„ვაცხადებთ ყველასათვის:
უარყოფთ წარსულს, რადგან იგი არის სამლოცველო ბებრების და მომაკვდავების.
საუკუნეებით იცქირებოდნენ უკან და საუკუნობითვე დარჩა საქართველო მომავლის გარეშე.
ქართული პოეზიის დამახასიათებელი თვისება იქნება გაქანება, სითამამე და ამბოხება.
ქართული სული არასდროს არ იყო დატვირთული ცრემლებით.“
საქართველო–ფენიქსი (ქართველი ფუტურისტების მანიფესტი)მანიფესტს ხელს აწერენ ნიკოლოზ თავდგირიძე, აკაკი ბელიაშვილი, დავით გაჩეჩილაძე, ბესარიონ ჟღენტი, სიმონ ჩიქოვანი, გრიგოლ ორაგველიძე, პოლ ნოზაძე, ალექსანდრე გაბესკირია, მზია ერსითავი
XII კლასში ქართული ენისა და ლიტერატურის საგნობრივი სტანდარტის თანახმად, მოსწავლემ უნდა შეისწავლოს, გააანალიზოს და შეადაროს ერთმანეთს სხვადასხვა ლიტერატურული მიმდინარეობის შედარებით რთული და მრავალფეროვანი მასალა. ის ეცნობა სხვადასხვა ქვეყნისა და კულტურის ტექსტებს, მან უნდა იკვლიოს და გააანალიზოს მსგავსი ან ერთნაირი პრობლემა/პრობლემები, დააკვირდეს კულტურული, სოციალური და ისტორიული ფასეულობების გავლენას ტექსტში განვითარებულ კონფლიქტსა და პრობლემების გადაჭრის გზებზე. პროგრამული მასალა სწავლების ამ საფეხურზე მოიცავს მეოცე საუკუნის მხატვრულ ტექსტებს. მათი შესწავლის პროცესში მასწავლებელი მიმოიხილავს კონკრეტული პერიოდისთვის დამახასიათებელ ლიტერატურულ მიმდინარეობებსა და ტენდენციებს. მეოცე საუკუნის ლიტერატურულ მიმდინარეობათაგან საპროგრამო მასალაში ძირითადად სიმბოლისტების შემოქმედება შეისწავლება. არადა აუცილებლად უნდა აღნიშნოს, რომ მეოცე საუკუნის ოცდაათიან წლებამდე ქართული სახელოვნებო კულტურა მსოფლიოში მიმდინარე მოვლენებს და ესთეტიკურ აზროვნებას ფეხდაფეხ მიჰყვებოდა და დროის შესაბამის, ნოვატორულ და ღირებულ პროდუქტს ქმნიდა. მართალია, ბევრს სადაოდ მიაჩნია ქართული სიმბოლიზმის, ქართული ფუტურიზმის, ქართული დადაიზმის თვითკმარობა, მაგრამ ფაქტი ისაა, რომ მეოცე საუკუნის პირველი მესამედის ქართული ინტელექტუალური ცხოვრება მზად იყო მიეღო და თავისებურად გაეაზრებინა ის პროცესები, რაც მსოფლიოს ცვლიდა და ასხვაფერებდა ამ ეპოქაში.
ბლოგში სწორედ ერთ-ერთი ასეთი მიმდინარეობის შესახებ იქნება საუბარი. ვფიქრობ, ლიტერატურული მიმდინარეობა – ფუტურიზმი – ქართულ ლიტერატურაში იმდენად საინტერესოდ და ღირებულადაა წარმოდგენილი, რომ ყურადღებას აუცილებლად იმსახურებს. კარგი იქნება, თუ მეოცე საუკუნის მსოფლიო და ქართული ლიტერატურული პროცესების უკეთ გასააზრებლად მოსწავლეებს ამის შესახებაც ვაცნობებთ.
შესავალი – ზოგადი ცნობები
კლასიკური მემკვიდრეობის უარყოფა, გონების სრული გათავისუფლება და იზოლაცია წარსულის კულტურის ნაშთებისგან, სიტყვათა ჩვეული რიგის რღვევა და მეტყველების დაკანონებული წესების უგულებელყოფა, სიტყვის აბსოლუტური თავისუფლება, ახალი სიტყვებისა და გამომსახველობითი ფორმების ძიება, ნგრევა, ომის ესთეტიკა, ღირებულებების გადაფასება, მექანიზაცია – მეოცე საუკუნის დასაწყისში დაბადებული მოდერნისტულ–ავანგარდული მიმართულებებისთვის დამახასიათებელი კრიტერიუმებია.
საერთოდ, ამ არაჩვეულებრივი საუკუნის ხელოვნება იმდენად მრავალფეროვანი, ზოგჯერ კი გამაოგნებელია, რომ ერთი რომელიმე, თუნდაც, ტევადი ეპითეტის მორგება ძალიან რთულია. აი, ხომ იყო ერთი კონკრეტული ეპოქის განმსაზღვრელი – რენესასნი, ბაროკო, კლასიციზმი…აქ ასე მარტივად ვერაა საქმე. მეოცე საუკუნის ადამიანმა იფიქრა, იფიქრა და გადაწყვიტა, რომ ხელოვნებამ…ამოწურა თავისი თავი და ახლა მხოლოდ პოსტხელოვნებაზე, პოსტარტზე შეიძლება ფიქრი. ჰოდა დაიწყეს აქამდე მიღწეულის გადასინჯვა, „ ამოტრიალება“, განადგურება, ათასგვარი მანიფესტისა და დეკლარაციის წერა. შესაძლოა, სწორედ ამიტომაა მეოცე საუკუნის ხელოვნება, მისი ყველა დარგი ყველაზე საინტერესო, ამოუცნობი, აღმაფრთოანებელი და დაუვიწყარი. ერთი ასეთი მიმდინარეობათაგანია – ფუტურიზმი. სტატიის ეპიგრაფად სწორედ ქართველი ფუტურისტების მანიფესტის ამონარიდი შევარჩიე.
“ჩვენ გვინდა დავაქციოთ მუზეუმები, ბიბლიოთეკები, ვიბრძოლოთ მორალის, ფეტიშის და ყოველგვარი ოპორტუნისტული და უტილიტარული სისაძაგლის წინააღმდეგ. ჩვენ გვინდა ვადიდოთ აგრესიული მოძრაობა, ჩქარი სიარული,საშიში ნახტომები,სილა და მუშტი, ჩვენ გვინდა ვაქოთ ომი– ერთადერთი ჰიგიენა ქვეყნისა“
„ ფუტურიზმის მანიფესტი“
დაბადების ადგილი – იტალია
1909 წლის 20 თებერვალს პარიზში გაზეთ „ ფიგაროში“ დაიბეჭდა იტალიელი პოეტის ფილიპო ტომაზო მარინეტის „ ფუტურიზმის მანიფესტი“, რომელმაც საფუძველი ჩაუყარა ვიზუალური და სიტყვიერი ხელოვნების ახალ მიმართულებას – ფუტურიზმს. სიტყვა ლათინურია და მომავალს ნიშნავს. აქედან მოყოლებული 1943 წლამდე მარინეტი ფუტურისტული ორიენტაციის 85–მე ( !) მანიფესტს აქვეყნებს. ერთი მეორეზე ბუნტარულ–ანარქიულს, ეგზალტირებულ–ეპატაჟურს, გამაოგნებელს. მარინეტი პოლიტიკას, საზოგადოებრივ ცხოვრებას და ხელოვნებას ერთ სიბრტყეზე ათავსებს და თავისი შემოქმედებით ხელოვნების საზღვრებიდან ხელოვანის გათავისუფლებას ცდილობს. მან ერთ–ერთმა პირველმა იგრძნო და გააცნობიერა, რომ სამეცნიერო–ტექნიკური რევოლუცია და ახალი ეპოქა ცვლის ადამიანის ფსიქიკას. შესაბამისად, ხელოვნების მხატვრულ–გამომსახველობითი ფორმა და შინაარსიც უნდა შეიცვალოს, რათა მოძველებულ და მუზეუმში მტვრის დასადებად განწირულ ექსპონატად არ იქცეს. ასე იქმნება უკიდურესად დაძაბული, მხატვრული, დინამიკური სივრცე ფერწერული, სკულტპურული და სიტყვიერი ხელოვნებისა.
დღეს ფუტურისების ეს ექსპერიმენტული მცდელობები მსოფლიო ხელოვნების საგანძურის ნებისმიერ ანთლოგიაში შეგიძლიათ დაძებნოთ. ჯინო სევერინის, უმბერტო ბოჩონის, ჯაკომო ბალას სკულპტურები და ფერწერული ტილოები ტექნიკისა და ურბანიზაციის, სოციალური კატაკლიზმებისა და ეპოქისთვის თანამედროვე ფიზიოლოგიური და ფსიქოლოგიური ვიბრაციების ილუსტრაციებია. იტალიაში ფუტურიზმმა მკვეთრ გამომსახველობით ფორმებად ძირითადად სახვითი ხელოვნება და არქიტექტურა შეარჩია, რუსულ რეალობაში სუბლიმაცია კი უმეტესად, ლიტერატურული გზით მოახდინა.
1909 წელსვე, გამოქყვეყნებიდან რამდენიმე დღეში, მარინეტის მანიფესტი ითარგმნა და დაიბეჭდა პეტერბურგში. ფუტურიზმს უკავშირებენ თავიანთ შემოქმედებას ვლადიმერ მაიაკოვსკი, ბორის პასტერნაკი, სერგეი ტრეტიაკოვი, რომან იაკობსონი,ძმები ბურლიუკები…მთავარი მოტივი და მამოძრავებელი ძალა აქაც მომავალი მსოფლიო გადატრიალებების, ძველის დამარცხების და ახალი კაცობრიობის წარმოშობის დეკლარირებაა. რუსი ფუტურისტები ცდილობდნენ ლიტერატურული ტექსტის ტრადიციული სისტემის სრულიად გადასხვაგერებას, მოშლას. ამ მცდელობებმა შვა ისეთი საინტერესო პოლიჟანრული ხელოვნების ნიმუშები, როგორიცაა ფუტურისტული ოპერა „მზის დამარცხება“ – სადაც სინთეზურად იყო წარმოდგენილი მიხაილ მატიუშინის მუსიკა, ალექსეი კრუჩოხინის ტექსტი, კაზიმირ მალევიჩის დეკორაციები და ილუსტრაციები, ვერა ერმოლეევას თეატრალური ესკიზები და ელ პისიცკის ელექტრომექანიკური ინსტალაციები ( ზოგიერთ მსახიობს, პისიცკის ჩანაფიქრით, უზარმაზარი, ელექტოენერგიის მეშვეობით მოძრავი მარიონეტები ცვლიდნენ). სხვათა შორის, ოპერა დღესაც დიდი პოპულარობით სარგებლობს. რუსეთსა და ევროპაში ცნობილია არაერთი განახლებული დადგმა – 1993 წელს ვენაში, 1999 წელს კი ლონდონში დადგმულმა წარმოდგენებმა მაყურებელთა და კრიტიკოსთა აღიარება მოიპოვა. რელიზებსა და გამოხმაურებებში ამბობდნენ „ საუკუნის დასაწყისის ფუტურისტული სულისკვეთების მუსკიას წესით, შოკში უნდა ჩაეგდო მსმენელი. მაგრამ ასე არ მოხდა, მელოდია საოპერო დარბაზებს გასცდა და ერთგვარ საუნდტრეკადაც იქცა…“ ბოლო დადგმის თარიღი 2009 წელია. ადგილი – ლონდონი. დასკვნა – მარინეტი მართალია: ხელოვნების ღირებული ქმნილებისთვის დრო, ეპოქა და ჩარჩო უმნიშვნელოა.
დეე ძველებმა, რომელთაც დაკარგული აქვთ მომავლის იმედი, იკვებონ სული წარსული ჰ ა ე რ ი თ.
დეე მათ საქართველოს არქეოლოგიაში ნახონ წამალი თავიანთი მოურჩენელი ტკივილების.
ჩვენ კი ახლაგაზრდა ფუტურისტებს არ გვჭირდება მსხვერპლის შეწირვა ხავსიან ნანგრევებისადმი.
არ ვჩერდებით მუზეუმებისა და ძეგლების წინაშე და ვქმნით საქართველოს მომავალს, რომელსაც არ ახასიათებს დრო და სივრცე.
საქართველო–ფენიქსი
1922 წლის 23 აპრილს თბილისში კონსერვატორიის დარბაზში გაიმართა ე.წ ქართველი ფუტურისტების პირველი საღამო. 1924 წლის 25 მაისს კი გამოვიდა „H2SO4“ –ალბათ, ყველაზე უცნაური ქართული ჟურნალი – გაუგებარი ლექსებით, უჩვეულო თეორიული სტატიებით, კუბისტური და კონსტრუქტივისტული სურათებით, ნაირგვარი და არეული შრიფტით. ( სხვათა შორის, არეული შრიფტი, საღებავებისა და ტექსტის გრაფიკული სქემები მარინეტის ერთ–ერთ მანიფესტის „ ტიპოგრაფიული რევოლუციის“ მოწოდებაა მიმდევრებისადმი).
ქართული ფუტურისტული პოეზიის ერთ–ერთი სპეციფიკა ენობრივი, სტილური და პუნქტუაციური დაუდევრობაცაა. ფუტურისტი პოეტები განზრახ ეკიდებოდნენ სალექსო ფორმებს ტლანქად, წერდნენ თავისუფალი ლექსით, ნარევი შრიფტით, სარგებლობდნენ არა ზუსტი რითმებით. ასე გამოხატავდნენ ტრადიციული ნორმების მსხვრევას და ცდილობდნენ ურბანული გარემოსა და ტექნიციზმის განწყობის შექმნას.
მართალია, ევროპელი და რუსი „ კოლეგებისგან“ განსხვავებით, ქართველებს ცოტა არ იყოს, გაუჭირდათ ინდუსტრიული ქალაქის, ურბანული გარემოს და ფსიქიკის წარმოსახვა და გადააზრება ( მათი უმეტესობა არ აღზრდილა ცივილიზაციის „ ეპიცენტრში, ისინი ქართული სოფლებიდან მოვიდნენ ქალაქში) მაგრამ ქართულმა ფუტურიზზმა, უდაოდ, გაიზიარა ევროპული გამოცდილება და შექმნა არაერთი მაღალმხატვრული და ღირებული ნიმუში.
მერე კი… მერე დრო გავიდა. ფუტურისტულ–ანარქისტული აჟიოტაჟი ჩაცხრა, დაირღვა არაერთი სკოლა და მიმართულება. თუმცა, ავანგარდული სული მსოფლიო და ქართულმა ხელოვნებამ, საბედნიეროდ, დღესაც არ დაკარგა. ფუტურიზზმა კი მოასწრო და გარკვეული ზეგავლენა მოახდინა მეოცე საუკუნის ხელოვნების მრავალ სახეობაზე – თეატრზე, კინოზე, ვიდეოარტზე. თანამედროვე მსოფლიოსთვის ის, შესაძლოა, დღეს უფრო დროული და ავთენტურია, ვიდრე ოდესმე…
