ავგუსტ პულმანის ისტორიის კითხვა მეტროში დავიწყე, ღამით, როცა მაგისტრატურის ლექციიდან ვბრუნდებოდი. სიმართლე ვთქვა, წიგნი დროის გასაყვანად გადავშალე და ვფიქრობდი, რომ სხვა დროს თავიდან წავიკითხავდი, იმ მომენტში კი მთავარი იყო ყურადღება გადამეტანა და დაღლილობა ნაკლებად შემეგრძნო, თუმცა პირველი რამდენიმე გვერდიდანვე მივხვდი, რომ ვცდებოდი.

ავგუსტ პულმანი, პატარა ბიჭია, რომელიც მეხუთეკლასამდე სკოლაში არ დადიოდა თავისი სახის გამო, რაც დაბადებიდან დაჰყვა. ჯანმრთელობის ხშირმა პრობლემებმა მას ხელი შეუშალა სხვა ბავშვების მსგავსი ყოველდღიურობა ჰქონოდა, თუმცა ოდესმე ეს ასე უნდა მომხდარიყო. ავგუსტი თვითონ აღწერს სკოლის პირველ დღეებს, დირექტორთან შეხვედრას, ოჯახურ ამბებს – როგორ  ეხმარებიან მშობლები. შემდეგ კი სკოლის პირველი დღეებია აღწერილი – უცხო ადამიანები, მასწავლებლები, თანატოლები, უფროსები. როგორ მიიღებენ ისინი ავგუსტს, რომელიც უცნაურად გამოიყურება; დასცინებენ, დაუმეგობრდებიან.

მოკლედ რომ თქვა, მე ამ წიგნის რეცენზიას არ ვწერ და ამიტომ ვწყვეტ მის შინაარსზე, ემოციურ მომენტებსა და სხვა ნიუანსებზე საუბარს. უბრალოდ, მისი წაკითხვის შემდეგ კიდევ უფრო ხშირად ვფიქრობ ჩვენს რეალობაში მცხოვრებ პატარა „ავგუსტებზე“.

რამდენიმე წლის წინ ბორჯომის ქუჩაზე სპეციალური საგანმანათლებლო საჭიროებების სკოლის მოსწავლეებს რომ ადგილობრივმა მცხოვრებებმა კარი შეუდუღეს, ეს ამბავი სულ მახსენდება. თუ სწორად მახსოვს, ერთ-ერთ ბლოგში დავწერე კიდეც ამის შესახებ. მაშინ განათლებისა და მეცნიერების მინისტრმაც მოიხსნა მორალური პასუხისმგებლობა და უბრალოდ განაცხადა, რომ ყველაფერს შესაბამისი უწყებები მოიკვლევდნენ. როგორც იტყვიან, ხელები დაიბანა.

წლებია და ათწლეულები, მიუხედავად ერთეული ადამიანებისა და ორგანიზაციების ძალისხმევისა, ვერ ჩამოყალიბდა ჩვენთან ტოლერანტული გარემო. ჯანსაღი ხედვა და დამოკიდებულებები სპეციალური საგანმანათლებლო საჭიროების ადამიანებისადმი. არადა, ძალიან ბევრი ავგუსტ პულმანი ახლა სახლში ატარებს დროს, იმიტომ, რომ მეზობლები მასზე ჭორაობენ, გამვლელებს ეცოდებათ და სინანულის გამომხატველი სახით უღიმიან; მასწავლებლებმა ნაკლებად იციან – როგორ დაეხმარონ მათ. და სხედან ეს ძალიან კარგი ბავშვები სახლში, განათლების უფლებაწართმეულები, მათივე საზოგადოებისგან.

ჩვენ კი ისინი რატომღაც მხოლოდ წიგნებში მოგვწონს. სადაც არაფერი ემუქრებათ, სადაც არაა საჭირო კარის შედუღება, გამოკეტვა, დანარჩენებისგან გარიდება.

ვიცი, რომ ჩვენს ელჟურალს ძალიან ბევრი მშობელი კითხულობს. ვეცდები ნაკლებპათეტიკურად გამომივიდეს და ვეტყვი მათ, რომ იმ წიგნის წაკითხვის შემდეგ, სულ ვოცნებობ, რომ ბავშვობაში ავგუსტის მსგავსი ბავშვი ვყოფილიყავი. როგორი? – საოცრება!..

გადაიარა მცხუნვარე, ხანძრებიანმა ზაფხულმა. ვისთვის მხიარულმა და საინტერესომ, ვისთვის გაუსაძლისმა და „ჯერ ასეთი ცუდი არაფერი მქონია“-სტატუსიანმა. არცერთი სხვა სეზონი, მგონი, არაა ისეთი გამჭვირვალე, ისეთი მყიფე და ადვილად დასასათაურებელი, როგორც ზაფხული – ის მზის და პეპლების ფრთებით შემოდის სამყაროში და ამ ფრთებითვე აცლის მას მთელი წლის დაგროვილ მტვერს, ჩრდილს, ყოფის ნამცეცებს; ამჭვირვალებს ადამიანის თვალწინ ყველას და ყველაფერს და, აბა როგორ გინდა თვალი მოარიდო, რამე გამოგრჩეს, ან უსახელოდ დატოვო – დგას შენ წინ აბრეშუმის ნიავში და სიცოცხლეს გთავაზობს!

დავეხსენი ყოფის საგიჟეთებს ორი დღით და შევხსენი ჩემი ყველაზე გემრიელი ზაფხულის კარი. ჩემს მშობლიურ სოფელში ამოვყავი თავი, სადაც ბავშვობის ბედნიერი დღეები გავატარე, მთების და მდინარეების საიდუმლოებები შევიტყვე, უღალატო მეგობრები გავიჩინე, ყოველი წლის ახალ და ახალ საზაფხულო სიყვარულში გავიხარჯე… სადაც ის ვიცხოვრე, რასაც, იმ ყველაფრისგან ძალიან შორს მყოფი და გაუცხოებულიც, ცალი კუზიდან სინათლის რძედ დღემდე ვიცოხნი.

ზემო იმერეთი. საჩხერე. სოფელს ჭალა ჰქვია. საბა ამბობს, რომ ჭალა წყლისპირა, ნაყოფიერ ადგილს ნიშნავს. საქართველოს სხვადასხვა კუთხეში ამ სახელს ექვსი სოფელი ატარებს, ანუ ექვსი მდინარისპირა სოფელი.

მათგან ერთი, ყვირილას ნაპირებზე გაშენებული, ჩემი ჭალაა – დილით ლურჯი, შაბიამნისფერი, მზის ჩასვლისას შვინდივით შეფაკლული სოფელი.

ახლა, ეს ჩემი გულაჩუყება და მეტაფორები ვინმეს გააცინებს კიდეც – ბოლოს და ბოლოს, ყველას თავისი საყვარელი სოფელი აქვს (ყველას თუ არა, ბევრს ხომ მაინც), ენაც ყველას თუ არა, ბევრს უჭრის. მაგრამ მე ისეთი რამ უნდა ვთქვა, რაზეც ის ჩემი გაცინებული მოპაექრეც თავს ჩაღუნავს და თავისი სოფლის ამბავი ჩააფიქრებს.

ჩავედი, ჩავქანდი გულგატიტვლებული. მართალია, არც ბებია-ბაბუა მყავს და აღარც სიბერეში სოფელში გადასაბარგებლად ჯერ კიდევ ჩემს გაჩენამდე მზადმყოფი მამა, ანუ ვინმე, იქაური, მკვიდრი გამომგებებელი, მაგრამ მათი სიყვარული ხომ ახლა ჩვენს დიდ სახლში, ეზოში, იმ მიდამოებში, იმ საყვარელ, ათასჯერ გადაჩხრეკილ და გადაკითხულ ადგილებში განზავდა, რომლისკენაც მივიჩქაროდი! თან, მახსოვს ძველი ზაფხულები, მდინარის პირი და უთვალავი ხალხი – დიდიან-პატარიანად, ქალიან-კაციანად, მანქანებით, უმანქანოდ, ძაღლით, ცხენით ჩამოსული და ჩამოთხლეშილი ნესტიანი ხვატისგან მდინარეში გასაგრილებლად; მახსოვს ის გაუთავებელი ზუზუნი, მდინარიდან რომ ამოჰქონდა საღამოობით ნიავს – იმ ხალხის, დამსვენებლების თუ ადგილობრივების თავშეუკავებელი მხიარულება და უწყინარი ღრიანცელი, ყველაზე მეტად სწორედ ზაფხულს რომ უხდება და მეტიც, აბა ზაფხული და  სოფელი რა არის უამღრიანცელოდ!

ჩავფრინდი ჩემს სოფელზე ფიქრით თავგამოტენილი. გზაში მაღალ ნიშანზე დაგეშილი ბავშვივით გონებაში სულ სხაპასხუპით გადავიმეორე მისი ისტორია. რა ვიცი რისთვის, არც არაფრისთვის, ჩემთვის ალბათ, იმ სიძვირფასის განცდა რომ გამეძლიერებინა, რომლითაც იმ ჩემსას, ჩემს კუთხეს, მიწას, ჰაერს ვეკუთვნი, ან ის მეკუთვნის, ვინ გამიჯნა ან ვინ იანგარიშა ჩემი-შენი წილი…

ჭალის აუზში პალეოლითის დროიდან ისმის ადამიანის ხმა. ამას მოწმობს არა მხოლოდ არქეოლოგიური გათხრების, არამედ, ჩვეულებრივი სამეურნეო სამუშაოების დროს აღმოჩენილი ნივთები, წერილობითი წყაროები. სწორედ ისინი გვიამბობენ იმაზეც, რომ აქაურ მოსახლეობას მჭიდრო კავშირი ჰქონდა შავი ზღვის სანაპიროზე მოსახლე ბერძნულ კოლონიებთან. მე-8 საუკუნიდან ამ ტერიტორიაზე აფხაზთა მეფის ხელისუფლება ვრცელდებოდა, თამარ მეფის დროს კი რაჭის საერისთავოს დაექვემდებარა. აღმოსავლეთ საქართველოსთან სიახლოვის გამო, ქართველი მეფეები ამ მხარეს სატრანზიტო გზად იყენებდნენ და ჯარითაც ხშირად ჩერდებოდნენ. ცნობილია, რომ დავით აღმაშენებელმა სწორედ ამ გზით გადაიყვანა აღმოსავლეთში ყივჩაღები.

ჭალის ისტორია აბაშიძეების გვარის გარეშე ნაკლულია. ამ გვარმა დიდი ღვაწლი გასწია ამ სოფლის კეთილშობილებისათვის. რამდენი დიდებული ამბავი, დიდებული სტუმარი უკავშირდება ჭალის აბაშიძეებს და მათ დახვეწილ, არისტოკრატ, განათლებულ ოჯახობას! იოანე ბატონიშვილი ამბობს, რომ ამ გვარის პირველი მკვიდრნი აბაშიდან, ანუ სამეგრელოდან მოვიდნენ, მათი სათავადო კი იმერეთში ჩამოყალიბდა.

იყვნენ ასეთი აბაშიძეები – ანტონი და ქეთინო, რომლებთანაც სტუმრობა ჰყვარებიათ მარჯორი და ოლივერ უორდროპებს. ქეთინო აბაშიძის სახლის ხშირი სტუმარი იყო ასევე აკაკი წერეთელიც, რომლის ნაჩუქარი ვერცხლის კოვზი ქეთინომ სხვიტორის მუზეუმს გადასცა. მისსავე ეზოშია გადაღებული კადრები ფილმიდან „სამანიშვილის დედინაცვალი“.

აბაშიძეებს მეფეებიც ხშირად სტუმრობდნენ – მაგალითად, იოველ აბაშიძის სახლის ხშირი სტუმარი იყო სოლომონ II.  ამ ოჯახში ყოფილა ციხე, რომლის შიგნით იყო სათავსოები, ალყის შემთხვევაში შეხიზნულ მოსახლეობას რომ თავი გაეტანა, მათ შორის, 365-ფუთიანი ჭური და ციხის ერთი კედელი დღესაც შემორჩენილია.

და არის კიდევ ერთი სახლი ჭალაში,  სილამაზით და  წარსულით გამორჩეული, სადაც, არც მეტი არც ნაკლები, რამდენიმე ხნით  უცხოვრია ინგლისელ მეცენატს ჩემბერსს. როდესაც ღენტორ აბაშიძე გარდაიცვალა, ჩემბერსმა დიდი პატივისცემისა და მეგობრობის ნიშნად სპეციალურად დაამზადებინა იტალიაში ანგელოზის თეთრი მარმარილოს ქანდაკება მისი საფლავისთვის. ამ ქანდაკების ნახვა დღესაც შეგიძლიათ აბაშიძეების საგვარეულო სასაფლაოზე.  ქანდაკებას თან სდევს წარწერა, რომლის ავტორი ღენტორ აბაშიძის ოჯახის ნათლია – აკაკი წერეთელია.

რამდენი ხუროთმოძღვრების ძეგლია, ზოგი გაუქმებული, ზოგიც ახლადაღდგენილი, ზოგი, რესტავრაციის მოლოდინში – ჭალის ჩვილი მთების კალთებზე ჩამწკრივებული!.. ვფურცლავ მათ ისტორიებს. აბა რა გასაკვირია, რომ მათ შორის ერთი, ჩემი სახლის თავზე, მთავარანგელოზის სახელობისა, ყველაზე მეტად რომ მიყვარს – 1990-იანი წლების მიწისძვრამ მიწასთან გაასწორა, ქვა ქვაზე არ დატოვა, ისევე, როგორც სხვა ეკლესია-მონასტრები საჩხერეში. ამაზე ამბობდნენ – ამ ტაძრებმა თავიანთ თავზე იტვირთეს სტიქიის საშინელებაო, ადამიანები დაიფარესო. გინდ ისე თქვით და გინდ ასე, ფაქტია, იმ საზარელი მიწისძვრის დროს ერთი კაციც არ დაღუპულა საჩხერეში. ტაძრები, ტაძრები დაინგრა…

ცოტა ხნის წინ აღადგინეს ჩემი საყვარელი პაწაწინა „მთავარანგელოზი“, როგორც ბებიაჩემი ეძახდა – ყოველ დილით მისკენ რომ აიხედავდა და პირჯვარს გადაიწერდა, მისთვის ყველაზე აუცილებელ შემთხვევებში კი, უჩუმრად გაიპარებოდა ძღვნით (მრგვლად მოხარშული ქათამი, ცხელი ხაჭაპურები, მისივე ხელით ჩამოქნილი სანთელი, ხელადით ღვინო). რას ითხოვდა მთავარანგელოზისგან შვილებით და შვილიშვილებით ბედნიერი ბებია, ან იქნებ არც არაფერს და მხოლოდ მადლობის სათქმელად მიცურავდა მზეში ალაპლაპებულ აღმართზე, ასე ჩანდა შორიდან მისი დინება…

კიდევ მახსოვს, რომ ერთ წელიწადს, უკვე ყელში რომ უჭერდა „პოსტპერესტროიკის“ ეპოქა ჩვენს მშობლებს და მათი ფორიაქი ჩვენზეც გადმოდიოდა, სოფელში არდადეგებზე ჩასულმა აღმოვაჩინე, რომ ჩემი იქაური მეგობრები დიდ მაძიებლობაში ჩაკარგულიყვნენ. ყვირილას ზედა წელში, შენაკადის სათავეებთან ვიღაცას გიშრის მადანი აღმოეჩინა. მუჭებით ყრიაო, ქალაქში გავასინჯინეთ და ნაღდი გიშერიაო, კაი ძვირადაც იბარებენ და არიქა ავშენდებითო – დაძრულიყო მთელი საბავშვეთი გიშრის მოსაპოვებლად. ცხადია, ჩემი უხეირო უნარებით მაინც ავეკიდე და ვერაფრის პოვნის სიმწარეც ვიგემე. სამაგიეროდ, ჩემი ბიძაშვილების წყლისგან ფორმაშეცვლილ ხელისგულებზე აბრწყინებული გიშრის ნამცეცების ყურება რად ღირდა, წივილ-კივილით რომ გამოექანებოდნენ ხოლმე და ფარული ჯიბრით, მაგრამ მაინც ალალად და ბედნიერად მახარებდნენ ახალაღმოჩენილი განძის შესახებ!

სად წავიდა ის ჩვენი გიშრები.. ან ის ტყვიის ჯვრები, აფხაზეთის ომში ნაომარმა და  დევნილად ქცეულმა, ერთი ჩვენი მეზობლის ძმამ რომ ჩამოგვისხა ყველას, უბნის ბავშვებს. სათითაოდ, მთელი თვე თავი მაგით შეიქცია. ომის და მიტოვებული სახლის ბოღმას მაგით იქარვებდა ალბათ. გადაადნო რაც ტყვია ებადა, შეურია მგონი თუთიაში კიდევ და ჩამოგვიქნა უსწორმასწორო ჯვრები. ჩვენც ჩამოვიკონწიალეთ ყველამ და ვიცნობოდით იმ ზაფხულს ამ ნიშნით – ტყვიის ჯვრების რაინდებივით…

ცარიელი დამხვდა ჩემი უბნის გაჩერება, ადრე 6-7 კაცის გარეშე რომ არ იქნებოდა ეგ „ბირჟა“. ცარიელი და ჩუმი, უადამიანო იყო გზაც, ვიდრე სახლამდე ორღობეს მივუყვებოდი. ადრე ისიც – ბავშვების ჟრიამულიანი, ძროხებისგან აბღავლებული, ქათმებისგან აკრიახებული…

ჭალა მაღალმთიან სოფლად არ ითვლება, ზღვის დონიდან სულ რაღაც 560 მეტრზე მდებარეობს. ამას იმიტომ ვამბობ, რომ წესით და რიგით და იმ ბუნებრივი პირობების, გარემოს, პოტენციალის გათვალისწინებით, რაც სოფელს აქვს, დაცლისთვის ის არასოდეს უნდა გაიწიროს. აბა რისთვის ჰქვია „ჭალა“ – მარტო მდინარისპირა სავარგულებია იმდენი, რომ იმათი დამუშავებით, კულტურების ცვლით, მოსახლეობა შეძლებს თავი გაიტანოს, ზამთარი გადაატაროს. იქ კი, მდინარიან სოფელში, წყალი არა აქვთ სახლებამდე შეყვანილი, აბა რა ვიცი, ვისი უნიათობის – იქაური მთავრობის თუ თავად იქაურების – გამო!

ვისხედით იმ საღამოს მე და ჩემი ნათლიდედა, ჭალის სკოლის პედაგოგი, კეთილშობილი და განათლებული, ნანა ჭიტაძე და ვსაუბროდით სწორედ ამ სატკივარზე – რატომ დაიცალა ეს „სანაპირო“ სოფელი? რა ეშველება? რა მოაბრუნებს იმ ხალხს, იმ კაცებს, ვინც კაი ხნით, სარჩოს საშოვნელად სხვა ქვეყნებში ან დედაქალაქში გადაიხვეწნენ? ან იმ ბავშვებს რა პერსპექტივები აქვთ, ვინც ჭალაში, გნებავთ მთელ საჩხერეში იბადებიან? ვისაც ნანა მასწავლებელი მომავლის გეგმებზე ესაუბრება და ზრდის იმისთვის, რომ ყველამ თავისი ოცნება აიხდინოს. ეს ოცნებები კი, აღარც ამ ბავშვების სოფელში ეტევა, აღარც ამ კუთხეში…

ადრეო, ჭალაში რომ გავთხოვდი და ზამთარში სკოლაში წასასვლელად გავემზადებოდი, ყველაზე ადრე ვდგებოდიო, სკოლამდე მისასვლელ გზაზე ფეხდაუდგმელი თოვლი რომ შემხვედროდა, სხვების ნავალით არ ყოფილიყო გადაგლესილი და მენახა ბოლომდე ის თოვლიო, – მითხრა ნანა მასწავლებელმა, – ახლა კიდე, ისე გავივლი მთელ ამსიგრძე გზას, ხანდახან ერთი წყვილი ნაფეხური არსად შემხვდება. მივდივარ, მივკვალავ უღრან თოვლს და ვნატრობ, ვინმემ დამიძახოს, მომესალმოს, გამომელაპარაკოსო…

ჩემი სოფლის ანგელოზებო, აი მაგ ჩვილ მთებში რომ ხართ შეყუჟული ბებერ საყდრებში და სალოცავებში, ტყეებში და მდინარის წკირებში! თქვენგან მონაბერი ჰაერით არ იბრუნებდა გულს მთელი ამდენი უხსოვარი ხანი ეს კუთხე და ალაგი?! ისევ თქვენ უნდა გთხოვოთ, ყველაზე უხილავებს, ვისთვის ძნელად სარწმუნოებს, ვისთვის სულაც არარსებულებს, მე ხომ ვიცი, რომ ხართ – ამ სოფელში ჩადენილი ყველა სიკეთე და ნაცხოვრები სიყვარული – ეს თქვენ ხართ, თქვენი ხორცია ის იმდენი ნაბრძოლი და ნაწვალები სიცოცხლე, ამ სოფლის მიწაში რომ ჩაიკრიფა; თქვენი ფრთებია ის იმდენი ნალოცი და სულშებერილი ოცნება, ფიქრი, სული – ამ მთებისა და მინდვრების ნისლებმა რომ აიტანეს ზევით; ზევით, საიდანაც ბოლოს ყველაფერი სამყაროს თარგზე სწორდება… ისევ თქვენ უნდა გთხოვოთ – არ წაართვათ ჩემს სოფელს ადამიანი, არ გაწიწკნოთ როგორც დედისგან შვილი, არ მოატყუებინოთ თავი ადამიანს, რომ ის რაიმეა თავისი ფესვის, თავისი მიწის და ჰაერის გარეშე; არ დატოვოთ ეს სოფელი და მიეცით ისევ ადამიანებს ლურჯთვალა რწმენა საკუთარი თავისა და იმ ყველაფრისა, რაც მას, დაღლილსა და დაქანცულს, საკუთარ თავთან მარტომყოფს, ისევ ადამიანად აქცევს!..

უკვე დიდი ხანია გვპირდებიან, რომ მოსწავლეთა ჯანსაღ კვებას უფრო დიდი ყურადღება მიექცევა, რომ სკოლის ტერიტორიაზე გაზიანი სასმელებისა და ჩიპსების გაყიდვა აიკრძალება, რომ სკოლის ბუფეტები უფრო ჯანმრთელ და სასარგებლო საკვებს გაყიდიან.

თუმცა, როგორც ყველა სასარგებლო ინიციატივა, ჯანსაღი კვების თემის სისტემატიზაცია და კონკრეტული, საჭირო ქმედებები იგვიანებს. ამიტომ, ისევ მშობლებმა უნდა ვიზრუნოთ იმაზე, რომ ჩვენი შვილებისთვის ყველაზე მნიშვნელოვანი დრო, მათი გონებრივი და ფიზიკური განვითარების ყველაზე აქტიური ფაზა გაუგებარი ფენოვანი ხაჭაპურების თუ უხარისხო სწრაფი  კვების პირობებში არ მიმდინარეობდეს.

რასაკვირველია, ძალიან რთული გამოწვევაა – საკვები უნდა იყოს მარტივი, გემრიელი, ჯანსაღი, სატარებლად ადვილი, არ სჭირდებოდეს გაცხელება, ცივიც გემრიელი იყოს, მოსწავლეს შეეძლოს ადვილად ჭამა.

ძირითადად ასეთი საკვები შეიძლება იყოს სენდვიჩების ან სალათების ტიპის, სასურველია, დესერტიც, ოღონდ ჯანმრთელი და რაციონალური.

შემოგთავაზებთ რამდენიმე რეცეპტს და მინიშნებას იმისთვის, რომ თქვენი შვილების ყოველდღიური წახემსება გემრიელი და მრავალფეროვანი იყოს, პროფესიონალის რჩევებსაც დავიხმარებ.

ილია ბენაშვილი გამოცდილი შეფმზარეულია, რჩევა მას ვკითხე.

პირველი, რაც სასკოლო კვებაზე ახსენდება ისაა, რომ საკვები, რომელიც ჩვენი შვილების ზურგჩანთებში დაიდებს ბინას, გზას, რამდენიმე გაკვეთილს, მგზავრობას უნდა უძლებდეს, ფორმას არ უნდა კარგავდეს და ისევ ისეთი მადისაღმძვრელი იყოს რამდენიმე საათის მერე, როგორც მომზადებისას.

მარტივი გამოსავალია სხვადასხვა სახის ვრეპი  – ლავაშში გადახვეული ომლეტი ბოსტნეულით, იმისათვის, რომ ვრეპი მშრალი არ იყოს, მაწვნის ან არაჟნის სოუსს ვიყენებთ, რომელსაც თქვენი შვილის გემოვნების მიხედვით, ცოტაოდენი პიტნით, სანელებლებით, ლიმნით შეაზავებთ. თუ მზა, ქარხნულ ლავაშს სიმინდის ფქვილის ტორტილათი ან თუნდაც წიწიბურის ან ბრინჯის ფქვილის თხელი ბლინით შეცვლით, ის კიდევ უფრო სასარგებლო გახდება. შეგიძლიათ ფრანგული კრეპებიც მოამზადოთ, რომელიც, რძისა და კვერცხის შემცველობის გამო კიდევ უფრო ნოყიერია, კრეპისთვის შიგთავსად ხორცის, ყველის, ხაჭოს, ჩაშუშული ბოსტნეულის,  ტკბილი კრემის თუ თაფლის გამოყენება შეგიძლიათ. ჩვენს „ლანჩბოქსში“ ანუ ხემსის ყუთში ადგილი ბოსტნეულის ან ხილის სალათისთვის, შინაური  ორცხობილისა თუ კექსისთვისაც მოინახება, არც თქვენი მომზადებული ლაზანიის ნაჭერი იქნება ზედმეტი, რომელსაც ხორცისა და ყველის ნაცვლად ფერად-ფერადი ბოსტნეულის რაგუთი მოამზადებთ.

ყველი, არავითარ შემთხვევაში არ დავივიწყოთ ყველი, ცილოვანი საკვები აუცილებელია სკოლის მოსწავლეთათვის, განსაკუთრებით რძის პროდუქტები – კალცის საბადო. აქვე სხვა რა უნდა გამახსენდეს, თუ არა ყველის მეგობარი – მჭადი, პირადი გამოცდილებით გეტყვით, რომ მჭადში მრავალი ისეთი პროდუქტის დამალვა შემიძლია, რაც ბავშვებს არ უყვართ, ცომს რძით ვზელ და ჭვიშტარს ვამზადებ, რომელსაც ყველთან ერთად ბლომად ხაჭოც აქვს.

ბავშვებს ძალიან მოსწონთ ხრაშუნა სტრუქტურის საკვები, ამიტომ თქვენს სალათებს შეგიძლიათ მზესუმზირა, გოგრის თესლი ან თხილი დაუმატოთ, ოღონდაც მცირე რაოდენობით.  თხილეული და მშრალი ხილი საუკეთესო გამოსავალია მაშინ, როდესაც ბავშვი ჭამას ვერ ასწრებს, ამ ფუნქციით გამორჩეული ქართული დესერტის – ჩურჩხელას მრავალსახეობის გამოყენება შეგიძლიათ.

სენდვიჩები? რასაკვირველია, გარეთ ნაყიდ საკვებს ჯობია თქვენი ხელით მომზადებული ბუტერბროდები და სენდვიჩები გაატანოთ შვილებს. მრავალფეროვნებისთვის ცვალეთ როგორც პურის სახეობა, ასევე შიგთავსი. შინგამომცხვარი პური საუკეთესო არჩევანია, მაგრამ ცხობის დრო ნაკლებად გვაქვს, ამიტომ აირჩიეთ ნაკლებსაფუარიანი პური სენდვიჩებისა თუ ბუტერბროდებისათვის. ხოლო ხორცის კოტლეტს ცოტაოდენი ყაბაყი, ჭარხალი, სტაფილო ან სხვა ბოსტნეული გაურიეთ.

გოგრა – ახლა ამ სასარგებლო პროდუქტის სეზონი იწყება – გოგრის ნამცხვარი თუ თაფლით შეზავებული მოხარშული გოგრის ერთი ნაჭერი შესანიშნავი წასახემსებელი იქნება მოსწავლეთათვის – სასარგებლო ნივთიერებათა თაიგული.

კიდევ, ძალიან ბევრი რამ მახსენდება, მაგრამ არჩევანს და ფანტაზიას თქვენ მოგანდობთ. მთავარია, რომ არ დავიზაროთ და ბავშვებს ყოველთვის გავატანოთ საკვები, საკვებთან ერთად ჩვენი მზრუნველობა და სიყვარული.

ჰო, ზოგჯერ  ერთი ულუფით მეტი ჩადეთ, იქნებ თქვენმა შვილმა რომელიმე კლასელსაც გაუნაწილოს?

ნაწყვეტები ჯეინ ჯეკობსის გახმაურებული წიგნიდან, „დიდი ამერიკული ქალაქების სიცოცხლე და სიკვდილი“[1]

მოკლე ცნობა: ამრიკელი ჟურნალისტი ჯეინ ჯეკობსი (1916-2006, აშშ-ის, შემდეგ კი კანადის მოქალაქე), საქვეყნოდ ცნობილი გახდა თავისი გახმაურებული წიგნის -, „დიდი ამერიკული ქალაქების სიკვდილისა და სიცოცხლის“ –  გამოქვეყნების შემდეგ, 1961 წელს. ამ წიგნით ჟურნალისტი და აქტივისტი ჯეკობსი, დაუპირისპირდა  იმდროინდელი აშშ-ის ურბანული „განახლების“ პოლიტიკას და ამერიკის უდიდესი ქალაქის, ნიუ-იორკის მმართველებს, კერძოდ კი დიდი ნიუ-იორკის  ტერიტორიაზე მშენებლობისა და განვითარების მთავარ შემოქმედს, რობერტ მოუზესს. ჯეკობსის მიერ წიგნში მოყვანილი არგუმენტები თვალნათლივ უჩვენებდა მკითხველებს ქალაქის „დამგეგმავების“ მიერ ჩვეულებრივი ნიუ-იორკელების აზრის უგულვებელყოფას და მათი სურვილების სრულ იგნორირებას. ჯეინ ჯეკობსის ამ წიგნით სოციოლოგიაში შემოვიდა ისეთი ცნებები როგორებიცაა „სოციალური კაპიტალი“ („social capital”) და „თვალები ქუჩაზე“ („eyes on the street”). ჯეკობსის მთავარი დამსახურება გახდა ის, რომ მისი წიგნის შემდეგ, აშშ-ში კრიტიკულად შეხედეს 60-იანი წლების „რაციონალისტური“ ქალაქგეგმარების  წესებსა და პრინციპებს. ჯეკობსის მტკიცებით, მოდერნისტული არქიტექტურა და გავრცელებული ურბანული დაგეგმვა უარყოფდა თვითონ ქალაქის, როგორც ადამიანებით დასახლებული ადგილის იდეას. ჯეკობსის აზრით, დიდი ქალაქის მოსახლეობა, ქალაქში მცხოვრები ადამიანები, წარმოადგენენ რთულ, მრავალშრიან საზოგადოებრივ ერთობას, ქალაქის თემს, რომლის აღქმა და გაგება საკმაოდ რთული საქმეა. ჯეკობსის კრიტიკის ობიექტი, „მოდერნისტი“ დამგეგმავები, ქალაქის „დაგეგმვისთვის“ დედუქციურ წესებს იყენებდნენ, რომლებმაც წარმოშვა ურბანიზმის ერთ-ერთი უდიდესი პრობლემა, ქალაქის ტერიტორიის დაყოფა „გამოყენების ზონებად“ (საცხოვრებელი, სამრეწველო, კომერციული, სხვა). ჯეკობსის აზრით, ამ პოლიტიკამ დაანგრია ქალაქების უნიკალური ერთობები – საქალაქო თემები და მათი ინოვაციური ეკონომიკა – და ჩაანაცვლა ისინი იზოლირებული, არაბუნებრივი, ურბანული სივრცეებით, რომლებიც არ ითვალსწინებენ ადამიანის ფაქტორს.

ქვემოთ გთავაზობთ ჯეინ ჯეკობსის საინტერესო ანალიზს, დიდ ქალაქებში ბავშვებისა და ქუჩის სივრცის ურთიერთქმედებისა და მათ შორის არსებული დამოკიდებულების შესახებ.

„ქალაქის მშენებელთა კიდევ ერთ ცრურწმენას წარმოადგენს ფანტაზია ბავშვების „გადაკეთების“ შესახებ. მათი ისტორია დაახლოებით ასე გამოიყურება: ბავშვების მთელი არმია იძულებულია ითამაშოს ქალაქის ქუჩებში. ეს საცოდავი ფერმკრთალი და რაქიტული ბავშვები, გარშემორტყმულნი უზნეო გარემოთი, ერთმანეთს უზიარებენ უხამსი ხუმრობებს სექსზე, დასცინიან ყველას და ისე ადვილად ითვისებენ „გაფუჭებულობის“ ახალ-ახალ  ფორმებს, როგორც ეს თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულებებში ხდება. ამას უწოდებენ „მორალურ და ფიზიკურ ზიანს, რომელსაც  ქუჩა აყენებს მოზარდების თაობას“ ან უბრალოდ „ჯურღმულის აღზრდას“.  თუ შესაძლებელი იქნებოდა ამ დაბეჩავებული ბავშვების გადაყვანა ქუჩებიდან პარკებში და სათამაშო მოედნებზე, სადაც იქნებოდა საშუალებები, რომლებზეც ბავშვები შეძლებდნენ გართობას, ვარჯიშს; სადაც მათ შეეძლებოდათ, ერბინათ, ექნებოდათ ბალახი, სულიერი ზრდისთვის…სუფთა და ბედნიერი ადგილები, სავსე სიცილითა და მხიარულებით, რომლითაც ბავშვები უპასუხებდნენ ჯანმრთელ გარემოს…

აქ შევჩერდეთ. გვეყოფა ფანტაზიები. განვიხილოთ სიტუაცია რეალური ცხოვრებიდან, რომელიც წარმოადგინა ჩარლზ გუგენჰაიმმა, კინოდოკუმენტალისტმა სენტ-ლუისიდან. გუგენჰაიმმა გადაიღო ფილმი სენტ-ლუისელ ბავშვებზე, რომლებიც საბავშვო ბაღში დადიან. მან ფილმში აღნიშნა, რომ ბავშვების დაახლოებით ნახევარი, ბაღიდან სახლში უხალისოდ მიდის. გუგენჰაიმმა საკმაო ცნობისმოყვარეობა გამოიჩინა, რათა ამ უხალისობის მიზეზისთვის მიეკვლია.  ყველა ბავშვი, რომლებსაც საბავშვო ბაღის დატოვება არ უნდოდა, ახლომდებარე საცხოვრებელი მასივიდან იყო. ასევე ყველა ბავშვი, რომლებსაც სახლში დაბრუნება უხაროდა, ხცოვრობდა ძველ, „ჯურღმულ“ ქუჩებზე. ამ სიტუაციის საიდუმლო ადვილად ამოსახსნელი აღმოჩნდა: ბავშვებს, რომლებიც ბაღიდან საცხოვრებელ მასივში (ბაღებით, პარკებით და სათამაშო მოედნებით) ბრუნდებოდნენ, ხშირად ხვდებოდნენ ადგილობრივი ხულიგნები, რომლებიც მათ ჯიბეებს უტრიალებდნენ ან სულაც, ცემდნენ-ხოლმე. ამ ბავშვებისთვის, ყოველდღიურად, სახლში დაბრუნება წამების ტოლფასი იყო. ის ბავშვები კი, რომლებსაც ძველი ქუჩებით უხდებოდათ დაბრუნება, არაფერს ასეთს არც განიცდიდნენ და არც მოელოდნენ. ამასთან, მათ შეეძლოთ თვითონ აერჩიათ დასაბრუნებელი  გზის რამდენიმე მარშრუტიდან ყველაზე უსაფრთხო. „თუნდაც ვინმეს რომ მოენდომებინა მათი დაჩაგვრა, მათ ყოველთვის შეეძლოთ შეერბინათ მრავალ მაღაზიიდან რომელიმეში, სადაც მათ ვინმე დაეხმარებოდა“, ამბობს გუგენჰაიმი. „ძველი ქუჩების“ მცხოვრებ ბავშვებს ყოველთვის ჰქონდათ უსაფრთხოების შეგრძნება და ისინი სახლში მხიარულები და გახარებულები ბრუნდებოდნენ“. გუგენჰაიმმა ოსტატურად აჩვენა ფილმში  უკაცრიელი, მოსაწყენი სათამაშო მოედნების, მდელოებისა და საინტერესო, ძველებური ქუჩების შედარება, რომლებიც ფილმის ოპერატორს სიტუაციის მხატვრულად გამოსახვის უამრავ შესაძლებლობას სთავაზობდა.

აქვე მსურს მოვიყვანო ერთი ტრაგიკული ისტორია, რომელიც ნიუ-იორკში, 1959 წლის ზაფხულში მოხდა – ნიუ-იორკის მოზარდთა ბანდების დაპირისპირებას, შემთხვევით, თხუტმეტი წლის გოგონას სიცოცხლე შეეწირა. იგი უბრალოდ იმ ადგილას აღმოჩნდა, სადაც მოზარდთა ბანდების შეტაკება მოხდა, საკუთარი საცხოვრებელი სახლის წინ, რომელიც მასივში მდებარეობდა. „ნიუ-იორკ თაიმსი“, უკვე სასამართლოს მიმდინარეობისას ამ შემთხვევის შესახებ წერდა: „პირველი ჩხუბი დაახლოებით შუადღისას მოხდა, როდესაც „სპორტსმენების“ ბანდის წევრები „სარა დელანო რუზველტის” პარკის ტერიტორიაზე, ერთ-ერთ მდელოზე შევიდნენ. ამ მდელოს, „ფორსაით სტრიტის“ დაჯგუფების ბიჭები თავიანთ ტერიტორიად თვლიდნენ. <…> დღის მეორე ნახევარში, „ბიჭებმა“ გადაწყვიტეს საბრძოლველად სხვადასხვა საშუალებები გამოეყენებინათ – კარაბინი და ბოთლები აალებადი ნარევით. <…> საღამოს, დაახლოებით ცხრა საათზე, ფორსაით-სტრიტის მოზარდები მოულოდნელად მიუახლოვდნენ „სპორტსმენების“ ბანდის შეკრების ადგილს, ლილიან უოლდის საცხოვრებელ მასივთან ახლოს, „სი“ და „დი“ ავენიუებთან. ეს ადგილი „არავის მიწად“ შეიძლებოდა განხილულიყო, რადგან აქ საცხოვრებელი მასივის საზღვარი გადიოდა. „ფორსაითელებმა“ „სპორტსმენებს“ აალებული ბოთლები ესროლეს. ერთ-ერთი ბიჭი კი მიწაზე დაწვა, კარაბინი მოიმარჯვა და ისროლა“.

სად მოხდა ეს თავდასხმა? პარკში და მასივისა და პარკის შესაყარზე. ასეთი ინციდენტებისა და კრიმინალური შემთხვევების შემდეგ, კვლავ ისმის ხმები პარკების ფართობებისა და რაოდენობების გაზრდაზე. ჩვენ მართლაც მოჯადოებულნი ვართ სიმბოლოებით. ე.წ. ქუჩის ბანდები თავიანთ „ქუჩურ გარჩევებს“ სწორედ პარკებსა და სათამაშო მოედნებზე აწყობენ.  „ნიუ-იორკ თაიმსმა“ 1959 წელს გამოიკვლია ნიუ-იორკში, ბოლო ათწლეულებში მომხდარი ძალადობის შემთხვევები მოზარდთა შორის და ყველა (!) შემთხვევაში, ინციდენტები პარკებში მოხდა. მეტიც, ასეთი შემთხვევები სხვა ქალაქებშიც მსგავსი, საცხოვრებელი მასივების მიმდებარე პარკებში და სათამაშო მოედნებზე ხდებოდა. ეს ის ადგილებია, სადაც „სათამაშო მოედანი“ ბავშვებისათვის აღარ იყო ქალაქის ქუჩა. სამწუხაროდ, მსხვილი მასივების მშენებლობების შედეგად, მოხდა ბავშვების ქუჩებიდან განდევნა და მათი გადანაცვლება, ბალახით დაფარულ, სათამაშო მოედნებით გავსებულ, მრავალჰექტრიან „დასავენებლ“ ზონებში, სადაც არ არსებობს ქუჩები. ასეთი სავალალო შედეგი გაკვირვებას არ იწვევს“. როგორც შემდეგ ქ-ნი ჯეკბსი აღნიშნავს, ქალაქის დაგეგმარება და მისი არქიტექტურის ცვლილება, შესაბამისად იწვევს ცვლილებას ადამიანების ქცევაში. უსაფრთხოების კანონები მოზრდილთათვის და საზოგადოებრივი თანაცხოვრების წესები ისევე ვრცელდება ახალგაზრდებზე, როგორც ეს ხდება ზრდასრულთათვის, იმ განსხვავებით, რომ ბავშვები უფრო მოწყვლადნი არიან ბოროტმოქმედებისა და ბარბაროსების წინაშე.

მაინც რა ცვლილებას იწვევს მოთამაშე ბავშვების გადანაცვლება ქალაქის ცოცხალი ქუჩებიდან ერთი მხრივ უფრო კომფორტულ და გამწვანებულ პარკებში, რომელბიც საცხოვრებელ მასივებთან არიან გაშლილი? უმეტეს შემთხვევაში (და არა ყოველთვის, მადლობა ღმერთს!), ყველაზე მთავარი ცვლილება ის არის, რომ ბავშვები გადიან ზრდასრულთა ზედამხედველობიდან, რომელიც მუდმივად არსებობს ქუჩებში.  პარკში და სათამაშო მოდნებზე, ეს უხილავი ზედამხედველობა (ან უბრალოდ ყურადღება) ან მცირეა, ან საერთოდ არ არსებობს.  დიდი ქალაქების ბავშვებმა ეს ყოველთვის კარგად იცოდნენ და ეს ცოდნა თაობებს გადაეცემოდა. „თუ რაიმე ანტისაზოგადოებრივის ჩადენა გვინდოდა, ჩვეულებრივ ლინდსი-პარკში მივდიოდით, სადაც ადვილი იყო უფროსებისგან დამალვა“ , ამბბს ჯესი რეიჩეკი, ბრუკლინში გაზრდილი მხატვარი – „მაგრამ უმეტეს დროს, ჩვენ ქუჩაში თამაშში ვატარებდით. იქ კი უჩუმრად ვერ იხულიგნებ“.

მოზრდილთა მხრიდან ბავშვებისა და მიმდებარე გარემოს ჩუმი ზედამხედველობის საინტერესო შემთხვევას აღწერს ჯეინ ჯეკობსი მომდევნო პარაგრაფში: „იმ დღეს მანჰეტენის შუა ნაწილში წავედი. უესტსაიდში მომხდარი საშინელი შემთხვევის შემდეგ, როდესაც ჩხუბში ორი თექვსმეტი წლის ახალგაზრდა მოკლეს, მსურდა ეს რაიონი მენახა და იქაურ ცხოვრებას დავკვირვებოდი. მიმდებარე ქუჩები უკვე დაბრუნებოდნენ ცხოვრების ჩვეულებრივ რიტმს. ასობით ბავშვი, ქუჩაში მყოფი და მოსეირნე თუ ფანჯრებიდან ქუჩებში მომზირალი უამრავი მოზრდილის დაკვირვების ფონზე, ტოტურებზე თამაშობდნენ ან მხიარული შეძახილებით დასდევდნენ ერთმანეთს. ქუჩების ტროტუარებზე უხვად ნახავდით ნაგავსა და ნარჩენებს. ტროტუარებიც საკმაოდ ვიწრო გახლდათ მათთვის დაკისრებული ფუნქციებისათვის და მათ ესაჭიროებოდათ მზისგან დაცვა, მაგრამ ამ ქუჩებზე ადგილი არ ჰქონდა სახიფათო ქმედებებს: ცეცხლს, იარაღიან ხალს თუ პირდაპირ მუქარას ვინმეს მიმართ. მომხდარი მკვლელობის ადგილას, მიმდებარე პარკში, როგორც ჩანს, საქმეები ასევე ჩვეულებრივად მიმდინარეობდა. სამი პატარა ბიჭუნა, ერთად ცდილობდნენ გაეჩაღებინათ კოცონო ხის სკამის ქვეშ. იქვე, სხვა ბავშვებს, ერთი მცირე ასაკის ბიჭუნა დაეჭირათ და თავს ბეტონის საფარზე ახლევინებდნენ. მოედნის ზედმახედველი ამას ვერ ხედავდა, რადგან უფრო მნიშვნელოვანი საქმით იყო დაკავებული – იგი ფლაგშტოკიდან ამერიკის შეერთებული შტატების დროშას წევდა ქვევით. უკვე სახლში დაბრუნებისას, ჩავუარე მეტ-ნაკლებად მოვლილსა და წყნარ სათამაშო მოედანს. საღამოს საათები იყო და პარკებში მოსერნე დედიკოები და ბაღის ზედმახედველი ოფიცრები უკვე აღარსად ჩანდნენ. მოედანზე მხოლოდ ორი ბიჭი იდგა, რომლებიც გოგონას გორგოლაჭებიანი „სქეითერებით“ ცემით ემუქრებოდნენ. იქვე იდგა ლოთი, რომელიც ცდილობდა ბავშვებისთვის განემარტა, რომ ასე მოქცევა არ შეიძლება. ცოტა მოშორებით, უკვე საქალაქო ქუჩაზე, სადაც პუერტო-რიკოდან ჩამოსული ათასობით ემიგრანტი ცხოვრობს, სურათი სრულიად განსხვავებული გახლდათ. ყველა ასაკის დაახლოებით ოცდარვა ბავშვი მხიარულად თამაშობდნენ ტროტუარზე ყოველგვარი ჩხუბებისა თუ აგრესიის გარეშე, თუ არ ჩავთვლით კამათს კამფეტების შეკვრის თაობაზე. ბავშვების აქტივობებს ზედაპირულად უყურებდნენ ქუჩის ზრდასრული ბინადარნი, რომლებიც ერთმანეთთან საუბრით იყვნენ დაკავებულნი. უფრო ზუსტად რომ ვთქვათ, უფროსების ზედამხედველობა ზედაპირული სრულიადაც არ აღმოჩნდა: როდესაც ბავშვების კამათი კამფეტების თაობაზე გამწვავდა, უფროსი მოქალაქეები მაშინვე ჩაერივნენ და აღადგინეს წესრიგი და სიმშვიდე. ქუჩაში ზრდასრული ადამიანების შემადგენლობა მუდმივად იცვლებოდა – ზოგი მიდიოდა, ზოგიც მოდიოდა და ემატებოდა მიზანსცენას, ფანჯრებიდან ქუჩას სხვადასხვა ადამიანები გადაჰყურებდნენ, ქუჩის დინამიკაც მუდმივად ცვალებადი იყო: ზოგი ტროტუარზე იდგა და მეორეს ესაუბრებოდა, ზოგიც ნელი სიარულით მიჰყვებოდა მას. ერთი საათის განმავლობაში, რომლის დროსაც მე ქუჩას ვადევნებდი თვალს, ზრდასრული გამვლელების თუ დამსვნებელების რაოდენობა ქუჩაში დიდად არ შეცვლილა – ეს ხდებოდა საღამოს რვა საათიდან თერთმეტამდე. მოგვიანებით, საკუთარ სახლთან მისვლისას, ჩვენი კვარტლის ბოლოში ჩემმა მზერამ შემდეგი სურათი აღნიშნა – ჩვენი მრავალბინიანი სახლის, ატელიეს, სამრეცხაოს, პიცერიისა და ხილის მაღაზიის წინმდებარე მცირე სივრცეში, ტროტუარზე, თოთხმეტი ზრდასრული მეზობლის თვალწინ დაახლოებით თორმეტი ბავშვი თამაშობდა.

რასაკვირველია, დიდი ქალაქების ყველა ტროტუარი ასეთი დაკვირვების ქვეშ ვერ იქნება და ეს ალბათ ერთ-ერთი იმ პრობლემათაგანია, რომლესაც ქალაქმშენებლობა და გეგმარება უნდა უზრუნველყოფდეს. ნაკლებად გამოყენებადი ტროტუარები ცუდად უზრუნველყოფენ უფროსების მიერ ბავშვების აქტივობების ზედამხედველობა-დაკვირვებას. შეიძლება ითქვას, რომ არც მთლად უსაფრთხოა ტროტუარები, სადაც თითქოს საკმარისია უფროსების პერიფერიული მზერა, ეზოში და ტროტუარზე იქნება ეს თუ უბრალოდ ფანჯრიდან ქუჩაში მომზირალი მეზობლისგან. თუ სახლებიდან გამომავალი თუ უკან დაბრუნებული ადამიანების შემადგენლობა ჩქარა იცვლება, ეს ვერ უზრუნველყოფს ბავშვების აქტივობების პერიფერიულ კონტროლს თუ ზედამხედველობას და ქალაქმშენებლებმა ესეც უნდა გაითვალისწინონ. მაგრამ ერთმნიშვნელოვანია ის, რომ ასეთი ქუჩები, სადაც ბევრია უფროსებიცა და ბავშვებიც, გაცილებით უსაფრთხოა, ვიდრე სათამაშო მოედნები და პარკები.  როგორ წესი, დიდ ქალაქებში მცხოვრებ ადამიანებს, რომლებიც ბავშვებს ზრდიან და რეალურად იზიარებენ მათზე პასუხისმგებლობას, კარგად ესმით ქუჩისა თუ მისი ტროტუარების მნიშვნელობა: „შეგიძლია ქუჩაში ითამაშო, ოღონდ ტროტუარს არ გასცდე – ეუბნებიან ქალაქელი დედები თავიანთ ბავშვებს. ბოსტონური ნორთ-ენდის სოციალური სერვისების დაწესებულების დირექტორის, ფრენკ ჰეივის სიტყვებით, მას მშობლები დროდადრო შეკითხვებს უსვამენ ამ თემაზე: „მე ბავშვებს ვაძლევ უფლებას, ითამაშონ ქუჩაში ვახშმის შემდეგ. გამოდის არასწორად ვიქცევი?“ – ეკითხება მას ერთ-ერთი მშობელი ნორთ-ენდიდან. ჰეივი არწმუნებს მშობლებს, რომ ისინი სწორად იქცევიან. მისი აზრით, ნორთ-ენდში მოზარდებს შორის დაბალი დამნაშავეობის მაჩვენებელი შეიძლება აიხსნას ამ სამეზობლო-თემში ქუჩის ცხოვრების იმ თავისებურებით, როდესაც ბავშვები თავისუფლად ერთობიან, ქუჩაში მყოფი უფროსების, ქუჩის მაღაზიებისა და ბიზნესების მფლობელების მუდმივი ყურადღების ქვეშ ქუჩაში მიმდინარე მოვლენებისადმი”.

(პირველი ნაწილის დასასრული)

მოამზადა ლევან ალფაიძემ,

[1] The Death and Life of Great American Cities by Jane Jacobs, Vintage Books Editions, 1992, originally published by Random House, 1961, ISBN 0-679-74195-X

წინა სტატიაში “განათლების სისტემის დაგეგმვის საფუძვლები”,  განხილულ იქნა განათლების სექტორის დაგეგმვის (Education Sector Planning (ESP) ზოგადი არსი და მახასიათებლები. სტრატეგიული დაგეგმვის პროცესებისა და აქტივობების განხილვისას აღინიშნა, რომ გეგმების შემუშავებისა და მონიტორინგის ციკლები დაგეგმვის ძირითადი რგოლებია და მათი სათანადოდ წარმართვა დიდ გავლენას ახდენს მთელი პროცესის ოპტიმალურ განხორციელებაზე. წინამდებარე სტატიაში მიმოვიხილავთ სექტორის გეგმის მომზადების ფაზებს და პროცესებს, ჩართულ მხარეებს და მათ ფუნქცია-მოვალეობებს, გავეცნობით ეფექტიანი გეგმის მომზადების მთავარ პრინციპებს.

სექტორის გეგმა, ისევე როგორც განვითარების სხვა გეგმები, შეიძლება სხვადასხვა პერიოდზე იყოს გათვლილი, კონტექსტიდან გამომდინარე, იყოს გრძელვადიანი, საშუალო– ან მოკლევადიანი. საერთო სტანდარტი კონკრეტული გეგმის მოქმედების ხანგრძლივობის ამა თუ იმ კატეგორიის განსაზღვრისთვის არ არსებობს. შესაბამისად, სექტორული გეგმის პერიოდი განისაზღვრება კონკრეტული სისტემის სპეციფიკური გამოწვევებისა და პერსპექტივების გათვალისწინებით, მოცემული სისტემის მესვეურების გადაწყვეტილებით. გრძელვადიანი (როგორც მას უწოდებენ – პერსპექტიული) გეგმის ხანგრძლივობა 10-15 წლით განისაზღვრება და, წესისამებრ, ნაკლებად დეტალიზებულია, ძირითადად სისტემის განვითარების საერთო ორიენტირებსა და მიმართულებებს მოიცავს. საშუალოვადიანი გეგმა ხუთ წლამდე ვადაზეა გათვლილი და მისი პროგრამები და სტრატეგიები შედარებით სპეციფიკურია, ხოლო მოკლევადიანი ანუ წლიური გეგმები მეტად კონკრეტულია და, როგორც წესი, წლიურ საბიუჯეტო ციკლს ემთხვევა.

პერიოდის მიხედვით სექტორული გეგმის ყველაზე გავრცელებული კატეგორიაა საშუალოვადიანი გეგმა. მას სხვა გეგმებზე ხშირად იყენებენ სისტემის მესვეურები. მასში გაწერილია მოცემული პერიოდის სპეციფიკური მიზნები, ამოცანები და პროგრამები. ასეთ გეგმაში შესაძლოა გრძელვადიანი პერსპექტივაც იყოს გათვალისწინებული. საშუალოვადიანი გეგმა, როგორც წესი, ითარგმნება თითოეულ წელზე გათვლილ გეგმებად სათანადოდ გათვლილი წლიური ბიუჯეტებითურთ. გამოყენების სიხშირიდან გამომდინარე, ჩვენი მიმოხილვის ძირითად სამიზნესაც სწორედ საშუალო პერიოდზე გათვლილი გეგმა წარმოადგენს.

სხვადასხვა ქვეყნის განათლების სექტორის განვითარების საშუალოვადიან გეგმებს სხვადასხვა პრინციპზე დაყრდნობით შეიმუშავებენ. ისინი არაერთ ფაქტორზეა დამოკიდებული და თითოეული ქვეყნის განვითარების სოციოეკონომიკურ, პოლიტიკურ, საგანმანათლებლო და სხვა თავისებურებებს ითვალისწინებს. ზოგიერთ ქვეყანაში მხოლოდ ნაციონალური მასშტაბის გეგმაზე მუშაობენ. სხვა ქვეყნებს აქვთ როგორც ნაციონალური დონის, ისე ცალკეული რეგიონებისა და პროვინციების განათლების განვითარების გეგმები. დონის მიხედვით გეგმის განსაზღვრა ქვეყნის შიდა პოლიტიკური მოწყობის ტიპზეა დამოკიდებული. ცენტრალიზებული მმართველობის ქვეყნებში ნაკლებად იყენებენ სხვადასხვა დონის გეგმებს, ხოლო ფედერალური მოწყობისა და დეცენტრალიზაციის მაღალი ხარისხის მქონე ქვეყნებში გეგმათა მრავალფეროვნებას ანიჭებენ უპირატესობას. თუმცა გვხვდება გამონაკლისებიც. აქ ქვეყნის მართველობით სტრუქტურასა და ტიპთან ერთად მნიშვნელობა ენიჭება სხვა ისეთ ფაქტორებსაც, როგორებიცაა ქვეყნის ზომა, გეოგრაფიული მრავალფეროვნება, პოლიტიკური კულტურის თავისებურებები და სხვა. არიან ქვეყნები, რომლებსაც ძირითადად რეგიონული გეგმები აქვთ, ხოლო ნაციონალურ დონეზე მხოლოდ ადგილობრივი გეგმების დანერგვის ხელშემწყობი სტრატეგიები მუშავდება. დონის მიხედვით (ნაციონალური, ადგილობრივი, რეგიონული და ა.შ.) განსხვავდება განვითარების გეგმების შემუშავების პროცესები და მიდგომებიც.

საინტერესოა, იმ ქვეყნებში, სადაც განათლების სისტემების განვითარებისთვის იყენებენ ადგილობრივ/პროვინციულ გეგმებს და, ამასთან, ნაციონალური დონის გეგმაც აქვთ, როგორ და რა თანმიმდევრობით მიმდინარეობს თითოეული დონის გეგმის მომზადების პროცესი. ამისთვის გამოიყენება სხვადასხვა მიდგომა, რომლებიც ასევე დამოკიდებულია ცალკეული ქვეყნისა და განათლების სისტემის გვარობაზე.

არსებობს სამი ძირითადი მიდგომა:

• თავდაპირველად იქმნება ნაციონალური დონის გეგმა, შემდეგ მასზე დაყრდნობით მუშავდება ადგილობრივი დონის გეგმები. ამ მიდგომას სექტორის გეგმის მომზადების „ზემოდან-ქვემოთ“ (top down) მიდგომას უწოდებენ.
• ჯერ ადგილობრივი გეგმები მზადდება, მერე კი, მათი სპეციფიკის გათვალისწინებით, დგება ნაციონალური გეგმაც. ამ მიდგომას სექტორის გეგმის მომზადების „ქვემოდან ზემოთ“ (bottom-up) მიდგომას უწოდებენ
• არსებობს მესამე ვარიანტიც, სადაც სხვადასხვა დონეზე გეგმის მომზადების პროცესი ერთდროულად არის ინიცირებული, ანუ გეგმები რაიონულ და რეგიონულ დონეებზე ეროვნული გეგმის მომზადებასთან ერთად სინქრონულად დგება.

რელევანტური არჩევანის გაკეთება უამრავ ფაქტორზეა დამოკიდებული. სექტორული გეგმის მომზადების ოპტიმალური მეთოდი მეტწილად განსაზღვრავს სისტემის განვითარების ადეკვატური ორიენტირებისა და გზების იდენტიფიცირების შანს.

უნდა ითქვას, რომ საერთო პოლიტიკის ფორმულირება ცენტრალურ დონეზე ხორციელდება. ადგილობრივი დონეები აქტიურად უნდა მონაწილეობდნენ საერთო პოლიტიკის შემუშავების პროცესში, მერე კი ზედმიწევნით მისდევდნენ ცენტრალურ დონეზე შეთანხმებულ და დამტკიცებულ პოლიტიკას. ამ შემთხვევაში ადგილობრივი გეგმების განხორციელება, რაც არ უნდა დეცენტრალიზებული იყოს სისტემა, წარმოუდგენელია ცენტრალური სტრუქტურებიდან მიზანმიმართული და ეფექტიანი კოორდინაციის გარეშე, რადგან ორივე დონის გეგმები მჭიდროდ არის დაკავშირებული წინასწარ განსაზღვრული საერთო პრიორიტეტებით. სტრატეგიული განვითარების გეგმების ოპტიმალური შემუშავებისთვის აუცილებელი პირობაა სისტემაში დაგეგმვის უნარებითა და სხვა სათანადო კომპეტენციებით აღჭურვილი პროფესიონალების არსებობა.

არსებობს სისტემები, მათ შორის – განვითარებულ ქვეყნებშიც, სადაც სტრატეგიული გეგმის შემუშავება მხოლოდ ცენტრალურ დონეზე ხორციელდება, თუმცა ქვეყნების მიხედვით არსებობს განსხვავებები თავად დაგეგმვის პროცესების წარმართვის მეთოდოლოგიებში. განასხვავებენ უმთავრესად ორი სახის მიდგომას:

• ცენტრალური სტრუქტურები მართავენ და წარმართავენ მთელ პროცესს. ამ შემთხვევაში ადგილობრივი დონეების როლი მინიმალურია, თუმცა მონაწილეობითი. ამ მიდგომას ცენტრალიზებული ეწოდება;
• ძირითადი პროცესები ადგილობრივ დონეებზე ვითარდება დაინტერესებული ჯგუფების მაღალი ჩართულობით, ხოლო ცენტრალურ დონეზე ხორციელდება კომპილაცია-ანალიზი და შეჯამება. ეს დეცენტრალიზებული მიდგომაა.

იმ ქვეყნებში, სადაც განვითარებული განათლების სისტემებია, ორივე მიდგომას თანაბარი წარმატებით იყენებენ, რადგან თავად სექტორის სტრატეგიული დაგეგმვა ეფუძნება მონაწილეობითი გადაწყვეტილების მიღების, ანგარიშვალდებულებისა და გამჭვირვალობის პრინციპებს. ცენტრალიზებული მიდგომის შემთხვევაშიც ძირითადი ყურადღება ექცევა პროცესში უკლებლივ ყველა დაინტერესებული ჯგუფის მაქსიმალურ ჩართულობას და ადგილობრივი კონტექსტების გათვალისწინებას.

იმ სისტემების უმეტესობაში, სადაც ნაკლებადაა განვითარებული გეგმების მომზადების მონაწილეობითი პრინციპები, უპირატესობას პირველი მიდგომის მოდიფიცირებულ ვარიანტს ანიჭებენ. ამ შემთხვევაში დაგეგმვითი პროცესები მკვეთრად ცენტრალიზებულია, ხოლო ადგილობრივი დონეებისა და დაინტერესებული ჯგუფების ჩართულობის ხარისხი – ნაკლები. გადაწყვეტილებები არჩევანის შესახებ, წესისამებრ, არ ეყრდნობა წინასწარ ჩატარებულ რისკების ანალიზს და გადაწყვეტილების მიღებისას ნაკლებად ითვალისწინებენ სხვა მნიშვნელოვან ფაქტორებსაც, მათ შორის – კონკრეტული რეგიონების სპეციფიკურ მოთხოვნებს. შესაბამისად, განვითარების ორიენტირები და ოპტიმალური გზები საგრძნობი ხარვეზებით განისაზღვრება. ანალოგიურ სისტემებს სერიოზული პრობლემები აქვს ოპტიმალური მიზნებისა და პრიორიტეტების იდენტიფიცირების, დიფერენცირებული პოლიტიკის შემუშავება-წარმართვის კუთხით. შედეგად სისტემის განვითარების ტემპსა და ხარისხში მნიშვნელოვანი ხარვეზები შეინიშნება.

სექტორის რეალისტური გეგმის შემუშავებისა მისი წარმატებით დანერგვისათვის მნიშვნელოვანი ფაქტორია გეგმის შემუშავებაში მონაწილე სუბიექტების სწორად განსაზღვრა და მათ შორის კონსულტირების ეფექტიანი ფორმატის ჩამოყალიბება. ამასთან, ქვეყნის განათლების სამინისტრო უნდა იყოს დაგეგმვითი პროცესის ლიდერი, ძირითადი წარმმართველი და მაკოორდინირებელი. ზოგიერთ ქვეყანას განათლების ერთზე მეტი სამინისტრო აქვს (მაგ., ზოგადი განათლებისა, უმაღლესი განათლებისა და პროფესიული განათლებისა). ამ შემთხვევაში მნიშვნელოვანია სამინისტროებს შორის ეფექტიანი კოორდინაციის მექანიზმების არსებობაც, რადგან განათლების სექტორის დაგეგმვა თავისთავად გულისხმობს ყველა ქვესექტორის გეგმებისა და სამოქმედო სტრატეგიების განსაზღვრას. ისიც უნდა ითქვას, რომ დაგეგმვის პროცესში სამინისტროების ჩართულობა განათლების პროფილური უწყებებით არ უნდა შემოიფარგლებოდეს. აუცილებელია სხვა სამინისტროების აქტიურობაც, რომლებსაც პირდაპირი ან არაპირდაპირი კავშირი აქვს განათლებასთან (მაგ., შრომის, ახალგაზრდობის, მეცნიერებისა და ტექნოლოგიების სამინისტროები).

დიდი ქვეყნები, განსაკუთრებით ისინი, სადაც ფედერალური მოწყობაა, გეგმარებით პროცესებში ჩართული ყველა დონის (ცენტრალიზებული, დეცენტრალიზებული) ადმინისტრაციული სუბიექტების მრავალფეროვნებით გამოირჩევა. ზოგიერთ ქვეყანაში, მაშინაც კი, როცა საქმე არ გვაქვს ფედერალურ სტრუქტურებთან, რეგიონისა და პროვინციის მთავრობები სტრატეგიული გეგმების მომზადების პროცესში აქტიურ პარტნიორებად გვევლინებიან. განურჩევლად ქვეყნისა და განათლების სისტემის მოწყობის ფორმისა, სექტორული გეგმების მონაწილეობითი მომზადების პროცესი აუცილებელი პირობაა. ფედერალური მოწყობის არმქონე ქვეყნებშიც კი გეგმის მომზადების პროცესი ადგილობრივ სტრუქტურებთან მჭიდრო კონსულტაციების პირობებში უნდა მიმდინარეობდეს. ამასთან, აუცილებელია, პროცესში აქტიურად იყვნენ ჩართულნი საზოგადოებრივი, პროფესიული და არასამთავრობო ორგანიზაციები, კერძო სექტორი, პედაგოგები, მშობლები, სათემო ასოციაციები და სხვა დაინტერესებული ჯგუფები.

გადაწყვეტილების მიღების პროცესში მონაწილეობის მნიშვნელობით და ამ პროცესზე გავლენის მოხდენის ხარისხის მიხედვით დაინტერესებული ჯგუფები რამდენიმე კატეგორიად იყოფა. მათთან კონსულტაციები და მათი ჩართულობის მაღალი ხარისხი გადამწყვეტია კომპლექსური გეგმის შემუშავებისთვის. კონსულტაციებისთვის ჯგუფები შეიძლება ოთხ კატეგორიად დაიყოს:

ჯგუფი 1-  აერთიანებს მონაწილეობით მაღალი მნიშვნელობის, მაგრამ მცირე გავლენის მქონე წარმომადგენლებს. ესენი არიან საზოგადოებრივი, ქალთა, ეთნიკური და ეროვნული უმცირესებობის, ახალგაზრდების და ა.შ. ორგანიზაციების წარმომადგენლები;

ჯგუფი 2 – მოიცავს მონაწილეობით მაღალი მნიშვნელობის და, იმავდროულად, დიდი გავლენის მქონე წარმომადგენლებს. მაგალითად, პრემიერმინისტრის ოფისი, განათლების სამინისტრო, ნაციონალურ კომიტეტები და ძირითადი პოლიტიკური პარტიების წარმომადგენლები;

ჯგუფი 3 – შედგება მონაწილეობით დაბალი მნიშვნელობის და მცირე გავლენის მქონე წარმომადგენლებისაგან. ამ კატეგორიაში შედის საგანმანათლებლო ორგანიზაციები და უნივერსიტეტები, რელიგიური და სხვა დაინტერესებული ჯგუფები.

ჯგუფი 4 – აერთიანებს მონაწილეობით დაბალი მნიშვნელობის, მაგრამ დიდი გავლენის მქონე წარმომადგენელებს. ესენი შეიძლება იყვნენ უმცირესობაში მყოფი პოლიტიკური პარტიები, კერძო და ბიზნესორგანიზაციები და სხვა.

აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ გადაწყვეტილების მიღების პროცესში სხვადასხვა ჯგუფის მონაწილეობის მნიშვნელობა და ამ პროცესზე გავლენის მოხდენის ხარისხი სხვადასხვა ქვეყანაში შესაძლოა სხვადასხვაგვარი იყოს.

ქვეყნების მიხედვით განსხვავებულია განათლების სექტორის გეგმის მომზადების პროცესის წამყვანი სტრუქტურებიც. პროცესს ძირითადად განათლების სამინისტროების სტრატეგიული დაგეგმვის ქვედანაყოფები წარმართავენ. ზოგიერთ ქვეყანაში განათლების სამინისტროები ქმნიან ექსპერტთა სპეციალურ კომისიას და მისი მეშვეობით არეგულირებენ შესაბამის პროცესებს. ზოგიერთ შემთხვევაში სტრატეგიული გეგმის მოსამზადებლად იქმნება ნაციონალური გუნდები, რომლებიც შედგება განათლების სამინისტროს, სხვა სამინისტროების, ექსპერტების, არასამთავრობო ორგანიზაციებისა და საერთაშორისო დონორების წარმომადგენლებისგან. ნაციონალური გუნდები მჭიდროდ თანამშრომლობენ განათლების სამინისტროებთან და ხელს უწყობენ მაქსიმალური ჩართულობის მიღწევას. სირთულეს წარმოადგენს დიდი შემადგენლობის გუნდების მართვა და მათი მეშვეობით პროცესების სწრაფად წარმართვა. ასეთ შემთხვევებში უმჯობესია, დიდი შემადგენლობის გუნდები ასრულებდნენ საკონსულტაციო და საორიენტაციო ფუნქციებს, ხოლო მცირე ზომის სამუშაო ჯგუფები წარმართავდნენ კონსულტაციის პროცესს და ამზადებდნენ საბოლოო პროექტს.

განათლების სექტორის სტრატეგიული გეგმა კომპლექსური დოკუმენტია და რამდენიმე ქვესექტორსა და პრიორიტეტულ მიმართულებას თუ თემას მოიცავს. ამ საკითხის დარეგულირების ერთ–ერთი გზაა რამდენიმე ტექნიკური სამუშაო ჯგუფის ჩამოყალიბება. ეს ჯგუფები შესაძლებელია ჩამოყალიბდეს განათლების საფეხურების (დაწყებითი, საშუალო, უმაღლესი) ან თემატური (მენეჯმენტი, დაფინანსება და სხვა) ბლოკების მიხედვით. მრავალშემადგენლობიანი დაგეგმვის კომიტეტის, რამდენიმე სამუშაო ჯგუფისა და მოცულობითი საკონსულტაციო პროცესის არსებობის შემთხვევაში დაგეგმვითი პროცესების წარმართვა საკმაოდ რთული ამოცანაა, ამიტომ წარმოიშობა საჭიროება ექსპერტთა შედარებით კომპაქტური ჯგუფის იდენტიფიცირებისა, რომელიც კოორდინაციას გაუწევს პროცესებს და მოამზადებს გეგმის დოკუმენტს. ექსპერტთა შერჩევის უნიკალური ფორმულა არ არსებობს, თუმცა ექსპერტთა ჯგუფი დაკომპლექტებული უნდა იყოს სათანადო გამოცდილების პროფესიონალი კადრებით, რომლებსაც გავლილი აქვთ სპეციალური მომზადება განათლების დაგეგმვაში, სტატისტიკის ანალიზში, ფინანსურ მენეჯმენტსა და ბიუჯეტირებაში.

რეკომენდებულია დაგეგმვის ჯგუფი დაკომპლექტდეს შემდეგნაირად:

1. ერთი კომპაქტური მართვის ჯგუფი განათლების სამინისტროს ბაზაზე, რომელიც უხელმძღვანელებს და კოორდინაციას გაუწევს მთელ პროცესს;
2. რამდენიმე სამუშაო ჯგუფი სხვადასხვა მიმართულების მიხედვით;
3. წარმომადგენლობითი კომიტეტი, რომელშიც გაერთიანდებიან სხვადასხვა სამინისტროს, საზოგადოებრივი ორგანიზაციის, პოლიტიკური პარტიის წარმომადგენლები, პედაგოგები და სხვა. კომიტეტის მუშაობა განათლების მინისტრის თავჯდომარეობით უნდა წარიმართოს.

კომიტეტის ფორმა და შემადგენლობაც მოსამზადებელი გეგმის გვარობაზეა დამოკიდებული. ამ შემთხვევაში განმსაზღვრელია ის გარემოება, რა ტიპის გეგმაა მოსამზადებელი – ერთი ნაციონალური თუ რამდენიმე რეგიონული, რომლებიც შემდგომ ნაციონალურ გეგმად გაერთიანდება. პირველ შემთხვევაში აუცილებელია ცენტრალურ დონეზე მიმდინარე პროცესებში დეცენტრალიზებული ადგილობრივი დონეების წარმომადგენლობის გათვალისწინება და მათთან აქტიური კონსულტაციების წარმოება, ხოლო მეორე შემთხვევა ითვალისწინებს გეგმების მომზადებას ყველა – ცენტრალურ თუ რეგიონულ – დონეზე. ორივე შემთხვევაში დაგეგმვის პროცესში ჩართული უნდა იყოს ტექნიკურ ექსპერტთა ჯგუფი, რომელიც განახორციელებს მონაცემების სტატისტიკურ ანალიზს დაგეგმვის სხვადასხვა ეტაპისთვის და ფინანსურ ანალიზს საბოლოო ფინანსური მოთხოვნების ჩამოსაყალიბებლად, ხოლო სისტემის მართვის სპეციალისტები შეიმუშავებენ განხორციელების გეგმებს.

მონაწილეობითი პროცესების ფასილიტირების მკაფიო წესები არ არსებობს. ქვემოთ მაგალითად მოყვანილია ცენტრალურ დონეზე განათლების სექტორის დაგეგმვის პროცესის ორგანიზაციული სტრუქტურის ზოგადი სქემა.

დასკვნის სახით შეიძლება ითქვას, რომ განათლების სექტორის დაგეგმვითი პროცესების განხორციელება აუცილებელია სისტემის ჰარმონიული განვითარებისთვის სწორი სარეფორმო პროცესების უზრუნველსაყოფად. სექტორის განვითარების ოპტიმალურად ჩამოყალიბებული გეგმა უზრუნველყოფს განათლების სისტემის სწორი განვითარება-გაუმჯობესების პროცესის შეუქცევადობასა და მდგრადობას (მიუხედავად სისტემის ხელმძღვანელი რგოლების ხშირი ცვლილებისა). ძალიან მნიშვნელოვანია თვით დაგეგმვითი პროცესების სწორი მეთოდოლოგიით წარმართვა და რამდენიმე ფუძემდებლური პრინციპის გათვალისწინებაც. სექტორის სტრატეგიული დაგეგმვა აუცილებლად უნდა ეფუძნებოდეს მონაწილეობითი გადაწყვეტილების მიღების, ანგარიშვალდებულებისა და გამჭვირვალობის პრინციპებს. უზრუნველყოფილ უნდა იქნეს ამ პროცესში უკლებლივ ყველა დაინტერესებული ჯგუფის მაქსიმალური ჩართულობა და გათვალისწინებულ იქნეს ადგილობრივი კონტექსტები და ინტერესები.

გამოყენებული ლიტერატურა:

• Philip Coombs. 1970. What is educational planning? Fundamentals of educational planning No. 1, Paris: IIEP-UNESCO.