბილონში, ერაყი;

6. ზიკურათი. რეკონსტრუქცია;

7. იშთარის კარიბჭის დეტალი. ბაბილონი

აქტივობა N4 – აღმოსავლური არქიტექტურის ისტორიაში მნიშვნელოვანი პერიოდი იყო აქემენიდური სპარსეთის ხუროთმოძღვრული ძეგლები. სპარსელები, რომლებიც აღმერთებდნენ მიწას, წყალს, ცეცხლსა და ჰაერს, ტაძრებს, სხვა ხალხისგან განსხვავებით, დიდ დატვირთვას არ ანიჭებდნენ, ძირითადად აგებდნენ ქვის პატარა ზომის კოშკისებურ, კვადრატული ფორმის ნაგებობებს, რომლებსაც რელიეფი ამშვენებდა. სამეფო სამარხები ქალაქისგან მოშორებით იდგა, როგორც, მაგალითად, კიროსის მავზოლეუმი ფასარგადეში ან კლდეში ნაკვეთი აკლდამები პერსეპოლისის ახლოს. ქალაქების კედლები მეფეთა დიდებულების ამსახველი ბარელიეფებით იყო შემკული და მნახველზეც დიდ გავლენას ახდენდა (სურ. 8, 9, 10)

8. კიროსის მავზოლეუმი;

9.დარიოს I–ის აკლდამა;

10. პერსეპოლისის ნანგრევები

·         მასწავლებლის დავალება მოსწავლეებს: გამოყავით ძველი აღმოსავლური სტილის ძირითადი ნიშნები. რით განსხვადება ის ეგვიპტურისგან? ასახავდა თუ არა ეს ძეგლები იმდროინდელი საზოგადოების ინტერესებს?

აქტივობა N5 – ადრეული ინდური არქიტექტურის ნიმუშია ჩაიტია (სამლოცველო დარბაზი), რომელიც უმთავრესად ბუდიზმის პირველ ხანებში იყო გავრცელებული. საზოგადოდ, ბუდისტური ტაძრების დაგეგმარებაში ასახული იყო ინდოელების წარმოდგენა სამყაროზე – მიწა, რომელიც გარშემორტყმული იყო ოკეანით (რაც აისახებოდა ტაძრის გარშემო განლაგებული აუზების სისტემაში); მაღალი კედლები განასახიერებდა მთას, რომლის წვერზეც გამართული იყო სამსხვერპლო – დედამიწის კოსმიური ცენტრი (სურ. 11, 12, 13):

11. სამლოცველო დარბაზი;

12.  ჩაიტია;

13. ბუდისტური ტაძარი კუნმინში

• მასწავლებლის დავალება მოსწავლეებს: აგრძელებს თუ არა ინდური სამშენებლო სტილი აღმოსავლურ ტრადიციას? რით ჰგავს მას და განსხვავდება მისგან?

აქტივობა N6 – შუა საუკუნეების აზიაში გაბატონებული იყო ე.წ. აღმოსავლური სტილი. ესენია მავზოლეუმები, სალოცავები, მეჩეთები, მედრესეები. ძირითადი ნაგებობა ბოლოვდება გუმბათით, რომელსაც წრიული, მწვანე, ვარსკვლავისებური, საფეხურებრივი ფორმა აქვს. ნაგებობები დაფარულია მოზაიკური ორნამენტებით, შემკულია მაღალი მინარეთებით (კოშკებით) და სხვ. მაგალითად, არისტანბაბეს მავზოლეუმი (XII ს., ყაზახეთის სამხრეთში), თაჯ-მაჰალი ინდოეთში (XVII ს.) და სხვ. (სურ. 14, 15)

14. არისტანბაბეს მავზოლეუმი;

15. თაჯ-მაჰალი

• მასწავლებლის დავალება მოსწავლეებს: რამდენად გააგრძელა ისლამურმა კულტურამ აღმოსავლური სტილი მშენებლობაში?

I ნაწილის შემაჯამებელი დავალება: ისაუბრეთ მსოფლიოს ქვის მატიანეებზე – აღმოსავლეთის არქიტექტურულ ნაგებობზე როგორც კაცობრიობის კულტურის შემადგენელ ნაწილზე.

მასწავლებლებისგან ნაჭამი ალიყური აბა ვის არ გვახსოვს. ორი სკოლა გამოვიცვალე და ამ მიმართულებით საინტერესო გამოცდილება დამიგროვდა. წესრიგის დამრღვევი მოსწავლისადმი ტრადიციული და ინდივიდუალურ შტრიხებს მოკლელბული ფიზიკური ანგარიშსწორება (პანჩურის ამორტყმა, სახეში გაშლილი ხელის გარტყმა, ქოჩორის მოწიწკვნა) იმდენად გავრცელებული იყო, რომ გახსენებადაც არ ღირს. მე მინდა გავიხსენო საუკეთესო ხუთი მეთოდი, რომელიც გამოირჩეოდა უზადო ტექნიკით (ათწლეულების მანძილზე ყოველდღიური (შაბათ-კვირის გამოკლებით) პრაქტიკის გამო) და, რაც მთავარია, ეფექტურობით (მრავალჯერად გამომიცდია საკუთარ ტყავზე ხუთივე). არ გამოვრიცხავ, რომ იგივე მეთოდები სხვა სკოლების მასწავლებლების გონებაში სრულიად დამოუკიდებლად დაბადებულიყო, ბოლოს და ბოლოს ფრიდრიხ ვილჰელმ მურნაუ და მიხეილ კალატოზიშვილი ერთმანეთისგან დამოუკიდებლად მივიდნენ კინოში ინდივიდუალური კამერის გამოყენების მეთოდამდე. ადამიანები ვართ.

ჩემს ტოპ ხუთეულს დავიწყებ ბოლოდან:

5. ვახტანგ მასწი.

მისეული მეთოდი არავითარ გამომგონებლურ უნარებს არ ეფუძნებოდა, ოდენ ფიზიკური დეფექტით იყო შთაგონებული, მაგრამ მტკივნეულობის ხარისხით მომდევდო ოთხს არაფრით ჩამოუვარდებოდა. ვახტანგ მასწი მეორე მსოფლიო ომის ვეტერანი გახლდათ (მგონი ტყვედაც ჩავარდა), ერთ-ერთი შეტაკების დროს მარჯვენა ხელის საჩვენებელ თითში ტყვია მოხვდა. თითი მართალია ამპუტაციას გადაურჩა, მაგრამ სამუდამოდ გაუქვავდა (“გაუხმა”, როგორც სოფელში ამბობდნენ) და მოხრითაც ვერ ხრიდა, ცხადია. თანაც მუქი და საოცრად პრიალა იყო, რატომღაც. სახიფათო იარაღად ქცეულ სხეულის ნაწილს რომ ფლობდა ვახტანგ მასწმაც იცოდა, ამიტომ მას მხოლოდ კინკრიხოზე სამჯერ ურტყამდა მოსწავლეს, თანაც საქმის დიდი ცოდნით, რადგან ხელი ოდნავ რომ აცდენოდა და არმატურის ნაჭრად ქცეული თითი საფეთქელში რომ მოეხვედრებინა ბავშვისთვის, შეიძლებოდა დიდი ტრაგედია მომხდარიყო. თუმცა, უნდა აღინიშნოს, რომ ვახტანგ მასწი ღრმა სიბერემდე ასწავლიდა სკოლაში და მიზნისთვს (კინკრიხოსთვის) არასდროს აუცილებია.

4. თინა მასწი.

მისეული მეთოდი საფეთქლიდან და კეფიდან თმის ერთდროულ, სწრაფ აქაჩვაში მდგომარეობდა, მის ხელს ინსტინქტურად ზევით მიჰყვებოდი, სანამ ხელს არ გაგიშვებდა, ცერებზე იდექი და ხელს ჰაერში ასავსავებდი, რომ გულის შეღონების შემთხვევაში რამეს ან ვინმეს (რა თქმა უნდა, არა თინა მასწს) მოპოტინებოდი. ამაზე მტკივნეული და, ამავე დროს, შეურაცხმყოფელი არაფერი მახსოვს, რადგან ტკივილს მედგრად ვიტანდი, მაგრამ ცრემლები თავისით მოდიოდა თვალებიდან. ძირგასისხლიანებული თმის ბღუჯები ორპირ ქარს ხშირად დაჰქონდა მერხებს შორის წინ და უკან ჩვენს საკლასო ოთახში.

3. ირა მასწი.

მისეული მეთოდი მეტწილად ცბიერებას და მოთმენის უნარს (რაც, სიტუაციის გათვალისწინებით, მეტად რთული უნდა ყოფილიყო, რადგან სხვა მასწავლებლებისთვის არასდროს შემინიშნავს, ამიტომ უნიკალურ შემთხვევად უნდა ჩაითვალოს) ეფუძნებოდა. როცა წესრიგს არღვევდი, ის იმავე წამს ადასდროს მოდიოდა ანგარიშის გასაწორებლად, სიტყვიერად, ზრდილობიანად გაჩუმებდა, ხოლო სიბრაზეს გულში ინახავდა და ხელსაყრელ მომენტს ელოდა. ხელსაყრელი მომენტი კი  წერის დრო იყო, როცა თავი რვეულისკენ გქონდა დახრილი. ამ დროს ირა მასწი მშვიდად დადიოდა მერხებს შორის, მოგეპარებოდა და ისე, რომ შენ სრულიად არ ელოდი, გაშლილ ხელს კეფაზე ისეთი ძალით გირტყამდა, მერხზე გაშლილ რვეულს ცვირ-პირით ეხეთქებოდი. ხშირად ვიცვლიდით სისხლით მოთხვრილ რვეულებს.

2. სვეტლანა მასწი.

მისეულ მეთოდს საფუძვლად სიზარმაცე ედო. გაკვეთილის დაწყებისთანავე სვეტლანა მასწი ცელქ ბავშვებს თავისი მაგიდის ახლოს სვამდა. ჩანთიდან ორ მნიშვნელოვან ნივთს იღებდა და მაგიდაზე გვერდიგვერდ დებდა, როგორც ოპერაციის წინ ქირურგი – სამედიცინო იარაღებს. ერთი ნივთი იყო დაახლოებით ოცდაათსანტიმეტრიანი, გალაქული ხის (სავარაუდოდ ბზის ან კაკლის) მძიმე ჯოხი, ხოლო მეორე იყო რადიომიმღების ამოსაწევი ანტენა. მსუბუქ ცელქობათა შემთხვევაში სვეტლანა მასწი ამოსაწევ ანტენას ამოსწევდა (ვეჭვობ სპეციალურად იყო დამზადებული, რადგან იმ სიგრძე ანტენა არასდროს მინახავს) და ადგილიდან დაუშენდა წესრიგის დამრღვევს. ხოლო მძიმე ცელქობათა შემთხვევაში დამნაშავეს თავისთან იხმობდა,
მაგიდაზე თითებს გააშლევინებდა და გალაქულ ჯოხს გამეტებით ურტყამდა. საშინლად მძულდა ოთხშაბათი და პარასკევი, რადგან ამ დღეებში გქვონდა რუსული, რომელსაც სვეტლანა მასწი გვასწავლიდა. სვეტლანა მასწს ორცხობილა და ჩაი უყვარდა.

1.ამირან მასწავლებელი.

მისეული მეთოდი ძალის, საქმის ცოდნის და გამჭრიახობის ნაზავი იყო და ამიტომაც შევაუკეთესე, როგორც შალიკო ხვინგიაძე იტყოდა. უნდა დამდგარიყავი თავდახრილი, ხელები უკან უნდა დაგეწყო, მარჯვენა ფეხი კი წინ წაგედგა. ამირან მასწი, რომ არ გაქცეულიყავი, გამოწეულ ფეხზე მარცხენა ფეხს გაბიჯებდა და ლოყაზე გაშლილ ხელს გილაწუნებდა, დარტყმის რაოდენობა დანაშაულის მისეულ კვალიფიკაციაზე იყო დამოკიდებული. თავს უკან თუ გადაწევდი, ამირან მასწი შუათითის ზედასახსარგამოწეულ მუჭს სადღაც კუჭის თავსა და ღვიძლს შორის ისე ამოგარტყამდა (საშურად იცოდა ანატომია, თუმცა ქართულ ენასა და ლიტერატურას გვასწავლიდა), რომ ეგრევე წინ იხრებოდი და კარგახანს სუნთქვა გეკვროდა.

ეს ის ხუთეულია, რაც საკუთარ თავზე გამომიცდია. ვიცნობდი მასწავლებელს, რომელიც დასჯილ მოსწავლეს მუხლებით სიმინდის და მუხუდოს მარცვლებზე აყენებდა, თუმცა ის მე არ მასწავლიდა. იყო შემთხვევა, როცა მოსწავლის მამა მივიდა სიმკაცრით (ანუ მოსწავლეთა ცემით) ცნობილ მასწავლებელთან და თავისი შვილისთვის ჭკუის სწავლება სთხოვა, მეორე დღეს სახედასიებული და სასტიკად ნაცემი ბავშვი ძლივს მიიყვანეს სახლში. ვიღაც ღვთისნიერმა ამ საქმეში პოლიცია ჩარია, მაგრამ ბავშვის მამამ თქვა მე ვაცემინეო და პასუხი არავისთვის მოუთხოვიათ.

რა თქმა უნდა, იყვნენ ისეთი მასწავლებლებიც (უფრო ახალგაზრდები), რომლებსაც მოსწავლეებთან ურთიერთობის ცივილური და, შესაბამისად, უფრო ეფექტური მეთოდები ჰქონდათ, ძველი თაობის მასწავლებლებში კი ასეთი ლიბერალიზმი სამარცხვინო სისუსტედ ითვლებოდა.

პ. ს. ვერაფრით მოვიფიქრე, რა დამერქმია ამ ბლოგისთვის, სანამ შემთხვევით “იმედზე” არ გადავრთე ტელევიზორი, სადაც გადიოდა ფილმი “სისხლიანი სპორტი”, ჩემი ბალღობის კუმირის ჟან-კლოდ ვანდამის მონაწილეობით. ჟანმა პირველად მაშინ მიშველა, როცა უკანა სოფლელ (ჩემი დაჩაგვრის მოსურნე)  უფროს ბიჭს ჟანის ფილმებიდან ნასწავლი მავაში-გერი ყბაში მოვდე და ღელეში თავით ჩავამხე, ხოლო მეორედ – ახლა, რისთვისაც დიდი მადლობა მას!

არალის ზღვა-ტბა მლაშე ტბაა, რომელიც ცენტრალურ აზიაში და ყაზახეთისა და უზბეკეთის საზღვარზე მდებარეობს. ჯერ კიდევ არც ისე გვიან არალის ზღვა განთქმული იყო უმდიდრესი ბუნებით, ხოლო არალის სანაპირო ზონა აყვავებად და ბიოლოგიურად მრავარფეროვან ადგილად ითვლებოდა. უნიკალურად ჩაკეტილი და მრავალფეროვანი არალი არავის არ ტოვებდა გულგრილს თავის ადგილის მიმართ. სრულიად გასაგებია, თუ რატომ მიიღო არალის ზღვამ ასეთი სახელწოდება. „არალი“ თურქულად კუნძულს ნიშნავს, იგი უზარმაზარ უდაბნოში სიცოცხლისა და მრავალფეროვნების კუნძულად ითვლებოდა. თუმცა ადამიანის დაუდევრობის გამო არალის ზღვა საკმაოდ შეიცვალა და დღეს ის გაქრობის საშიშროების წინაშეა.

ამჟამად ტბის დიდი ნაწილი დამშრალია და  მხოლოდ მისი ჩრდილოეთი და სამხრეთი ნაწილების მცირე ფართობია დარჩენილი, რომლებიც ამ დროისათვის ერთმანეთს წყლით არ უკავშირდება.  ტბა მდინარეების –  სირდარიისა და ამურდარიის წყლებით საზრდოობდა. ორივე მდინარე სათავეს  მთებში იღებს და  ტაჯიკეთის, ყირგიზეთის, უზბეკეთის, ყაზახეთისა და თურქმენეთის ტერიტორიებზე გადის. 1960-იან წლებში ამ მდინარეებიდან გაიყვანეს არხები ბამბის მინდვრების მოსარწყავად, რის გამოც, მათ არალის ზღვაში ზღვის შესავსებად საჭირო წყლის რაოდენობა ვეღარ ჩაჰქონდათ. მანამდე ისინი ჩაკეტილ ზღვას  წელიწადში  60 კმ³ წყლით ამარაგებდნენ, რაც არხების გაყვანის შემდეგ  კი 4-5 კმ³-მდე  შემცირდა. დღეისათვის ორივე მდინარე მოწყვეტილია ზღვას, ხოლო მდინარის დელტების ნაწილი დაჭაობებულია.

1960-იანი წლებიდან დაწყებული ტბის დაშრობის პროცესი დღემდე ადამიანის მიერ გამოწვეულ ერთ-ერთ უდიდეს ეკოლოგიურ კატასტროფად ითვლება. დაშრობამდე ტბის ფართობი დაახლოებით 68 000 კმ²-ს შეადგენდა. ის  მეოთხე ტბა იყო მსოფლიოში ფართობის მიხედვით. სწორედ სიდიდის გამო ეძახდნენ მას ზღვას. დაშრობის შედეგად 1989 წელს ტბა ორ ნაწილად გაიყო: ჩრდილოეთისა და სამხრეთის არალის ზღვებად. 2003 წელს ზღვის ზედაპირის ფართობი პირვანდელი ფართობის მეოთხედს შეადგენდა, ხოლო წყალი პირვანდელის 10%-ს, სამაგიეროდ მარილიანობა ზღვაში 2,5-ჯერ გაიზარდა.

წყლის სწრაფ დაშრობას ხელს უწყობს ის გარემოებაც, რომ წლის განმავლობაში მოსული  ნალექების რაოდენობა აქ ძალიან მცირეა – დაახლოებით 100 მმ. აორთქლებული წყალი კი  მიღებულზე 12-ჯერ მეტია.  სწორედ აორთქლებამ გამოიწვია ზღვაში მარილიანობის მომატება, რასაც თავის მხრივ  ფლორისა და ფაუნის მრავალი ჯიშის განადგურება მოჰყვა. თევზის გაქრობის შედეგად შეწყდა მანამდე ტბაზე გავრცელებული საქმიანობა –  მეთევზეობა. და მშრალ ტერიტორიაზე დარჩა და რჩება მარილის სქელი ფენები.

როდესაც არალის ზღვის თევზის ინდუსტრია თავის ზენიტში იმყოფებოდა, მაშინ თევზჭერის სფეროში დაახლოებით 40 000 ადმიანი იყო დასაქმებული და მთელი საბჭოთა კავშირის თევზჭერის 1/6 აქ ხდებოდა. ახლა ეს სფერო განადგურებულია და ის ქალაქები, რომლებიც ადრე ზღვის ნაპირას მდებარეობდნენ და თევზჭერის ცენტრებს წარმოადგენდნენ, ახლა გემების სასაფლაოებად იქცნენ. ამის კარგ მაგალითს წარმოადგენს უზბეკეთში მდებარე ქალაქი მიუნაკი, რომელიც თავის დროზე განვითარებულ პორტსა და თევზჭერის ინდუსტრიის ადგილს წარმოადგენდა. ახლა კი ნაპირიდან კილომეტრებითაა მოშორებული. სათევზაო ნავები მშრალ მიწაზეა მიმოფანტული, იმ ადგილას, რომელიც ადრე წყლით დაფარულ ტერიტორიას წარმოადგენდა. ამ ნავების უმეტესობა აქ უკვე 20 წელზე მეტია განისვენებს. ასევე განადგურდა ონდატრების (მუსკუსის ვირთხა) ტყავის წარმოება, რომელიც ცხენის აღკაზმულობისათვის გამოიყენებოდა. ეს სირდარიისა და ამურდარიის დელტებში ხდებოდა, სადაც წელიწადში დაახლოებით 500 000 ონდარტის ტყავს ამუშავებდნენ.

ფაქტია, რომ არალი შრება, ქრება და ეს კატასტროფა უკვე გასცდა არალის ზღვის საზღვრებს. ზღვის აკვატორიიდან, როგორც ვულკანის კრატერიდან, სხვადასხვა მხარეს  დაახლოებით 100 000 ტონა მარილი, ტოქსიკური მტვერი, სხვადასხვა შხამ-ქიმიკატებია მიმოფანტული. ეს ყველაფერი კი ზემოქმედებს და ანადგურებს ცოცხალ ბუნებას. დაბინძურების ეფექტს ზრდის ისიც, რომ არალის ზღვა ძლიერი აღმოსავლეთის ქარის გავრცელების გზაზე მდებარეობს, რომელსაც შორ მანძილზე   დიდი რაოდენობით მარილი გადააქვს. სწორდ ამ ქარის წყალობით  ხვდება მარილი მთელ ევროპაში და ზოგჯერ  ჩრდილოეთ ყინულოვან ოკეანემდეც კი ვრცელდება.

არალის ზღვის კატასტროფის დინამიკის თანახმად მეცნიერები ვარაუდობდნენ, რომ 2015 წლისათვის არალის ზღვა სრულიად  უნდა დამშრალიყო და  ახალი უდაბნო არალ-ყუმი წარმოქმნილიყო, რომელიც ყარაყუმისა და ყიზილყუმის გაგრძელება იქნებოდა. ამის გამო მრავალი ათწლეულის განმავლობაში დაგროვილი მარილი და შხამ-ქიმიკატები პრობლემებს შეუქმნის მთელ დედამიწას. ასევე მიღებული შხამი დააბინძურებს ჰაერს და დაანგრევს აზოტის ფენას. კლიმატის შეცვლა გამოიწვევს მკვეთრ კლიმატურ ცვლილებებს მთელ რეგიონში. აქ ახლაც უკვე ნათელია კლიმატური ცვლილებები. ამ მომენტისათვის არალის ტერიტორიაზე ზაფხული შემცირდა და უფრო ცხელი და მშრალი გახდა, ხოლო ზამთარი – უფრო ცივი და გრძელი.

ამ სიტუაციით პირველ რიგში იტანჯება ადგილობრივი მოსახლეობა. ამ რეგიონში წესით ერთ სულ მოსახლეზე საჭიროებისათვის ნორმის სახით გათვალისწინებულია 150 ლ. წყალი, მაშინ როდესაც ადგილობრივები მხოლოდ 15-20ლ. წყლის მიღებას ახერხებენ.
არალის ზღვის გარშემო ტერიტორია ძალიან დაბინძურებულია, რის გამოც ადგილობრივები განიცდიან სუფთა წყლის ნაკლებობასა და აწუხებთ ჯანმრთელობის პრობლემები, მათ შორის ხშირია კიბოსა და  ფილტვების დაავადებათა შემთხვევები. რეგიონში ასევე გავრცელებულია რესპირატორული დაავადებები, მათ შორის ტუბერკულიოზი და კიბო, კუჭ-ნაწლავის სისტემათა დაზიანება, ანემია და სხვადასხვა ინფექციური დაავადებები. ღვიძლის, თირკმლისა და თვალების პრობლემებიც შეგვიძლია ტოქსიკურ ქარებს მივაწეროთ. რეგიონში ჯანმრთელობასთან დაკავშირებული პრობლემები განაპირობებს სიკვდილიანობის მაღალ დონეს, რომელიც 2012 წელს 5, 29 პრომილე იყო უზბეკეთისათვის და 8, 52 პრომილე ყაზახეთისათვის, რაც შეეხება ჩვილთა სიკვდილიანობას აქ უზბეკეთი – 21, 2 და ყაზახეთი – 23, 6 პრომილე. უშუალოდ არალის ზღვის არეალში კი 75 პრომილე, ხოლო დედათა სიკვდილიანობა 12 პრომილე.

არალის ზღვის მომავალი და პასუხისმგებლობა მის გადარჩენაზე ახლა ხუთი სახელმწიფოს ხელშია, ესენია: ყაზახეთი, უზბეკეთი, თურქმენეთი, ტაჯიკეთი და ყირგიზეთი. 1994 წელს მათ მიიღეს ASBP -აზაპ (Aral Sea Basin Program – არალის ზღვის აუზის პროგრამა). პროგრამის ოთხი მიზანია: არალის ზღვის აუზის გარემოს სტაბილიზაცია; ზღვის გარშემო არსებული კატასტროფული გარემოს რეაბილიტაცია; არალის ზღვის აუზის, როგორც საერთაშორისო წყლების მართვის გაუმჯობესება; კომპეტენციის გაზრდა პროგრამის მიზნების მისაღწევად, როგორც რეგიონულ, ისე ეროვნულ დონეებზე.
გამოყენებული ლიტერატურა:

https://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%90%E1%83%A0%E1%83%90%E1%83%9A%E1%83%98%E1%83%A1_%E1%83%96%E1%83%A6%E1%83%95%E1%83%90

https://fcnews.site.ge/%E1%83%90%E1%83%A0%E1%83%90%E1%83%9A%E1%83%98%E1%83%A1-%E1%83%96%E1%83%A6%E1%83%95%E1%83%90.html

https://en.wikipedia.org/wiki/Aral_Sea

https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/uz.html

https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/kz.html

https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D0%BD%D0%B4%D0%B0%D1%82%D1%80%D0%B0

https://www.aralsea.org/

https://www.boku.ac.at/iwhw/onlinepublikationen/nachtnebel/EU_INTAS_0511_Rebasows/Files/Summary_report.pdf

ყოველ ჯერზე, როცა ზაფხულობით ბავშვებთან ერთად დასასვენებლად სადმე მივდივარ, ვფიქრობ, რა კარგი იქნება უფროსებსაც ჰქონდეთ არდადეგები, ანუ ბევრი დღე დასვენებისთვის, ბავშვებთან და საკუთარ თავთან ყოფნისთვის, ახალი თავგადასავლებისთვის, კითხვისა და აღმოჩენებისთვის, მშვიდად სუნთქვისა და ვალდებულებებზე ფიქრისგან თავისუფალი დღეები, რომელიც არ იქნება ისეთი დათვლადი, როგორიც მომუშავე უფროსებისთვის განკუთვნილი შვებულებაა, რომლის დროსაც უმეტესი ჩვენგანი მაინც ვერ ახერხებს “დასვენებას” კლასიკური გაგებით.

ყოველ ჯერზე, როცა ზაფხული მოდის და დასვენებაზე ვიწყებ ფიქრს, რამდენიმე ამბავი მახსენდება სხვადასხვა დროს წაკითხული წიგნებიდან, რომელიც სწორედ ოჯახურ არდადეგებს აღწერს და ვფიქრობ ხოლმე, ნეტავ როგორ მოყვებოდა ვინმე კარგი მწერალი ჩვენი დასვენების ამბებს. როგორ აღწერდა ახალგაზრდა ოჯახს და მათ ზოგჯერ წარმატებულ და ზოგჯერ წარუმატებელ მცდელობებს, გახადონ დასვენებისთვის განკუთვნილი დღეები ბავშვებისთვის დაუვიწყარი, ამ წარუმატებლობებით განცდილ იმედგაცრუებებს და წარმატების სიხარულებს, ბავშვების შთაბეჭდილებებს, ახალი მთების, ტბების, მდინარეების, ადამიანების, ცხოველების შესახებ და გარშემომყოფებს, რომლებიც ამ ამბებში ეპიზოდურად ან სულაც ინტენსიურად არიან ჩართულები.

წელს პირველი ზაფხულია, როცა ჩემმა უფროსმა შვილმა შედარებით დიდი მოცულობის მქონე წიგნების “წაკითხვა”, უფრო სწორად, “წაკითხება” დაიწყო და ვინაიდან რამდენიმე კარგად ნაცნობმა ამბავმა ჩემთვის მოულოდნელად ჩამითრია, ვიფიქრე, სხვა უფროსებისთვისაც შესაძლოა სასიამოვნო აღმოჩნდეს ბავშვებისთვის განკუთვნილი საკითხავების გულდასმით გადაკითხვა ზრდასრულ ასაკში, ამიტომაც ვეცდები შემოგთავაზოთ საკითხავები არდადეგებისთვის, რომელიც არა ბავშვებისთვის, არამედ მათთან მყოფი დიდებისთვის იქნება განკუთვნილი.

1) ჩვენც სალტკროკელები ვართ – ასტრიდ ლინდგრენის სრულიად გადასარევი ამბავი მამასა და მის ოთხ შვილზე, რომლებიც სტოკჰოლმიდან კუნძულ სალტკროკაზე მიდიან ზაფხულის გასატარებლად და ყველას, ძია მელკერს, მალინს, იუხანს, ნიკლასს და პელეს იმედი აქვთ, რომ ამ კუნძულზე შესანიშნავ დროს გაატარებენ. ამბავი იმით იწყება, რომ სახლი, რომელიც ზაფხულისთვის მამამ შეარჩია, საკმაოდ შელანძღული აღმოჩნდა, მჭვარტლავი ღუმელით და დაზიანებული სახურავით, საიდანაც წვიმიან დღეებში წყალი ოთახებში თავისუფლად ჩამოდიოდა. მამა იმედგაცრუებულია, ბავშვები კი უმალ უმეგობრდებიან ადგილობრივებს, რომელთან ერთადაც მართლაც საუცხოოდ ატარებენ ზაფხულს.
ამ წიგნს ბავშვობაში უამრავი ადამიანი კითხულობს, თუმცა მშობლების ვნებები, ინტერესთა კონფლიქტები უფროს და უმცროს ბავშვებს შორის, ახალ ადამიანებთან დამეგობრების ბავშვებისეული სტრატეგიები ზრდასრულობისას სხვანაირი სიმძაფრით აღიქმება. ამიტომაც არის სალტკროკაზე გატარებული ზაფხულის ამბავი პირველი, რომელიც მახსენდება ხოლმე, როცა ჩვენს დასვენებაზე ვიწყებ ფიქრს.

2) მუმინების სერია ტუვე იანსონისგან, რომლის თითოული წიგნი პატარა არსებებთან ერთად ჯადოსნური მოგზაურობაა, სადაც უამრავ დრამას შეხვდებით, დაწყებული ბავშვთა სახლში მკაცრი აღმზრდელის ხელში გატარებული ბავშვობით, გაგრძელებული მეგობრობის თანმხლები სევდებითა და სიხარულებით, ოჯახური ამბებით, სიყვარულით, მოგზაურობით, თავგადასავლების წყურვილით და ამ თავგადასავლების ძიებისას სასოწარმკვეთი დაღლილობებით. მუმინტოლები, ჰატიფნატები, ჰემულები და სხვა გმირები ჯადოსნური არსებები არიან, მაგრამ მათი თავგადასავლები ძალიან ახლოს არის ადამიანების ცხოვრებასთან, იმდენად ახლოს, რომ ზრდასრულებსაც გამოდგება ფიქრის საბაბად.
თუკი ამ წიგნებს ბავშვებს ახლა აცნობთ, აუცილებლად მოძებნეთ მუმინების ხეობაში კომეტის გამოჩენის ამბავზე გადაღებული ბოლო ეკრანიზაცია, რომელსაც ბიორკის მუსიკა ახლავს თან და წიგნში აღწერილი ამბების ხარისხიანი ანიმაციაც აჩვენეთ.

3) დედა, მამა, 8 ბავშვი და სატვირთო მანქანა – ანე-კატარინე ვესტლის მიერ შექმნილი ზღაპრების სერია ღარიბ, მაგრამ ძალიან კეთილ და მხიარულ ოჯახზე ზრდასრულობისას აუცილებლად გადასაკითხი ამბავია იმაში დასარწმუნებლად, რომ ბავშვებს ბედნიერებისთვის იმაზე გაცილებით ცოტა რამ სჭირდებათ, ვიდრე უფროსებს გვგონია ხოლმე და მთავარია გულწრფელობა, სიყვარული და ერთმანეთისთვის სიხარულის მინიჭების სურვილი. წვეულება პაწაწუნა ოთახშიც შეიძლება დაუვიწყარი იყოს, დასვენება ტყის ან ზღვის პირასაც შეიძლება მარტივად დაორგანიზდეს, თუ მთელი ოჯახი ერთ მანქანაში ჩასხდება და შერჩეული ადგილისკენ გაემგზავრება, ტანსაცმელი შესაძლოა სხვისი ნახმარი გეცვას და შინაური ცხოველის მოვლასაც ყოველთვის მოახერხებ, თუკი მის ყოლას გადაწყვეტ. უფროსებს ბავშვებივით გვჭირდება ხოლმე, ვინმემ გვითხრას, შენ ეს გამოგივა, შენც შეგიძლია, შენ სწორად ფიქრობ და ვინაიდან ამას ხმამაღლა იშვიათად ვამბობთ, საჭირო ფრაზებსაც იშვიათად ვისმენთ, ანა-კატარინე ვესტლის ამბები კი სწორედ ამ დანაკლისს ავსებს, კითხულობ ნაცნობ ამბებს და ხვდები, რომ ცხოვრება ისეთია, როგორ სახელსაც დაარქმევ, მისი ფორმა დიდწილად ჩვენზეა დამოკიდებული, ჩვენ კი ალბათ ყველაფერი შეგვიძლია, თუკი ერთმა დედამ და მამამ, რომლებიც 8 შვილზე ზრუნავდნენ, ეს უკვე შეძლეს;

უფროსების საკითხავების გავრცობა უსასრულოდ შეიძლება და გრძელი სია შესაძლოა დაიყოს სკოლამდელი ბავშვების, დაწყებითი კლასების მოსწავლეების, თინეიჯერებისა და ყმაწვილებისთვის განკუთვნილ წიგნებად, რომლებსაც უფროსები მათთან მყოფი ბავშვების ზრდის პარალელურად “გადაიმეორებენ”.

ბავშვების საკითხავების “გადამეორებას” გარდა უფროსების ტკბობისა, მეორე ფუნქციაც აქვს: “დიდებმა” სასურველია იცოდნენ, რას კითხულობს ბავშვი, ესაუბრონ საყვარელ გმირებზე, ყოველდღიურ სიტუაციებში გადმოიტანონ წიგნების სიუჟეტები და ჰქონდეთ საერთო საფიქრალი და საკომუნიკაციო ველი, რაც ნდობის მოპოვებასა და უკეთ გართობას შეუწყობს ხელს.
ასე, ხანგრძლივი არდადეგების ქონის გარეშეც შეიძლება თურმე დრო, რომელსაც ბავშვებისა და დასვენებისთვის მოვიპოვებთ, ბავშვობაში დასაბრუნებლად, ახალი აღმოჩენებისა და თავგადასავლებისთვის გამოვიყენოთ.

როგორ უნდა მოხდეს მოსწავლეთა სწავლის შეფასება?

პერიოდულად, დროის გარკვეული მონაკვეთის შემდეგ, სხვადასხვა მეთოდების საშუალებით  შეგროვილი ინფორმაცია ეხმარება მასწავლებელს, რომ მან შექმნას ბავშვის პროგრესისა და მიღწევების დეტალური, ცხადი სურათი. როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ეს უფრო რელევანტურია  სკოლამდელი და დაწყებითი განათლების საფეხურებზე, რადგან ამ ასაკის მოსწავლეთა სწავლა შესაძლებელია ძლიერ კონტექსტუალიზებული იყოს და, საბოლოო ანგარიშით, გამოიწვიოს ნაკლებად სანდო შეფასებითი ინფორმაციის  არსებობა, ვიდრე უფროსი ასაკის მოსწავლეების შემთხვევაში. იმ კონტექსტის ცოდნა, სადაც მიმდინარეობდა შეფასება, კიდევ უფრო ამდიდრებს მასწავლებლის მიერ შეგროვებული ინფორმაციის შინაარსს. ეს კი ხელს უწყობს მასწავლებლის მიერ სწავლის პროცესის დანახვას ბავშვის გადმოსახედიდან.

მნიშვნელოვანია, რომ შეფასებისთვის შერჩეული მეთოდები შესაფერისი იყოს შეფასების მიზნებისთვის, მოსწავლეთა ასაკისთვისა და განვითარების საფეხურისთვის. შერჩეულმა მეთოდებმა არ უნდა გამოიწვიოს  მოსწავლეთა დისკრიმინაცია. სკოლაში გაცნობიერებული უნდა ჰქონდეთ კონტექსტის, კულტურისა და ენის ზეგავლენა შეფასებაზე და იზრუნონ, რომ შეფასება ჩატარდეს ბავშვებისთვის შესაფერის პირობებში. მაგალითად, სასკოლო პერსონალმა ზომები უნდა მიიღოს შეფასების ისეთი ასპექტების მოსაგვარებლად, რომლებიც სსსმ მოსწავლეებისთვისაა რელევანტური; მათვე უნდა უზრუნველყონ საჭირო ალტერნატივები.  ზოგიერთი მოსწავლის შემთხვევაში მასწავლებლებს მოუწევთ მიაკვლიონ პროგრესის და მიღწევების ამოცნობის ისეთ გზებს, რომელთა მიმართ ბავშვები საკმაოდ მგრძნობიარე იქნებიან.  მაგალითად, მეტი წონა მიანიჭონ იმას, თუ როგორ რეაგირებს ბავშვი აქტივობაზე ან მისცენ ბავშვს დამატებითი დრო აქტივობის დასრულებისთვის ან დაიხმარონ მოსწავლე, რომელიც ნაკლებად საჭიროებს მხარდაჭერას აქტივობის დასრულებისთვის.

სად უნდა ჩაიწეროს შეფასებით მოპოვებული ინფორმაცია?

სკოლები ქმნიან და ინახავენ ინდივიდუალურ ჩანაწერებს ბავშვის სწავლის შესახებ მანამდე, სანამ ბავშვი მოცემულ სკოლაში სწავლობს.ისინი მშობლებს აწვდიან შეფასების ანგარიშებს, რომლებიც შეიცავს  ზუსტ და ადვილად გასაგებ ინფორმაციას ბავშვის პროგრესისა და მიღწევების შესახებ. სკოლა ინახავს სამი სახის ჩანაწერებს:

• მასწავლებლის ყოველდღიურ ჩანაწერებს;
• მოსწავლის პორტფოლიოს;
• ანგარიშგების ბარათს („ნიშნების ფურცელს“).

მასწავლებლის ჩანაწერები

ჩვეულებრივ, მასწავლებელი ინახავს მის ყოველდღიურ ჩანაწერებს  – დაკვირვების მონაცემებს, კომენტარებს, ინცინდენტებს და სხვა, რომელიც კლასში ან სკოლის ეზოში ხდება. ეს ჩანაწერები მასწავლებელს აწვდის დამატებით ინფორმაციას ბავშვის შესახებ, ეხმარება მას, რომ უფრო ეფექტურად ამოიცნოს ბავშვის ინდივიდუალური  და მთელი კლასის საჭიროებანი.

მოსწავლის პორტფოლიო

მასწავლებლები იყენებენ მოსწავლის პორტფოლიოს იმისთვის, რათა დააფიქსირონ ინფორმაცია მოსწავლის სწავლისა და განვითარების ყველა ასპექტის შესახებ. პორტფოლიო იძლევა შეკუმშულ საგანმანათლებლო ისტორიას ბავშვის პროგრესისა და მიღწევების შესახებ ყოველი სასწავლო წლის განმავლობაში. ყოველ მოსწავლეზე ერთი ფაილი მაინც უნდა იყოს შენახული. მოსწავლის საუკეთესო ნამუშევრების გარდა, იგი უნდა მოიცავდეს დოკუმენტებს, რომლებიც მოამზადეს კლასის დამრიგებელმა, კლასის მასწავლებელმა თუ დამხმარე მასწავლებელმა. მოსწავლის პორტფოლიოს დანიშნულებაა:
• ხელი შეუწყოს მოსწავლეებსა და მასწავლებელს სწავლის მონიტორინგსა და დასტრუქტურებაში;

• უზრუნველყოს მასწავლებელი მშობლებისთვის მისაწოდებელი ინფორმაციით;
• უზრუნველყოს ინფორმაციით ის მასწავლებლები, რომლებიც პასუხისმგებლობას იღებენ ბავშვის შემდგომ განათლებაზე.

მოსწავლის პორტფოლიო მოიცავს მოსწავლის ძლიერ მხარეებსაც და საჭიროებებსაც, მის მიერ მიღწეულ პროგრესსა და იმ არეებზე მითითებას, სადაც მოსწავლის განვითარება განსაკუთრებულ ყურადღებას ითხოვს. პორტფოლიოში შეიძლება ინახებოდეს სხვა მნიშვნელოვანი და გამოყენებადი ინფორმაციაც, როგორიცაა მისი სახლის მისამართი, სკოლაში ჩარიცხვის მონაცემები,  გაკვეთილების დასწრების ამსახველი ინფორმაცია, სამედიცინო ისტორია, სკოლამდელი გამოცდილების ამსახველი მონაცემები, შეფასების დოკუმენტები (მაგალითად, შევსებული ტესტები). სკოლას შეუძლია შექმნას მოსწავლის პორტფოლიო ნაბეჭდი სახით ან ელექტრონული ფორმით. თუ პორტფოლიო ინახება ელექტრონულად, მაშინ მისი ასლიც უნდა არსებობდეს.

ანგარიშგების ბარათი

ანგარიშგების ბარათი მოსწავლის პორტფოლიოს მნიშვნელოვანი ელემენტია, რომელშიც მოცემულია მოსწავლის პროგრესისა და მიღწევების შესახებ თვალშისაცემი და ყურადსაღები ინფორმაცია მოსწავლის ინტერესების, ძლიერი მხარეებისა და საჭიროებების ჩათვლით. ანგარიშგების ბარათის დანიშნულებაა შეფასებით მოპოვებული ინფორმაციის გაზიარება მშობლებისთვის (მათთვის მისაღები ფორმით) ისე, რომ მათ შეძლონ ამ ინფორმაციის გამოყენება ბავშვების დახმარებისთვის და ასე განმტკიცდეს კავშირი სკოლასა და სახლს შორის.

ანგარიშგების ბარათი საშუალებას იძლევა წელიწადში ორჯერ დაფიქსირდეს შეფასებით მიღებული ინფორმაცია. ბარათს ავსებს ყველა, ვინც ასწავლის ბავშვს. შეფასების შედეგები იმისთვის იწერება, რომ ყველაზე რელევანტური და საჭირო ინფორმაცია ბავშვის პროგრესისა და მიღწევების შესახებ ხელმისაწვდომი იყოს არა მხოლოდ მშობლებისთვის, არამედ მასწავლებლებისთვის და სხვა სპეციალისტებისთვის, ვინც დაკავშირებულია ბავშვის განათლებასთან.

როგორ უნდა იყოს ჩაწერილი შეფასებით მოპოვებული ინფორმაცია?

შეფასებით მიღებული ინფორმაცია სხვადასხვანაირად შეიძლება იყოს მოცემული – ნიშნების, სააღრიცხვო ბარათების, რეიტინგის, სასწავლო პროფილის ან თხრობითი სახის კომენტარების საშუალებით. მასწავლებლებს უნდა ახსოვდეთ, რომ კომენტარები ობიექტური და კონსტრუქციული უნდა იყოს. რეკომენდებულია, რომ მოსწავლის პორტფოლიოში და ანგარიშგების ბარათში კომენტარები ჩაიწეროს პოზიტიური სულისკვეთებით (მოსწავლის შემდგომი სწავლისა და განვითარების მხარდაჭერის მიზნით). გარდა ამისა, კომენტარები ადვილად აღქმადი და გასაგები უნდა იყოს არაპედაგოგი მკითხველისთვისაც – იგულისხმება ჩანაწერების სიცხადე და თანმიმდევრულობა.

უფრო მეტიც, მოსწავლის პორტფოლიოსა და ანგარიშგების ბარათში ჩაწერილი ინფორმაცია ბავშვის სწავლის შეფასების შესახებ ადვილად აღქმადი და გასაგები უნდა იყოს ყველა დაინტერესებული მხარისთვის – მაგალითად შეიძლება მოვიყვანოთ სკოლებს შორის ინფორმაციის გაცვლა მოსწავლეთა მობილობის ზრდის გათვალისწინებით.

ვისთან შეიძლება შეფასებით მოპოვებული ინფორმაციის გაზიარება?

თვრამეტ წლამდე ასაკის მოსწავლეთა მშობლებმა და თვით მოსწავლეებმა, რომლებიც თვრამეტი წლის შესრულდნენ, შეიძლება მოითხოვონ და მიიღონ ინფორმაცია პერსონალური მონაცემების შესახებ, რომელიც ამ მოსწავლეებთან დაკავშირებით  ინახება ელექტრონული ან ნაბეჭდი სახით სკოლის დასტრუქტურებულ ფაილთა სისტემაში.

კანონმდებლობის მიხედვით სკოლა ვალდებულია მოთხოვნის შემთხვევაში მიაწოდოს შეფასებით მიღებული ინფორმაცია სხვა მასწავლებლებს, სხვა სკოლებსა და თვით მოსწავლეებს საჭიროების მიხედვით; აგრეთვე ინდივიდებს, ვინც ჩართულია ბავშვის განათლების სისტემაში – მაგალითად, ლოგოპედებს, ფსიქოლოგს და სხვა.  შეფასების პოლიტიკაში უნდა ჩაიწეროს, თუ როგორ იქნება უზრუნველყოფილი სრული და ზუსტი ინფორმაციის მიწოდება თითოეული მოსწავლის პროგრესისა და მიღწევების შესახებ  ზემოთმოხსენებული პირებისთვის.

როგორ შეიძლება შეფასებით მოპოვებული ინფორმაციის გაზიარება?

შეფასების პოლიტიკის ჩამოყალიბებისას სკოლამ მხედველობაში უნდა მიიღოს:

• ვის აწვდის სკოლა შეფასებით მოპოვებულ ინფორმაციას?
• რა სახით იქნება ეს ინფორმაცია მიწოდებული?
• რა სახშირით მოხდება ინფორმაციის მიწოდება?
• რა ტერმინებში მოხდება ანგარიშგება შეფასების შესახებ ( ანუ როგორი იქნება უფრო მისაღები ფორმულირებანი სკოლის პერსონალისა და მშობლებისთვის)?

მშობლები წელიწადში ორჯერ გაეცნობიან შეფასების შედეგებს. მათ შორის ერთხელ მაინც, სასურველია წლის ბოლოს, ეს წერილობითი ფორმით მოხდეს.  მეორე გაცნობა შესაძლებელია მოიცავდეს შეხვედრასა და გასაუბრებასაც მასწავლებელსა და მშობელს შორის. სკოლა იღებს გადაწყვეტილებას, რომელია ყველაზე შესაფერისი დრო ასეთი ანგარიშგებისა და შეხვედრებისთვის და აკეთებს კიდევაც შესაბამის ჩანაწერს შეფასების პოლიტიკის დოკუმენტში ანგარიშგების განრიგის შესახებ.

ამ ფორმალური შეხვედრების გარდა მასწავლებლები შესაძლებელია შეხვდნენ მშობლებს არაფორმალურადაც. შეფასების პოლიტიკაში სპეციალურად უნდა აღინიშნოს ამგვარი შეხვედრების დასაშვები სიხშირისა და ხასიათის შესახებ.

სკოლამ შესაძლოა საჭიროდ მიიჩნიოს, რომ მასწავლებლებისა და მშობლების შეხვედრის ფორმატი წინასწარ გაწერილი და შეთანხმებული იყოს. შეხვედრების გზამკვლევიც კი შეიძლება არსებობდეს, რომლითაც მასწავლებლები ისარგებლებენ შეხვედრების წარმართვისთვის. ასეთი გზამკვლევი, როგორ წესი, მოიცავს ინსტრუქციებს დროის ეფექტურად გამოყენების, აგრეთვე, ბავშვის შესახებ ინფორმაციის პოზიტიურად წარდგენის,   მშობლებისთვის გასაგებ ენაზე კომუნიკაციის, ბავშვის დახმარების თაობაზე რეკომენდაციების შესახებ.

დირექტორმა უნდა დაამტკიცოს სპეციალური განკარგულება შეფასებით მიღებული ინფორმაციის ხელმისაწვდომობაზე იმ პირთა მხრიდან, ვინც არ არიან მშობლები. შეფასების პოლიტიკის დოკუმენტში უნდა აისახოს ინფორმაციის გადაცემის პროცედურებიც.

რა დროის განმავლობაში უნდა ინახებოდეს შეფასებით მოპოვებული ინფორმაცია?

შეფასების სასკოლო პოლიტიკაში უნდა აისახოს, თუ როგორ და სად შეინახება  თითოეული მოსწავლის შეფასების მონაცემები. მნიშვნელოვანია, რომ ეს ინფორმაცია საიმედოდ იყოს დაცული და ინახებოდეს საკმაოდ ხანგრძლივი დროის განმავლობაში, რათა მოსწავლეებმა სკოლის დასრულების შემდგომ პერიოდშიც შეძლონ სარგებლობა ამ ინფორმაციით. კომპიუტერებში შენახული ინფორმაცია დაცული უნდა იყოს ისე, რომ შეზღუდული იყოს მისი ხელმისაწვდომობა. ინფორმაციის ელექტრონული ასლები უნდა იყოს დასათაურებული და საიმედოდ დაცული.

კონტურული რუკა გეოგრაფიაში პრაქტიკული სამუშაოების შესრულების საფუძველია და, როგორც წესი, ერთბაშად არ ივსება.  გთავაზობთ პრაქტიკულ სავარჯიშოებს კონტურულ რუკაზე სამუშაოდ.

პრაქტიკული სამუშაო N 1 –  სამხრეთ ამერიკის პოლიტიკური რუკა

ა) სამხრეთ ამერიკის კონტურულ რუკაზე აღნიშნეთ შემდეგი გეოგრაფიული ობიექტები:  არგენტინა, ბოლივია, ბრაზილია, ვენესუელა, გაიანა, გვიანა, კოლუმბია, პანამა, პარაგვაი, პერუ, სურიმნამი, ტრინიდადი და ტობაგო, ურუგვაი, ფოლკლენდის კუნძულები, ჩილე, ეკვადორი და მიუწერეთ დედაქალაქების  (ადმინისტრაციული ცენტრების) სახელწოდებები.  ბ) შავი ფერით გააფერადეთ საფრანგეთისა და ბრიტანეთის დამოკიდებული ტერიტორიები, მწვანე ფერით – ქვეყნები, რომელთაც არა აქვთ ზღვაზე გასასვლელი, წითელი ფერით კი – სახელმწიფოები, რომლებიც ორ კონტინენტზე მდებარეობენ.

პრაქტიკული სამუშაო N2 – მოსახლეობის მიგრაცია

ა) მსოფლიოს პოლიტიკური რუკის გამოყენებით კონტურულ რუკაზე აღნიშნეთ მოსახლეობის რაოდენობის მიხედვით მსოფლიოს 10 უდიდესი ქვეყნის საზღვრები და სახელწოდებები. ბ) კონტურულ რუკაზე ლურჯი ფერის ისრებით აღნიშნეთ მოსახლეობის მიგრაციის ძირითადი მიმართულებები XVI – ХХ  საუკუნის დასაწყისში: ევროპიდან ჩრდილოეთ და სამხრეთ ამერიკაში, ავსტრალიასა და სამხერთ აფრიკაში; აფრიკიდან ჩრდილოეთ და სამხრეთ ამერიკაში. წითელი ფერის ისრებით კი თანამედროვე მიგრაციის მიმართულებები:  ყოფილი საბჭოთა კავშირის და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებიდან დასავლეთ ევროპაში, აღმოსავლეთ აზიიდან და მექსიკიდან – აშშ-ში,   ჩრდილოეთ აფრიკიდან და სამხრეთ-დასავლეთი აზიიდან (ახლო აღმოსავლეთიდან) დასავლეთ ევროპის ქვეყნებში.  გ) გამოიტანეთ დასკვნა მოსახლეობის განლაგებისა და მიგრაციის მიმართულებების შეცვლის მიზეზების შესახებ. დ) მწვანე ფერით დაშტრიხეთ ქვეყნები, სადაც ჭარბობს ემიგრაცია, ხოლო ყვითელი ფერით ქვეყნები, სადაც ჭარბობს იმიგრაცია და გაუკეთეთ წარწერები.

პრაქტიკული სამუშაო N 3 – ტურიზმის გეოგრაფია 

ა) მსოფლიოს ან რომელიმე რეგიონის კონტურულ რუკაზე პირობითი ნიშნებით აღნიშნეთ იუნესკოს მსოფლიო მემკვიდრეობის სიაში შეტანილი ბუნების უნიკალური ძეგლები ან ისტორიული ღირსშესანიშნაობები, რომელთა მონახულებასაც სთავაზობთ ტურისტებს; ბ)  შეარჩიეთ ტრანსპორტის სახეები, რომელთა საშუალებით აპირებთ ამ ობიექტების მონახულებას და დახაზეთ რუკაზე მარშრუტი – ციფრებით აღნიშნეთ მოსანახულებელი ობიექტების თანმიმდევრობა; გ) დაასაბუთეთ თქვენ მიერ შერჩეული ობიექტების მონახულების მნიშვნელობა.

პრაქტიკული სამუშაო N 4 – ქვეყნების გეოგრაფიული მდებარეობა

ა) კონტურულ რუკაზე წითელი ფერით დაშტრიხეთ კუნძულოვანი ქვეყნები, მწვანე ფერით – ნახევარკუნძულოვანი სახელმწიფოები, ხოლო ყვითელი ფერით – ის ქვეყნები, რომელთაც არა აქვს ზღვაზე გასასვლელი.  თითოეულ ქვეყანას გაუკეთეთ შესაბამისი წარწერა: ქვეყნისა და მის დედაქალაქის სახელი.  ბ)  ჩამოთვალეთ რეგიონები, სადაც ჭარბობს სხვადასხვა გეოგრაფიული მდებარეობის მქონე ქვეყნები.

პრაქტიკული სამუშაო N 5 – მსოფლიო მეურნეობის ცენტრები

ა) მსოფლიოს კონტურულ რუკაზე სხვადასხვა ფერის დაშტრიხვით აღნიშნეთ მსოფლიოს მეურნეობის ძირითადი ცენტრები; ბ) დამოუკიდებლად შეარჩიეთ წრიული დიაგრამების მასშტაბი (წრის დაიამეტრი), რომლებიც თითოეული რეგიონის ხვედრით წილს ასახავს მსოფლიოს მშპ-ში; გ) ააგეთ წრიული დიაგრამები და განათავსეთ ისინი რუკაზე მსოფლიოს მეურნეობის შესაბამის ცენტრებში; დ) გაუკეთეთ წარწერები მსოფლიო მეურნეობის ცენტრებს და მიუწერეთ მათი წილი მსოფლიო მშპ-ში; ე) გამოიტანეთ დასკვნა მსოფლიო მეურნეობის ძირითადი ცენტრების განლაგების შესახებ.

პრაქტიკული სამუშაო N 6  –  ბუნებრივი და შრომითი რესურსების პრობლემის შესწავლა დასავლეთ ევროპის ქვეყნების ინტეგრაციის პროცესში.

ა) ევროპის კონტურულ რუკაზე აღნიშნეთ ევროპის ძირითადი სასარგებლო წიაღისეულის მოპოვების ადგილები;   ბ)  რუკაზე პირობითი ნიშნებით აღნიშნეთ არამინერალური რესურსების – ტყის, თევზის, აგროკლიმატური, ჰიდროენერგეტიკული, გეოთერმული  –  განლაგების ძირითადი რეგიონები. გ) ფურცელზე ამოიწერეთ ევროპის ქვეყნები, რომლებიც ბუნებრივი რესურსებით შედარებით მდიდარი თუ ღარიბია; დ) ჩამოთვალეთ ძირითადი მიმწოდებლები და აღნიშნეთ ევროპის ქვეყნებისთვის შედარებით მისაღები გზა ნედლეულის ძირითადი სახეების  –  ნავთობი და გაზი, ნახშირი, შავი და ფერადი ლითონები – გადასატანად;  ე) რუკაზე წითელი ფერის წარწერები გაუკეთეთ იმ ქვეყნებს, სადაც ჭარბობს ემიგრაცია, ხოლო ლურჯი ფერის  – სადაც ჭარბობს იმიგრაცია; ვ)   ისრებით აჩვენეთ მიგრანტების გადაადგილების ძირითადი მიმართულებები ევროპის ტერიტორიაზე; ზ)  სხვადასხვა ფერით დაშტრიხეთ ჩრდილოეთ, დასავლეთ, სამხრეთ, აღმოსავლეთ და ცენტრალური ევროპის ტერიტორია; თ) მწვანე ფერით გაუსვით ხაზი ევროკავშირის ქვეყნებს; ი) იმსჯელეთ შრომის, რესურსების და კაპიტალის თავისუფალი გატანის დადებით და უარყოფით მხარეებზე ერთიანი ევროპის პირობებში.

პრაქტიკული სამუშაო N 7 – ევროპის ძირითადი სამრეწველო და სასოფლო-სამეურნეო რაიონების კარტოსქემის შედგენა.

ა)    ევროპის კონტურულ რუკაზე  გაუკეთეთ წარწერები მეზობელ რეგიონებს და კონტინენტის მოსაზღვრე ოკეანეებსადა ზღვებს; ბ)  პირობითი ნიშნებით აღნიშნეთ ევროპის ქვეყნების მოპოვებითი მრეწველობის ძირითადი რაიონები;  გ) პირობითი ნიშნებით აღნიშნეთ ევროპის ქვეყნების ძირითადი სამრეწველო  რაიონები, ისე რომ ასახოთ მათი სამრეწველო სპეციალიზაცია;  გაუკეთეთ წარწერები რაიონებს;  დ) პირობითი ნიშნებით აღნიშნეთ ქვეყნები, სადაც  ენერგეტიკის სტრუქტურაში ჭარბობს  ჰეს-ები და აეს-ები; ე) სხვადასხვა ფერით  შეაფერადეთ  ქვეყნების ტერიტორიები   სოფლის მეურნეობის ტიპების  მიხედვით; ე) გამოიტანეთ დასკვნა ევროპის მრეწველობისა და სოფლის-მეურნეობის განვითარების შესახებ.

შესრულებული სამუშაოს ნიმუში

პირობითი ნიშნები

ა) აფრიკის კონტურულ რუკაზე აღნიშნეთ ჩრდილოეთ და ტროპიკული აფრიკის  საზღვრები და გააკეთეთ წარწერები; ბ) ასევე გაუკეთეთ წარწერები აფრიკის  მეზობელ რეგიონებს და კონტინენტის მოსაზღვრე ოკეანეებსა და ზღვებს;  გ) პირობითი ნიშნებით აღნიშნეთ სასარგებლო წიაღისეულის – ნავთობის, ბუნებრივი აირის, ქვანახშირის, რკინის მადნის, ქრომიდების, მანგანუმის, ალუმინის, სპილენძის, კობალტის, პოლიმეტალების, კალის, უარნის, ოქროს, პლატინის, ფოსფორიტების, აზბესტის, გრაფიტის და ალმასების  მოპოვების  ადგილები; დ) პირობითი ნიშნებით აღნიშნეთ რეგიონები, რომლებიც  ტყის, წყლის, ჰიდროენერგიის და რეკრეაციული რესურსებითაა მდიდარი. ე) სხვადასხვა მასშტაბის პირობითი ნიშნებით აღნიშნეთ რუკაზე დამამუშავებელი მრეწველობის  ძირითადი რაიონები და ცენტრები, ისე რომ ასახული იყოს მათი სპეციალიზაცია და გაუკეთეთ წარწერები.  ვ) სხვადასხვა ფერით  შეაფერადეთ  უმთავრესი საექსპორტო კულტურების – არაქისის, ზეთის პალმის, ციტრუსების, ყურძნის, ყავის, კაკაოს, ბამბის მოყვანის ძირითადი არეალები;  ზ)  პირობითი ნიშნებით აღნიშნეთ აფრიკის მეცხოველეობის ძირითადი რეგიონები;  თ) გამოიტანეთ დასკვნა აფრიკის მომპოვებელი და დამამუშავებელი მრეწველობის და სოფლის მეურნეობის ძირითადი რაიონების განლაგებისა და სპეციალიზაციის შესახებ.პრაქტიკული სამუშაო N 8- აფრიკის ძირითადი სამრეწველო და სასოფლო-სამეურნეო რაიონების კარტოსქემის შედგენა.

ყურადღება: არ დაგავიწყდეთ  პირობითი ნიშნების მითითება

შესრულებული სამუშაოს ნიმუში

პუბერტატულ პერიოდს ხშირად უწოდებენ გარდატეხის ასაკს. გულისხმობენ მოზარდ ორგანიზმში მიმდინარე მნიშვნელოვან პროცესებს, რომლებიც განვითარების ერთი სტადიიდან მეორეში გადასვლასთანაა დაკავშირებული. ბავშვობიდან ზრდასრულობაში გადანაცვლება ინდივიდის ფიზიკური, გონებრივი, ზნეობრივი, სოციალური ტრანსფორმაციის პროცესთა ჯაჭვს წარმოადგენს.

ბიოლოგიური თვალსაზრისით, სქესობრივი მომწიფება დამოკიდებულია თავის ტვინში მიმდინარე რთულ ფიზიკო-ქიმიურ პროცესებზე, რომელთა მმართველი იერარქია ჰიპოთალამუსისა და ჰიპოფიზის სტრუქტურებში მდებარეობს. მათ მიერ გამოთავისუფლებული ნივთიერებები განაპირობებს ორგანიზმში მიმდინარე ცვლილებათა კასკადს, რომლის წამყვანი ფაქტორია სასქესო და ზრდის ჰორმონების აქტივაცია და მოზარდის გონებრივი და ფიზიკური გარდაქმნა.

პუბერტატული ასაკის დასაწყისი და ხანგრძლივობა დაკავშირებულია ინდივიდის სქესობრივ და ეთნიკურ კუთვნილებასთან, სხეულის გენეტიკურ და ფიზიოლოგიურ თავისებურებებთან, კლიმატურ სარტყელთან და სხვ. მეცნიერები სავარაუდო ასაკად გოგონებთან 10-11 წელს მიიჩნევენ, ხოლო ვაჟებთან – 12-13 წელს. მნიშვნელოვანი დარღვევების არარსებობისას შესაძლებელია დადგენილი ვადებიდან უმნიშვნელო გადახრა.

გარდატეხის ასაკის დადგომასთან ერთად ტრანსფორმირდება სხეულის ზოგადი პროპორციები. ზრდასრულ ზომებს აღწევს ჯერ თავი, მტევნები და ტერფები, შემდეგ – კიდურების დანარჩენი ნაწილები და ტორსი. ხდება რეპროდუქციული ორგანოებისა და მეორეული სასქესო ნიშნების სწრაფი ჩამოყალიბება. ჩონჩხის განვითარება ჩამორჩება კუნთოვან მასას, რაც სხეულს ერთგვარ კუთხოვან შესახედაობას ანიჭებს. შესაძლოა, გამოვლინდეს ტანდეგობის დარღვევის სხვადასხვა ფორმა ან თავი იჩინოს სირთულეებმა ორგანოთა ჟანგბადით მომარაგების თვალსაზრისით. სისხლძარღვოვანი და კუნთოვანი ტონუსის შენარჩუნებას ართულებს ე.წ. ჰორმონული ქარიშხალი.

მომწიფების პერიოდში მიმდინარე ცვლილებები აისახება ორგანოთა ფუნქციურ თავისებურებებზე, რაც განაპირობებს ადვილად დაღლას და შრომის ნაყოფიერების დაქვეითებას. ინდივიდი ვერ არეგულირებს ენერგიის დანახარჯს და რესურსებს. მშობლები ხშირად აღნიშნავენ შვილის „გაზარმაცებას“. ზოგჯერ მოზარდი ფიზიკურ აქტიურობას წამოწოლას ამჯობინებს, უარს ამბობს თავის მოვალეობათა შესრულებაზე და დაღლილობას იმიზეზებს.

სხეულის მასის მატება ვაჟებთან უპირატესად კუნთოვანი ქსოვილის განვითარების ხარჯზე ხდება, რაც იწვევს ნატიფი მოძრაობებისა და კოორდინაციის დროებით დისონანსს. მეტყველება ხდება უფრო ლაკონიური, სტერეოტიპული. ამასთან, რთულდება მოსმენილი ინფორმაციის აღქმა და დამახსოვრება. ხშირად ვაჟებს უფუჭდებათ კალიგრაფია, უძნელდებათ ნააზრევის წერილობით გადმოცემა. გოგონები შედარებით ადვილად ახერხებენ განზოგადებულ თემებზე წერას. ისინი ხშირად აწარმოებენ დღიურებს და თხზავენ ესეებს.

გარდატეხის ასაკის მნიშვნელობა განისაზღვრება იმითაც, რომ ამ პერიოდიდან შესამჩნევი ხდება პიროვნების ძირითადი მორალური და სოციალური შტრიხების ჩამოყალიბება. გარდატეხის ასაკში მოზარდი იწყებს ფიქრს საკუთარ მომავალზე და ცდილობს ერთგვარი სცენარის წარმოდგენას. ამასთან, ოცნების შინაარსი კონსტრუქციულია და ნაკლებად ითვალისწინებს შესაძლო სირთულეებსა და დაბრკოლებებს.

მოზარდობის სოციალიზაციის პირველი ფაზა ვლინდება სიმწიფის განცდით. ინდივიდი ცდილობს თავი დაიმკვიდროს როგორც ზრდასრულმა ადამიანმა. ის ჯერ კიდევ თვითგამორკვევის სტადიაზე იმყოფება, როცა საზოგადოება მას მიაკუთვნებს რომელიმე ასაკობრივ ჯგუფს და შესაბამისად ცვლის მისდამი მიდგომებსა და მოთხოვნებს, რაც ბავშვის მოუმზადებელ ფსიქიკაში თავდაცვითი რეფლექსის აღმოცენებას იწვევს. პუბერტატულ პერიოდში გამოვლენილ ფსიქოლოგიურ თავისებურებებს „გარდამავალი ასაკის კრიზისის“ სახელით მოიხსენიებენ. ის მოიცავს არაერთ საყურადღებო კომპონენტს, რომლებიც სხვადასხვა ინდივიდში სპეციფიკურ ქცევით რეაქციებს იწვევს და შესაძლოა, გარშემო მყოფთათვის მიუღებელი ფორმითაც გამოიხატოს. მათ შორის აღსანიშნავია:

1) დამკვიდრებული წესებისა და კანონებისადმი დაუმორჩილება, არსებული ავტორიტეტების ნიველირება და საკუთარი კერპებისა და ნორმების შექმნა, პროტესტის გამოხატვის მარგინალური ფორმა;

2) უკიდურესი თავდაჯერება, ხასიათის სიხისტე და გარემო ფაქტორთა შეფასებისას უაპელაციო დასკვნების გამოტანა;

3) გარშემო მყოფთა მხრივ მისი გარეგნობის შეფასებისადმი მაღალი სენსიტურობა (ძლიერდება ინტერესი საკუთარი მიმზიდველობის, აღნაგობის, წონის, კანის მიმართ; ვაჟები დიდ ყურადღებას აქცევენ კუნთოვანი მასის განვითარებას, სიმაღლსი მატებას, გოგონები – სხეულის წონას, გარშემოწერილობას, ფეხების ფორმას…);

4) ხასიათის არასტაბილურობა, ემოციურ რეაქციათა აფეთქება და მოულოდნელი ჩაქრობა, იმპულსურობა და არამდგრადობა, ემოციების მართვასთან დაკავშირებული პრობლემები;

5) პათოლოგიური მორცხვობა, ჩაკეტილობა, დაბალი თვითშეფასება, განმარტოების სურვილი, დეპრესიისადმი მიდრეკილება;

6) თვითდამკვიდრებისა და საკუთარი პიროვნების იდეალიზების ტენდენცია, სხვებზე დომინირების სურვილი, რაც შესაძლოა გამოიხატოს უფრო სუსტი თანატოლების დაცინვითა და ჩაგვრით.

გარდატეხის ასაკის პრობლემების ბიოლოგიურ საფუძველს წარმოადგენს მოზარდის სხეულსა და ფსიქიკაში მიმდინარე პროცესები, თუმცა მათთან დაკავშირებული სირთულეების გაანალიზება და დაძლევა მთელი საზოგადოების საზრუნავია. ძალიან მნიშვნელოვანია მშობლებისა და მასწავლებლების მზაობა. საკითხის დელიკატურობიდან გამომდინარე, რთული სიტუაციის განმუხტვისას აუცილებელია ბავშვთა ფსიქოლოგის ან ექიმის ჩართვა, ვინაიდან ამ ასაკობრივ კონტინგენტში ხშირად შეინიშნება დეპრესიული მდგომარეობა, აგრესიულობა.

პიროვნული კონტაქტების პროექცია მოზარდისთვის ერთგვარი ორიენტირია ყოველდღიურ ცხოვრებაში. სოციუმში, სადაც ბავშვს აკლია უფროსების ყურადღება და არ არსებობს ნდობა, ყალიბდება გარემომცველი სამყაროს მიმართ მტრული დამოკიდებულება. მნიშვნელოვანი ასპექტია ოჯახის წევრებთან ურთიერთობის ფორმები. ამ პერიოდში ორივე სქესის მოზარდების თვითშეფასების დონეზე დიდ გავლენას ახდენს სამეგობრო წრის ფაქტორიც.

ასაკთან ერთად ოჯახისადმი მიჯაჭვულობა მცირდება. ჩნდება დისტანცია მშობლებსა და შვილებს შორის. ბავშვები იწყებენ პიროვნული დამოუკიდებლობის სურვილის გამოვლენას, თუმცა ემოციურად ჯერ კიდევ მნიშვნელოვნად არიან დამოკიდებულნი დედ-მამაზე. თუ ოჯახში არსებობს იმავე სქესის უფროსი დედმამიშვილი, რომელიც წარმატებული და ავტორიტეტული პიროვნებაა, ოჯახის უმცროსი წევრი მის მიბაძვას იწყებს. ეს ყოველთვის არ არის პოზიტიური მოვლენა, ვინაიდან შესაძლოა მოზარდს გაუჩნდეს კონკურენციის გრძნობა, რომელიც ეჭვიანობითა და შურიანობით გამოიხატება.

მომწიფების ასაკში თანატოლებთან ურთიერთობა კომუნიკაციის წამყვან ფორმას წარმოადგენს. მოზარდისთვის მნიშვნელოვანია იმ ჯგუფის აზრი, რომელსაც ეკუთვნის და თანამოაზრეების არსებობა უქმნის თავდაჯერებულობის განცდას. ამავე დროს, პიროვნული თვისებების ჩამოყალიბებაზე მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს კოლექტივის თავისებურება და ინდივიდის სტატუსი მასში. თინეიჯერის იზოლირებულობა მთლიანობისგან, მარტოობის განცდა იწვევს ფრუსტრაციას და შესაძლოა საფუძვლად დაედოს საკუთარი თავის მიმართ სკეპტიკურ დამოკიდებულებას.

გარდატეხის ასაკში მშობლების მფარველობიდან თავის დაღწევის მცდელობის პარალელურად მკვეთრად იმატებს მეგობრების შეძენის სურვილი. ახლობლის შერჩევის კრიტერიუმი მრავალგვარია. მოზარდები ზოგჯერ მსგავსი ინტერესების, მაგ., მუსიკალური მიმდინარეობის, შემსრულებლის, სპორტის რომელიმე სახეობის, გუნდის გარშემო ან უბრალოდ ტერიტორიული პრინციპით – „უბნელების“ სახელით ერთიანდებიან. აგრესიული სუბკულტურის წარმომადგენელთან ურთიერთობა, ყოველთვის არ ნიშნავს იმას, რომ თინეიჯერს ფსიქოლოგის მეთვალყურეობა სჭირდება ან პოტენციური კანონდამრღვევია.

დიდი სიფრთილეა საჭირო თინეიჯერისთვის იარლიყების მიკერების დროს. ხშირად უფროსები განგაშს ტეხენ და ნეგატიურად განეწყობიან მოზარდის მიმართ, თუ დაინახეს, რომ ის ატარებს პირსინგს, არატრადიციულ ვარცხნილობას, მაკიაჟს, უცნაურად იცვამს, აქვს აგრესიული შინაარსის სვირინგი ან იყენებს არანორმატულ ლექსიკას. ეს ყოველთვის არ მიუთითებს სერიოზულ პრობლემაზე, თუმცა, სტატისტიკის თანახმად, სიტუაციაში დროული გარკვევითა და სწორი ანალიზით მრავალი თავსატეხის თავიდან აცილება შეიძლება.

პუბერტატულ ასაკში მოზარდი სქესობრივი იდენტიფიკაციის ახალ საფეხურზე გადასვლას იწყებს. ჩნდება სიყვარულის გრძნობა, რომლის ობიექტი შეიძლება იყოს რეალური პიროვნებაც და რომელიმე ცნობილი ადამიანიც. ამ შემთხვევაში სოციალურ ქსელში მოზარდის კედელი ჭრელდება კუმირის ფოტოებითა და ვიდეოებით, თუმცა საბოლოო ჯამში გაიდეალებულ და მიუწვდომელ ობიექტს სავსებით ხელშესახები ადამიანი ჩანაცვლებს, ან მხოლოდ პირველობას წაართმევს.

სიყვარულთან ერთად მოზარდის ცხოვრებაში იწყება საინტერესო და რთული პერიოდი. ის ცდილობს აღფრთოვანების ობიექტისთვის თავის მოწონებას, რაც გამოიხატება საკუთარ გარეგნობაზე ჰიპერტროფირებული ზრუნვით. გოგონებს წონის მატების ტენდენციისას გაიტაცებთ გასახდომი საშუალებები. პათოლოგიურ შემთხვევაში სხეულის კონტროლი შესაძლოა კვებითი აშლილობის ისეთ ფსიქოსომატურ ფორმებში გადაიზარდოს, როგორიცაა ანორექსია, ბულიმია. ასევე მნიშვნელოვანია ურთიერთობათა სიღრმე, ორმხრივობა და პიროვნების ფსიქოემოციური სტატუსი. სიტუაციის არასწორად წარმართვის შემთხვევაში ჩნდება გაუაზრებელი ქორწინების, დაუცველი სქესობრივი კონტაქტების, არასასურველი ორსულობის საფრთხე, ხოლო უარყოფის შემთხვევაში – დეპრესიისა და სუიციდისა.

კოგნიტიური განვითარების თვალსაზრისით გარდატეხის ასაკი მნიშვნელოვანი პერიოდია. მოზარდი ლოგიკური მსჯელობითა და აბსტრაქტული ცნებებით ეწევა ოპერირებას, ამასთან, არ ითვალისწინებს კონკრეტული გარემოების ობიექტურ სურათს. ის ხარბად მიილტვის ცოდნის შეძენისკენ, თუმცა არ ზრუნავს მის სისტემატურობაზე. ხშირად ამჟღავნებს მუსიკით, სპორტის ამა თუ იმ სახეობით დაკავების სურვილს, პარალელურად სურს ხატვისა თუ უცხო ენების შესწავლაც, იმავდროულად, ნაკლებად ფიქრობს სასკოლო დავალებების მომზადებაზე.

მოზარდები გონებრივ პოტენციალს მიმართავენ იმ სფეროსკენ, რომელიც ყველაზე მეტად ხიბლავთ. ინდივიდი ერთსა და იმავე დროს ამჟღავნებს ხასიათის უკიდურეს მხარეებს: რომანტიკულობასა და ცინიზმს, სინაზესა და უხეშობას, მორცხვობასა და სითამამეს… მომწიფების ასაკისთვის დამახასიათებელია მასისგან გამორჩევის სურვილი, რისთვისაც მოზარდი ცდილობს საკუთარი მოთხოვნილებების, განცდების, შესაძლებლობების, სურვილებისა და აზრების გამოხატვას. თინეიჯერისთვის მნიშვნელოვანია დამოუკიდებლობის ხარისხი. ზეწოლა გარშემო მყოფთა მხრის და დაბალი თვითშეფასება ქმნის წინააღმდეგობებს დასკვნების გამოტანისას, რაც ზრდასრულ ასაკში შესაძლოა ხასიათის სპეციფიკურ შტრიხად იქცეს. კოგნიტიური განვითარების დონეს განსაზღვრავს საარსებო სივრცე, სუბიექტის წიგნიერება, ინტელექტუალური პოტენციალი.

ფიზიკური „მე“-ს გამოსახულებასა და თვითშემეცნებაზე გავლენას ახდენს მომწიფების ტემპი და დასაწყისი. აქსელერაცია იძლევა უკეთეს საშუალებას პიროვნული განვითარებისთვის, თუმცა საწყის ეტაპზე მოზარდს სერიოზულ პრობლემებს უქმნის. თანაკლასელთა დიდი ნაწილი ჯერ კიდევ ბავშვია, როცა იგი ფიზიკურად და გონებრივად უფროსი ასაკის ნიშნებს ავლენს. თვითშეფასება მნიშვნელოვანწილად აყალიბებს ინდივიდის ფსიქიკურ ჯანმრთელობას, ეხმარება მას სოციალურ ადაპტაციაში და გავლენას ახდენს მის სასწავლო და პროფესიულ წარმატებებზე, მორალურ და იურიდიულ კანონებთან მიმართებაზე.

ამრიგად, პუბერტატული პერიოდის მოზარდებთან ურთიერთობისას უნდა გვახსოვდეს, რომ მათი წლოვანებისთვის დამახასიათებელ თავისებურებათა წყება მაღალი სენსიტურობისა და აქტუალურობის გამო დელიკატურ მიდგომას მოითხოვს. იმავდროულად, საჭიროა პიროვნებასთან მუდმივი სიახლოვე და სირთულეების დაძლევისას სკოლისა და მშობლების თანამშრომლობა. გადაუჭრელი პრობლემების არსებობისას აუცილებელია შესაბამისი პროფესიის პირთა (ექიმის, ფსიქოლოგის, სამართალდამცავი სტრუქტურების) ჩართვა. მასწავლებლების, ოჯახისა და სოციუმის სხვა წევრების თანადგომითა და მხარდაჭერით უმეტესად ხერხდება „გარდატეხის ასაკის კრიზისის“ მაქსიმალურად უმტკივნეულოდ დაძლევა.

არაფრით გამორჩეული დღე საღამოვდებოდა. უგუნებოდ ჩავუქროლე ფეისბუქის სიახლეებს და ის იყო, უიმედოდ უნდა ჩამეხურა, რომ უცებ, მეგობრის კედელზე ახალგაზრდა ქალის შავ-თეთრ ფოტოს მოვკარი თვალი. გავხსენი. ეს ქალი აქამდე არასდროს მენახა, არც არაფერი გამეგო მის შესახებ. ფოტოს ქვეშ ეწერა: „მედიკო მებურიშვილი. რა ღუპავს სილამაზეს?!“ (თუ რაღაც ამდაგვარი აზრის მცირე კომენტარი).

შავ-თეთრ ფოტოზეც ისეთი ფერადებით ასხივებდა ეს ქალი, რომ თავფეხიანად მოვინუსხე და მაშინვე დავიწყე მისი ამბის გარკვევა. ფიქრშიც ღრმად აღმებეჭდა და როგორც ასეთ დროს ხდება ხოლმე მომდევნო დღეებში ბევრი რამ თავის გარშემო გადაალაგა.

მედიკო მებურიშვილი – გასული საუკუნის 60-იანი წლების თბილისის ლეგენდა! 21 წლისა გარდაცვლილა მეტად უცნაურ ვითარებაში, რაც დღემდე მის საახლობლო წრეებში ათასგვარი მითქმა-მოთქმის საბაბია. მთელი თბილისი ხომ იცნობდა და, ლამის მთელი საბჭოთა კავშირიცო, ამბობენ. ისეთ გოგოებს, მედიკო რომ იყო, საბჭოეთში, ცხადია, ადვილად შეამჩნევდნენ. ვინ დააცდიდა თვითმყოფობას, თავისთავობას!

ეს თავისთავი კი მედიკოს ისეთი ჰყოლია!..

მხოლოდ გარეგნული სილამაზე რომ არა ვთქვათ (ის სილამაზის იმ კატეგორიას ეკუთვნის, ყველა დროში და ყველანაირი ესთეტიკისთვის ერთმნიშვნელოვნად აღიარებული ეტალონი რომაა – სილამაზე თავის მარადიულ ფორმაში!), ეს გოგო ძალიან განათლებული, დახვეწილი, უამრავი ნიჭითა და უნარით დაჯილდოებულიც ყოფილა. გიტარას უკრავდა და მღეროდა, იქცეოდა იმდროინდელი „სტანდარტებისთვის“ სრულიად შეუსაბამოდ – ლაღად, თავისუფლად, ბოჰემურად; რუსთაველზე ცხენითაც კი უჯირითია თურმე, რაც მისი მხრიდან დაახლოებით ისეთივე პროტესტის გამოხატულება მგონია, როგორიც გურამ რჩეულიშვილის „ალავერდობაში“, მოთხრობის გმირის თავგანწირული ავარდნა ალავერდის გუმბათზე… მოკლედ, რჩეული იყო. თან, მდიდარი ოჯახის შვილი. თან, დიდი და პირქუში საბჭოეთის პირმშო, იმ საბჭოეთის, მტერზე უფრო მეტად რომ ეჯავრებოდა თვითმყოფადი ადამიანი.

და, დედასაბჭოეთმა 21 წლის მედიკოსთვისაც მოიცალა და სულ საკუთარივე ლამაზი ხელებით გაანადგურებინა თავისი თავი, ჩააასრესინა საკუთარ თავში პიროვნება, სული და სხეული… რას აღარ ამბობდნენ თურმე მასზე, რა ლეგენდები აღარ დადიოდა, ზედმიწევნით მუშაობდა პროპაგანდის მანქანა, ჰოდა, „ქალი-განგსტერიდან“ დაწყებული, ქურდით, ნარკომანითა და ავაზაკით დასრულებული, მედიკოს მიმართ ხსენებულ უამრავ ეპითეტს გაიგონებდით, ზოგი აწყვეტილი ზიზღით რომ წარმოთქვამდა, შურის და ბოღმის დასანთხევი ექსპრესიით, ზოგიც – დაეჭვებით, დანანებით, მაგრამ მაინც ყოვლისშემძლე „მორალური“ საბჭოთა სისტემის წინაშე ანგარიშვალდებულებით, იმის შიშითაც, ვაიდა მომავალ თაობებზე ეს „უხამსი მაგალითი“ მზარდი პროგრესიით გავრცელებულიყო.

გადავამოწმე სისტემის ნამუშევარი „მასებში“ და დედაჩემსაც ვკითხე სასხვათაშორისოდ, მედიკო მებურიშვილი გაგიგია-მეთქი? აღმოჩნდა, რომ გაუგია კი არა, იმაზე მეტიც სმენოდა, ვიდრე გაზეთებში იწერებოდა ან კულუარებში ითქმოდა. ჯერ გამიკვირდა, რატომ აქამდე არასდროს ჩემთან არ უხსენებია ეს სახელი, მერე, ამ ყველაფრის ეპოქალურ კონტექსტზე რომ დავფიქრდი, მივხვდი, დედაც იმ საყოველთაო ტაბუს მსხვერპლი იყო და იმიტომ. ოდესღაც, როცა მედიკოზე უთხრეს, ეს ტაბუც ტვიფარივით აღუბეჭდეს ცნობიერში, რომ რაც შეიძლება  ნაკლებად ეხსენებინა, პირველ რიგში – შვილებთან.

და საერთოდ, ცუდ გოგოებზე ლაპარაკი ხომ ძალიან ცუდია!

ნაირა გელაშვილი იხსენებს თავის ბიოგრაფიულ რომანში „სარკის ნატეხები“ მედიკო მებურიშვილს; კონსტანტინე გამსახურდიაც იხსენებდა, 21 წლის „განგსტერი ქალის“ გასვენებას რომ შეესწრო რუსთაველის გამზირზე და გაოცდა – ამდენი ხალხი გალაკტიონ ტაბიძის დაკრძალვის შემდეგ თბილისში აღარ ენახა! რუსთაველიდან საბურთალოს სასაფლაომდე ზღვა ხალხი ფეხით მიაცილებდა, ოფიციალური ვერსიით „წამალში გაპარულ“, არაოფიციალურით კი, მუხანათურად მოკლულ გოგოს, დაღუპულ სილამაზეს და, ვის არ ნახავდით თურმე ამ პროცესიაზე – ე.წ ინტელიგენციას, იმდროინდელ თბილისურ არისტოკრატიას, კანონიერ ქურდებს, კრიმინალებს, ბავშვებს, რაც მთავარია – ბავშვებს!

რამ შეყარა ეს ხალხი ერთად, რამ გააერთიანა – სილამაზის სიკვდილზე მწუხარებამ თუ ცნობისმოყვარეობამ? ველურმა ინტერესმა, ეჭვმა, ინტრიგამ თუ ენით უთქმელი საიდუმლოს განცდამ, რომ რაღაც მნიშვნელოვანი ჩაესვენა მზესავით, რაღაც გამოუსწორებელი და განუმეორებელი დამთავრდა და ამაში წვლილი ყველას მიუძღოდა?..

იმდროინდელი მორალით (თუმცა, მორალი, როგორც საზოგადოების მართვის მექანიზმი იდეოლოგების და ნაძირლობისკენ მიდრეკილი ხელისუფლების ხელში ყოველთვის მარგინალური და ანტიმორალურია), მედიკო მებურიშვილისნაირი გოგოები ახალგაზრდობას რყვნიან, ცუდ მაგალითს იძლევიან, ისინი თავად ისპობენ თავს და ამით სჩადიან ყველაზე დიდ ბოროტებას, რადგან არაფრად აგდებენ სიცოცხლეს – ამ დიდ საჩუქარს სამყაროში არსებობისა… მე თუ მკითხავთ (ან მე ვინა მკითხავს, ან რა დიდი კითხვა ამას უნდა) – მედიკო მებურიშვილი საბჭოთა სისტემამ მოსპო, გაანადგურა როგორც ინდივიდი, პიროვნება. რამდენი მაგალითი ვიცით მსგავსი ბოროტებისა, რამდენი ასეთი თვითმყოფადი სულის ცოდვა აწევს ურჩხულ საბჭოეთს და ნებისმიერ იმპერიას, გნებავთ – სისტემას, რომელსაც, თავისი არსით, ადამიანი სძულს!

თუმცა, ის სისტემა დაინგრა(?) და ბევრი რამ გადაფასდა, დღეს მედიკოსნაირი გოგოების თავგადასავალი მათ მიმართ თანაგრძნობას უფრო აღძრავს. ზოგმა იქნებ რაღაც დიდი რომანტიზმიც განჭვრიტოს და წინარე წყობისგან მოძულებული ქალი გმირად გამოაცხადოს, ვინ იცის…

მაგრამ, ვინ გაიგებს ამ თავგადასავლების მთელ ჭეშმარიტებას, ვინ ჩასწვდება ბოლომდე ამ საიდუმლოებებს?! ვინ აღწერს გულისგამხეთქი სინამდვილით, ვინ არიან ეს ცუდი გოგოები, რა ძალას დაატარებენ, რა ტკივილებით მიდიან ამ სამყაროდან, რა ვაწყენინეთ ან რაა ის, რაც ყველაზე მეტად უნდა ვაპატიოთ?

ისინი კი, ყოველთვის იქნებიან – ცხოვრებაშიც, დაწერილ და დაუწერელ ტექსტებშიც, სიმღერებში, ნახატებში, ყველგან – ეს ლამაზი და სევდიანი ცუდი გოგოები, დინების წინააღმდეგ მიმქროლავნი, ყველაზე ბედნიერი და ყველაზე უბედური, გოგოები, ვისიც ყოველთვის შეგვშურდება, ვისაც ფარულად, სიზმრებში და ოცნებებში მაინც მივბაძავთ, ვისაც, თუ შევძლებთ, მოვარჯულებთ კიდეც, დავიმსგავსებთ, თუ რომელიმე მათ შორის სუსტი აღმოჩნდა და დაგვყვა… ან, ძლიერი! ვინ იცის!

ხოლო რაც შეეხება ტაბუს, საბედნიეროდ, დღეს სხვაგვარად ფიქრობს ადამიანი. ყოველ შემთხვევაში, იმაზე თავისუფლად მაინც, ვიდრე კაცთმოძულე მონსტრი წყობა აიძულებდა. დღეს აღარც იმის საშიშროებაა, ცუდ გოგოებზე ჩურჩულით და იატაკქვეშეთში ვილაპარაკოთ, ბავშვებს მათი ამბები მოვარიდოთ და უფრო მეტიც – საჩვენოდ შევაფერადოთ, მივასწორ-მოვასწოროთ, მოკლედ, „ფაქტები დავამახინჯოთ“, რათა მოზარდებისთვის უფრო ასატანი გახდეს გასააზრებლად ამ გოგოების მწარე გამოცდილება… დღეს ერთმანეთს აღარაფერს ვუმალავთ, არც შვილებს ვაფარებთ ყურებზე ხელს, როცა რაღაც ძნელის და ნამდვილის თქმას დავაპირებთ.

ძნელის და ნამდვილის – ცუდი გოგოების ამბებისაც, მათ შორის…

ამ წერილზე რომ ვფიქრობდი და ვწერდი, ემი უაინჰაუზს ვუსმენდი, კიდევ ერთ გოგოს, ბრიტანელ მუსიკოსს, რომელმაც ვერაფრით  დაიჯერა, რომ სხვანაირი ცხოვრებაც შესაძლებელია.

გიტოვებთ თქვენც, თანამოსასმენად, და ვინ იცის, კიდევ რამდენი ვინმე გაგახსენდებათ, ან სულაც საკუთარი თავი ამოგიტივტივდებათ, ყველაზე საიდუმლო ფათერაკებში, ყველაზე საინტერესო თავგადასავლებში, სადაც მხოლოდ თქვენ იყავით _ თქვენ,  შეცდომები და უნაპირო თავისუფლება, სიყვარულის ცეცხლით აბრიალებული!..

https://www.youtube.com/watch?v=3QDDzaY1LtU

მემატიანე გვამცნობს, რომ მირიან მეფის მოქცევიდან ოცდამეხუთე წელს გარდაიცვალა მისი უფროსი ვაჟი რევი, რომელსაც ცოლად ჰყავდა სალომე, სომეხთა მეფე თრდატის ასული. იმავე წელს დასნეულდა მირიან მეფეც. სიკვდილის წინ მან მოიხმო თავისი ცოლი ნანა და უმცროსი ვაჟი ბაქარი, რომელიც მანამდე მძევლად იყო კონსტანტინე კეისრის კარზე. დალოცვისა და მითითებების გაცემის შემდეგ მირიანმა მოატანინა წმინდა ნინოს ჯვარი, ჩამოჰკიდა ჯვარს გვირგვინი, ბაქარს თავზე გამოსახა სახე ჯვარის, აიღო გვირგვინი და დაადგა მას თავზე. მირიანის სიკვდილიდან ერთი წლის თავზე ნანაც გარდაიცვალა, მეფედ კი დაჯდა ბაქარი, მამასავით მორწმუნე. მან ღირსეულად გააგრძელა მამის მიერ წამოწყებული საქმეები, მოაქცია კავკასიის დიდი ნაწილი. მაგრამ მასა და სომეხთა შორის ჩამოვარდა დიდი მტრობა. ცხადია, რომ სომხებს სურდათ ქართლის მეფედ დამჯდარიყო ბაქარის ძმისწული, სალომეს ვაჟი და ქართლის მართვა რევიანთ გაეგრძელებინათ. როგორც ჩანს, ეს შტო ქართლის კარზე სომახთა ინტერესების გამტარებელი იქნებოდა. ბაქარმა მოკავშირეებს მიმართა და სძლია სომეხნი. ყველაფერი იმით დასრულდა, რომ ბერძენთა და სპარსთა მეფეების შუამდგომლობით, სალომეს და მის შვილებს დააწერინა ხელწერილი: „ვიდრემდის იყოს ნათესავი ბაქარისი, რომელსა ეძლოს პყრობა მეფობისა, მისი იყოს მეფობა, და არაოდეს ძებნონ მეფობა ნათესავთა რევისთა“. ასე გადავიდა მმართველობა ბაქარიანთა ხელში.

ვისაც არ გახსოვთ, იმასაც შეგახსენებთ, რომ მირიანის რძალი სალომე ის სალომე უჯარმელია, რომლის მონათხრობიდანაც ვიცით წმინდა ნინოს და ქართლის ცხოვრების ამბები. ნინოს მიერ ქართლის მოქცევა, ჩანართი ლეონტი მროველის ისტორიაში, ამ სიტყვებით იწყება: „პირველად ვახსენოთ ცხოვრება წმიდისა და ნეტარისა დედისა ჩუენისა და ყოვლისა ქართლისა განმანათლებელისა ნინო მოციქულისა, რომელი-ესე თვით მანვე ნეტარმან მოგვითხრო ჟამსა აღსრულებისა მისისასა, რომელი აღწერა მორწმუნემან დედოფალმან სალომე უჯარმელმან, ძის ცოლმან მირიან მეფისამან, ასულმან თრდატ სომეხთა მეფისამან“. გარდა ამისა სალომე უჯარმელი ქართულმა მართლმადიდებლურმა ეკლესიამ წმინდანად შერაცხა და მისი ხსენების დღედ 15(28) იანვარი დააწესა. სალომე უჯარმელის ცხოვრებაში ვკითხულობთ, რომ წმინდანმა, წმინდა ნინოსთან ერთად, მრავალი ჭირი და განსაცდელი გამოიარა ქრისტეს სარწმუნოების გასავრცელებლად, თუმცა კონკრეტულად არაა მითითებული, კერძოდ რა ტიპის ჭირი და განსაცდელი ერგო თავად მირიანის რძალს, ხოლო ქართლის მოქცევის შემდეგ, მირიან მეფის ბრძანებით, უჯარმაში პატიოსანი ჯვარი აღმართა – აქედან მომდინარეობს ის სახელიც, რომლითაც წმინდანს დღეს ყველა იცნობს.

ჩემი დაინტერესება სალომე უჯარმელით განაპირობა ვასილ ბარნოვის რომანმა „არმაზის მსხვრევა“. საქმე ისაა, რომ ჩემმა მოსწავლემ თათული ანთიძემ გადაწყვიტა, კვლევა ჩაეტარებინა ამ ნაწარმოებზე. მას მიაჩნდა, რომ ცალკეულ ეპოქებსა და ქვეყნებში ისტორიული ჟანრის აღორძინება ლიტერატურაში რაღაც ტიპის კრიზისულ მდგომარეობებს უკავშირდება და სწორედ მაშინ წამოიწევს ხოლმე წინ, როდესაც ეროვნული სიამაყის გაღვიძებაა საჭირო. გასაბჭოების პირველი წლები განსაკუთრებით მძიმე იყო. ამ წლებს წინ უძღოდა არა მარტო თავისუფლების დაკარგვა, დამოუკიდებლობის გაუქმება, არამედ ერთი ომიც, რომელიც სსრკ პერიოდში გამოცემულ ისტორიის სახელმძღვანელოებში მიიჩქმალა – ეს იყო სომხეთ-საქართველოს ომი. ამ შეიარაღებული კონფლიქტის შედეგად ორი ქვეყანა მნიშვნელოვნად დაზარალდა. ომის ბედი ზავმა გადაწყვიტა. ორივე მხარე (მათ შორის ორივე ქვეყნის ისტორიკოსები) ამ კონფლიქტში თავს გამარჯვებულად მიიჩნევდა, თუმცა გამარჯვებულმა საქართველომ დაკარგა სადავო ოლქები (ლორე, ტაშირი…). ომის შემდეგ განვითარებულმა მოვლენებმა ეს ჭრილობა დაავიწყა ქართველ ხალხს, რადგან უკვე სოფლები კი არა, მთლიანად საქართველო „დაიკარგა“. ქვეყანა, სახელწოდებით საქართველო, რუკაზე აღარ არსებობდა, ის ერთი ვეებერთელა წითელი ლაქის ნაწილი გახდა. გარდა იმისა რომ შეიცვალა წყობა, რეჟიმმა დაუნდობელი ბრძოლა გამოუცხადა რელიგიასაც. ასეთი შეჭირვების ჟამს, 1925 წელს, როდესაც ამბროსი ხელაია დააპატიმრეს, პატრიარქი, რომელმაც სასულიერო პირებს მოუწოდა სამოსიც გაეხადათ და ჯვარიც ჩამოეხსნათ, ოღონდაც სიცოცხლე გადაერჩინათ, ვასილ ბარნოვი წერს რომანს „არმაზის მსხვრევა“. ეს ნაწარმოები ლეონტი მროველის ქრონიკებს ეყრდნობა.

თათულის მიზანი იყო დაედგინა, რამდენად მოახდინა გავლენა იტორიული ჟანრის ნაწარმოების ავტორზე ეპოქამ, რომელშიც ის ცხოვრობდა. საკვლევი შეკითხვისთვის რომ პასუხი გაეცა, თათულის ვურჩიე, შეედარებინა ერთმანეთისთვის ორი ტექსტი და გამოევლინა აცდენები პერსონაჟებს, ეპიზოდებს და სიმბოლოებს შორის. თუკი ასეთი აცდენები დადასტურდებოდა, მაშინ შეძლებისდაგვარად აეხსნა, რა მიზნით ემატება/იკარგება შესაბამისი დეტალები რომანიდან. „მოქცევაი ქართლისას“ და „არმაზის მსხვრევის“ პარალელურ რეჟიმში წაკითხვის შემდეგ მოსწავლეს შევაქმნევინე ცხრილი, რომელშიც გადაიტანდა საკუთარ სახელებს. აღმოჩნდა, რომ 19 სახელი, მათ შორის სალომე უჯარმელიც, ვასილ ბარნოვის ნაწარმოებიდან ქრება. სამაგიეროდ მწერალს შემოაქვს 19 ახალი სახელი, რომლებიც, როგორც ჩანს, სიუჟეტის განვითარებას ესაჭიროება. ამიტომაც იგი ისეთ პერსონაჟებს არც მოიხსენიებს, რომლებიც ამ მიზანს არ ემსახურებიან. მწერლის სხვა მიზანი კი ისაა, ბიზანტიის იმპერიაში რუსეთი დავინახოთ. რუსეთი ტიპური აგრესორი სახელმწიფოა, რომელიც საზღვრებს აფართოებს სხვა ქვეყნების ხარჯზე. ნებისმიერი აგრესორი სახელმწიფო ერთნაირია, არ აქვს მნიშვნელობა, თუ რა დროშით და რა საბაბით ხდება ქვეყნების დაპყრობა. ამ შემთხვევაში ბარნოვს არ შეეძლო პირდაპირ ეთქვა სათქმელი და მან რუსეთის ნაცვლად აღწერა რომი, რომელიც, ქრისტიანობის გავრცელების მოტივით, შედის სხვა ქვეყნებში, მაგრამ მკითხველი უნდა მიხვდეს, რომ რომის პოლიტიკა დიდად არ განსხვავდება რუსეთის პოლიტიკისაგან. ყველასთვის ადვილად ასასნელია ის ფაქტი, რომ ლეონტი მროველი არ ამახვილებს ყურადღებას ქვეყნის შიდა თუ საგარეო პოლიტიკურ პრობლემებზე. მის აღწერილ ამბავში ქართლის მოქცევის ჟამს ყველაფერი ღვთის ხელით ხდება და საქართველოს გაქრისტიანებას არაფერი აქვს საერთო რომის პოლიტიკასთან. ცხადია, წყაროები დუმან, როგორ იჭყლიტებოდა საქართველო ორ სახელმწიფოს – ბიზანტიასა და სპარსეთს შორის, როგორ უნდა გეკეთებინა არჩევანი ორიდან ერთზე და აერჩია საგარეო კურსი.

როდესაც რომანს წაიკითხავდა, მკითხველს უნდა გასჩენოდა შეკითხვა, სად გაქრა სალომე უჯარმელი, რატომ ვერ გამოუძებნა მას ნაწარმოებში ადგილი მწერალმა. ვასილ ბარნოვისთვის, შესაძლოა, სალომე უჯარმელი საინტერესო ყოფილიყო მირიანის სიცოცხლეში, მაგრამ ის, რაც მან და მისმა ნათასავებმა იკადრეს (თუმცა ისტორიას ასეთი ფაქტები არ უკვირს, რადგან ყველა ქვეყნის ისტორიას სწორედ ასეთი ფაქტები ამდიდრებს), მიუღებელია „არმაზის მსხვრევის“ ავტორისთვის. ამიტომაც იგი ადვილად დაემშვიდობა წმინდანად შერაცხულ პერსონაჟს და ამ ჟესტით თავის მკითხველსაც ურჩია, დამშვიდობებოდნენ და არ დაევიწყებინათ სამშობლოს მოღალატეები, თუნდაც ისინი სხვა მხრივ უპირობო ავტორიტეტები ყოფილიყვნენ.

ამდენად ორი ტექსტის პარალელური წაკითხვა გვარწმუნებს, რომ ვასილ ბარნოვს ისტორიული ტექსტიდან მხოლოდ ის პერსონაჟები გადმოჰყავს და, ამ პერსონაჟებთნ ერთად, მხოლოდ ის ეპიზოდები გადმოაქვს, რომლებიც მის სათქმელს გამოხატავს. ამ მიზნით ის არ ერიდება არც შესაბამისი ეპიზოდების განსხვავებულ ინტერპრეტაციას და არც ახალი ეპიზოდების შეთხზვას, ასევე თამამად შემოჰყავს სრულიად ახალი პერსონაჟები. მაგრამ ეს ყველაფერი ერთადერთი მიზნით ხდება: მკითხველი დააფიქროს ახლად შექმნილ რეალობაზე და იმედი ჩაუსახოს. ახლად შექმნილი რეალობა კი ისაა, რომ ახლად შექმნილი ქვეყანა – საბჭოთა რესპუბლიკების სოციალისტური კავშირი – ულმობლად დევნიდა რელიგიას, ებრძოდა წარსულს დს მის შემადგენლობაში შემავალი ერების ისტორიას მიზანმიმართულად უგულვებელყოფდა. ცხადია, ვერცერთი ჭეშმარიტი პატრიოტი მწერალი ამ საკითხს გულგრილად გვერდს ვერ აუვლიდა და დუმილით ვერ უპასუხებდა გამოწვევებს. მაგრამ ხმამაღლა სათქმელის გამოხატვაც საკმაოდ საშიში იყო. ამიტომაც ვასილ ბარნოვი იჩენს რა შესანიშნავ ალღოს, დაესესხება ისტორიულ ტექსტს და ამბავს, შემდეგ კი არაჩვეულებრივი სიზუსტით ახერხებს დასახული მიზნის მიღწევას. ეპოქა კი, რომელშიც მწერალი ცხოვრობდა, პირდაპირ გავლენას ახდენს მწერლის სათქმელზე. რომ არა ახალი რეალობა, მწერალი სრულიად განსხვავებულ აქცენტებს დასვამდა. მისთვის ახალი ეპიზოდებისა და პერსონაჟების შემოყვანა ერთადერთ მიზანს ემსახურება: მკითხველს დაუბრუნოს სიამაყის განცდა; ხოლო ზოგიერთი ეპიზოდის, პერსონაჟისა და სიმბოლოს ამოღება რამდენიმე მიზეზითაა განპირობებული, ესაა სიფრთხილე და სხვა ინტერესების წინ წამოწევა. სიფრთხილე უკავშირდება სისხლიანი რეპრესიების პირველ პერიოდს, 1925 წელს რომ დაგვირგვინდა სასამართლო პროცესზე გამოტანილი განაჩენით პატრიარქ ამბროსი ხელაიას მიმართ. სხვა ინტერესები კი ისაა, რომ ვასილ ბარნოვისთვის ნებისმიერი ქვეყანა, რომელსაც თავისი მიზნების მიღწევა სხვა ერების თვითმყოფადობის დაკარგვის ხარჯზე უნდა, აგრესორი და მოძალადეა. ასეთი ქვეყნები კი ისტორიულადაც მრავლად იყვნენ და მომავალშიც მრავლად იქნებიან, მათი მხოლოდ სახელი იცვლება, ის ხან რომი, ხან სპარსეთი, ხან სომხეთი და ხანაც რუსეთია. მკითხველს კი არ უნდა დაავიწყდეს, ფხიზლად ეჭიროს თვალი ასეთი შემოტევების დროს, უარი არ თქვას წარსულზე, იამაყოს საკუთარი ისტორიით, მიაქციოს მასში ყურადღება დეტალებს, გამოიტანოს სათანადო დასკვნა, თუნდაც აღიარებული ავტორიტეტების შერყევის ხარჯზე და არ შეუშინდეს განსაცდელს, რადგან აგრესორი სახელმწიფოების ბოლო ერთნაირია.