მშობლებს ხშირად აღელვებთ სკოლამდელი ასაკის ბავშვის სოციალიზაციის პროცესში დაფიქსირებული პრობლემები და არცთუ უსაფუძვლოდ. განვითარების სწორედ ამ პერიოდში ეყრება საფუძველი ადამიანებთან ურთიერთობის საბაზისო უნარებს. გარდა ამისა, იმაზე, თუ როგორ წარიმართება სოციალიზაციის პროცესი სკოლამდელი ასაკის ბავშვში, ბევრად არის დამოკიდებული მისი შემდგომი განვითარება. ის, თუ რამდენად მომზადებული შეხვდება პატარა ცხოვრებაში მომხდარ სერიოზულ ცვლილებას, სასკოლო ცხოვრების დაწყებას და როგორ წარიმართება სკოლასთან მისი ადაპტაცია, ბევრად იქნება დამოკიდებული სკოლამდელ პერიოდში მისი სოციალიზაციის თავისებურებებზე.
ბავშვი საკმაოდ ადრეული ასაკიდან იწყებს საზოგადოებაში დამკვიდრებული ზოგიერთი წესის ათვისებას. თანდათან ის სწავლობს კომუნიკაციას, ურთიერთობას. სოციალიზაციის სენსიტიური პერიოდი იწყება დაახლოებით 2 წლიდან და გრძელდება 6 წლამდე. ეს ნიშნავს, რომ ამ პერიოდში ბავშვი განსაკუთრებით ადვილად, მარტივად ითვისებს, სწავლობს უფროსებთან და სხვა ბავშვებთან ურთიერთობის, კომუნიკაციის წესებს. დაბადებიდან პირველ თვეებში პატარას სრულიად ყოფნის მშობლებთან მჭიდრო კონტაქტი. მას სიამოვნებს მათი მოფერება, ალერსი, ყურადღება და მზრუნველობა. ამ პერიოდში განსაკუთრებული საჭიროება ადამიანებთან ურთიერთობისა, გარდა ბავშვისთვის მნიშვნელოვანი უფროსებისა, არ არსებობს. ასაკის მატებასთან ერთად მას უჩნდება კომუნიკაციის დამატებითი წყაროების საჭიროება. ის მიისწრაფვის თანატოლებთან, და-ძმებთან ურთიერთობისკენ, აქტიურად შეიმეცნებს გარემომცველ სამყაროს. ამ ურთიერთქმედების ფარგლებში ბავშვი სწავლობს საზოგადოებაში ქცევის წესებს, სწავლობს როგორ დაამყაროს ურთიერთობა გარშემომყოფ ადამიანებთან. მოგვიანებით, 6 წლის შემდეგ პატარას უფრო გაუჭირდება კომუნიკაციის წესების ათვისება, სწავლა. რა თქმა უნდა, ეს არ ნიშნავს, რომ ამ პერიოდიდან სოციალური ინტერესი ქრება. პირიქით, ჩვეულებრივ სწორედ 6 წლის ასაკიდან ბავშვში ძლიერდება ადამიანებთან ურთიერთობის მოთხოვნილება. ამიტომ, ამ დროისთვის მას უკვე ათვისებული უნდა ჰქონდეს ურთიერთობის ძირითადი წესები.
პიროვნების კომპლექსური განვითარება შეუძლებელია სოციალიზაციის გარეშე, რადგანაც სწორედ ამ პროცესში ხორციელდება ბავშვის მიერ ფსიქოლოგიური დამოკიდებულებების, ქცევის ნიმუშების, ფასეულობებისა და სოციალური ნორმების ათვისება, რაც საშუალებას აძლევს მას, იყოს საზოგადოების სრულფასოვანი წევრი.
ადამიანი ბიოსოციალური არსებაა. ამიტომ გადარჩენისთვის მას აუცილებლად სჭირდება სოციალიზაცია – სოციალური ურთიერთობების სისტემაში ჩართვა. ბავშვის სოციალიზაცია სწორედ ურთიერთობების პროცესში ხორციელდება. ის აქტიურად ითვისებს, შეიმეცნებს გარემომცველ სამყაროს და განსაზღვრავს საკუთარ ადგილს ამ სამყაროში. სკოლამდელი ასაკის ბავშვის წარმატებული სოციალიზაცია დამოკიდებულია იმაზე, რამდენად სწრაფად და ხარისხიანად ითვისებს ის თანატოლებთან და უფროსებთან ურთიერთობის უმარტივეს ნორმებსა და წესებს. არ უნდა დავივიწყოთ, რომ ბავშვის პირველადი სოციალიზაცია ოჯახში ხორციელდება. ოჯახი ის ადგილია, სადაც პატარას უყალიბდება პირველი წარმოდგენები სოციალურ ნორმებზე, ქცევის წესებსა და ღირებულებებზე. გარკვეულ ასაკამდე ის არის ამ უნარების გამომუშავებისა და ცოდნის მიღების ერთადერთი წყარო. მოგვიანებით ეს პროცესი უკვე საზოგადოებაში მიმდინარეობს.
ყოველ ასაკობრივ საფეხურზე სოციალიზაციის პროცესი სპეციფიკური თავისებურებებით გამოირჩევა. ამიტომ, სხვადასხვა ასაკის ბავშვისგან ჩვენ ერთნაირ ქცევას არ უნდა ველოდოთ.
სოციალიზაციის პროცესში მყოფი სკოლამდელი ასაკის ბავშვის ძირითადი მახასიათებლები:
- ჯერ კიდევ არ არის მზად კონკურენციისათვის, მეტოქეობისათვის და ხშირად უპირატესობას ანიჭებს მარტო ან მხოლოდ ერთ ბავშვთან თამაშსა და ურთიერთობას;
- ემოციურად მზად არ არის შეჯიბრებისთვის;
- შეუძლია სათამაშოს გაზიარება, მაგრამ ყოველთვის არ სურს ამის გაკეთება. ეს ქმედება მისგან ჯერ კიდევ დიდ ძალისხმევას მოითხოვს;
- ფიზიკურად გამოხატავს ბრაზს და გაზიარების სურვილის არქონას;
- ხშირად მარტო თამაშობს და არ რთავს ამ პროცესში სხვებს. ხანდახან სურს მარტო ყოფნა;
- თამაშობს დამოუკიდებლად, მუდმივი ზედამხედველობის გარეშე;
- იწყებს ისეთი ცნებების გააზრებას, როგორიცაა „კარგი“ და „ცუდი“;
- კვლავ ურევს ერთმანეთში ფანტაზიასა და რეალობას;
- ხანდახან უყვარს მბრძანებლობა, საკუთარი გადაწყვეტილების მიღება;
- ესმის და პატივს სცემს წესებს, ხშირად ითხოვს ნებართვას;
- პატარას მეტყველებაში ჯერ კიდევ ისმის ფრაზა „მე თვითონ“, რომლის დახმარებითაც ის „იცავს“ თავის დამოუკიდებლობას გადაწყვეტილების მიღებასა და ქმედებებში;
რას სწავლობს ბავშვი სოციალიზაციის პროცესში, რა სარგებლის მომტანი შეიძლება აღმოჩნდეს ის მისთვის:
- უმუშავდება ემპათიის უნარი – დაახლოებით 2 წლის ასაკში ბავშვი იძენს სხვისი გრძნობების გაგების უნარს. ჩვენ, უფროსებს შეგვიძლია დავეხმაროთ მას, როგორც საკუთარი, ასევე მის გარშემო მყოფი ადამიანების გრძნობების სიტყვიერად გამოხატვაში. მაგ. ბავშვი დაეცა და ვხედავთ, რომ მისთვის ეს მტკივნეულია. დავაფიქსიროთ მისი გრძნობა სიტყვებით: „შენ გტკივა, შენთვის მტკივნეულია“. თუ ჩვენ ვიცით, რომ ბავშვი ნაწყენია და ტირის, ასევე სიტყვიერად გამოვხატოთ, აღნნიშნოთ ეს. ანალოგიურად წარმოვთქვათ, ჩვენი საკუთარი და ბავშვისთვის ახლობელი სხვა ადამიანების გრძნობების აღმნიშვნელი ფრაზები: „მამა მოწყენილია, ის ძალიან მოწყენილია“; „დღეს მშვენიერ ხასიათზე ვარ, ძალიან ხალისიანად ვარ“. ვკითხოთ ბავშვს, როგორ გრძნობს თავს: „დღეს შენ მხიარულ ხასიათზე ხარ?“ „მოწყენილი, სევდიანი ხარ?“ „დაღლილი ხარ?“ ჩვენ ამგვარად ვასწავლით პატარას საკუთარ ემოციებზე, გრძნობებზე ყურადღების გამახვილებას და მათ სიტყვიერად გამოხატვას. ეს დაეხმარება მას მომავალში ახსნას საკუთარი გრძნობები და ასევე შეამჩნიოს სხვისი გრძნობები;
- ბავშვს ეძლევა დამოუკიდებლად ურთიერთობის, კომუნიკაციის, როგორც დადებითი, ასევე უარყოფითი გამოცდილების მიღების შესაძლებლობა – მნიშვნელოვანი წესი უფროსებისთვის, რომლის დაცვაც ხშირად საკმაოდ რთულია – შეძლებისდაგვარად არ ჩავერიოთ ბავშვებს შორის ურთიერთობებში. რა თქმა უნდა, ჩვენ ვალდებული ვართ ადეკვატურად ვიმოქმედოთ, როცა ვხედავთ ბავშვისთვის საშიშ, სახიფათო სიტუაციას, მაგ. ჩხუბს, ან ბავშვს ჩაგრავენ, ის კი ვერ ახერხებს მოცემულ მომენტში თავის დაცვას. თუმცა, უმჯობესია ვიყოთ ფრთხილი და ძირითადად დავრჩეთ დამკვირვებლის პოზიციაში. ასეთი მოქმედებით ჩვენ პატარას ვეუბნებით: „შენ თავს გაართმევ, გაუმკლავდები, შენ შეძლებ ამ პრობლემის დაძლევას“. მაშინაც კი, როცა გვეჩვენება, რომ ბავშვმა პრობლემა არც თუ ისე სწორად გადაჭრა, თავი შევიკავოთ შეფასებისგან. ეს მისი პირადი გამოცდილებაა, რომელზეც მას არ უნდა ვუთხრათ უარი. მისთვის მნიშვნელოვანია ურთიერთობის სხვადასხვა გამოცდილების (როგორც დადებითი, ასევე უარყოფითი) მიღება;
- ბავშვი იღებს ინფორმაციას ნებადართულობის საზღვრების შესახებ კომუნიკაციის, ურთიერთობის დროს – ჩვენ ვეხმარებით პატარას ამ საზღვრების დადგენაში. ეს ზუსტად ის შემთხვევაა, როცა ვერევით სიტუაციაში ბავშვების ურთიერთობის დროს. თითოეულ ჯგუფში ან ოჯახში ნებადართულობის საზღვრები შეიძლება ოდნავ განსხვავდებოდეს. ამიტომ, მნიშვნელოვანია აღვნიშნოთ, რომ სწორედ ჩვენთან არსებობს მოცემული წესი: „ჩვენს ოჯახში ზედმეტსახელებით არ მივმართავთ ერთმანეთს“; „ჩვენს ჯგუფში სათამაშოების წართმევა არ შეიძლება“. წესები ყოველთვის უნდა იყოს დაცული და მათი დარღვევა მყისიერად უნდა აღიკვეთოს;
- სწავლობს კონფლიქტების მოგვარებას – ჩვეულებრივ კონფლიქტი აღიქმება, როგორც რაღაც ცუდი და დაუშვებელი, მიუღებელი, თუმცა ის ბავშვს შესანიშნავ გამოცდილებას სძენს. პატარა თანდათან სწავლობს კონფლიქტური სიტუაციების მშვიდად მოგვარებას და სხვა ადამიანების გრძნობების დანახვას. ამისათვის საჭირო იქნება, რომ ჩვენ, უფროსები ზედმეტად არ ჩავერიოთ ბავშვებს შორის კონფლიქტში, თუ ამის აუცილებლობა არ ჩანს. გავითვალისწინოთ, რომ ხშირად პატარას თავადაც შეუძლია კონფლიქტის გადაწყვეტა, ამიტომ ღირს მას ცოტა დრო მივცეთ. შეიძლება ეს მისთვის აღმოჩნდეს კარგი შესაძლებლობა კონფლიქტის დამოუკიდებლად მოგვარების პოზიტიური გამოცდილების მისაღებად, რასაც ჩვენ მას მოვაკლებდით ჩვენი ჩარევით.
ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, სკოლამდელ პერიოდში სოციალიზაციის პროცესის წარმატებით განხორციელების შემთხვევაში, ბავშვის განვითარების შემდგომ ეტაპებზე ჩვენ ბევრი პრობლემის თავიდან აცილებას შევძლებთ.
