უკვე თვეზე მეტია ახალ სამყაროში ვცხოვრობთ, ახალ უნარებს, ჩვევებს გამოცდილებას ვიძენთ, მათ შორისაა,  საგაკვეთილო ფორმატი, ეკრანებთან მიმსხდარი მოსწავლეები და დისტანციური დავალებები. მშობლები? მშობლებიც იქვე ვართ, ჯერ-ჯერობით გარეთ გასვლა არ შეგვიძლია. იქნებ ჩვენც მშვენიერი რესურსი ვართ ამ პროცესის დასახმარებლად? იქნებ ბევრი რამე შეგვიძლია?

ამ შინ მეცადინეობამ კიდევ ერთხელ დამანახა,  როგორ კარგად მეცადინეობენ ბავშვები არასტრესულ და თავისუფალ გარემოში. კონცენტრირებულები, მობილიზებულები, მითითებასაც მარტივად იგებენ და  ინსტრუქციასაც. ეს ყველაფერი რომ დასრულდება, კიდევ ერთხელ უნდა ვცადოთ, სტრესულ, საშიშ, მოსაბეზრებელ სივრცედ არ იქცეს სკოლა, იქნებ საშინაო გაკვეთილებმა კარგი მინიშნებები მოგვცეს?

მე კი, როგორც მშობელი, მოგიყვებით ჩვენი საშინაო გაკვეთილების შესახებ, იქნებ გამოგადგეთ. მთავარი პრინციპია, რეკვიზიტები, თვალსაჩინოებები და რესურსები აქვე, ჩვენს სახლში, სამზარეულოში, სათამაშოების ძველ ყუთში, კარადასა და საკუჭნაოში მოვიძიოთ.

• სახელმძღვანელოს ტექსტი იყო ეპიზოდი “პატარა უფლისწულიდან”, საქმოსანთან შეხვედრის ნაწილი.

გამოვიყენეთ რეკვიზიტები გაკვეთილებისთვის:

• პატარა პრინცი, წიგნი;
• გლობუსი;
• წიგნი “ჩვენი პლანეტა”;
• წიგნი “კოსმოსი”;
• საანგარიშო;
• კალკულატორი;
• ჩვენი ხელით მომზადებული მზის სისტემის დიორამა;
• პატარა პრინცის მოსასხამი, რომელიც ლელამ შეგვიკერა და დაბადების დღეზე აჩუქა გიოს;
• რამდენიმე სათამაშო კოსმონავტი;
• სათამაშო თვითმფრინავი;
• მიკროფონი;
• მობილური ტელეფონი, რომელიც კამერად გამოვიყენეთ;

1. სანამ ეპიზოდის კითხვას დავიწყებდით, მწერლის ბიოგრაფიას შევეხეთ ორი სიტყვით, ვთქვით, რომ სამხედრო მფრინავი იყო ( რამდენიმე დღის წინ წავიკითხეთ წიგნი მფრინავებზე და გავიხსენეთ, როგორ გამოიგონა ადამიანმა საფრენი აპარატები).
2. ვილაპარაკეთ ტექსტსა და ილუსტრაციაზე, რომ ეგზიუპერი თავად იყო თავისი წიგნის ილუსტრატორი ( სულაკაურის გამომცემლობის გამოცემული პატარა პრინცი კარგად დავათვალიერეთ), საპირისპიროდ, ვნახეთ წიგნები, რომელთაც ცალკე ილუსტრატორი ჰყავს და აქ გიოს არ დავიწყებია გაეხსენებინა, რომ თავადაა წიგნის ილუსტრატორი.
3. ვნახეთ ანიმაციის მცირე ნაწილი.
4. გადმოვიღეთ გლობუსი და გიომ მანახა ყველა დიდი უდაბნო, იმიტომ, რომ ეგზიუპერი და პატარა პრინცი ერთმანეთს უდაბნოში შეხვდნენ, გავიმეორეთ წინა კლასში უდაბნოს შესახებ ნასწავლი მასალა ბუნების წიგნიდან, ვილაპარაკეთ უდაბნოზე.
5. ცოტა ხნის წინ სპექტაკლადაც ვნახეთ პატარა პრინცი, ნაწილი წაკითხულიც გვაქვს, ამიტომ მოკლედ გავიხსენეთ, ვინ იყო, სად ცხოვრობდა და სად იმოგზაურა,სანამ საქმოსანს შეხვდებოდა (პლანეტების დიორამა დაგვეხმარა).
6. წავიკითხეთ ეპიზოდი რამდენჯერმე, გავინაწილეთ როლები და განსაკუთრებით ბევრჯერ წავიკითხეთ დიალოგების ნაწილი.
7. მათემატიკის ნაწილი – საქმოსანი ვარსკვლავებს თვლიდა, დიალოგში მოთხრობილი ვერბალური ნაწილი მაგალითებად ვაქციეთ, საანგარიშოზე ვიანგარიშეთ, მერე კალკულატორით გამოვთვალეთ, გავიხსენეთ, როგორ იწერება რამდენიმეშემადგენლიანი რიცხვითი სახელი ( საქმოსანი ფლობდა ხუთი მილიონ რაღაცა ვარსკვლავს), ვისაუბრეთ, როგორი ჭკვიანია ადამიანი, რომ ჯერ ჩხირებით ანგარიშობდა, მერე საანგარიშო და კალკულატორი გამოიგონა და ბოლოს, კომპიუტერი.
8. ვისაუბრეთ, რას შეიძლება ფლობდე და რას არა და რას ნიშნავს ფლობა , რთული ეპიზოდია საკმაოდ, ალბათ ყველა მესამეკლასელს გაუჭირდება, მარტივი პრალელები ვცადეთ, მაგრამ არ იყო ადვილი).
9. რეპორტაჟი პლანეტიდან- გადავიღეთ ტელეფონით, გიო იყო კოსმონავტი, რომელმაც იმოგზაურა მარსზე და იქ ნახა მაიკლ ჯექსონი, დევიდ ბოუი, ფრედი მერკური, თოჯინების თეატრი მოვაწყვეთ.
10. დავწერეთ წერითი დავალება მფლობელობაზე, სადაც გიომ თქვა, რომ თუ რამეს ფლობ, უნდა მიხედო კიდეც მას.
11. ამოვარჩიეთ და დავასათაურეთ ეპიზოდი და დავხატეთ, გიომ დახატა ვარსკვლავები, რომლებსაც ბანკში ვერ შეინახავ.

• “სალამურას თავგადასავლის” პირველი თავი

გაკვეთილს დავარქვით ” შვიდი ჯადოსნური ნივთი ” და ასე მივყევით ტექსტის წაკითხვას და გააზრებას:

ნივთი 1 – კომპასი

” სალამურა ქონდარეთის აღმოსავლეთით მწყემსავდა ჭიამაიებს”. მოვძებნეთ ძველი კომპასი, ვისწავლეთ გამოყენება, ვნახეთ, რომ პირველი კომპასი ჯერ კიდევ ძველ ჩინეთში იპოვეს, დავხატეთ და გამოვჭერით კომპასი.

ნივთი2 – ნებისმიერი მოწყობილობა, რომლის საშუალებითაც შეგვიძლია ვნახოთ ამინდის პროგნოზი, ჩვენთვის ეს იყო ანდროიდის ამინდის აპლიკაცია.

( ჭიამაიებს ხომ ამინდის გასაგებად იყენებდნენ), ვნახეთ უახლოესი ამინდის პროგნოზი, ვუყურეთ რამდენიმე ვიდეოს გადაცემებიდან, სადაც ამინდის პროგნოზს გადმოგვცემენ.

ნივთი 3 ქოლგა

სალამურამ წვიმის დროს დაკარგა ჭიამაიები…

გავშალეთ ქოლგა, ჩავრთეთ და ვუსმინეთ წვიმის ხმებს

ნივთი 4 – სალამური

სალამურა სალამურზე უკრავდა, მოვუსმინეთ სალამურის ჟღერადბოას, ქაღალდისგან დავამზადეთ სალამური,

ნივთი 5 – მანათობელი სათამაშო

ჩვენ გავიმართლა, დიდი ჭიამაია-სათამაშო გვაქვს, რომელიც თან მუსიკას უკრავს, ჩავაქრეთ ოთახში შუქი და წარმოვიდგინეთ, როგორ გამოჩნდება სიბნელეში ციცინათელებით გარემოცული ბაია.

ნივთი 6 – ჰერბარიუმი

ბაიას ბაიას ყვავილებისგან შეკერილი კაბა ეცვა, ჩემს ჰერბარიუმში ბაია არა, მაგრამ სხვა გამხმარი ყვავილები  ეწყო, დავგუგლეთ ამ ყვავილის შესახებ და ბაიებიანი პეიზაჟი დავხატეთ.

ნივთი 7 – ჯიბის ფარანი

ბაია სალამურას ჭიამაიების მოძებნაში დახმარებას დაჰპირდა… ჩვენ წარმოვიდგინეთ, რომ ჩვენ უნდა დავეხმაროთ სალამურას, სახლში შუქი ჩავაქრეთ და ჯიბის ფარნით ვითამაშეთ, ციცინათელები ვერა, მაგრამ პირველები ვიყავით, ვინც დავალება გაუგზავნა მასწავლებელს და ქებაც დავიმსახურეთ.

ფაქტია, რომ სრულიად მსოფლიო აღმოჩნდა მოულოდნელი რეალობის წინაშე. საგანმანათლებლო სისტემაში გაჩნდა დისტანციურ სწავლებაზე გადასვლის აუცილებლობა, რომელსაც უამრავი თანამდევი პრობლემა მოჰყვა, კიბერუსაფრთხოებითა და სხვა აუცილებელი ნორმების გათვალისწინებით.

ახლა ყველა ამ პრობლემის შესახებ საუბრობს, წუხს და ეძებს გამოსავალს, როგორ შეიძლება ამ პროცესის ისე წარმართვა, რომ მოსწავლეებისთვის სწავლის პროცესი  საინტერესო და სახალისო იყოს.

სწორედ ამ ძიების პროცესში, მეც, როგორც მასწავლებელმა, აღმოვაჩინე ,,მედლის მეორე მხარე“ – ონლაინსწავლების უდიდესი სიკეთე და ეს გახლავთ გაკვეთილის დაწყება ინტერაქტიული თამაშებით.

თამაშის განხორციელება შესაძლებელია ეკრანის გაზიარებით, როგორც Teams-ის, ასევე -zoom-ის პლატფორმაზე. (არსებობს უამრავი ინსტრუქცია, რომელშიც დეტალურად არის აღწერილი, როგორ ხდება ეკრანის გაზიარება)

საგანმანათლებლო ვებგვერდი https://learningapps.org/ (რომელიც ბევრისთვის ნაცნობია) საშუალებას გვაძლევს, ყოველდღიურად სახალისო სავარჯიშოები შევთავაზოთ მოსწავლეებს, ჩავატაროთ შემაჯამებელი სამუშაო და ტესტირება. ძალიან მნიშვნელოვანია, რომ პროგრამა უფასოა და შეუფერხებლად მუშაობს.

ზედა მარჯვენა კუთხეში არის პატარა ჩამოსაშლელი სამკუთხედი,  სადაც შეგვიძლია ავირჩიოთ ჩვენთვის ხელსაყრელი ენა.

ენის შერჩევის შემდეგ დავაწკაპებთ ღილაკს ,,დანართების დათვალიერება’’.

ეკრანზე გამოჩნდება მრავალფეროვანი რესურსების ნაკრები.

ნებისმიერი საგნისა და კლასის მასწავლებელს შეუძლია იპოვოს საჭირო რესურსი. ავირჩევთ შესაბამის საგანს, თამაშს და ეკრანის გაზიარების ფუნქციით ვათამაშებთ ბავშვებს.

ხშირად მოსწავლეებს უჭირთ სასვენი ნიშნების სწორად დასმა. ამ პრობლემის გადასაჭრელად ძალიან  კარგია ინტერაქტიული თამაშების გამოყენება.  მოსწავლე კითხულობს წინადადებას და მასწავლებელს კარნახობს, რომელი სასვენი ნიშანი დასვას. თუ ყველაფერს სწორად გააკეთებს, შესაბამის ქულას დაიმსახურებს.

https://learningapps.org/1678257

გრამატიკაში, მეტყველების ნაწილების გამეორების მიზნით, შემაჯამებელი სამუშაო შეგვიძლია ამ თამაშის გამოყენებით განვახორციელოთ.

https://learningapps.org/1798841

აღსანიშნავია, რომ თამაშის დასრულების შემდეგ უკუკავშირის სახით ეკრანზე ჩნდება წარწერა: ,,ყოჩაღ! თქვენ წარმატებით შეასრულეთ დავალება“, ან ,,მოიპოვეთ 20-დან 20 ქულა“. იმ შემთხვევაში, თუ მოსწავლემ არასწორად უპასუხა შეკითხვას, სხვა შეკითხვაზე გადასვლის უფლებას ვერ მოიპოვებს, ეკრანზე ჩნდება ფერადი წარწერა, ან მოწყენილი კაცუნა, რომელიც მიუთითებს, ეძებოს სწორი პასუხი.

თამაშით შეიძლება ჩავატაროთ ასეთი ტიპის ტესტირება:

https://learningapps.org/2501096

ამგვარად, როგორც აღვნიშნეთ, https://learningapps.org/ -ზე ძალიან ბევრი რესურსის პოვნა და გამოყენებაა შესაძლებელი.

იმ შემთხვევაში, თუ გვინდა, რომ ჩვენ თვითონ შევქმნათ თამაში, რეგისტრაციის გასავლელად ვირჩევთ ღილაკს Login. გამოდის ფანჯარა ,,Greate account“. აღნიშნულ ფანჯარაში თანმიმდევრულად უნდა შევავსოთ მოცემული ველები.

დავაწკაპოთ ღილაკს: ,,დანართების შექმნა“.  აქ ვნახავთ მრავალფეროვან შაბლონებს: დაწყვილება, ჯგუფის არჩევა, ქრონოლოგია, მარკერები, ვიქტორინა, სიტყვის ჩასმა, თავსატეხი, კროსვორდი.

გთავაზობთ  ,,ნაბიჯ-ნაბიჯ“ ინსტრუქციას, როგორ  შევქმნათ თამაში: ,,ყველაზე ჭკვიანი“.

1. გავხსნათ შაბლონი ,,ვიქტორინა“ და მარჯვენა კუთხეში დავაწკაპოთ ღილაკს ,,შექმენით ახალი დანართი“.
2. პირველ ველში ვწერთ სათაურს. ამ შემთხვევაში – არსებითი სახელი.
3. მეორე ველში – დავალების პირობას: დააწკაპეთ სწორ პასუხზე.
4. შემდეგ თანმიმდევრობით ვავსებთ ხუთასი, ათასი და სირთულის შესაბამისად, მილიონ ქულამდე კითხვებისა და პასუხების ველს, რომელშიც ვწერთ ერთ სწორ პასუხს და სამს- არასწორს.

5. უკუკავშირის გრაფაში ვწერთ: – ყოჩაღ! თქვენ ყველაფერი სწორად გამოიცანით!
6. დახმარების გრაფას გამოვტოვებთ.
7. მარჯვნივ დავაწკაპებთ ღილაკს: დანართის შენახვა.
8. დანართის გამოქვეყნება. თამაშის ქვემოთ არის ორი ღილაკი. ვირჩევთ საჯარო დანართებს და დავაწკაპებთ. თქვენი თამაში გამოქვეყნებულია.

ძალიან სახალისო თამაშის – ,,ვინ არის ყველაზე ჭკვიანი“ – საბოლოო სახე ასეთია. სწორი პასუხის შემთხვევაში გრაფა გამწვანდება და შესაბამისი ქულა აისახება ეკრანზე.

https://learningapps.org/display?v=pd9jjr95j18

შენიშვნა: დისტანციური სწავლების პროცესში თამაში პრაქტიკულად ასე უნდა განვახორციელოთ: ეკრანის გაზიარების შემდეგ მოსწავლეების  პასუხს მაუსით ვაწკაპებთ.

მინდა, გითხრათ, რომ ჩემს მოსწავლეებს ძალიან მოსწონთ გაკვეთილის დაწყება ინტერაქტიული თამაშებით და ცდილობენ, თვითონ შექმნან სხვადასხვა ტიპის თამაში.

ჩრდილოეთ ამერიკის კოლონიზაციის შემდეგ, სასარგებლო წიაღისეულით მდიდარი სამხრეთ ამერიკის კონტინენტის კვლევა ინტენსიურად გაგრძელდა XVIII-XIX საუკუნეებში. ქრისტეფორე კოლუმბი, რომელიც სამხრეთ ამერიკის ნაპირს (დღევანდელი ვენესუელა, მდინარე ორინოკოს შესართავთან კარიბის ზღვაში) პირველად ამერიკაში თავისი მე-3 ნაოსნობის შემდეგ მიადგა, აღფრთოვანებული იყო იქაური ბუნების მრავალფეროვნებითა და სიმდიდრით. თავის წერილში იგი ესპანეთის მონარქებს ფერდინანდ II  არაგონელსა და დედოფალ ისაბელა I კასტილიელს (რომელთა შეუღლების შედეგად მოხდა ესპანეთის ფორმალური გაერთიანება, ლ.ა.) წერდა:

„ეს ადგილი დედამიწაზე არსებულ სამოთხეს ჰგავს, რადგან იგი ეთანხმება იმ წმინდა და ბრძენი თეოლოგების აზრს, რომლებიც მე [ადრე[ ვახსენე. მსგავსად, ბევრი [სხვა] ნიშანიც ადასტურებს ამას, რადგან მე არსად წამიკითხავს ან გამიგია, რომ შესაძლოა ამდენი მტკნარი წლის არსებობა მიწის შიგნით, ასე ახლოს ზღვის მარილიან წყალთან. ყველაფერს ასევე ხელს უწყობს ამ ადგილებზე არსებული ძალიან რბილი ტემპერატურაც. და თუ ეს წყალი, რომელზეც მე ვსაუბრობ, სამოთხიდან არ მოედინება, მაშინ ეს კიდევ უფრო დიდი საოცრებაა, რადგან ვერ ვიჯერებ, რომ ასეთი დიდი და ღრმა მდინარე დედამიწაზე სადმე არსებობდეს“.

რა თქმა უნდა, საინტერესოა ვენესუელის ტროპიკული ბუნების კოლუმბისეული აღწერა, რომელიც სამხრეთ ამერიკის ჩრდილოეთ ნაპირს სამოთხეს ადარებს, თუმცა მე-19 საუკუნის მეწარმეებისთვის და მსოფლიოში ახლად დაწყებული ინდუსტრიალისტებისათვის ნამდვილ სამოთხეს წარმოადგენდა სამხრეთ ამერიკის მდიდარი წიაღისეული და ხის უძვირფასესი სახეობებით სავსე ეკვატორული ტყეები. ამ მხრივ, სამხრეთ ამერიკა, თავისი უზარმაზარი ტყის ფართობებითა და ანდების უსაზღვრო სასარგებლო წიაღისეულით, ნამდვილად სამოთხეს წარმოადგენდა XIX საუკუნის ინდუსტრიული „კოლუმბებისთვის“. სამწუხარო კი ის იყო, რომ იმ დროს (და მე-20 საუკუნის 90-იან წლებამდე) ამ კონტინენტზე მცხოვრები ტრადიციული საზოგადოებები და ადამიანები მხოლოდ იაფ სამუშაო ძალას და რიგ შემთხვევებში, ხელის შემშლელ ფაქტორს წარმოადგენდნენ.

სამხრეთ ამერიკის შორეულ ადგილებში, მაგალითად, ამაზონიის მარადმწვანე ეკვატორულ ტყეებში ან ანდების მაღალმთიან ზეგნებზე, ადგილობრივების კონტაქტი ევროპელ კოლონიზატორებთან გარკვეულწილად შეზღუდული იყო. თუმცა კოლონისტების სურვილმა, მოეპოვებინათ ბრაზილიის, პერუსა თუ ბოლივიის სასარგებლო წიაღისეული და ძვირფასი ხე-ტყე, უკვე გარდაუვალი გახადა ბევრი ადგილობრივი ჯგუფის უშუალო კონტაქტი ევროპელებთან.

მეცხრამეტე საუკუნის 80-იან წლებში, როდესაც ევროპისა და ამერიკის საწარმოებში გაიზარდა ელექტოაპარატურის, მატარებლების, სხვადასხვა საიზოლაციო მასალის, საკისრებისა და ველოსიპედების წარმოება, მნიშვნელოვნად მოიმატა მოთხოვნამ კაუჩუკსა და რეზინზე. ამაზონის ტყეები, რომლებიც მდიდარი იყო კაუჩუკის ხეებით (Hevea brasiliensis, ლათ.), საჭიროებდა ამ კაუჩუკის შემგროვებლებს. ევროპელები, რომელთათვისაც ამაზონია უცხო და სახიფათო სამყარო გახლდათ, ყველანაირად ცდილობდნენ ადგილობრივების ჩართვას კაუჩუკის შეგროვების საქმეში. ინდიელების ნაწილი დაატყვევეს და მათ იძულებით ამუშავებდნენ ეკვატორულ ტყეებში, ნაწილმა კი უარი თქვა ევროპელებთან მონურ შრომაზე და თავს ამაზონიის კიდევ უფრო მიუვალ ადგილებში გადასახლებით უშველა. ამან, ნაწილობრივ შეაჩერა ინფექციების გავრცელება ამაზონიაში და ბევრი ადგილობრივი ტომი, დღესაც იზოლაციაში ან სახელმწიფოსთან მცირე კონტაქტის პირობებში, თავიანთთვის ბუნებრივ გარემოში ცხოვრობს.

1914 წელს შესაძლებელი გახდა კაუჩუკის პლანტაციების ხელოვნური გაშენება აფრიკისა და აზიის ეკვატორულ პლანტაციებზე, რამაც შეაჩერა ამაზონიისა და იქ მცხოვრები ადგილობრივი მოსახლეობის შემდგომი ექსპლუატაცია.

მე-20 საუკუნის დასაწყისში ახალმა, დიდი მასშტაბის პროექტებმა – როგორიც იყო ტელეგრაფის ხაზების ან ავტობანების მშენებლობა ამაზონიის მარადმწვანე ტყეებში – მთავრობა იძულებული გახადა, შესულიყო იზოლირებული, ტრადიციული ტომებით დასახლებულ ტერიტორიებზე. მონადირე-შემგროვებელი ტომების ტყეებიდან გამოსაყვანად, მთავრობის წარმომადგენლებმა „შეიმუშავეს“ ახალი ტაქტიკა – შემდგომ მას „მოზიდვის ხაზი“ (attraction front) ეწოდა – რომლის მეშვეობითაც, მთავრობები ათწლეულების განმავლობაში „იზიდავდნენ“ ადგილობრივ, ტრადიციულ ტომებს. მთავრობა და კორპორაციები, მკვიდრი მოსახლეობის ტერიტორიებზე, სანადირო ადგილებზე, ბაღებსა თუ მდინარეების სანაპიროებზე „საჩუქრად“ ტოვებდნენ ლითონის სასოფლო-სამეურნეო იარაღებს (ცული, მაჩეტე, დანები), სხვა სამომხმარებლო საქონელსა და მოწყობილობებს, რათა მათი მეშვეობით და მათზე მოთხოვნის გაჩენით, ადგილობრივები იძულებულნი გაეხადათ, ტყიდან გამოსულიყვნენ და ტყეების კაფვასა თუ გზების მშენებლობებზე ემუშავათ. სწორედ ასეთმა კონტაქტებმა „ფრონტის ხაზებზე“ მრავალი ინფექცია შეიტანა ამაზონის იზოლირებულ საზოგადოებებში და გაანადგურა ტყის მრავალი ტრადიციული საზოგადოება. ეს მანკიერი პრაქტიკა მხოლოდ 1988 წელს დასრულდა, როდესაც ბრაზილიის მთავრობამ შეწყვიტა ადგილობრივების ასეთი „მოზიდვა“ და დაადგინა ახალი, უფრო ადამიანური „No Contact” („არაკონტაქტის“) წესები და აკრძალა „საკონტაქტო ხაზის“ მეთოდების გამოყენება მთელი ქვეყნის მასშტაბით.

ძალიან ტრაგიკული და ჭკუის სასწავლებელი იყო გასული საუკუნის 50-იან წლებში მომხდარი ამბავი, როდესაც ვენესუელის ტროპიკულ ტყეებში მცხოვრებ იონომამის ინდიელების კონტაქტმა უცხოებთან (სახელმწიფო პროგრამის ხალხთან და კათოლიკე მისიონერებთან) თითქმის მთლიანად გაანადგურა ამაზონიის ტყეებში მცხოვრები ეს ტრადიციული ხალხი. მიზეზი ამ შემთხვევაშიც ჩუტყვავილას ეპიდემია გახდა.

დღეს, 50 წლის შემდეგ, დავი კოპენავა, ეპიდემიის შემდეგ გადარჩენილი ბავშვი, იხსენებს,  როგორ მოხდა იონომამის ხალხის პირველი შეხება ევროპელებთან: „არაკას მდინარის პირას, კოპენავას ბებია-ბაბუა და სხვები პირველად გადაეყარნენ თეთრ ხალხს, რომლებმაც მათ ცულები და მაჩეტეები გადასცეს. ამის შემდეგ ტომის წარმომადგენლებმა ევროპელების მიერ ნაჩუქარი იარაღები ტომში გაანაწილეს. სწორედ ამის შემდეგ დაიწყო ეპიდემია“. დღეს, ინდიელების ეს ერთ დროს მრავალრიცხოვანი ტომი, მხოლოდ 32,000 ადამიანს ითვლის. ამჟამად, კოპენავა იანომამის ხალხის აქტიური ადვოკატია და მათი უფლებების დასაცავად იბრძვის.

სამწუხაროდ, დიდი ბიზნესისა და ლათინური ამერიკის ზოგიერთი სახელმწიფოს ულტრალიბერალური პოლიტიკის გამო, კვლავ გრძელდება ამაზონიისა და ანდების სასარგებლო წიაღისეულისა და ბუნებრივი რესურსების მზარდი ექსპლუატაცია, რაც პირველ რიგში არღვევს ამ ტერიტორიებზე არსებული ეკოსისტემების მდგრადობას, რაც პირდაპირ აისახება ტრადიციული, იზოლაციაში მცხოვრები საზოგადოებების ყოველდღიურობაზე. მაგალითად, 2007 წელს, პერუს იმდროინდელმა პრეზიდენტმა, ალან გარსიამ (რომელსაც მოგვიანებით კორუფციაში დაადანაშაულებენ) საჯაროდ განაცხადა, რომ პერუს ამაზონიის ნაწილში აღარ არსებობებენ ტრადიციული, ადგილობრივი ტომები. სამწუხაროდ, გარსიას ამ განცხადების უკან იდგა მისი სურვილი, თავისუფლება მიეცა საერთაშორისო (ძირითადად აშშ-ის და ევროპული) კორპორაციებისთვის, რომლებსაც სურდათ ამაზონიის მდიდარი რესურსებისა და წიაღისეულის მომგებიანი კონცესიების მიღება (რასაც დღეს საქართველოში უცხოელ ინვესტორებს ვეძახით, ლ.ა.). გარსიას ეს განცხადება იმისთვის დასჭირდა, რომ გადაელახა გარემოსდაცვითი ორგანიზაციებისა და პერუს მკვიდრი მოსახლეობის დამცავი ჯგუფების წინააღმდეგობა. როგორც პრეზიდენტმა გარსიამ განაცხადა, „გარემოსდამცველები სპეციალურად იგონებენ პერუში მცხოვრებ ტრადიციულ ტომებსა და იზოლირებულ საზოგადოებებში მცხოვრები ადამიანების რიცხვს, რათა ამაზონიის რეგიონში შეაჩერონ გაზისა და ნავთობის მოპოვება და ქვეყნის განვითარება“.

ანთროპოლოგების უმეტესობა გარსიას ამ განცხადებებს არ ეთანხმება. ბრაზილიაში მომუშავე ინდიელთა ეროვნული ფონდი (FUNAI) ადასტურებს, რომ ამაზონიაში დღესაც ცხოვრობს 26-ზე მეტი იზოლირებული ჯგუფი, ხოლო დაახლოებით დამატებით 78 ტრადიციული ტომი იმალება ან გაქცეულია ტრადიციული საცხოვრისიდან.

ტრადიციული საზოგადოებების კონტაქტი თანამედროვე ცივილიზაციასთან დღესაც ხდება – ხანდახან ეს კონტაქტი ადგილობრივი ტომების ინიციატივით ხდება და ასეთი კონტაქტები, როგორც FUNAI-ის ანგარიშები ადასტურებენ, მზარდია როგორც ბრაზილიაში, ისე  – პერუში. მთავარი მიზეზი, შესაძლოა მათი ტერიტორიის ხელყოფა იყოს: ტყის უკანონო მჭრელებისგან ან ადამიანთა ტრაფიკინგისგან თავის დაღწევის მიზნით.

2013 წლის აგვისტოში, პერუს ტყის რეინჯერებმა გადაიღეს ვიდეო, რომელშიც ერთ-ერთი იზოლირებული ტომის, მაშკო-პიროს ასი წევრი ამაზონიის ერთ-ერთ მცირე დასახლებაში, მონტე-სალვადოში შემოიჭრა. ტომის წევრებმა, რომლებიც შეიარაღებულნი იყვნენ მუქარის შეძახილებით, შემოიარეს სოფელი, ჩატეხეს ფანჯრები, დახოცეს სოფლის ძაღლები და ქათმები, შეძახილებით დასდევდნენ სოფლის მცხოვრებთ, რის შემდეგაც დატოვეს სოფელი. ამ უცნაური შეტევის შემდეგ, გამოითქვა მოსაზრება, რომ მკვიდრი მოსახლეობის ბრაზი შიმშილმა წარმოშვა – ბოლო წლებში ძლიერ შემცირდა ამაზონიის პეკარისა (იქაური საშუალო ზომის გარეული ღორის სახეობა) და ამაზონური კუს რაოდენობა (რომელთა კვერცხებიც ტყის მცხოვრებთა ძირითადი საკვებია მშრალი სეზონის დროს).

ასევე FUNAI-ის მონაცემებით, 2014 წელს ფონდის წარმომადგენლები დაუკავშირდნენ ბრაზილიის სამი იზოლირებული ტომის წარმომადგენლებს – იმ ჯგუფებს, რომლებსაც ადრე არანაირი შეხება არ ჰქონიათ გარე სამყაროსთან. ამავე წლის ივნისში, ამ ჯგუფიდან ერთ-ერთი ტომის, შინანეს (Xinane) მხცოვრებნი ტყიდან გამოვიდნენ და შევიდნენ სოფ. სიმპატიაში (შტატი აკრი/Acre). ახალგაზრდა ინდიელებმა სოფლის ეზოებიდან რამდენიმე ლითონის იარაღი და ტანსაცმელი წაიღეს, თუმცა უმეტესწილად მშვიდობიანები იყვნენ. ეს მათი პირველი ოფიციალური კონტაქტი გახლდათ გარე სამყაროსთან. ერთი დღის შემდეგ, როგორც ამას „ფუნაის“ ფონდის წარმომადგენლები აღწერენ, შინანეს ხალხი ახველებდა და ცუდად გამოიყურებოდა. როდესაც ექვსი დღის შემდეგ  ფონდის გაგზავნილმა ექიმმა შინანეს დასახლებას მიაღწია, განაცხადა, რომ ტომის ხალხს რომელიღაც ვირუსი შეეყარა, თუმცა საბედნიეროდ, მან ტომის მოსახლეობისთვის შედარებით ადვილად ჩაიარა და გართულებები არავის ჰქონია. „ფუნაის“ ოფიციალურმა პირებმა განაცხადეს, რომ ეპიდემიების ტრაგიკული ისტორიების თავიდან ასაცილებლად, აუცილებელია იმ რესურსების მოზიდვა, რომლებიც კომპეტენტური და სწორი ინტერვენციებისთვის არის საჭირო.

სტატია მომაზადა ლევან ალფაიძემ

4 აპრილი ჩრდილოატლანტიკური ხელშეკრულების ორგანიზაციის დაარსების დღეა. სწორედ, 1949 წლის 4 აპრილს,  თორმეტმა დამფუძნებელმა ქვეყანამ ხელი მოაწერა ვაშინგტონის ხელშეკრულებას.  სტატია სწორედ ამ თარიღს ეხმიანება. გთავაზობთ ნატოს თემაზე აგებულ პრაქტიკულ დავალებებს, რომელიც  გამოგადგებათ დისტანციური სწავლებისას.  დღეს ყველა უცნაურ ვითარებაში ვიმყოფებით. არ გვაქვს ტრადიციული გაკვეთილების ჩატარების საშუალება. ვფიქრობ, რომ ეს დრო უნდა გამოვიყენოთ მოსწავლეებში კვლევა-ძიებისა და მედიაწიგნიერების უნარების განვითარებისათვისაც.

ჩვენი მოსწავლეები საერთაშორისო ორგანიზაციების შესახებ საბაზისო ცოდნას იღებენ გეოგრაფიის, ისტორიისა და სამოქლაქო განათლების გაკვეთილებზე. ასევე, ნატოსა და ევროკავშირის შესახებ საინფორმაციო ცენტრის წარმომადგენლები სკოლებში რეგულარულად ატარებენ შეხვედრებს. დღეს საქართველოს ისე სჭირდება ძლიერი, საიმედო პარტნიორი, როგორც არასდროს. ამიტომაც წარმოადგენს ნატოში ინტეგრაცია ქვეყნის საგარეო პოლიტიკის ერთ-ერთ უმთავრეს მიმართულებას. „ნატო-ში გაწევრიანებას საქართველო განიხილავს, როგორც ქვეყნის უსაფრთხოების, შემდგომი ინსტიტუციური განვითარების და კეთილდღეობის უზრუნველყოფის ერთ-ერთ ძირითად საშუალებას“  – ვკითხულობთ 2019-2022 წლების საქართველოს საგარეო პოლიტიკის სტრატეგიაში. ქვეყნის  ევროპულ და ევროატლანტიკურ ორგანიზაციებში ინტეგრაციას საქართველოს მოსახლეობის უდიდესი ნაწილი უჭერს მხარს. ვფიქრობ, რომ ჩვენი ქვეყნის მომავალი თაობა უფრო მეტად უნდა იყოს ინფორმირებული აღნიშნულის შესახებ. მზარდი ანტიდასავლური პროპაგანდის ფონზე, მნიშვნელოვანია ნატოს ცნობადობის გაზრდა ახალგაზრდებში. მათ შესაძლებლობა ექნებათ, კრიტიკული გააზრებით წინ აღუდგნენ დეზინფორმაციასა და პროპაგანდას.

მოსწავლეთა ინფორმირება სხვადასხვა გზით შეიძლება. ვინაიდან, ამ ეტაპზე არ გვაქვს პირდაპირი კომუნიკაციის საშუალება, გთავაზობთ აქტივობას, რომელიც თქვენს მოსწავლეებს დაეხმარება ჩრდილოატლანტიკური ალიანსის ახლოს გაცნობაში, საქართველო-ნატოს ურთიერთობების შესაწავლასა და შესაბამისი დასკვნების გამოტანაში.

შინაარსობრივად პროცესი პირობითად სამ ნაწილად შეიძლება დაიყოს. პირველ ნაწილში, Teams-ის თუ სხვა ნებისმიერი პლატფორმის დახმარებით,  თქვენ ატარებთ მცირე პრეზენტაციას (პრეზენტაციის სანახავად დააჭირეთ აქ). პრეზენტაციის დასრულების შემდეგ, მიეცით ინსტრუქციები და გაუგზავნეთ  ქვემოთ მოცემული დავალებები.

პირველი დავალება ეხმიანება ნატოს დაარსებისა და გაფართოების ისტორიას, ორგანიზაციის მიზნებს, ამოცანებსა და სტრატეგიას. მოსწავლეებს სთხოვეთ, უყურონ დოკუმენტურ ფილმს „ბერლინდიდან ბერლინამდე“ და შეავსონ ქვემოთ მოცემული ცხრილის I-IV სვეტი. სასურველია, V და VI სვეტების შესავსებად საჭირო ინფორმაცია  დამოუკიდებლად მოიძიონ.  თუ ფიქრობთ, რომ ამას ისინი ვერ შეძლებენ, მაშინ მიაწოდეთ ქვემოთ მოცემული ბმულები.

სტატია – ნატოს მიზნები, ამოცანები და სტრატეგია

ვიდეო – რას წარმოადგენს ნატო?

ნატოს გაფართოების ისტორია

მეორე დავალება ეხება საქართველო-ნატოს ურთიერთობის ისტორიას, ინტეგრაციის/გაწევრიანების ინსტრუმენტებისა და მექანიზმების მიმოხილვას.  მოსწავლეებს სთხოვეთ ნატოსა და ევროკავშირის შესახებ საინფორმაციო ცენტრის, საქართველოს თავდაცვისა და საგარეო საქმეთა სამინისტროს ვებ-გვერდებზე მოიძიონ შესაბამისი ინფორმაცია და შეავსონ ცხრილი.

იმ შემთხვევაში, თუ მოსწავლეები ინფორმაციის მოძიების პროცესში წააწყდებიან სირთულეებს, გაუგზავნეთ დამხმარე რესურსებში მითითებული ბმულები.

ფაქტობრივი ინფრომაციის დამუშავების შემდეგ,  სასურველია, მოსწავლეებს მივცეთ საკუთარი აზრის გამოხატვის, კითხვების დასმისა და მოლოდინების დაფიქსირების საშუალება.

როგორც ზემოთ აღვნიშნე, ნატოში ინტეგრაცია ქვეყნის საგარეო პოლიტიკის მთავარი პრიორიტეტია, მიუხედავად ამისა, სასწავლო პროგრამა არ იძლევა საკითხის სიღრმისული შესწავლის საშუალებას.  სწორედ ამიტომ, გადავწყვიტე, შემომეთავაზებინა აქტივობა და ჩრდილოატლანტიკური ალიანსი თქვენთვის აქტუალურ თემად მექცია. დისტანციური სწავლება იძლევა ინფორმაციის მოძიების მრავალგვარ საშუალებას, სასურველია, მოსწავლეებმა ეს დრო ნაყოფიერად გამოიყენონ. მოიძიონ, დაამუშაონ, გააანალიზონ, იმსჯელონ მოცემულ საკითხზე, დასვან შეკითხვები და გამოიტანონ შესაბამისი დასკვნები. ვფიქრობ, რომ კოლეგებისთვის შემოთავაზებული რესურსი მზა პროდუქტია პრაქტიკული თვალსაზრისით, ხოლო მისი გამოყენება საშუალო საფეხურის მოსწავლეებს დაეხმარება ცოდნის შეძენასა და ქვეყნის პრიორიტეტების გააზრებაში.

დამხმარე რესურსები:

საქართველო და ნატო – საგარეო საქმეთა სამინისტროს საინფორმაციო ცენტრი ნატოსა და ევროკავშირის შესახებ

რა არის NATO – საგარეო საქმეთა სამინისტროს საინფორმაციო ცენტრი ნატოსა და ევროკავშირის შესახებ

საქართველოს თავდაცვის სამინისტრო  – თანამშრომლობა ნატოსთან

კოლექტიური თავდაცვის პრინციპი

დოკუმენტური ფილმი – „ბერლინდიდან ბერლინამდე“

რას წარმოადგენს ნატო, რატომ აგრძელებს არსებობას და როგორ ფუნქციონირებს ის?

პრეზენტაცია

NATO ონლაინ რუკაზე

2019-2022 წლების საქართველოს საგარეო პოლიტიკის სტრატეგია

ირმა ტაველიძე-მწერალი, მთარგმნელი

„ათი თუ თერთმეტი წლის ვიყავი და ორსართულიანი წითელი ავტობუსის მეორე სართულზე, დედაჩემის გვერდით ვიჯექი. არ მახსოვს, რაზე ვლაპარაკობდით, თუმცა ისე გამიტაცა თავისუფალმა ასოციაციებმა, ზოგადად, ბავშვებს რომ სჩვევიათ – სიტყვა სიტყვას რომ მოჰყვება, იდეა – იდეას, დედაჩემი მომიბრუნდა და მითხრა: „ეს რა წარმოსახვა გაქვს!“ არა, მკაცრად არ უთქვამს, არც სასაყვედუროდ. უფრო მსუბუქი შენიშვნა იყო, სახალისო. თუმცა მივხვდი, რომ „წარმოსახვა“ არც ისე კარგი, სულაც შეუთავსებელი რამ უნდა ყოფილიყო – შეუთავსებელი ზრდასრულობასთან, პიროვნულ სიმწიფესთან, სამყაროში გზის გაკვალვასა და საარსებო ფულის შოვნასთან“, – იხსენებს თანამედროვეთაგან, ალბათ, ყველაზე დიდი ბრიტანელი მწერალი ჯულიან ბარნსი. შეცდომა რომელ მშობელს არ დაუშვია – ისეთიც, ათწლეულების შემდეგაც რომ ახსოვთ შვილებს. ბავშვის წარმოსახვის ძალით, ცოტა არ იყოს, შეშინებული ქალი კი ამავე დროს მასწავლებელია. ცხადია, მასწავლებლებიც უშვებენ შეცდომებს, დიდსა თუ მცირეს, ზოგჯერ ადამიანის მთელი ცხოვრების განმსაზღვრელსაც.

„მაშ, შენ ფიქრობ, რომ წარმოსახვა არც ისეთი მნიშვნელოვანია? გაჩვენებ, რომ სინამდვილეში სულ სხვაგვარადაა. დაგანახებ, რომ ბავშვობისთვის დამახასიათებელ ასოციაციურ აზროვნებას მწერლური გამონაგონის სწორად მართულ, ოსტატურად აგებულ ასოციაციებამდე მივყავართ. დაინახავ ამ ყველაფერს და მიხვდები, რომ ცდებოდი“, – ასე უკვე მწერლობის გზაზე შემდგარი ჯულიან ბარნსი ფიქრობს, რომელიც მადლიერიც კია დედამისის, სკოლის მასწავლებლის – დაუფიქრებლად ნათქვამი იმ სიტყვებისთვის, გულისტკენისთვის.

ბავშვობიდან, სკოლის წლებიდან, ალბათ, ბევრს მოგვყვება ასეთი მოგონებები. დავიწყება რომ შესაძლებელი ყოფილიყო, აქამდე დაგვავიწყდებოდა. და იქნებ მათი მოყოლა იყოს ის, რაც სხვას, უცხოს შვილისთვის, მოსწავლისთვის სათქმელ სიტყვებს ააწონინებს, მზერას დაუწმენდს და თუნდაც ყოველმხრივ მიუღებელი, შემზარავი  სიმართლის მიღებას შეაძლებინებს? იქნებ სადღაც წაკითხულს უფრო მეტი ძალა აქვს, ვიდრე საკუთარ თავთან კამათში უცაბედად წამოცდენილს? „საიდან უნდა მცოდნოდა? სად უნდა წამეკითხა?“ – მეუბნება ხოლმე დედაჩემი. ვერ შეედავები. საიდან?

ხანდახან მგონია, რომ მხოლოდ საკუთარი თავისთვის ვწერ. ხანდახან ერთადერთ მკითხველს ვხედავ, რომელიც ოთხად გაკეცილ წერილს აუჩქარებლად შლის და ხელისგულით ასწორებს, სანამ წაიკითხავდეს. ჰო, წერილებია – იმ იმედით დაწერილი, რომ სიტყვები რაღაცას შეცვლის, რომ სიტყვებს ისეთივე ძალა აქვს, როგორიც – ბავშვის თუ ბავშვობის ბნელ ტყეში სახეტიალოდ შებრუნებულის წარმოსახვას.

ირმა ტაველიძის წერილებს იხილავთ ბმულში

ირმა ტაველიძის წერილები მასწავლებლისთვის

ორი წლის წინ, გაკვეთილების შემდეგ მე და ჩემი უფროსი მეგობარი, დაწყებითი კლასების მასწავლებელი პატარა კაფეში ვსადილობდით. მაშინ ჩემმა მეგობარმა მითხრა, რომ პირველკლასელებისთვის სწავლება ენატრებოდა. მართალი გითხრათ, ძალიან გამიკვირდა. გამახსენდა, რა დიდი ძალისხმევა სჭირდებათ მასწავლებლებს წერა-კითხვის სწავლებისას. ახლა, როცა ისევ პირველ კლასს ვასწავლი, უკვე ვხვდები, რას გულისხმობდა ჩემი მეგობარი ხათუნა. ის რომ არა, მგონია, რომ ასე სიღრმისეულად ვერ ჩავწვდებოდი ანბანის სწავლების საიდუმლოებასა და მნიშვნელოვნებას.

მართლაც უჩვეულო შეგრძნებაა, შენს მდინარებაში რომ იწყებენ ტივტივს პირველკლასელი ადამიანები. ამასთანავე, უზარმაზარი პასუხისმგებლობაც.

რა უნდა გავატანო სკოლაში გატარებული დღეებიდან? – ამ კითხვის ირგვლივ იწყებ ტრიალს. ფიქრს იდეები უწყვეტად მოჰყვებიან და ქმედების დრო დგება.

ამ ყოველივეზე ფიქრმა კი ანბანის სწავლების რამდენიმე მხიარული მეთოდი აღმომაჩენინა და გადავწყვიტე, თქვენც გაგიზიაროთ. დაწვრილებითი აღწერილობის დაწყებამდე, ჩამოვთვალოთ აქტივობათა დადებითი მხარეები:

• მოსწავლეებს უვითარდებათ წვრილი მოტორიკა;
• სწავლობენ ასოთა მოხაზულობას;
• აღიქვამენ ბადის სივცრულ მახასიათებლებს;
• წერენ ხალისით;
• ადვილად იმახსოვრებენ ასო-ბგერებს;
• დაუვიწყარი ხდება სწავლების პროცესი.

ნაჭრის ასოები

წარმოიდგინეთ, რომ პირველ კლასში ხართ და ახლა სწავლობთ ანბანს.  მასწავლებელს კი ყოველი ახალი ასო-ბგერის შესწავლისას შეკერილი  „მ“, „შ“ ან „უ“  „მოჰყავს“. მართალია, თავიდან არ განახებთ. საგულდაგულოდ მალავს ხან ტყავის ზურგჩანთაში, ხან – ჭრელ ყუთში, მაგრამ მშობლიური ენის სახელმძღვანელო წიგნი გამოცნობას აადვილებს.  ერთი სული გაქვთ, დაინახოთ, რა ფერია, რა ახატია და კიდევ უფრო მეტად გელევათ სული, სანამ ახალი ასოს შესახებ ზღაპარს მოისმენთ.

ვფიქრობ, წარმოსახვითი მოგზაურობა მოგეწონათ. მეც ასე დავასრიალებ დროსა და სივრცეში ჩემი იდეების ნავს და ვფიქრობ, რა გამიხარდებოდა ყველაზე მეტად – მგონი ის,  რომ პირველკლასელი ვიყო და ახლა ვსწავლობდე ანბანს.

სამწუხაროდ, ჩემი პირველი კლასის ისტორიიდან არცერთი ასოს შესწავლის ამბავი არ მახსოვს. მე კი მინდა, რომ ანბანის სწავლების პერიოდი ბავშვებისთვის დაუვიწყარი აღმოჩნდეს.

ასოების შეკერვა არც ადვილია თვითნასწავლი მკერავისთვის და არც შეუძლებელი.

საჭიროა ფერადი ნაჭრები, სილიკონი შიგთავსისთვის (მატყლი ან ბამბაც გამოდგება) და საკერავი მანქანა, თუმცა, შეკერვა ხელითაც შესაძლებელია.

ძაფები

ქსოვა თუ გიყვართ,  ფერადი ძაფების ნაკუწებიც გექნებათ თუ არადა, რომელიმე კოლეგას ან მშობელს ექნება. ძაფებს ვანაწევრებთ თანაბარ ნაწილებად. კლასს ვყოფთ ჯგუფებად. მიგვაქვს დიდი ფორმატი, რომელზეც დაწერილია ერთი (ორ ან სამსიტყვიანი) წინადადება ნაცნობი ტექსტიდან, ბავშვებს ვურიგებთ თხევად წებოს და ყოველ ჯგუფს ინდივიდუალურად ვუჩვენებთ, როგორ უნდა იმოქმედოს. ბავშვები რიგრიგობით უსვამენ წებოს ერთ ასოს, ირჩევენ სასურველი ფერის ძაფს და იმ მიმართულებით იწყებენ შემოვლებას, როგორც იწერება კონკრეტული ასო.

ამგვარად მოსწავლეები უფრო უკეთ აღიქვამენ თითოული ასო-ბგერის მოხაზულობას, აგებულებას, წერის მიმართულებას, ბადის თავისებურებას, თან ძაფის სირბილე მათ თითებს ათბობს, ფერების სიხასხასე განწყობას ამაღლებს და მეგობრებთან ერთად ფუსფუსისას ერთმანეთის მოსმენასა და დანახვას სწავლობენ.

როგორ გამოვაცხოთ ანბანი?

წლებია მე და ჩემი შვილები ორცხობილის ცომთან და გამოსაჭრელ ფორმებთან ვმეგობრობთ. წელს ასოების გამოძერწვა და გამოცხობა მოგვაფიქრდა. ხშირად მეკითხებიან ორცხობილების რეცეპტს და მისი გაზიარებით თქვენც გაგიადვილებთ საქმეს:

          2 კვერცხი 2 ჭიქა შაქართან ერთად ჩანგლით ავთქვიფოთ, დავუმატოთ ერთი შეკვრა გახეხილი კარაქი, მოვაყაროთ ვანილი, შემდეგ შევაზილოთ იმდენი  ფქვილი, რომ საშუალო სისქის ცომი მივიღოთ. მოზელილი ცომის გუნდა 15-20 წუთით საყინულეში შევდოთ.

ასოების გამოძერწვისას გაითვალისწინეთ, რომ ძალიან თხელი ცომი ადვილად იწვება და ცუდი გემო აქვს. მთავარია, ბავშვმა გაიხსენოს ასოს მოხაზულბა და ბადეში „ცხოვრების“ შესახებ წარმოდგენა განიმტკიცოს.

ხშირად წინასწარ მოზელილ ცომს საყინულეში ვინახავ. როდესაც სტუმრად შვილების მეგობრები გეწვევიან, ანბანის გამოძერწვა სახალისო აქტივობად შეიძლება აქციოთ.

პლასტილინი

პლასტილინით ასოების ძერწვა ერთ-ერთი სასიამოვნო და საყვარელი საქმიანობაა. ჩვენ ხელოვნების მასწავლებელთან ერთად ვძერწეთ. წინასწარ მოვიმარაგეთ სხვადასხვა ფერისა და ფორმის მარცვლეული და ბურღულეული, კლასი  სამ მწკრივად დავყავით და თითოეულმა მოსწავლემ ინდივიდუალურად გამოძერწა ერთი ასო, ფურცლის ქვედა ნაწილში კი – სიტყვა. ნამუშევრები გარკვეული დროის განმავლობაში გალერეაში გვქონდა გამოფენილი, ახლა კი საკლასო ოთახში ვინახავთ. ყველა ასო განსხვავდება ერთმანეთისგან: ზოგი ერთფეროვანია, ზოგი – ფერადი, სხვადასხვაგვარად გაფორმებული, ყველაზე მნიშვნელოვანი კი მუშაობის პროცესი იყო – მოსწავლეებს წახალისებისას და შექებისას თავდაჯერებულობა ემატებოდათ, რაც მათ ნამუშევრებზეც აისახებოდა.

პლასტელინი, როგორც ცომი და თიხა, საუკეთესო საშუალებაა წვრილი მოტორიკის (თითების დასამორჩილებლად) განსავითარებლად და თითის წვერებზე განლაგებული ნერვული დაბოლოებების გამოსაფხიზებლად.

პერიოდულად ანბანის სწავლების პროცესში პლასტელინით ასოების გამოძერწვას ვავალებდი მოსწავლეებს.

თიხა

          დეკემბრის მიწურულს საკლასო ოთახის საახალწლო გაფორმება მთავარი საზრუნავი ხდება. ახალი წლის მოლოდინში სკოლის სარემონტო სამუშაოების ნარჩენებით ნაძვის ხე ავაწყვეთ, სათამაშოებად კი თიხისგან გამოძერწილი ასოები გამოვიყენეთ.

საძერწი თიხა წიგნის მაღაზიებში იყიდება. ასოების „დამტვრევის“ თავიდან ასაცილებლად, სასურველია, სქელი ფორმა მივცეთ მათ.

ჩვენ თიხის ასოები გაშრობის შემდეგ ფერად-ფერადად შევღებეთ.

შტოები

„არც ტოტს მოგვტეხავს, არც შტოსა,

და არც შეგვირხევს ფესვებსო…“

ეს სტრიქონები ამონარიდია შიო მღვიმელის ლექსიდან „ნაძვები“. დედა ნაძვი თავის ხუთ შვილს ამშვიდებს, რომ ქარის არ შეეშინდეთ. ტოტი და ფესვები გასაგებია, მაგრამ ხშირად ისმის შეკითხვა – რას ნიშნავს „შტო“?

შტო ტოტის პატარა ნაწილია. შტოებით ასოების აგება საინტერესო თამაშად შეგვიძლია ვაქციოთ. ამისთვის დაგვჭირდება შტოებით ბავშვების მომარაგება. მართალია, თიხისგან და პლასტელინისგან განსხვავებით, ცოტა დაუმოჩილებელი მასალაა, მაგრამ პროცესი სახალისო თამაშად  შეგვიძლია ვაქციოთ.

კენჭები, ნიჟარები, ბუმბული

წვრილი კენჭებით ასოების შედგენა სახალისო იქნება. კენჭების მოსაგროვებლად მდინარეზე ან ზღვის სანაპიროზე უნდა წახვიდეთ.

ზღვაზე ხშირად ვაგროვებთ გამორიყულ ნიჟარებსაც. აბა, წარმოვიდგინოთ, რა ლამაზი იქნება ნიჟარებით აწყობილი ნებისმიერი ასო-ბგერა.

სკოლისაკენ მიმავალ გზაზე მე და ჩემი პირველკლასელი ბიჭი ხშირად ვპოულობთ ბუმბულებს. ზოგი ისეთი გრძელია, „ბ“-ს თავსა და მუცელს შორის ხიდად გაიდება. ასოების „დასაწერად“ ხელოვნური ბუმბულის გამოყენებაც შესაძლებელია.

ფუნჯი

          სხვადასხვა ზომის ფუნჯები და ფერადი საღებავები ასოების შესწავლის პერიოდში არტთერაპიად შეიძლება გამოვიყენოთ. ჩემი სტუდენტობისას უნივერსიტეტის პირველი კორპუსის წინ  იყო კაფე, რომელიც ერთი წლის წინ მოვინახულე. ყველაფერი შეცვლილი დამხვდა: ინტერიერი, მენიუ, სტუდენტები. კედლებზე კი დახატული ასოები ჩამოეკიდათ. ამ იდეის საკლასო ოთახში გადმოტანის სურვილი მაშინ გამიჩნდა. საინტერესოა, ვინ როგორ ნახატს შექმნის. გაკვეთილზე ფუნჯით წერისა თუ ხატვის  დაგეგმვა სასურველი იქნება ხელოვნების მასწავლებელთან ერთად.

ჰაერი, დაორთქლილი მინა

ამ აქტივობისთვის კი მხოლოდ დაორთქლილი მინა დაგჭირდებათ.

აბა, სცადეთ და ჰაერში „დაწერეთ“ რომელიმე სიტყვა. გაოცდებით იმის აღმოჩენისას, რა ყოჩაღად გაართმევენ თავს ბავშვები ჰაერში დაწერილის ამოკითხვას. გარდა იმისა, რომ ასოების მოხაზულობას სწრაფად მიაჩვევენ თვალს, სიტყვის ამოკითხვის პროცესსაც აჩქარებს.

დაორთქლილ მინაზე წერაც სახალისოს გახდის ასოების შესწავლას.

ასე რომ, ბავშვებისთვის საანბანო პერიოდი დაუვიწყარი იქნება თუ არა, ჩვენზე -მასწავლებლებსა და მშობლებზეა დამოკიდებული.  მოვინდომოთ, ვიფიქროთ, იდეები ერთმანეთს გავუზიაროთ და ნებისმიერი რამ შეგვიძლია ვაქციოთ რესურსად: თოვლი, ქვიშა, ქვები, მუყაო, ღილები, ბამბა… მთავარია, პატარა თითები „მოვარჯულოთ“, 33 განსხვავებული მოხაზულობისა და აგებულების ასო-ბგერა მოვიშინაუროთ და მშობლიური ენის განუმეორებელ, ერთადერთ სამყაროში მოსწავლეებს დიდი სიფრთხილითა და სიყვარულით შევუძღვეთ.

რამდენიმე კვირაა  ოჯახში დისტანციური კუთხე მოვაწყვეთ შვილებისთვის; თითქოს გასხვავებულ წესებს  ვემორჩილებით ოჯახის ყველა წევრი. სამი სხვადასხვა ასაკის შვილისთვის,  ვახერხებთ დროის  და რესურსების გადანაწილებას ისე, რომ არც ერთი არ დაზარალდეს და შემეცნებითიც იყოს მათთვის ყველა დღე. ბევრს საუბრობენ ასეთი გაკვეთილების ხარვეზებზე.  მაგრამ მინდა მშობლის თვალით დანახული ამბები  მოგიყვეთ.

დილიდან საღამომდე ვხედავთ, როგორ იმართება, იგეგმება ჩვენი შვილების დღე. ნელ-ნელა მოდის შესასრულებელი დავალებები. სანამ ოჯახურ საქმეებში ვარ, მამა-შვილებთან  თანამშრომლობს და ცდილობენ ერთად შეარჩიონ ბიოლოგიისთვის საჭირო პრეზენტაციის დასაწყისი, ასევე  ეხმარება ბავშვებს ქიმიის პარაგრაფის  გააზრებაში, უცხო ენის თარგმნაში.   ამასობაში მოდის ქართულის დროც – ანუ: ჩემი საათი.

ჩვეულებრივი საგაკვეთილო პროცესისგან განსხვავებით მოზარდი არ არის დაძაბული, ნაკლებია გაუგებრობა, მაღალია დავალების შესრულების მოტივაცია, არ აქვს უარყოფითი მოლოდინი,  არ  შფოთავს, ზოგადად, საგნებისადმი მეტი კეთილგანწყობაა დისტანციურად. თავიდან ვიფიქრე, მეჩვენება-მეთქი, მაგრამ ასე გაგრძელდა. გოდერძი ჩოხელის ერთ-ერთი მოთხრობის დასრულება შესთავაზა კლასს ქართულის პედაგოგმა. ღამის თორმეტის ნახევარზე ,,უნდა დავწეროო“ _ თქვა  და ლეპტოპში მისი  ორიგინალური ვერსიის აკრეფა დაიწყო. ვაკვირდები. სიტყვა სიტყვას მისდევს, წინადადება წინადადებას…გაკვირვებულ-ნასიამოვნები მხოლოდ ის მადარდებს, რომ გვიანია და ძილის დროა.

რამ შეცვალა რადიკალურად  ერთი მოსწავლის (ჩემთვის შვილის) ქცევა და რამ გაუღვივა სწავლის სურვილი? მგონი, პასუხსაც მივაკვლიე:

√ ის ხშირად გაურბოდა კლასის წინაშე დავალების წარდგინებას ან მსჯელობაში აქტიურად ჩართვას. როგორც კი გარკვეული სოციუმის წინაშე რაღაცის ,,დამტკიცება“ არ სჭირდება,  გაცილებით ღიაა და მოტივირებული.

√ აქამდე  თავდაჯერებულობა  აკლდა, ახლა ძალიან უხარია მასწავლებლის კომენტარი: ,,ყოჩაღ, ჩართულობა გაზარდე და ეს მახარებს.“

√ ორივეს _ მეც და მამამისსაც საკმაოდ დაკავებულ გრაფიკში გვიწევდა მუშაობა. ჩემი გაკვეთილების შემოქმედებით პროცესში მთლიანად ჩართულს,  შვილისთვის დრო არ გვრჩებოდა. ახლა კი: ერთად ყოფნა, სამივე ოთახში სამეცადინო გარემო და  ყველა საგნით თანაბრად დაინტერესება,  გაცილებით სასიკეთოა ჩემი შვილისთვის, შეიცვალა მისი, როგორც მოსწავლის, სწავლისადმი დამოკიდებულება.

საღამოს, ძირითადად, სიტყვების გამოცნობას ვთამაშობთ. თამაშში სკოლამდელი ასაკის პატარაც  ერთვება და ცდილობს  გამოიცნოს ჩაფიქრებული  სიტყვა.   სკოლის ორი მოსწავლისთვის კი  ხალისით გადის დრო.  საინტერესო ფილმებია დღის წესრიგში. საკითხავი ლიტერატურაც კი ისეთი აირჩიეს, ადრე რჩევის და ხვეწნის მიუხედავად რომ არ გაკარებიან.  მამის როლი ახლა გაათმაგდა.  გარემოსდაცვით ვებინარს ასმენინებს ორივეს. შემდეგ უნდა განიხილონ  მოსმენილი საკითხები. გარემოს გაფრთხილება და მოვლა სჭირდება,  ეს უნდა ისწავლონ და გააცნობიერონ  მოსწავლეებმა უფროსების დახმარებით.

თუ გავითვალისწინებთ, რომ ,,განათლების იდეა საკუთარ თავზე დაფიქრებაა“, მაშინ ,,დარჩი სახლში“  საუკეთესო პერიოდია საკუთარი შვილების შესაცნობად! როგორც მშობელი, სარკეში იხედები და ხედავ შენს გადაცდომებსაც, სწორხაზოვან მიდგომებსაც და  საჭიროებებსაც უკეთ აცნობიერებ.

ეს სპექტაკლი იქამდე ვნახე, ვიდრე მთელ დედამიწას ენით უთქმელი განსაცდელი დაატყდებოდა თავს. ფიქრები, რომლებიც მისი ნახვის შემდეგ გამომყვა,  სხვა სიხშირეზე იყო მომართული, სხვა ფერი ჰქონდა და მოთმინებით ვამწიფებდი მათ, რათა ზუსტად გადმომეცა ჩემი შთაბეჭდილება და ის სპექტაკლის სიმართლეს დამთხვეოდა…

მაგრამ ყველაფერი ისე აირია, როგორც ყველაზე აბსურდულ წარმოდგენაში. ჩვენ თვალწინ კი ის სინამდვილე გათამაშდა, რაც აქამდე მხოლოდ მხატვრული ტექსტების ფაბულა გვეგონა, წარმატებით გაყიდული აპოკალიპსური ჟანრის სასცენარო სქემები,  რაც აქამდე მხოლოდ გასართობად, თავშესაქცევ ატრაქციად  მოვუგონეთ ჩვენს პლანეტას – ეს ყოველივე, კიდევ უფრო შემზარავი სიმძაფრით, ახდა და კაცობრიობა კიდევ ერთხელ დატოვა დიდი თავსატეხის წინაშე.

დატოვა საერთოდაც, მგონი თავდაპირველი კითხვის პირისპირ: რას ნიშნავს სიცოცხლე დედამიწაზე და რისთვის ვჭირდებით სამყაროს?

მგონია, რომ ამის შემდეგ ყველაფერი სხვაგვარად შეფასდება და აღიქმება. კორონავირუსის ომი  ის წყალგამყოფი აღმოჩნდება, რომლის მეორე, მომავლის ნაპირზე დარჩენილები ყველა ფიქრს და საქციელს ნებით თუ უნებლიეთ, ამ ომის ხსოვნით დავიწყებთ. პანდემია გადაივლის, მაგრამ კაცობრიობის ცნობიერებაში ალბათ დატოვებს სამუდამო ვირუსს, მეხსიერების ბაქტერიას, რომელიც ჩვენს სასიცოცხლო სისტემას სამყაროს ენერგიებთან ახალი სიხშირეებით დააკავშირებს.

ჩემი ფიქრებიც, სპექტაკლის „ხედი სასტუმრო საქართველოდან“ შესახებ ახალი ულტრაბგერიდან იწყება. და, ახლა კიდევ უფრო საინტერესოდ მეჩვენება იგი, სულ უფრო და უფრო საინტერესოდ. რადგან ეს სპექტაკლი ხედვაზეა, ხედვის სინათლეზე, გულის თვალზე, რომელიც მაშინაც კი ახელილია, როცა ყველა ხედი დახშულია სამყაროში.

„ხედი სასტუმრო საქართველოდან“ უცნაური სპექტაკლია, რომელიც სულ ცოტა ხნის წინ დაიდგა თბილისში, „აბრეშუმის თეატრში“ და როგორც იტყვიან, მაყურებელთაგან არავინ დატოვა გულგრილი. ეს გახლავთ სპეციფიკური პროექტი, რომლის განხორციელებაშიც მონაწილეობდნენ: თბილისის მერიის მულტიფუნქციური ბიბლიოთეკების გაერთიანება (პროექტის ხელმძღვანელი – სოფიო სიხარულიძე), ამავე უწყების თანამშრომელ უსინათლო ლაშა ცაიშვილის (იგია პროექტის კონსულტანტიც) შეთავაზებითა და თბილისის მერიის კულტურის, განათლების, სპორტისა და ახალგაზრდულ საქმეთა სამსახურის ინკლუზიური პროექტების პროგრამისა და „სილქ ფექთორი სთუდიოს“ მხარდაჭერით. სწორედ ამ კომპანიის კუთვნილ „აბრეშუმის თეატრში“  გაიმართა სპექტაკლის პრემიერები. პროექტის თავისებურებას კი ის განაპირობებს, რომ ორ პროფესიონალ მსახიობთან (ლილი ხურითი და გივიკო ბარათაშვილი) ერთად, სპექტაკლში მოყვარული და თან უსინათლო მსახიობები მონაწილეობენ.

სპექტაკლის რეჟისორი იოანე ხუციშვილია (რეჟისორის ასისტენტი ილია ტატალაშვილი), პიესა საგანგებოდ ამ პროექტისათვის ალექს ჩიღვინაძემ დაწერა. საერთოდ, სპექტაკლის მხატვრულ ხარისხს შემოქმედებითი ჯგუფის ჰარმონიული ტანდემიც განაპირობებს, რომელიც ყველა დეტალში და კომპონენტში იგრძნობა – ტექსტში, რეჟისორულ ხედვაში, სცენოგრაფიაში, სამსახიობო შესრულებაში. სპექტაკლის მთავარი გმირები სასტუმრო საქართველოს ერთი უბადრუკი და ჭერჩამოქცეული ოთახის მკვიდრი და-ძმაა, აფხაზეთიდან დევნილი ლილი და ილია. ილია უსინათლოა, ისევე, როგორც მათი მომავალი სტუმარი, აფხაზი მეზობელი რაული, რომელიც შვილის სამკურნალოდ ჩამოდის თბილისში.

სასტუმროს საქართველო ჰქვია. ეს ოთახიც, სადაც მოქმედება დაახლოებით საათ-ნახევრის განმავლობაში ვითარდება, ბევრი რამით ჰგავს საქართველოს. ძვალსა და რბილში გამჭოლი სინაცრისფრე, რომელსაც ბადებს სიღარიბის, უმწეობის, უიმედობის განცდა; წვიმისგან ჩამომპალი ჭერი და იატაკზე ტყვიის სიმძიმით მოწანწკარე წვეთები; გაუხეშებული, ბალახგადავლილი ურთიერთობები, ძუნწად გადმოყრილი სიტყვების გროშები და ხედი – არაფრისკენ, არსაით, მხოლოდ შუქნიშნების ხმოვანი სიგნალებით გამიჯნული მყიფე სივრცე… (სცენოგრაფი თეო კუხიანიძე – მინიმალისტური დეკორაციით, შუქ-ჩრდილებით და ფერის აქცენტებით შექმნილი უზუსტესი გარემო).

ესაა სივრცე, სადაც პეტრე, უსინათლო მუსიკოსი, დროდადრო წელავს აკორდეონს და ეს ხმაც ომის ხსოვნის რეფრენია პიესის ავტორისათვის.

ომის სუნი, ფერი და გემო ყველაფერს მსჭვალავს სპექტაკლში. მიუხედავად იმისა, რომ სიუჟეტის მიხედვით, აფხაზეთის კონფლიქტიდან რამდენიმე წელია გასული, გარემოც და ვითარებაც პოსტტრავმული სინდრომის მატარებელია. დროც გაჩერებულია, დაპაუზებულია ამ ერთგვარად კოშმარულ სამუზეუმო ატმოსფეროში, სადაც ყველაფერი მხოლოდ იმისთვისაა აქცენტირებული, რომ ომი გაახსენოს მის „ექსპონატებსაც“ და დამთვალიერებელსაც. უფრო სწორად, ომის ძალა, მისი ყოვლისმომცველობა. ეს უტრირებული „ზედაპირულობა“, სამუზეუმო განფენილობა თავისთავად დრამატურგისა და რეჟისორის ერთობლივი მხატვრული პოზიციაა, რათა უფრო მკაფიოდ წარმოაჩინონ სათქმელის სიღრმე („სახლს კი არა, ჩვენს რეალობას არა აქვს სიღრმე, წლებია მტვრიან ზედაპირზე დავხოხავთ ყოფილი სასტუმრო „საქართველოს“ შუაზე გადატიხრულ ნომერში“). 

მხატვრული რეალობის სიღრმე კი სწორედ სიტუაციის იმ ერთი შეხედვით გამოუვალობაშია, რომელიც კუს ბაკანივით შეზრდია პერსონაჟთა ცხოვრებას. ამ ჰერმეტულ სივრცეში იხარშება წლებისგან განიავებული ტკივილები, შთაბეჭდილებები, პროტესტი, ხსოვნა… აქ ყველაფერი აკუმულირებულია, ხელშესახებია და ცოცხალი, იქნებ სწორედ ამან დააბრმავა ილიაც და პეტრეც, და იქნებ სწორედ ამ სიბრმავეშია ის სიღრმე, რომლის მიღმაც უკვე სხვა სინათლის წყარო იწყება?!

უსინათლოები არიან ქართველიც და აფხაზიც (ეს უკანასკნელი ომის დროს დაბრმავდა, ნაღმზე აფეთქების შედეგად), მათ ოდესღაც სულ სხვა სივრცე, სხვა ხედი აკავშირებდა, თუმცა ახლა ეს ყველაფერი საერთო წყვდიადმა შეცვალა. რაულს და ლილის ერთმანეთი უყვარდათ. გავიდა წლები და ახლა, სასტუმროს ძველ ნომერში, დევნილობაში მცხოვრები ლილი ცოტა ხნით დაუშვებს, რომ შესაძლოა ისევ გაიხსენოს სიყვარული, გაჰყვეს რაულს აფხაზეთში და ბოლოს და ბოლოს იცხოვროს საყვარელ ადამიანთან. თუმცა, ეს არაა მთავარი არც პერსონაჟებისთვის, არც მთლიანი მხატვრული ტექსტისთვის. მთავარი აქ უკვე დიდი ხანია მოხდა და ის იმდენად ძლიერი აღმოჩნდა, რომ ვიბრირების ტალღებით დღემდე თავის სიხშირეზე ამყოფებს ყველას, ვისაც შეეხო. შესაძლოა ლილი მართლა წავიდეს და მიატოვოს უსინათლო ძმა, შესაძლოა ილიას ცხოვრებაშიც შეიცვალოს რამე, მაგრამ გარსს, რომელშიც ეს გმირები არიან, როგორც დაინფიცირებულ ზონაში მოყოლილი განწირული ადამიანები – არაფერი შეეხება, ეს გარსი მათთვისაა, ომის ხსოვნისთვის და სიმართლისთვისაა. აი, ამისთვისაა, რაზეც პერსონაჟი კუ ლაპარაკობს:

„ომში ყველაფერი ერთბაშად ხდება, მერე მზადდება ანგარიშები, ეწყობა ფოტოგამოფენები, შრიალებენ გენერალთა ცოლების საღამოს კაბები, სტატისტიკა განგაშებს… თავს ვაჩვენებთ, რომ ომის დამთავრების შემდეგ, ყველაფერი თავიდან იწყება, იქმნება ოჯახები, იბადებიან ბავშვები, დგამენ გმირების ძეგლებს, ნანგრევებს წმენდნენ, მკვდრებს მარხავენ, პროტეზებს ასალაშინებენ, მედლებს აპრიალებენ… ჩვენთან, აფხაზეთში კი თავიც არ მოგვიჩვენებია. ომი უბრალოდ ყოველდღიურობის საზრუნავის მტვრიან ფარდას ამოეფარა“.

არა თავის მოსაჩვენებლად, არამედ ამ სიცოცხლის სატარებლად – ხანდახან იმხელა ძალაა საჭირო, რომ შენგან რაღაც ეწირება მას. ზოგჯერ ეს რაღაც – თვალისჩინია. უნდა ითქვას, რომ უსინათლო მსახიობების პროფესიონალურმა თამაშმა ყველა მოლოდინს გადააჭარბა – რევაზ ტატალაშვილი (ილია), გედევან კევლიშვილი (პეტრე), ალექსანდრე ლაბაძე (ომარი), ზვიად ფხიკლეშვილი (რაული) და ირმა ჩიხლაძე (მზია). თამაშის დახვეწილი, ბუნებრივი და ორგანული ხერხებით, უშუალო და გულწრფელი ინტონაციით, მთელი არსებით გათავისებული ემოციით ისინი ქმნიან ამბავს, რომელიც, ცხოვრების ყველა კანონის დაცვით, შესაძლოა რეალურადაც ხდება პარტერსა და სცენას შორის გავლებული უხილავი საზღვრის მიღმა…

სპექტაკლში გამუდმებით ისმის ერთი სიმღერა – გასული საუკუნის 60-70-იანი წლების ჰიტი და დღემდე ერთ-ერთი ყველაზე ტკბილი და სევდიანი „კართან მოდგმა შემოდგომა“ (მაყვალა და არჩილ ჩიხლაძეების შესრულებით). შემოდგომა მართლაც ყველაზე სასურველი სტუმარია სპექტაკლის პერსონაჟებისათვის. ის მარადიულობის სიხარულსაც გულისხმობს და წარმავალობის სევდასაც, მას რაღაცნაირი სინათლე აქვს – ღამის აბაჟურივით მკრთალი, მაგრამ აუცილებელი, რათა ადამიანმა თავის თავში ნაწერი სინდისი იკითხოს.

აფხაზეთზე არაერთი პიესა, ფილმი თუ ლიტერატურული ტექსტი შეიქმნა. სარისკო და საპასუხისმგებლო თემაა – ბანალურობისგან, პოპულარული და არაფრისმომცემი მიდგომისგან, სპეკულაციური მეტიჩრობისგან რომ დაიზღვიო თავი. თან, დრო გადის და თემაც, სამწუხაროდ, სულ უფრო და უფრო მყიფდება, ჩვენს ყოველდღიურობაში კი იმდენი ხმაურიანი, ლოკალურ-გლობალური მოვლენა ხდება, რომ მათი ექოებიც თანდათან ფარავს ამ მწვავე ტკივილს. ზუსტად ამ სიტყვის მნიშვნელობით – ტკივილს, აფხაზეთს.

შემოქმედებითი ჯგუფის სასახელოდ უნდა ითქვას, რომ „ხედი სასტუმრო საქართველოდან“ ერთ-ერთი საუკეთესო ნამუშევარია, რაც აფხაზეთის თემაზე აქამდე შექმნილა. ეს, უპირველეს ყოვლისა, რეჟისორის უზუსტესი მხატვრული ამოცანისა და დრამატურგის დამსახურებაა. ყოველგვარი პათეტიკისგან თავისუფალი, ძალიან ადამიანური და ნაღდი – რამდენიმე სიტყვით ასე შეიძლება შევაფასოთ სპექტაკლი, რომელიც აუცილებლად უნდა ნახოს ყველამ და დიდი იმედი მაქვს, რომ როცა ეს საყოველთაო განსაცდელი ჩაივლის, სპექტაკლი კვლავ აღდგება და მაყურებელს მისი ხილვა შეეძლება.

პიესას ეპიგრაფად ორი გამოცანა ახლავს. აქედან ერთი აფხაზურია: „თავისუფლად დაბადებული, მზის აღზრდილი, დედის დანახვისას იღუპება“. რას უნდა ნიშნავდეს ეს გულისგამგლეჯად მტკივნეული გამოცანა, რა პასუხი აქვს მას?..

ჩვენ, ბევრ ომგამოვლილებმა, ახლა კიდევ ერთ წყალგამყოფ ომს უნდა გადავაბიჯოთ. ასეთი ნაბიჯებისას ყველაზე მეტად ის შინაგანი სინათლე გვამხნევებს, რომელმაც ყველა ტკივილის სხივი აირეკლა, ყველა ადამიანურ ჯურღმულში გააღწია და რაღაც ცოდნით დაიმუხტა.

ასეთ სინათლეს წინ ახალი ხედი ეშლება. აქედან საქართველო სანახავია.

21-ე საუკუნე ინფორმაციულად დატვირთული საუკუნეა. თანამედროვე საკომუნიკაციო საშუალებებმა მსოფლიო დაიპყრო. ტექნოლოგიების განვითარებამ სკოლები და უნივერსიტეტები ელექტრონული სწავლების აუცილებლობამდე მიიყვანა. საჭირო გახდა ტრადიციული საკლასო ოთახის გამრავალფეროვნება, ტექნოლოგიებით აღჭურვა. ეროვნული სასწავლო გეგმაც მოითხოვდა მედიაწიგნიერი ადამიანის აღზრდას. სამწუხაროა, მაგრამ ფაქტია, რომ ჩვენ მხოლოდ კორონავირუსმა გამოგვაფხიზლა და დაგვანახა აუცილებლობა ელექტრონული სწავლებისა. სანამ დისტანციური სწავლების აუცილებლობა დადგებოდა, მანამდე კლასში რომ მულტიმედია ტექსტები გამოგვეყენებინა, დღეს ეს საქმეს ბევრად გაგვიმარტივებდა.

თანამედროვე საკლასო ოთახი თითოეული ბავშვის შესაძლებლობებს უნდა მოერგოს და მისცეს შესაძლებლობა, შეიძინოს ის უნარები, რომელთა ფლობაც აუცილებელია 21-ე საუკუნის საზოგადოებისთვის. ამისთვის სხვადასხვა მეთოდები და მიდგომები არსებობს.

მოსწავლეების მიერ პრეზენტაციის წარდგენა, სასწავლო პროცესის ერთ-ერთ მრავალფეროვან და საინტერესო აქტივობას წარმოადგენს. ამ მეთოდის გამოყენება ხელს უწყობს მოსწავლეს, განივითაროს:

      1. ინფორმაციის მოძიებისა და გაფილტვრის უნარი;

2. საკუთარი ნამუშევრისადმი პასუხისმგებლიანი დამოკიდებულება;
3. მეტყველების უნარი;
4. შემოქმედებითი აზროვნება;
5. საკუთარი შემოქმედების პრეზენტაციის უნარი;
6. აუდიტორიის წინაშე წარდგომის უნარი.

როცა მოსწავლეებს დავალებული აქვთ რომელიმე თემაზე პრეზენტაციის გაკეთება, ცდილობენ,  რომ აუდიტორიისთვის საინტერესო ნამუშევარი გამოუვიდეთ, მუშაობენ კითხვაზე, რომ თავიანთი პრეზენტაცია მსმენელისთვის არ იყოს მომაბეზრებელი მოსასმენი, ეჩვევიან გამომეტყველებით კითხვასაც.

კიდევ ერთი დადებითი მხარე, რომელიც პრეზენტაციების მოწყობაში დავინახე, არის ის, რომ მშობელიც ერთვება ამ პროცესში. ეხმარება ბავშვს ინფორმაციის მოძიებასა თუ ნამუშევრის გაფორმებაში. ეს პროცესი კი ხელს უწყობს მშობლისა და შვილის დაახლოებას.

დღეს კი, როცა მთელი მსოფლიო უდიდესი გამოწვევის წინ დგას, პასუხისმგებლობა დიდია თითოეულ ჩვენგანზე. მომწონს გამონათქვამი – ,,თუ ბედავ ასწავლო, შენც უნდა ისწავლო“ და ღირსეულად გაუმკლავდე თანამედროვე გამოწვევებს.

ამიტომ აქტიურად ჩავერთე დისტანციურ სწავლებაში და გადავწყვიტე გამომეყენებინა პრეზენტაციის მეთოდი. ვფიქრობ, დისტანციური სწავლაც იმასვე მოითხოვს, რასაც საკლასო ოთახში განხორციელებული აქტივობები. სწავლის პროცესი უნდა იყოს მარტივი, სახალისო და ე.ს.გ.-ის მიზნებზე მორგებული. ამიტომ გადავწყვიტე ტყის საერთაშორისო დღესთან დაკავშირებით მოსწავლეებს გაეკეთებინათ პრეზენტაცია თემაზე „გავუფრთხილდეთ ტყეს’’ .

გაკვეთილის მიზნად დავისახე მოსწავლეებისათვის გარემოსდაცვითი საკითხების გაცნობა და ბუნებისადმი კეთილგანწყობილი დამოკიდებულების ჩამოყალიბება.

გაკვეთილის მსვლელობის დროს გამოვიყენე ჩემ მიერ შექმნილი მულტიმედია ტექსტები. მულტიმედიური ტექსტები კი საშუალებას იძლევა ერთდროულად გამოიყენო ენობრივი, ხმოვანი და ვიზუალური საშუალებები. ამ მეთოდის გამოყენება მოსწავლეებში ხელს უწყობს შემოქმედებითი, კრიტიკული აზროვნების განვითარებას და რაც ყველაზე მნიშვნელოვანია, მოტივაციის ამაღლებასაც შეუწყო ხელი. ჩვენი მიზანია, აღვზარდოთ წიგნიერი მოსწავლეები. წიგნიერებას, მედიაწიგნიერებასთან და ციფრულ წიგნიერებასთან ერთად, ეროვნულ სასწავლო გეგმაში გამჭოლ კომპეტენციად მოიხსენებენ და ეს ყველაფერი ერთად უკავშირდება მულტიმედიურ სწავლებას. თანამედროვე ახალგაზრდა წიგნიერად არ ითვლება მხოლოდ მის მიერ წაკითხული წიგნების ოდენობით. მას უნდა შეეძლოს სხვადასხვა წყაროდან, მათ შორის ციფრული ტექნოლოგიებიდან მიღებული ინფორმაციის დამუშავება. ამ უნარის ჩამოყალიბებაში კი მოსწავლეს მასწავლებლის დახმარება სჭირდება.

სანამ პრეზენტაციის ეტაპამდე მივიდოდით, დისტანციურად ავხსენი ერთ-ერთი საგაკვეთილო პროგრამა „ტყე და მისი ბინადრები“. ამ საგაკვეთილო საათზე ჩვენ საუბარი

გვქონდა ტყის მნიშვნელობაზე ადამიანთა ცხოვრებაში, ვისაუბრეთ სხვადასხვა სახეობის ხეებისა და მათი სამკურნალო და სასარგებლო თვისებების შესახებ. მხოლოდ

სიტყვიერად არ მისაუბრია, ჩემ მიერ შექმნილი პრეზენტაცია ვუჩვენე ეკრანზე.

ახალი ცოდნა დაუკავშირეს ბუნებასა და ქართულში შეძენილ ცოდნას. ქართულში საგაკვეთილო საათის ფარგლებში საუბარი გვქონდა თემაზე ,,დედამიწა ჩვენი საერთო სახლი“. (ვისაუბრეთ, რომ დედამიწა დაავადებულია ადამიანთა გაუფრთხილებლობით, რომ მას შველა და გაფრთხილება სჭირდებ; ვისაუბრეთ იმაზე, თუ რა ზიანს აყენებს დანაგვიანებული გარემო პირველ რიგში ადამიანის ჯანმრთლობას. ასევე ამ საგაკვეთილო საათის ფარგლებში კლასში ერთობლივად ვუყურეთ „გამარჯობა დედამიწას“

და „დედამიწა დაიღალას

სახლში უყურეს ,,ბოცო და გვანცას“

ბუნებაში განვიხილეთ ,,მარადმწვანე ხეები“’. წინარე ცოდნამ მათ შესაძლებლობა მისცა, გაეკეთებინათ პრეზენტაცია „გავუფრთხილდეთ ტყეს“.

საჭირო იყო არსებული ცოდნა გაემდიდრებინათ სხვადასხვა საინფორმაციო საშუალების დახმარებით. მათ ინფორმაციის მიღების წყაროდ აირჩიეს გუგლის საძიებო სისტემა.

მოძიებული ინფორმაციები გააფორმეს შესაბამისი ილუსტრაციით და გადმომიგზავნეს პირად შეტყობინებაში. თავიანთ პრეზენტაციებში ძირითადად საუბრობდნენ იმაზე, რომ ტყე გამოყოფს ჟანგბადს, ასუფთავებს ჰაერს, ჰქმნის წყაროს, არის სხვადასხვა ცხოველის თავშესაფარი და სიცოცხლის წყარო. ბუნებრივი კატასტროფების მიზეზად ტყის გაუფრთხილებლობას ასახელებდნენ. მსმენელ აუდიტორიას კი ასე მოუწოდებდნენ: გავუფრთხილდეთ ბუნებას!“,  ,,არ მოჭრათ ხეები!“, ,,არ დაანაგვიანოთ ტყე!“, ,,ტყე დედამიწის მწვანე ფილტვებია!“. ნამუშევრები მესენჯერის საშუალებით შევამოწმე და უკუკავშირიც განმავითარებელი შეფასების სახით მიიღეს.

შეუძლებელია მასწავლებელმა მიზანს მიაღწიოს, თუ მას მშობელი არ დაუჭერს მხარს. მათი ჩართულობა გამოვლინდა როგორც კი დისტანციური სწავლების შესახებ მივაწოდე ინფორმაცია. მალევე გაიაზრეს აუცილებლობა. სწორედ მშობელთა მხარდაჭერის შედეგი იყო ის, რომ 16 მარტს ჩვენ უკვე Zoom-ის პლატფორმით დავიწყეთ სასწავლო პროცესი.  დროულად დაწყებულმა და განახლებულმა სასწავლო გარემომ ბავშვებიც მალევე მობილიზებული გახადა და შეაჩვია ონლაინგაკვეთილებს. ისწავლეს ის წესები, რომელთა ცოდნაც აუცილებელია დისტანციური გაკვეთილის ჩატარების დროს. მაგ: მიკროფონის გათიშვა და ჩართვა. აქედან გამომდინარე სამუშაო პროცესს შეჩვეულმა ბავშვებმა და ამ პროცესში ჩართულმა მშობლებმაც ერთიანი მონდომებითა და პასუხისმგებლობით საუკეთესოდ გაართვეს თავი საპრეზენტაციო დავალების შესრულებას.

შევკრიბე თითოეული მათგანის ნაშრომი, ავაწყვე პრეზენტაცია, დავადე მუსიკა „ტყე შეუნახე შვილებსა“ და გავაკეთე ვიდეორგოლი. დავდე ფეისბუქის ჯგუფში (ჩვენ 16 მარტიდან zoom-ის პლატფორმით ვსწავლობთ, ახლა თიმსზე გადავდივართ) და თიმსშიც (უკვე ყველა დარეგისტრირდა, ვემზადებით 1 აპრილიდან თიმსზე გადასასვლელად.)  მივეცი დავალება, რომ ენახათ პრეზენტაცია და წაეკითხათ მეგობრის ნამუშევარი.

შემდეგი საგაკვეთილო ჩართვისთვის კი მოვამზადე შეკითხვები:

რა არის ტყე?

რა ზიანს აყენებს მას ადამიანი გაუფრთხილებლობით?

რატომ უნდა გავუფრთხილდეთ ტყეს?

რა სარგებლობა მოაქვს მას ადამიანისთვის?

როგორ უნდა გავუფრთხილდეთ?

რა უნდა გააკეთოს ადამიანმა, რომ ბუნება არ დაზიანდეს?

ამ შეკითხვებზე მიღებული პასუხებით, ასევე მათ მიერ გაკეთებული პრეზენტაციების გაცნობით დავრწმუნდი, რომ ბავშვებს შეექმნათ ბუნების მიმართ კეთილგანწყობილი დამოკიდებულება.

დისტანციურად მოწყობილ პრეზენტაციებს კიდევ ერთი დადებითი მხარე მოვუძებნე: თუ კლასში მხოლოდ მოსწავლეები ხედავდნენ თავიანთ ნამუშევარს და შემდეგ ცდილობდნენ უკეთესი ნამუშევრისთვის მიებაძათ, ახლა მშობლებიც უფრო მეტი მონდომებით ჩაერთნენ ამ პროცესში და ერთობლივად ცდილობენ კარგი პრეზენტაციის მოწოდებას. სანამ პრეზენტაციებს ჯგუფში გავაზიარებდი, ყველა მშობლის თანხმობა მივიღე.

ჩემთვის, როგორც დამწყები პედაგოგისთვის, ძალიან საინტერესო აღმოჩნდა ეს პროცესი. ვფიქრობ, ბევრი რამ ვისწავლე და კიდევ ბევრ საინტერესო ინფორმაციას ვეცნობი, რომ უფრო უკეთესი გაკვეთილები შევთავაზო ჩემს მოსწავლეებს, ონლაინსივრცეში.

ბავშვები და მოზარდები საჯარო სივრცეებიდან გაქრნენ და ონლაინ სამყაროში გადაინაცვლეს. დახურულია სკოლები, ბაღები და უნივერსიტეტები. ლექციები და გაკვეთილები ონლაინ ტარდება, მეტი დრო ჩნდება ონლაინ ფორუმებისა და სოციალური ქსელებისთვის, მეგობარს ვიდეო ჩათში ხვდები და ახლობლებსაც იმავე გზით ეკონტაქტები – ერთი შეხედვით ყველაფერი კარგად არის, ცხოვრება გრძელდება, სწავლა არ წყდება, კომუნიკაციის ახალი ფორმები მეტ ლეგიტიმაციას იძენს. მომავალი იმაზე მალე დადგა, ვიდრე ველოდით და ჯერ არ ვიცით, რამდენად კარგად ვართ საჭირო ცოდნითა და უნარებით აღჭურვილი, თუმცა ვიცით რისკები, რაც ამ ყველაფერს ახლავს თან.

ციფრულ სამყაროში ბავშვებისა და მოზარდების მარტო დატოვება არც ისე უსაფრთხოა – კიბერბულინგი, შანტაჟი და სიძულვილის ენა, სილამაზის სტანდარტები და პირადი მონაცემების დაცვა ვირუსამდელ, არაიზოლირებულ სამყაროშიც გამოწვევას წარმოადგენდა და პირველ რიგში, ყველაზე მოწყვლადებისთვის, მოზარდებისთვის იყო საშიში, რომლებიც, რიგ შემთხვევებში, უკეთ არიან ტექნოლოგიებთან დამეგობრებულები, თუმცა ასაკის და ცხოვრებისეული გამოცდილების სიმწირის გამო მეტად მოწყვლადები არიან ძალადობის ნებისმიერი ფორმის მიმართ. მათ დაცვა სჭირდებოდათ და ახლა კიდევ უფრო მეტად სჭირდებათ.

როგორი იქნება ონლაინ გაკვეთილი? რა გამოჩნდება ფონად მათ უკან? კარგად მუშაობს თუ არა მიკროფონი? აქვს თუ არა პრინტერი, სადაც დავალებების ამობეჭდვას შეძლებს – თუ არა, რა ქნას? თქვას, რომ სახლში არ არის მისთვის ცალკე კომპიუტერი ან მიკროფონიანი ყურსასმენი ან საბეჭდი მოწყობილობა თუ დასცინებენ? გულგრილი, ცინიკური დამოკიდებულება ჰქონდეს ამ ყველაფრის მიმართ, თუ თქვას, რომ ყველაფერი რიგზე არ არის და ამაში მისი ბრალი არაფერია? გაიგებენ ამას მასწავლებლები და მეგობრები? და რა უთხრას მშობელს, რომელიც იქვე ზის და უყურებს, როგორ ურთიერთობს მეგობრებთან, მასწავლებლებთან? ეს ხომ მისი სივრცე იყო აქამდე. ვერავინ, ყოველ შემთხვევაში ოჯახის წევრები ვერ ხედავდნენ, რას ამბობდა, როცა რაღაცას ვერ იგებდა ან როცა თავისი ცოდნის პრეზენტაცია სურდა. რა მოხდება, თუკი ამ ვიდეოგაკვეთილის “სქრინს” ვინმე გაავრცელებს სოციალურ ქსელებში. და რას ვეუბნებით ბავშვებს, რომლებსაც საკუთარი სივრცე ან სულაც სახლში ინტერნეტი და გაჯეტები არ აქვთ, მათ რა უნდა აკეთონ ამ დროის განმავლობაში? მოკლედ, ათასი კითხვა არსებობს, რაც მოზარდებს ონლაინ გაკვეთილამდე ან ონლაინ გაკვეთილის შემდეგ აწუხებთ და თუ გვინდა ეს პროცესი მათთვის ტანჯვად არ იქცეს და მეტ-ნაკლებად მშვიდად ჩანაცვლდეს ჩვეულებრივი საგაკვეთილო პროცესი ონლაინ სწავლებით, უფროსები მზად უნდა ვიყოთ ამ კითხვებზე პასუხის გასაცემად და მათ გასამხნევებლად.

ეს ყველაფერი ცოტა იმას გავს, შორეულ წლებში სკოლის პირველი დღისთვის ზოგს ფეხსაცმელი რომ არ ჰქონდა, ზოგს თავის ზომა ტანსაცმელი და ზოგს ახალი ჩანთა, სახელმძღვანელოების შეძენა ფუფუნებად რომ ითვლებოდა და ყველას ერთად გვაწუხებდა ამ რეალობის გამო უხერხულობა და სირცხვილის გრძნობაც. ჩვენ ვიცით, ეს რას ნიშნავს და წესით არ უნდა გაგვიჭირდეს, მხარი დავუჭიროთ ბავშვებს და ვუთხრათ, რომ ის, რასაც ისინი განიცდიან, არც ჩვენთვის არის უცხო და ამგვარი სევდები ყოველთვის არსებობდა და იარსებებს, უბრალოდ ზოგჯერ ფორმას იცვლის, ზოგჯერ არც.

კიბერბულინგი და ციფრული დრამები აქამდეც იყო და გულუბრყვილოები თუ არ ვიქნებით, უნდა ვაღიაროთ, რომ არც არსად გაქრება. მთავარი ისაა, მათგან თავის დაცვა ვისწავლოთ.

მასწავლებლები მთელს მსოფლიოში ყვებიან თავიანთი ახალი გამოცდილების და გამოწვევების შესახებ, რაც ახალმა რეალობამ მოიტანა. რამდენიმე რამ შეიძლება გამოდგეს ამ გამოცდილებებიდან:

• ონლაინ გაკვეთილი არ უნდა იყოს ხანგრლივი და მონოტონური. ბავშვებს უნდა შეეძლოთ ჩართვა და ინტერაქცია. თუკი ვინმეს ტექნიკური საშუალებები არ აძლევს საშუალებას, ჩანდეს ან კონკრეტულ დროს იყოს ონლაინ, ნუ გააკეთებთ ამაზე აქცენტს.
• ბავშვისთვის, რომელმაც კონკრეტულ დროს ვერ შეძლო გაკვეთილზე ჩართვა ობიექტური მიზეზების გამო, დაუტოვეთ ალტერნატივად გაკვეთილის ჩანაწერი, რომელსაც მოსმენენ, როცა შეძლებენ, თუმცა სხვა მოსწავლეებმა ჩაწერისას უნდა იცოდნენ, რომ პროცესი იწერება და ის, ვისაც ჩანაწერი გადაეცემა, გააფრთხილეთ, რომ მასალის გავრცელება არანაირი გზით არ შეიძლება.
• ადვილი არ არის, მაგრამ ვიდეო გაკვეთილების გარდა, შესთავაზეთ ბავშვებს კომუნიკაცია სხვა გზებითაც: მაგალითად, მეილით ან, უკიდურეს შემთხვევაში, ტელეფონით იმ შემთხვევებისთვის, თუკი რაიმე ვერ გაიგო ან დაზუსტება სჭირდება. უთხარით მათ, რომ ახლა ყველასთვის რთული დროა და თუ მხარდაჭერა ან დახმარება დასჭირდება, ან კითხვები ექნება, შეუძლია, თქვენი იმედი ჰქონდეს.
• ამას სახელმწიფო უნდა აკეთებდეს, მაგრამ ვინაიდან ფორსმაჟორია, შეიძლება საკუთარ თავზე აიღოთ და ონლაინ გაკვეთილების დაწყებამდე მოაგროვოთ მონაცემები ბავშვების სახლში სამუშაო პირობების, ტექნიკური აღჭურვილობის შესახებ და გაითვალისწინოთ კონკრეტული “შავი ხვრელები” საგაკვეთილო პროცესში. გახსოვდეთ, რომ ეს ბავშვებისთვის დელიკატური უნდა იყოს და სიფრთხილე გამოიჩინეთ.
• მასწავლებელი არ არის ის, ვისაც არაფერი ეშლება. ეს ვითარება თქვენთვისაც ახალია და თუკი იმასაც ეტყვით ბავშვებს, თქვენ რისი გეშინიათ, რა გიჭირთ ან რა მოგწონთ ამ პროცესში, ეს მათთვის საინტერესო იქნება და უხერხულობის გრძნობასაც საკუთარი პრობლემების გაზიარებით გაუქრობთ.
• ეცადეთ, ამ პერიოდის თუნდაც ფრაგმენტული დოკუმენტაცია შეაგროვოთ, არავინ იცის, ეს გამოცდილება როდის და რა ფორმით დაგჭირდებათ. ნებისმიერი მასწავლებლის გამოცდილება საინტერესოა.

აი, რამდენიმე რჩევა მშობლებისთვის სანდო წყაროებიდან:

• დაიცავით ასაკობრივი შეზღუდვა, რაც სოციალურ ქსელებს აქვთ და არ დაარეგისტრიროთ იმაზე პატარები, ვიდრე ამას კონკრეტული სოციალური ქსელის წესები მოითხოვს.
• აუხსენით ბავშვებს, რომ ციფრული სამყაროც ისეთივეა, როგორიც ჩვეულებრივი, თავისი დადებითი და უარყოფითი მხარეებით, საფრთხეებით და სიკეთეებით და ნებისმიერი საფრთხის დროს შეუძლიათ თქვენი მხარდაჭერის იმედი ჰქოდნეთ.
• უთხარით მოზარდებს, რომ დაბლოკონ ყველა, ვინც მათ შევიწროებას, შანტაჟს ან დაბულინგებას დააპირებს ონლაინ სამყაროში.
• შეინახონ ის მტკიცებულებები, რაც მათ მიმართ ძალადობად ან ბულინგად შეიძლება შეფასდეს.
• მოზარდებისთვის მნიშვნელოვანია, უფროსების და თანატოლების მხარდაჭერის იმედი ჰქონდეთ. თუ სჭირდებათ, უნდა ილაპარკონ და არ დამალონ, როცა ვინმე  ავიწროებს, ეს მათი ბრალი და დანაშაული არ არის.
• ეს თქვენთვისაც სიახლეა და შეიძლება ადვილი არ იყოს, მაგრამ მხარი დაუჭირეთ მათ ონლაინ სწავლებისას. შეეცადეთ შეუქმნათ მაქსიმალურად კომფორტული და პერსონალური სივრცე, იყავით მხარდამჭერები და არა მაკონტროლებლები;