ნეტავ რა არის თავისუფლება? ყველა ხომ მისკენ ილტვის, თავისუფლება უნდა. გალაკტიონი წერდა, დახვრიტესო თავისუფლება:
”…თავისუფლება, დახვრეტილი თავისუფლება“.
ჰო, ბევრჯერ დაუხვრეტიათ… ბევრჯერ ფერფლიდანაც წამომდგარა.
თავისუფლება ლექსის წერაა… მოვარდნილი მეწყერივით რომ შემოგიტევს…
„ მე არ ვწერ ლექსებს… ლექსი თვითონ მწერს,
ჩემი სიცოცხლე ამ ლექსს თან ახლავს.
ლექსს მე ვუწოდებ მოვარდნილ მეწყერს,
რომ გაგიტანს და ცოცხლად დაგმარხავს …“ (ტიციან ტაბიძე, მეწყერი).
თავისუფლებაა, როცა არავისზე და არაფერზე ხარ დამოკიდებული. თავისუფლებაა, როცა ”შენი თავი შენადვე გეყუდვნის”. თავისუფლებაა, როცა, რასაც საჭიროდ და სწორად თვლი, აკეთებ და დეიდა მინადორას აზრი არ გაინტერესებს.
თუმცა, ასე იოლადაც არ არის საქმე. მთლიანად თავისუფალი არავინაა. არა, მეშლება… მყინვარია თავისუფალი, თერგი, არაგვი და დარიალი…
”…თავისუფალი იყო და არი
წინათ და ახლა თვითონ მყინვარი,
თავისუფალი იყო და არი
თერგი, არაგვი და დარიალი…“ (ტიციან ტაბიძე)
ტიციანი იქვე აგრძელებს, ვისაც აკლდა თავისუფლება, ეს ხალხი იყოო…
”…თავისუფლება მხოლოდ ხალხს აკლდა-
ედო მონობის მძიმე უღელი…“
მოდით, ახლა თავისუფლებისა და მონობის თემიდან ოდნავ ხუმრობისკენ გადავუხვევ და დავწერ, რომ ჩვენ ქიმიის მონობაში ვართ. არა, ალბათ უფრო ტყვეობაში. მოკლედ, გარშემო სულ ის მასალებია, რომელთა შექმნაში ქიმიის ხელი ურევია.
სად?
სად აღარ…
ლინოლეუმში პოლივინილქლორიდს შეხვდებით;
ერთჯერად პაკეტებში პოლიეთილენია;
საღებავების ნაწილი აკრილის ბაზაზეა.
ასეთი მასალები ყოველ ნაბიჯზეა, თუმცა ერთმა პოლიმერმა მგონი ყველგან შეაღწია. პოლიეთილენტერეფტალატზე ვწერ. წინა საუკუნის ორმოციან წლებში ორმა ბრიტანელმა ქიმიკოსმა ჯონ უინფილდმა და ჯეიმს დიკსონმა გამოიგონეს და დააპატენტეს ახალი მასალა არაჩვეულებრივი თვისებებით. ტერილენი უწოდეს. მოგვიანებით სხვა, ყოფაში უფრო გავრცელებული სახელწოდებაც გამოუჩნდა – ლავსანი. პირველ რიგში, ამ მასალის უპირატესობა ფოტოგრაფირებასა და კინემატოგრაფში დაინახეს. ლავსანისგან კინო-ფოტო ფირების წარმოება დაიწყეს. მეცხრამეტე საუკუნის დასასრულს ჯონ ისტმენტმა ცელულოიდური ფირი დააპატენტა. ლავსანამდე ფირებს მისგან ამზადებდნენ. თუმცა, ის ძალიან იოლად ალდებოდა, ამიტომ ლავსანის გამოყენებაზე სიხარულით გადავიდნენ. ლავსანს ცეცხლი შეგვიძლია მოვუკიდოთ, მაგრამ ალი მაშინვე ქრება, არ იწვის.
ლავსანი გამოყენებული იყო ასევე კომპიუტერულ დისკეტებში. დიახ, იყო ასეთი დრო, ინფორმაციის მატარებლად კვადრატული ფორმის დისკეტებს იყენებდნენ, ლენტი კი ლავსანის იყო. ვიდეო- და აუდიოკასეტების ლენტებიც ლავსანის გახლდათ. საახალწლო წვიმებსაც ლავსანისგან ამზადებენ.
ცისფერი მთები ხომ გახსოვთ, მთავარი გმირი მუდამ წუწუნებდა, რა საჭიროა ეს ორი სათაურიო. ლავსანს ორზე მეტი სახელი აქვს: ინგლისში – ტერილენი, ამერიკაში – დაკრონი, საფრანგეთში – ტერგალი, ესპანეთში – ტრევირა, ტეტარონი, მაილარი… თუმცა, ყველაზე გავრცელებული სახელი პოლიესთერია.
ზემოთ დაწერილი ლავსანის გამოყენების ზღვარს არ წარმოადგენს. მისი ბოჭკოსგან ხელოვნურ ბეწვს, ხელოვნურ ტყავს, ხელოვნურ ზამშს, ხელოვნურ ქსოვილებს ამზადებენ. ლავსანისგანაა ერთჯერადი ბოთლებიც. ასევე შეხვდებით ლავსანის ძაფებს. ლავსანის თოკი დიდ დატვირთვას უძლებს. საერთოდ, იქ სადაც სიმტკიცე აუცილებელია, ლავსანს იყენებენ. მისგან ამზადებენ თევზსაჭერ ბადეებს, იალქნებს, ტენისის ჩოგნების ბადეს. ლავსანის ძაფებს ქირურგიული ოპერაციების დროს იყენებენ, ის, ორგანიზმის მიერ უცხო სხეულად არ აღიქმება და გართულების გარეშე შეიძლება გამოყენება.
ლავსანის ლენტი საკმაოდ მაღალ ტემპერატურას უძლებს. ორი ლენტი, ერთი პოლიეთილენის და მეორე ლავსანის ჩავდოთ ადუღებულ წყალში, პოლიეთილენი დაიჭმუჭნება, ლავსანს კი არაფერი შეეტყობა. ლავსანის ლღობის ტემპერატურა 260 გრადუსია.
გახსოვთ? ზემოთ დავწერე, რომ ლავსანამდე ცელულოიდური ფოტო- და ვიდეოფირები არსებობდა, რომელიც მეცხრამეტე საუკუნის დასასრულს ჯონ ისტმენტმა დააპატენტა.
რამე გსმენიათ ცელულოიდის შესახებ?
მეცხრამეტე საუკუნის 50-იან წლებში სპილოს ძვლის სხვადასხვა ნაკეთობის დამზადება გაჭირდა. მასალა შემოაკლდათ. გამოსავალი არსებობდა – ან მეტი სპილო უნდა დაეხოცათ, ან შემცვლელი მასალა შეექმნათ. ამისთვის კონკურსიც გამოცხადდა და 10 000 დოლარი პრიზიც დაწესდა. ერთ-ერთი სტამბის ასოთამწყობმა ჯონ ჰაიატმა გადაწყვიტა, ბედი ეცადა. მჭრელ შვერილებზე მუშაობით თითების ბოლოებზე კანი ძვრებოდა და დაზიანებულ ადგილებს კოლოდიუმით (ნიტროცელულოზას ხსნარია სპირტისა და ეთერის ნარევში) იფარავდა. ერთხელ ჰაიატმა დაინახა, რომ გადაბრუნებული კოლოდიუმიანი ჭურჭლის გვერდით მაგიდაზე იდო ადრე ელასტიკური, ახლა გამხმარი აფსკის ნაჭერი. ამ აფსკმა იდეა ჩაუსახა: სპილოს ძვლის ნარჩენებისგან მომზადებული ბურთები, რომლებიც ჰაიატმა კოლოდიუმით დაფარა, სწრაფად იმტვრეოდა. მაშინ, საჭირო გამძლე მასალის მისაღებად ნიტროცელულოზა გახსნა ქაფურისა და აბუსალათინის ნარევში. მარცხი განიცადა, აბუსალათინის ზეთი ჰაერის ჟანგბადით იჟანგებოდა და აფუჭებდა მას.
მაშინ აბუსალათინის ზეთი ღვინის სპირტით შეცვალა. ქაფური კარგად იხსნებოდა ღვინის სპირტში, სპირტ-ქაფურის ნარევში კი თავისუფლად დნებოდა ნიტროცელულოზა. მიიღებოდა ბლანტი, ჟელეს მსგავსი მასა; სპირტი თანდათან ორთქლდებოდა, ლაბა შრებოდა. ჰაიატი ნიტროცელულოზოვან ლაბას თეთრ საღებავს უმატებდა, კარგად აშრობდა და ასე ღებულობდა გამძლე, რქისმაგვარ ნივთიერებას, რომელიც ძალიან ჰგავდა სპილოს ძვალს.
ამ პლასტიკურმა მასალამ მიიღო ცელულოიდის სახელწოდება, რაც ცელულოზის მსგავსს, მონათესავეს ნიშნავს.
როდისმე იმედი გაგცრუებიათ? რა იგრძენით? კარგს არაფერს იგრძნობდით, უბრალოდ სიცარიელეს. აი, სწორედ ეს იგრძნეს მეწარმეებმაც, რომლებმაც აღმოაჩინეს, რომ ცელულოიდისგან დამზადებული ბილიარდის ბურთები იმსხვრეოდა. ბოლო იმედს ჩაეჭიდნენ და მისგან სათამაშოების დამზადება დაიწყეს, მაგრამ… აქაც აღფრთოვანება გულის გატეხვით შეეცვალათ… მზეზე დატოვებული სათამაშოები ინთებოდა და იწვოდა.
ამიტომ, ჰაიატმა და მისმა მიმდევრებმა დაიწყეს ბრძოლა ცელულოიდის წვადობის წინააღმდეგ.
სპირტ-ქაფურის ნარევში ნიტროცელულოზის გახსნისას ქაფურის მოლეკულები განლაგდებიან ნიტროცელულოზის მოლეკულებს შორის და ფანტავენ მათ. ნიტროცელულოზის ყოველ მოლეკულაზე ქაფურის ათასამდე მოლეკულა მოდის. ნიტროცელულოზის მოლეკულებს შორის შეჭიდულობის ძალა ქაფურის მოლეკულების დაჯახებით სწრაფად მცირდება. სპირტი თანდათანობით ორთქლდება და ბოლოს რჩება ორი მყარი ნივთიერების ნარევი. თუმცა, ის უბრალო მექანიკური ნარევი კი არა, ერთგვარი შენადნობია, რომელსაც მყარ ხსნარს უწოდებენ. ამ შემთხვევაში გამხსნელს ქაფური წარმოადგენს. მისი მცირე ზომის მოლეკულები ავსებენ ადგილებს ნიტროცელულოზის ძაფისმაგვარ მოლეკულებს შორის. ჩვეულებრივ ტემპერატურაზე მყარი ხსნარის მოლეკულები უძრავია. გახურებისას პატარა და მსუბუქი მოლეკულები მოძრაობას გაცილებით სწრაფად იწყებენ, ვიდრე ნიტროცელულოზის დიდი მოლეკულები. ისინი ეჯახებიან ნიტროცელულოზის მძიმე მოლეკულებს და მოძრაობასა და გაფანტვას აიძულებენ. ცელულოიდი რბილდება და პლასტიკური ხდება.
რაც შეეხება ცელულოიდის წვადობას, ის ნიტროცელულოზის წვადობით იყო განპირობებული. ცელულოზის აზოტმჟავით დამუშავებისას მიღებულ ნიტროცელულოზაში აზოტის ატომები უშუალოდ ჟანგბადის ატომებთან არიან დაკავშირებული. აზოტის შენაერთი ჟანგბადთან არამტკიცეა. გაცხელებისას ნიტროცელულოზის მოლეკულები იშლებიან და აზოტის ატომები გამოყოფენ ჟანგბადის ნაწილს. გამოყოფილი ატომური ჟანგბადი მონაწილეობს ქიმიურ რეაქციაში ნახშირბადსა და წყალბადთან, რომლებიც შედიან ცელულოზის მოლეკულებში. ამ დროს დიდი რაოდენობით სითბო გამოიყოფა. რეაქციაში ჰაერის ჟანგბადიც მონაწილეობს. ცელულოიდი იწვის და ჩნდება ხანძარი.
ცელულოიდის წვის საწინააღმდეგოდ ქიმიკოსებმა პირველ რიგში მის მასაში არაწვადი ნივთიერებები შეიტანეს: ცარცი, თაბაშირი და კაოლინი. ფიქრობდნენ, რომ ამ ნივთიერებათა მოლეკულები ხელს შეუშლიდნენ ნიტროცელულოზის ცალკეული მოლეკულებიდან ხანძრის მთელ ნივთიერებაზე გავრცელებას. თუმცა ცელულოიდი მხოლოდ ნაკლებად წვადი გახდა. მაშინ გამონახეს ქაფურის სათანადო შემცვლელები და დაამზადეს ახალი პლასტიკური მასები-ეტროლები.
ლავსანის გამოგონებამდე, სწორედ ასე იყო საქმე. შემდეგ ცელულოიდის შემცველი ფირები ლავსანით ჩაანაცვლეს.
მაგრამ, სტატია სულ სხვა თემით დავიწყე…
თავისუფლებაზე ვწერდი…
რა ბრძანეთ? თავისუფლება არ არსებობს და მხოლოდ ილუზიაა?
შეიძლება, ოღონდ ყველა მისკენ მიილტვის…
„სალოცავ ხატად ორი რამ მინდა,
თავისუფლება და ტრფობა წმინდა…“
მაგრამო… იქვე ამატებს პოეტი…
„…მაგრამ თუ მომთხოვს თავისუფლება,
მას სიყვარულსაც შევწირავ მსხვერპლად“ (შანდორ პეტეფი)
