შესავალი
კარტოგრაფია მეცნიერებაა ობიექტური სინამდვილის საგნებისა და მოვლენების კონკრეტული სივრცისა და მისიდროის მიხედვით ცვალებადობის შესახებ. ეს კონკრეტული სივრცე, როგორც სინამდვილის საგნებისა დამოვლენების ურთიერთგანლაგების წესრიგი, სამგანზომილებიანი, დროში ცვალებადი კონტინუუმია.
კარტოგრაფია სპეციფიკურ ხელოვნურ ნიშნობრივ სისტემას – რუკის ენას და სპეციფიკურ მეთოდს –კარტოგრაფიულ მოდელირებას იყენებს. კარტოგრაფიული შემეცნების შედეგია საკვლევი სინამდვილისკარტოგრაფიული მოდელი, რასაც მეცნიერებასა და საზოგადოებრივ პრაქტიკაში რუკა ეწოდება.
მთელი სინამდვილის შესაბამისად, კარტოგრაფია და რუკები ორ – დედამიწისეულ და კოსმოსურ – ჯგუფადიყოფა. პირველში გეოგრაფიული კარტოგრაფია და გეოგრაფიული რუკები შედის, ხოლო მეორეში -ასტრონომიული კარტოგრაფია და ასტრონომიული რუკები. რეალური სინამდვილის კონკრეტულ სივრცეს აქვსგარკვეული სტრუქტურა. მისი ელემენტებია ათვლის სივრცითი სისტემა და მის მიმართ ურთიერთგანლაგებისდროში ცვალებად წესრიგში მყოფი საგნები და მოვლენები.
შესაბამისი სტრუქტურა აქვს იმავე სინამდვილის კარტოგრაფიულ გამოსახულებასაც (რუკას).
გეოგრაფიული კარტოგრაფიისთვის ათვლის სივრცით სისტემად მიჩნეულია დედამიწისსაკოორდინატო ბადე – გრადუსთა ბადე,
რომლის გამოხატულება სიბრტყეზე –კარტოგრაფიული ბადე –
გეოგრაფიული რუკის მათემატიკურ საფუძველს წარმოადგენსდა გარკვეული
კარტოგრაფიული პროექციის დახმარებით მიიღება.
გეოგრაფიული სინამდვილის საგნების (ოკეანეები და ხმელეთი, მდინარეთა ქსელი, რელიეფი,
დასახლებული ადგილები და სხვ.), მოვლენების (ატმოსფეროში მიმდინარე პროცესები, ზედაპირულიჩამონადენი და სხვ.), მოსახლეობის ეროვნული შემადგენლობის, განათლებისა და სხვათაგამოსახულებები კარტოგრაფიული ბადის მიმართ რუკაზე ზუსტად ისევეა განლაგებული, როგორცსინამდვილეში. ეს არის სინამდვილის კარტოგრაფიული მოდელის უნიკალური თავისებურება, რაცმას დიდ მეცნიერულ და პრაქტიკულ მნიშვნელობას ანიჭებს.
გეოგრაფიული კარტოგრაფიისთვის მნიშვნელობა აქვს გეოდეზიის მონაცემებს დედამიწის ფორმისადა ზომების შესახებ, საყრდენი წერტილების კოორდინატებსა და აეროფოტოტოპოგრაფიულიგადაღების მასალას, რომელთა საფუძველზე მიიღება დედამიწის ყველა რუკის პირველწყარო –
ამთვალსაზრისითკარტოგრაფიატექნიკურმეცნიერულციკლში შედის, ხოლო სინამდვილისგარკვეული მხარის კარტოგაფიული მეთოდით გამოკვლევის პროცესში იგი საბუნებისმეტყველო დასაზოგადოებრივ მეცნიერებებს უკავშირდება, რომლებსაც, თავისი შემეცნების საგნის შინაარსთან ერთად, საგნის სივრცითი თავისებურებებიც აინტერესებს. ამ კავშირის საფუძველზე იქმნებასპეციალური სამეცნიერო კარტოგრაფიული დისციპლინები (მაგ., გეოლოგიური კარტოგრაფია,გეომორფოლოგიური კარტოგრაფია, ეკონომიკური კარტოგრაფია) და მათი განმაზოგადებელიდისციპლინა – თემატური კარტოგრაფია.
გეოგრაფიული რუკა დედამიწის ზედაპირის ან მისი ნაწილის შემცირებული და განზოგადებულიგამოსახულებაა სიბრტყეზე.
რუკაზე გეოგრაფიული ობიექტების შემცირების ხარისხს გვიჩვენებს მასშტაბი. რუკებისუმრავლესობას არაერთი საერთო მახასიათებელი აქვს. ყოველ რუკაზე წარმოდგენილია მასშტაბი,გრადუსთა ბადე, პირობითი ნიშნები და გეოგრაფიული ობიექტების ნაწილი.
ადამიანი რუკებს უძველესი დროიდან ქმნიდა და მათი მეშვეობითთვალსაჩინოდ წარმოიდგენდაგეოგრაფიული ობიექტების ურთიერთგანლაგებას.
ამჟამად ქაღალდისრუკებთან ერთად არსებობს ელექტრონული რუკებიც –
რუკები, რომელიცკომპიუტერის ეკრანზეა გამოსახული. მათიმეშვეობით მანძილებისა და სხვა კარტოგრაფიულიგაზომვების ჩატარება გაცილებით ადვილად,სწრაფად დაზუსტად ხერხდება. მასზე მხოლოდ ხაზისგავლებაასაჭირო ნებისმიერორ პუნქტსშორის, მონაცემებს კი სპეციალურიპროგრამა მყისიერად დაითვლის. ერთ-ერთიასეთიკომპიუტერული პროგრამაა Google Earth.
რუკის მნიშვნელობა სასწავლო პროცესში
სასწავლო პროცესში რუკა მრავალმხრივ საგანმანათლებლო ფუნქციას ასრულებს.
- გეოგრაფიის სწავლებისას რუკა ძირითადი და ყველაზე მნიშვნელოვანი თვალსაჩინოებაა. მისი მეშვეობით შესაძლებელია სწრაფად მიმოვიხილოთ დედამიწის ზედაპირის უკიდეგანო სივრცეები და მთლიანად დედამიწა. ამ ფაქტის განსაკუთრებული მნიშვნელობა უფრო ნათელი გახდება, თუ გავითვალისწინებთ, რომ სწორ და ღია ადგილზეც კი წარმოქმნილ ჰორიზონტს მხოლოდ 5 კმ-იანი რადიუსი აქვს, რაც დედამიწის ზედაპირის დაახლოებით 1/7 მემილიონედ ნაწილს შეადგენს. თვალმიუწვდომელი სივრცის უშუალო მხედველობითი გამოსახულება, რომელიც რუკის საშუალებით იქმნება, მასზე წარმოდგენის ფორმირებაში გვეხმარება. სრულიად უიმედო საქმე იქნებოდა, გვეცადა მოსწავლეებისთვის სწორი წარმოდგენის შექმნა კავკასიის, დიდი ბრიტანეთის, სამხრეთ ამერიკისა თუ სხვა გეოგრაფიული ობიექტების, ასევე მათთვის დამახასითებელი ისეთი ნიშნების შესახებ, როგორიცაა სანაპირო ხაზი, რელიეფი, კლიმატი, ჰიფროგრაფიული ქსელი, მცენარული საფარი და სხვ., თუ ისინი ვერ ხედავენ აღსაწერ და შესასწავლ ტერიტორიას ან ობიექტს თუნდაც ყველაზე უხეშ სქემატურ რუკაზე.
- რუკის მთავარი ფუნქციაა დედამიწის ზედაპირზე გეოგრაფიული ობიექტების განლაგებისა და მდებარეობის შესახებ ცნობების ასახვა. ამ კუთხით ის შემეცნების შეუცვლელი საშუალებაა, რადგან არც ერთი სხვა საშუალება – არც სიტყვა, არც სურათი და თვით ადგილმდებარეობასთან პირადი ნაცნობობაც კი – არ იძლევა ნათელ, მკაფიო და ზუსტ წარმოდგენას სივრცეში ობიექტების განლაგების, მიმართულებების, კონფიგურაციისა და მოხაზულობის შესახებ. ასეთი ცოდნა კი აუცილებელია ადამიანისთვის, განურჩევლად იმისა, სამეურნეო საქმიანობის რომელ სფეროში მოღვაწეობს იგი. ამიტომაც აქვს რუკას დიდი მნიშვნელობა ადამიანის ცხოვრებაში, განსაკუთრებით დიდ როლს კი გეოგრაფიაში ასრულებს: იგი ყოველგვარი გეოგრაფიული კვლევის საწყისი პუნქტია, თან ახლავს მუშაობის პროცესის ყოველ ეტაპს და, ამავე დროს, კვლევის ერთ-ერთი შედეგიცაა, ამიტომ მას სავსებით სამართლიანად ვუწოდებთ გეოგრაფიის ალფას და ომეგას. როგორ გამოიყენება რუკის ეს ძირითადი ფუნქცია სკოლაში? რუკის მარტივი მხედველობითი აღქმაც კი გარკვეულ წარმოდგენას უქმნის მოსწავლეებს ობიექტების განლაგების შესახებ. რუკაზე შეიძლება თვალით შევაფასოთ გეოგრაფიული ობიექტების ფორმები, დავადგინოთ მათი ურთიერთმიმართება, განლაგება და ფართობები, ასევე – მათ შორის მანძილები. გეოგრაფიის მასწავლებლები ხშირად იყენებენ რუკას ამ მიზნით. მაგალითად, მოსწავლეებს სთხოვენ, რუკის გამოყენებით უპასუხონ მარტივ კითხვებს გეოგრაფიული ობიექტების მდებარეობის, მათი შეფარდებითი ზომების, მათ შორის მანძილების და სხვათა შესახებ, ასეთი ტიპის სავარჯიშოები კი მოსწავლეებს სივრცეში ორიენტირების უნარ-ჩვევას უვითარებს.
- რუკა სიმბოლოების ენის საშუალებით გეოგრაფიული ობიექტების მხოლოდ განლაგებას კი არ ასახავს, არამედ ახასიათებს კიდეც მასზე გამოსახულ ობიექტებს. ამასთან, აჩვენებს არა მხოლოდ მათ არსებულ მდგომარეობას, არამედ მოძრაობას, განვითარებას და ცვლილებებსაც კი. ასეთია, მაგალითად, ისტორიული, ზოგიერთი ეკონომიკური და სხვა თემატური რუკები. ამგვარი რუკების გამოყენებით შესაძლებელია არა მარტო გეოგრაფიული ობიექტების შედარება, არამედ მათ შორის სივრცობრივი კავშირებისა და ურთიერთზემოქმედების დადგენაც. შედეგად მოსწავლეებს საშუალება ეძლევათ, იმსჯელონ და დასკვნები გამოიტანონ გეოგრაფიული ობიექტების იმ თვისებების შესახებ, რომლებიც რუკებზე უშუალოდ არ არის ასახული. მაგალითად, რუკაზე რომელიმე ქვეყნის, ტერიტორიის მდებარეობის დადგენისას მოსწავლეს შეუძლია, საფუძვლიანად დაახასიათოს მისი კლიმატი, მცენარეულობა, ამ და რუკაზე მოცემული მონაცემების (რელიეფი, ჰიდროგრაფიული ქსელი) შეჯერების საფუძველზე კი დაახასიათოს მდინარეთა წყლის რეჟიმი, ნიადაგები, გამოთქვას ვარაუდი მოცემულ ბუნებრივ პირობებში ადამიანის სავარაუდო სამეურნეო საქმიანობის შესახებ. თუმცა ნუ ვიფიქრებთ, რომ რუკა თავად გვესაუბრება ობიექტის ყველა თვისებაზე; იგი თავის მდიდარ შინაარსს მხოლოდ მას უმხელს, ვისაც აქვს როგორც კარტოგრაფიული, ისე გეოგრაფიული ცოდნა და შეუძლია მისი გამოყენება ანუ რუკის კითხვა. თვითონ რუკა, მისი სწორედ წაკითხვისას, წარმოადგენს ცოდნის არა მარტო მდიდარ და მრავალფეროვან წყაროს, არამედ მოსწავლეთა გონებრივი განვითარების სტიმულატორსაც. რუკის კითხვა მოსწავლეებს ისეთ უნარებს უყალიბებს, როგორიცაა ლოგიკური, დიალექტიკური აზროვნება. ობიექტებისა და მოვლენების ფართო სპექტრითა და მოცულობით აღქმა ანუ დიდი კატეგორიებით აზროვნება ავითარებს მრავალმხრივ და ცოცხალ წარმოდგენებს რუკაზე გამოსახული ობიექტების შესახებ; დაბოლოს, რუკა გეოგრაფიაში შეგნებულად და მყარად მიღებული ცოდნის კარგი საფუძველია.
- რუკა გეოგრაფიის სწავლების პროცესში ფსიქოპედაგოგიურ როლს ასრულებს. იგი ხელს უწყობს ცოდნის სისტემატიზაციას, აიოლებს ცოდნის მიღებას და ინფორმაციის დამახსოვრებას. რუკა ამ როლს ინარჩუნებს არა მხოლოდ სკოლაში, არამედ მაშინაც, როცა მოზრდილი ადამიანი თავის გეოგრაფიულ ცოდნას ივსებს წიგნებიდან, ჟურნალ-გაზეთებიდან, ინტერნეტიდან თუ სხვა წყაროებიდან. რუკის კარგი ცოდნისას ადამიანის გეოგრაფიული ცოდნის მარაგიც გამუდმებით ივსება, იზრდება, ფართოვდება და ეფუძნება წინარე გეოგრაფიულ ცოდნას. ამიტომაც არის მეტად მნიშვნელოვანი, სკოლაში მოსწავლეებს რუკაზე გეოგრაფიული ნომენკლატურის გარკვეული რაოდენობა მაინც ვასწავლოთ. ამ მიზნით, სასურველია, მასწავლებელმა ხშირად გამოიყენის სწავლების ისეთი ხერხები, რომლებიც ხელს უწყობს კარტოგრაფიული ნახატის დამახსოვრებას. მაგალითად, ასეთია რუკის ან კარტოგრაფიული სქემის დახაზვა, კონტურულ და მენტალურ რუკებზე მუშაობა და სხვ. ასეთი სავარჯიშოები ხელს უწყობს მოსწავლეებში მეხსიერების, წარმოსახვის, ლოგიკური აზროვნებისა და მეტყველების განვითარებას, ანალიზის, შედარების, მსჯელობის და დასკვნების გამოტანის უნარების ჩამოყალიბებას.
რუკა სწავლების აქტივიზაციის პროცესში ყველაზე ხელმისაწვდომ და მოქმედ საშუალებას წარმოადგენს, რადგან იგი ხელს უწყობს მოსწავლეთა დამოუკიდებელ მუშაობას, უღვიძებს მათ ინტერესს ამა თუ იმ გეოგრაფიული ობიექტისა და მოვლენის მიმართ და, რაც მთავარია, ერთმანეთთან აკავშირებს სასკოლო გეოგრაფიასა და პრაქტიკულ საქმიანობას. მაგალითად, რუკების გამოყენებით გეოგრაფიის გაკვეთილებზე შესაძლებელია ჩატარდეს შინაარსისა და ფორმის მიხედვით მრავალფეროვანი ფრონტალური თუ ინდივიდუალური პრაქტიკული სამუშაოები, ამოიხსნას სხვადასხვა გეოგრაფიული ამოცანა.
ამრიგად, შეიძლება ითქვას, რომ რუკას უდიდესი როლი აკისრია გეოგრაფიის სწავლების პროცესში. მისი მნიშვნელობის შეფასება რთულია. ფრთიანი გამონათქვამი “რუკის გარეშე არ არსებობს გეოგრაფია” მართლაც ღრმა აზრის მატარებელია, რადგან როგორც გეოგრაფიულ მეცნიერებას არ შეუძლია რუკის გარეშე არსებობა, ისე გეოგრაფიის სწავლაც შეუძლებელია მის გარეშე.
რუკის კითხვა
გეოგრაფიის სწავლებისას რუკაზე მუშაობის მთავარი მიზანია, ვასწავლოთ მოსწავლეებს რუკის გაგება, კითხვა და გამოყენება. შევეცდებით ავხსნათ, რას ნიშნავს ეს ტერმინები.
რუკის გაგება ნიშნავს, რომ მოსწავლეს აქვს კარტოგრაფიული ცოდნა: იცის, რა არის რუკა, როგორია მისი თვისებები, შინააარსი, მნიშვნელობა, რას აღნიშნავს თითოეული პირობითი ნიშანი მასზე, როგორ გამოიყენოს რუკა და რა სარგებელი შეიძლება მიიღოს მისგან.
რუკის კითხვა ნიშნავს, რომ მოსწავლეს შეუძლია, პირობითი ნიშნების გამოყენებით გამოიტანოს დასკვნა ამა თუ იმ გეოგრაფიული ობიექტის დამახასიათებელი თვისებების შესახებ, დაინახოს და აღიქვას ობიექტი, ადგილი, ტერიტორია რეალურთან მიახლოებულად, წაიკითხოს და გაიგოს ბუნებასა და საზოგადოებაში მიმდინარე სხვადასხვა მოვლენა, დაამყაროს მათ შორის კავშირები.
რუკის გამოყენება რუკის ფლობის მაღალი საფეხურია. შეიძლება იცოდე კარტოგრაფიის ანბანი (პირობითი ნიშნები, მასშტაბი, რუკის პროექცია და ა.შ.), მაგრამ არ შეგეძლოს მისი სწორედ კითხვა და, შესაბამისად, სწორედ გამოყენება. რუკის სწორად წასაკითხად აუცილებელია როგორც კარტოგრაფიული, ასევე გეოგრაფიული ცოდნა და, აგრეთვე, ბევრი და მრავალმხრივი სავარჯიშოსა და დავალების შესრულება, რადგან რუკის კითხვა უნარ-ჩვევაა, ნებისმიერი უნარ-ჩვევა კი სწორედ ვარჯიშის შედეგად გამომუშავდება.
რუკის კითხვის სწავლება ჯერ კიდევ დაწყებით კლასებში, ბუნებისმეტყველების კურსის შესწავლისას იწყება. კარტოგრაფიული ცოდნის საფუძვლები, გეოგრაფიული ცოდნა და რუკის კითხვა მჭიდროდაა ერთმანეთთან დაკავშირებული და ერთ განუყოფელ, მთლიან სისტემას ქმნის, რომელიც განუწყვეტლივ ვითარდება სასკოლო განათლების ყველა საფეხურზე.
ამრიგად, რუკა გეოგრაფიული და კარტოგრაფიული ცოდნის მდიდარ წყაროს წარმოადგენს, ამიტომაც რუკის კითხვა გეოგრაფიის სწავლებისას მნიშვნელოვანი რგოლია.
რუკის კითხვის მეთოდები
რუკის გაგებისა და კითხვის პროცესი საკმაოდ ხანგრძლივია. ჯერ კიდევ დაწყებით კლასებში მოსწავლეები იღებენ საწყის ცოდნას და იძენენ უნარებს ადგილზე ორიენეტირების შესახებ. ისინი ეცნობიან ადგილის გეგმას, გლობუსს, ნახევარსფეროებისა და საქართველოს რუკებს. ადგილის გეგმის შესასწავლად მოსწავლეები ეუფლებიან ფურცელზე ჰორიზონტის მხარეების გამოსახვას, ეცნობიან მარტივ ადგილის გეგმებს (მაგ., კლასისას, სკოლისას), თავად ცდილობენ მსგავსი გეგმების დახაზვას, რაც ხელს უწყიობს სივრცეში ორიენტაციის უნარის გამომუშავებას. ასეთი პრაქტიკული სამუშაოების უმეტესობა მასწავლებლის ხელმძღვანელობით მიმდინარეობს და რუკის გაგებას ემსახურება. რუკის პირობითი ნიშნების სწორად აღსაქმელად საჭიროა, მოსწავლეებს ჰქონდეთ კონკრეტული წარმოდგენა შესაბამის რეალურ ობიექტზე. ასეთი წარმოდგენები კი მათ ექსკურსიებზე, ლაშქრობებზე, ასევე ნახატების, მოდელებისა თუ კინოფილმების საშუალებით ექმნებათ. თუმცა ეს, რა თქმა, უნდა საკმარისი არ არის. აუცილებელია, მოსწავლეებმა გააცნობიერონ, როგორ არის ეს ობიექტები დაკავშირებული მათ კარტოგრაფიულ გამოსახულებებთან. ამისათვის კი საჭიროა, ვაჩვენოთ და შევადარებინოთ რუკები და სურათები, გამოვიყენოთ შესაბამისი მხატვრული და ლიტერატურული ნაწარმოებები.
მუშაობის შედარებით აქტიური ფორმებია რუკაზე წარმოსახვითი მოგზაურობა, ტოპოგრაფიული კარნახი და სხვ. ამ გზით მოსწავლეებს ვაჩვევთ რუკაზე მუშაობას და, ამავე დროს, ვასწავლით სხვადასხვა გეოგრაფიული ობიექტის დამოუკიდებლად გამოსახვას.
დაწყებითი კლასების სახელმძღვანელოებში დიდი დრო ეთმობა კლასსა თუ გარემოში პრაქტიკული სამუშაოების ჩატარებას. კარტოგრაფიის სწავლა და სწავლება მხოლოდ მასწავლებლის სიტყვებით ან სახელმძღვანელოთი შეუძლებელია. აქ აუცილებელია მუდმივი პრაქტიკა, ჩვენება. სწავლების წარმატება და შედეგი მეთოდურად სწორედ შერჩეულ დავალებებსა და სავარჯიშოებზეა დამოკიდებული. ამასთან, სწავლება უნდა იყოს თანამიმდევრული და თანდათან გადადიოდეს მარტივიდან რთულზე. მაგალითად. სავარჯიშოები კომპასზე უნდა დავიწყოთ მისი ისრის საშუალებით ჰორიზონტის ძირითადი მხარეების დადგენით, შემდეგ ჩავრთოთ კომპასის სკალა, მისი გამოყენებით ვასწავლოთ ჰორიზონტის ძირითადი და შუალედური მხარეები, მოგვიანებით კი – აზიმუტი.
პრაქტიკული მუშაობისას მეტად მნიშვნელოვანია ისეთი სავარჯიშოებისა და დავალებების შერჩევა, რომელებიც მოსწავლეთა ცხოვრებას უკავშირდება. ასევე დიდი ყურადღება უნდა დაეთმოს მრავალფეროვანი თვალსაჩინო მასალის გამოყენებას და ხატვა-ხაზვას. ეს ყოველივე სწავლების აქტივიზაციას უწყობს ხელს და სწორუპოვარი პედაგოგიური ეფექტი აქვს ისეთი საკითხების შესწავლისას, როგორიცაა ადგილზე, გეგმაზე, გლობუსსა და რუკაზე ორიენტირება.
მეტად მნიშვნელოვანია საკითხია რუკის გრადუსთა ბადისა და მათი გეომეტრიული თავისებურებების შესწავლა, მათი საშუალებით რუკასა და გლობუსზე ორიენტირება და გეოგრაფიული ობიექტების ადგილმდებარეობის დადგენა. გამოცდილებამ აჩვენა, რომ ეს საკითხები საკმაოდ უჭირთ მოსწავლეებს. მთავარი სირთულე ის არის, რომ მოსწავლეებს ფორმირებული აქვთ არასწორი სივრცობრივი წარმოდგენები დედამიწის ფორმასა და ზომებზე, მის ზედაპირზე პარალელებისა და მერიდიანების მდებარეობაზე და სხვ. ამიტომ ამ საკითხების შედეგიანად შესასწავლად მეტად მნიშვნელოვანია ისეთი თვალსაჩინოების გამოყენება, როგორიცაა შავი (ინდუქციური) გლობუსი. ასევე მიზანშეწონილია სავარჯიშოთა წყების შესრულება, მაგალითად, რვეულებში ნახევარსფეროების რუკის გრადუსთა ბადის დახატვა, გლობუსსა და რუკაზე მერიდიანებისა და პარალელების გადაკვეთის ადგილების პოვნა, ერთსა და იმავე გრძედსა და განედზე მდებარე გეოგრაფიული ობიექტების დადგენა, ანდა, პირიქით, სხვადასხვა ობიექტის გეოგრაფიული კოორდინატების განსაზღვრა და სხვ. აღნიშნული მასალის შესწავლა “გლობუსი – რუკა” თანმიმდევრობით უნდა მოხდეს. გრადუსთა ბადის ხაზები ჯერ გლობუსზე უნდა იქნეს განხილული, გაირკვეს მათი არსი, გეომეტრიული თავისებურებები და განისაზღვროს კოორდინატები, მერე კი იგივე სამუშაო შესრულდეს რუკაზე.
რუკის გრადუსთა ბადე
რუკის კითხვის უნარ-ჩვევა სწრაფად და ერთბაშად არ ყალიბდება. იგი თანდათან უნდა ჩამოყალიბდეს და მიაღწიოს სრულყოფილებას. რუკის კითხვა მოიცავს:
ა) რუკის ლეგენდის გამოყენებით რუკაზე გამოსახული ცალკეული ობიექტების ან მოვლენების თავისებურებათა ახსნას;
ბ) ობიექტებისა და მოვლენების მდებარეობისა და მათი ურთიერთგანლაგების შესახებ სწორი სივრცობრივი წარმოდგენების შექმნას;
გ) სივრცეში მდებარე ობიექტებისა და მიმდინარე მოვლენების შეჯერებას ამა თუ იმ ტერიტორიის ან დამატებით რუკაზე გამოუსახავი ობიექტისა და მოვლენის შესახებ ერთიანი წარმოდგენის შეასქმნელად;
დ) შესასწავლი ობიეექტების განლაგების, ურთიერთკავშირების, ურთიერთზემოქმედებისა და განვითარების კანონზომიერებათა მიზეზების დადგენას.
სირთულის მიხედვით რუკის კითხვის სამი დონე გამოიყოფა.
რუკის ელემენტარული კითხვა გულისხმობს მოცემული ობიექტის თავისებურებათა ახსნას მისი გარეგნული იერსახის მიხედვით. ობიექტის სახელწოდებისა და მისი გამოსახულების შეჯერების შედეგად მივიღებთ მტკიცებულებას: “ეს კავკასიონის მთებია”; “ეს აფრიკაა”; “ეს საქართველოს სახელმწიფო საზღვარია”. რუკის კითხვის ეს დონე პრიმიტიულია და დამახასიათებელია მხოლოდ დაწყებითი კლასების მოსწავლეებისთვის. ის შეიძლება ანბანის ათვისებას შევადაროთ. თუმცა, ისიც უნდა ითქვას, რომ რუკის ელემენტარული კითხვის გარეშე შეუძლებელია შედარებით რთულ დონეზე გადასვლა. ამიტომ მასწავლებელმა დიდი ყურადღება უნდა დაუთმოს ამ საკითხების შესწავლას, რათა რუკის “ანბანი” მოსწავლეებმა მყარად და საფუძვლიანად აითვისონ.
რუკის რთული კითხვის არსი იმაში მდგომარეობს, რომ მოსწავლეს შეეძლოს მსჯელობა რუკაზე გამოსახული ობიექტების თავისებურებების, დედამიწის ზედაპირზე მათი მდებარეობისა და ურთიერთგანლაგების შესახებ. ამ უნარ-ჩვევის ფორმირება შეადრებით რთულია, თუმცაღა სირთულის ხასიათი აქაც მოსწავლეთა კარტოგრაფიულ და გეოგრაფიულ ცოდნასა და უნარ-ჩვევებზეა დამოკიდებული. მოვიყვანოთ მაგალითი: “ურალის მთები გადაჭიმულია ჩრდილოეთიდან სამხრეთისაკენ”; “აფრიკა არ არის დანაწევრებული კონტინენტი, მისი ზედაპირი ერთგვაროვანია. იგი ცხელ სარტყელში მდებარეობს”. როგორც ვხედავთ, ობიექტის გეოგრაფიული თავისებურებების შესახებ მსჯელობა იმ მონაცემთა საფუძველზე მიმდინარეობს, რომლებიც რუკაზეა ასახული (ისე, როგორც რუკის ელემენტარული კითხვის დროს), მაგრამ ობიექტის დახასიათება შედარებით სრულად ხდება.
რუკის კითხვის მესამე დონეგონებრივი შესაძლებლობების უფრო მეტ დაძაბვას მოითხოვს. ამ დროს მოსწავლე იყენებს გეოგრაფიულ ცოდნას, სარგებლობს რუკაზე გამოსახული ფაქტებით, მათზე დაყრდნობით გამოაქვს დასკვნები და იძენს ახალ ცოდნას. მოვიყვანოთ მაგალითი: რომელიმე ქვეყნის დახასიათება რუკაზე მოცემული ინფორმაციის საფუძველზე. დავუშვათ, ამ ქვეყნის რუკაზე აღნიშნულია ქვიშები, მლაშე ტბები, სარწყავი არხები. მოსწავლეს შეუძლია განსაზღვროს ამ ქვეყნის გეოგრაფიული მდებარეობა და მოცემული ინფორმაციის ანალიზის შედეგად დაახასიათოს ეს ქვეყანა. ის ამბობს, რომ ამ ქვეყანაში ცხელი და მშრალი კლიმატია. მართალია, ეს რუკა კლიმატის შესახებ უშუალო ცნობებს არ იძლევა, მაგრამ რუკიდან ამოკითხული მონაცემების ასოციაციის საფუძველზე მოსწავლეს შეიძლება სწორი წარმოდგენა შეექმნა ამ ქვეყნის კლიმატის შესახებ. მან, ამავე დროს, გამოიყენა გეოგრაფიული ცოდნა განედური ზონალურობისა და მშრალი კლიმატიდან გამომდინარე შედეგების შესახებ. რუკის კითხვის ეს დონე განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია საგანმანათლებლო კუთხით, რადგან აქ ორგანულად და ღრმად ერწყმის ერთმანეთს გეოგრაფიული და კარტოგრაფიული ცოდნა და უნარები. მოსწავლეები ეჩვევიან ნებისმიერი მოვლენის განხილვას არა იზოლირებულად, არამედ გეოგრაფიული ფაქტებისა და მოვლენების ურთიერთდამოკიდებულების მიზეზშედეგობრივ სისტემაში.
გეოგრაფიის საწვლებისას მოსწავლეებს უნდა გავუღვიძოთ ინტერესი, ხშირად გამოიყენონ რუკა მათთვის საჭირო ინფორმაციის მოსაძიებლად. ამისთვის პედაგოგმა მოსწავლეებს წინასწარ არ უნდა ამცნოს ის, რისი ამოკითხვაც მათ რუკიდან შეუძლიათ. მართალია, რუკის დამოუკიდებელი კითხვა შედარებით მეტ დროს მოითხოვს, მაგრამ სამაგიეროდ, ამ დროს მოსწავლეთა საქმიანობა აქტიურდება, რის შედეგადაც ისინი მასალას უფრო ღრმად და საფუძვლიანად ითვისებენ.
მასწავლებლის მიერ გეოგრაფიული ობიექტების სახელწოდებათა ჩამოთვლა და მათი რუკაზე ჩვენება მოსწავლეებისთვის მოსაწყენია, დამოუკიდებელი მუშაობა – პირიქით, სახალისო. თანაც ის მათ პასუხისმგებლობას, ყურადღებას უვითარებს. აქედან გამომდინარე, მასწავლებლის მეთოდური ამოცანაა, მოსწავლეთა რუკაზე მუშაობის ფორმები და სახეები გაამრავალფეროვნოს, გაააქტიუროს და ამისთვის თამაშები, სავარჯიშოები, კითხვები გამოიყენოს.
შედარებით რთული ამოცანაა, ვასწავლოთ მოსწავლეებს რუკის კითხვა იმ მიზნით, რომ მათ დამოუკიდებლად მოძიებული ინფორმაციის გამოყენებით ცალკეული ტერიტორიების გეოგრაფიული აღწერა შეძლონ. ამ დროს მეტად ეფექტურია მოსწავლეებისთვის იმ პროგრამის წინასწარ გაცნობა, რომლის მიხედვითაც მათ უნდა წაიკითხონ რუკა. მასწავლებელი ადგენს კითხვებს, რომელთა პასუხებიც მოსწავლეებმა რუკიდან უნდა ამოიკითხონ. მაგალითად, ზღვების შესწავლისას შეიძლება ასეთი პროგრამა-კითხვების გამოყენება:
. აჩვენეთ ზღვები რუკაზე მათი დასახელებით.
. დაადგინეთ, რომელი ოკეანეების აუზებს მიეკუთვნება ისინი.
. დაადგინეთ, რომელ კონტინენტებსა და ქვეყნებს ესაზღვრება.
. დაასახელეთ ამ ზღვებში მდებარე კუნძულები და ნახევარკუნძულები.
. დაადგინეთ, რომელი მდინარეები ჩაედინება მათში.
. დაადგინეთ, რომელი ზღვები იყინება.
. დაადგინეთ, რომელი მნიშვნელოვანი ნავსადგურები მდებარეობს მათ ნაპირებზე.
. დაადგინეთ, გადის თუ არა ამ ზღვებზე სამგზავრო თუ სატვირთო გემების სანავიგაციო გზები.
როგორც ვხედავთ, ეს კითხვები რუკის კითხვის პირველ და მეორე დონეს შეესაბამება. ახლა კი გავეცნოთ რუკის კითხვის მესამე დონის შესაბამის კითხვებს:
. შესაძლებელია თუ არა მთელი წლის განმავლობაში ნავიგაცია კარის, ბარენცის, ჩრდილოეთის ზღვებში?
. სად უფრო მეტხანსაა შესაძლებელი ნავიგაცია – სკანდინავიის ნახევარკუნძულის დასავლეთით, ნორვეგიის ზღავსთან თუ თეთრ ზღვაში? რატომ?
ამ კითხვებზე პასუხის გასაცემად მოსწავლეებმა უნდა გაითვალისწინონ ზღვებში გაყინვის ხაზის მდებარეობა და გამოიტანონ დასკვნა, რომ ნავიგაცია კარის ზღვაში შესაძლებელია მხოლოდ ზაფხულში, ხოლო სკანდინავიის დასავლეთით – მთელი წელი, რადგან იქ ჩრდილოატლანტიკური თბილი დინება გაივლის.
ასეთი დავალებების შესრულება ხელს უწყობს გეოგრაფიული და კარტოგრაფიული ცოდნის გაღრმავებასა და გაფართოებას.
მოსწავლეებს გასაკუთრებით უჭირთ თემატური რუკების კითხვა. ასეთი რუკები ფართოდ გამოიყენება შეადრებით მაღალ კლასებში და ხშირად სხვადასხვა საჭირო ინფორმაციის ძირითად წყაროს წარმოადგენს. თემატური რუკების სირთულე იმაში მდგომარეობს, რომ, ჯერ ერთი, ისინი გასაკუთრებული შინაარსისაა, მეორე – მოსწავლეებს არ შეუძლიათ მათი შედარება. ამ რუკების შინაარსი ხშირად აბსტრაქტულია, რადგან მათზე გამოსახულ მოვლენებს სინამდვილეში არ გააჩნიათ ხილული კონტურები. ასეთია, მაგალითად კლიმატური, სხვადასხვა ეკონომიკური მაჩვენებლების და სხვ. რუკები. მათზე გამოყენებულია გამოსახვის გასაკუთრებული ხერხები (წერტილები, პუნსონები, კარტოგრამები და კარტოდიაგრამები და სხვ.), რომლებიც მოსწავლეებს ზოგადგეოგრაფიულ რუკებზე არ ხვდებათ. ასეთი ტიპის რუკებზე პირველ ხანებში მოსწავლეებს საკმაოდ უჭირთ ობიექტის გეოგრაფიული მდებარეობის დადგენა, რადგან მათთვის ცნობილი ორიენტირების მახასიათებელთა ქსელი (მაგალითად, რელიეფი) ასეთ რუკებზე არ ხვდებათ. ამ შემთხვევაში უპრიანია ფიზიკური და თემატური რუკების ერთდროული გამოყენება, რათა მოსწავლეები მიეჩვიონ თემატურ რუკებზე იმავე ობიექტების პოვნას და მათი მდებარეობის დადგენას. ასეთი რუკების ურთიერთშეჯერების საფუძველზე მოსწავლეებმა მსჯელობა და დასკვნების გამოტანა უნდა შეძლონ.
საქართველოს კლიმატური და ფიზიკური რუკები
ამ მეთოდს პირობითად შეიძლება “რუკების ერთმანეთზე დადების” მეთოდი ვუწუდოთ. მისი არსი იმაში მდგომარეობს, რომ ორი ან მეტი სხვადასხვა შინაარსის რუკის მონაცემთა შედარებითა და შეჯერებით ვიმსჯელოთ და გამოვიტანოთ დასკვნები შესასწავლი ტეირტორიიის თავისებურებებისა და მიზეზშედეგობრივი კავშირების შესახებ.
ახალი გეოგრაფიული ცოდნის მიღება ასევე შესაძლებელია შინაარსის მიხედვით ერთნაირი, მაგრამ მასშტაბით განსხვავებული რუკების შედარებით.
ამრიგად, შეიძლება დავასკვნათ, რომ რუკა გეოგრაფიის (და არამარტო მისი) სწავლების მნიშვნელოვანი საშუალებაა, ხოლო რუკის კითხვა – ამ პროცესში გამოსადეგი მეტად ეფექტური მეთოდი, რომელიც მოსწავლეებს ცოდნასთან ერთად მრავალ უნარ-ჩვევას სძენს.
საინტერესო საიტები:
https://unintentionalmaps.blogspot.com/
https://www.maps-for-free.com/
https://www.loc.gov/rr/geogmap/guide/gmilltoc.html
https://www.journalofmaps.com/
https://old.enciclopedia.com.pt/articles.php?article_id=1498
