კომუნისტური ხელისუფლების ზეწოლის გამო ბორის პასტერნაკი იძულებული გახდა, უარი ეთქვა ნობელის პრემიაზე.
ისტორიული სამართლიანობა 31 წლის შემდეგ, 1989 წელს აღდგა: გარდაცვლილი მამის კუთვნილი დიპლომი და მედალი ნობელიანტის შვილს გადასცეს.
სანობელო სიტყვის ნაცვლად, რომელიც ბორის პასტერნაკს უნდა წარმოეთქვა, გთავაზობთ მისი შვილის, ევგენი პასტერნაკის სტატიას.
ბორის პასტერნაკის ასი წლისთავთან დაკავშირებით გამართულ მოვლენათა შორის გამორჩეული ადგილი უკავია ნობელის კომიტეტის გადაწყვეტილებას, აღედგინა ისტორიული სიმართლე – იძულებითად და ძალდაკარგულად ეღიარებინა პასტერნაკის უარი ნობელის პრემიაზე და დიპლომი და მედალი გადაეცა გარდაცვლილი ლაურეატის ოჯახისათვის. 1958 წლის შემოდგომაზე პასტერნაკისათვის ლიტერატურაში ნობელის პრემიის მინიჭებამ დიდი სკანდალი გამოიწვია. ამან ღრმა ტრაგიზმით აღავსო და სიცოცხლე მოუსწრაფა პოეტს. მომდევნო ოცდათი წლის განმავლობაში ეს თემა აკრძალულად ითვლებოდა და ამოუცნობი რჩებოდა.
პასტერნაკის ნობელის პრემიაზე პირველად ომის შემდგომ წლებში ალაპარაკდნენ. ნობელის კომიტეტის ამჟამინდელი მეთაურის ლარს გილენსტენის მიერ მოწოდებული ცნობების მიხედვით, მისი კანდიდატურა თურმე ყოველწლიურად განიხილებოდა, დაწყებული 1946 წლიდან და დამთავრებული 1950 წლით. მერე მისი სახელი კვლავ გამოჩნდა 1957 წელს, პრემია კი მიენიჭა 1958 წელს. პასტერნაკი ამის თაობაზე ირიბად – სამამულო კრიტიკის თავდასხმათა გამწვავების მიხედვით – გებულობდა. ზოგჯერ იძულებული ხდებოდა თავი ემართლებინა, რათა თავიდან აეცილებინა ევროპაში სახელის მოპოვებასთან დაკავშირებული პირდაპირი მუქარა: “მწერალთა კავშირის ცნობით, დასავლეთში ზოგიერთ ლიტერატურულ წრეში ჩემს მოღვაწეობას უჩვეულო მნიშვნელობას ანიჭებენ – მისი უბრალოებისა და უნაყოფობისათვის სრულიად შეუხამებელს”.
მისდამი გამახვილებული ყურადღების გასამართლებლად იგი დაჟინებითა და ვნებით წერდა რომანს “ექიმი ჟივაგო”, რუსული სულიერი ცხოვრებისადმი მიმართულ მხატვრულ ანდერძს.
ოლღა ფრეიდენბერგი ეკითხებოდა ლენინგრადიდან: “ჩვენთან ხმა დადის, ნობელის პრემია მიგიღია. მართალია? აბა, საიდან დაირხა ასეთი ხმა?”. “მსგავსი ხმები აქაც გაისმის, – პასუხობდა პასტერნაკი, – ოღონდ ჩემამდე სულ ბოლოს აღწევს. მე ყველაზე გვიან ვგებულობ – …უფრო მეშინოდა, ვიდრე მინდოდა ჭორი არ გამართლებულიყო. თუმცა ამ მინიჭებას თან მოჰყვებოდა სავალდებულო გამგზავრება ჯილდოს მისაღებად, ფართო სამყაროში გაფრენა, აზრთა გაცვლა, მაგრამ, მაინც, მე ვერ შევძლებდი ამ მოგზაურობას ჩვეულებრივი მოსამართი თოჯინასავით, როგორც მიღებულია საერთოდ. მე ჩემიანების სიცოცხლე მაფიქრებს, რომანი დაუწერელი მაქვს… ჩანს, ღმერთი მოწყალეა და საფრთხემაც ჩაიარა, ეტყობა, დასახელდა კანდიდატურა, რომელსაც გარკვევით დაუჭირეს მხარი. ამაზე წერდნენ ბელგიურ, ფრანგულ და დასავლეთგერმანულ გაზეთებში. ეს უნახავთ, წაუკითხავთ, ასე ყვებიან. მერე ხალხმა მოისმინა (როგორც ვიყიდე, ისე ვყიდი), რომ მე დამასახელეს, იცნობდნენ რა წესებს, წარმომადგენლობას, რომელიც შუამდგომლობდა, მოსთხოვეს დათანხმებოდა და ეცადა შოლოხოვის კანდიდატურით ჩემი შეცვალა, რომლის უარყოფის შემდგომაც კომისიამ დაასახელა ჰემინგუეი, და მას, ალბათ, მიანიჭებენ კიდევაც პრემიას მე კი გამეხარდებოდა სავარაუდოდ მაინც მოვხვედრილიყავი იმ რანგში, რომელშიც იყვნენ ჰამსუნი და ბუნინი, და თუნდაც გაუგებრობისა გამო აღმოვჩენილიყავი ჰემინგუეის გვერდით”.
რომან “ექიმ ჟივაგოს” წერა ერთი წლის შემდეგ დასრულდა. მის ფრანგულ თარგმანს თანაგრძნობით ადევნებდნენ თვალს ალბერ კამიუ, ნობელის პრემიის 1957 წლის ლაურეატი. თავის შვედურ ლექციაში იგი აღფრთოვანებული ლაპარაკობდა პასტერნაკზე. 1958 წელს პასტერნაკს მიენიჭა ნობელის პრემია “თანამედროვე ლირიკულ პოეზიასა და დიდი რუსული პროზის დარგში თვალსაჩინო დამსახურებისათვის”.
ნობელის კომიტეტის მდივნის ანდერს ესტერლინგის დეპეშა რომ მიიღო, პასტერნაკმა 1958 წლის 23 ოქტომბერს ასე უპასუხა: “მადლობელი ვარ, მიხარია, მეამაყება, დარცხვენილი ვარ”. მას ულოცავდნენ მეზობლები, მოდიოდა დეპეშები, თავს ეხვეოდნენ კორესპონდენტები. ზინაიდა ნიკოლაევნა ფიქრობდა, როგორი კაბა უნდა შეეკერა სტოჰოლმში გასამგზავრებლად. ისე ჩანდა, თითქოს ყოველგვარი უბედურება, შევიწროება რომანის გამოცემასთან დაკავშირებით, ცეკასა და მწერალთა კავშირში გამოძახებები უკან დარჩა, ნობელის პრემია იყო სრული და აბსოლუტური გამარჯვება და აღიარება, პატივი, რომელიც მთელ რუსულ ლიტერატურას მიაგეს.
მაგრამ მეორე დილით მოულოდნელად მოვიდა კონსტანტინ ფედინი, რომელმაც გვერდი აუარა სამზარეულოში მოფუსფუსე დიასახლისს და პირდაპირ პასტერნაკთან, კაბინეტში ავიდა. ფედინმა პასტერნაკს მოსთხოვა დაუყოვნებლივ, დემონსტრაციულად უარი ეთქვა პრემიაზე, თანაც ხვალინდელ გაზეთებში დევნით ემუქრებოდა. პასტერნაკმა უპასუხა, რომ ვერაფერი აიძულებს უარი თქვას მისდამი გამოჩენილ ასეთ პატივზე, რომ მან უკვე უპასუხა ნობელის კომიტეტს, და აღარ შეუძლია მის თვალში უმადურ მატყუარად გამოჩნდეს. მან აგრეთვე გადაჭრით იუარა ფედინთან ერთად მის აგარაკზე წასვლა, სადაც იჯდა და ახსნა-განმარტებისათვის ელოდა ცეკას კულტურის განყოფილების გამგე პოლიკარპოვი.
იმ დღეებში ჩვენ ყოველდღე დავდიოდით პერედელკინოში. მამას ჩვეული რიტმისათვის არ უღალატნია, განაგრძნობდა მუშაობას. მაშინ იგი სლოვაცკის “მარიამ სტიუარტს” თარგმნიდა, სახეზე ნათელი დასთამაშებდა, გაზეთებს არ კითხულობდა, ამბობდა რომ ნობელის პრემიის ლაურეატობის პატივისათვის მზად იყო ყოველგვარი დანაკლისი აეტანა. სწორედ ასეთი ტონით მისწერა წერილი მწერალთა კავშირის პრეზიდენტს, სხდომაზეც არ წავიდა, და სადაც გ. მარკოვის მოხსენების მიხედვით გარიცხულ იქნა კავშირის წევრობიდან. ჩვენ არაერთხელ შევეცადეთ, მაგრამ მწერალთა კავშირის არქივში ამ წერილს ვერ მივაგენით, ალბათ, გაანადგურეს. მამა ხალისით გვიყვებოდა მის შესახებ, პერედელკინოში დაბრუნებამდე რომ შემოგვიარა. წერილი ოცდაორი პუნქტისაგან შედგებოდა, რომელთა შორის დამამახსოვრდა:
“მე მიმაჩნია, რომ შესაძლებელია დაწერო “ექიმი ჟივაგო” და დარჩე საბჭოთა მწერლად, მით უმეტეს, რომ იმ პერიოდში დამთავრდა, როცა გამოაქვეყნეს დუდინცევის რომანი “არა მხოლოდ პურითა”, რაც დათბობის შთაბეჭდილებას ქმნიდა. რომანი იტალიის კომუნისტურ გამომცემლობას გადავეცი და ველოდებოდი ცენზირებული გამოცემის მოსკოვში გამოსვლას. თანახმა ვიყავი ყველა საჩოთირო ადგილის ჩასწორებაზე. საბჭოთა მწერლის შესაძლებლობები მე უფრო ვრცელი მეგონა, ვიდრე ყოფილა. რომანი რომ ჩავაბარე იმ სახით, როგორიც იყო, იმედი მქონდა, რომ მას კრიტიკოსების მეგობრული ხელი მოხვდებოდა.
ნობელის კომიტეტში სამადლობელო წერილს რომ ვგზავნიდი, მიმაჩნდა, რომ პრემია მომენიჭა არა რომანისათვი, არამედ მთლიანად ყველაფრისათვის, რაც გამიკეთებია, როგორც აღნიშნულია მის ფორმულირებაში. ასე შემეძლო მეფიქრა, რადგანაც პრემიაზე ჩემი კანდიდატურა ჯერ კიდევ იმ დროში დაასახელეს, როცა რომანი საერთოდ არ არსებობდა, და მის თაობაზე არავინ არაფერი იცოდა.
ვერაფერი მაიძულებს უარი ვთქვა იმ პატივზე, რაც მომაგეს მე, თანამედროვე მწერალს, რუსეთში მცხოვრებს, და შესაბამისად საბჭოელს. მაგრამ მე მზად ვარ ნობელის პრემიის ფული გადავუგზავნო მშვიდობის დაცვის კომიტეტს.
ვიცი, რომ “საზოგადოების აზრის გათვალისწინებით” დაისმება საკითხი მწერალთა კავშირიდან ჩემი გარიცხვის შესახებ. თქვენგან მე სამართლიანობას არ ველი. თქვენ შეგიძლიათ დამხვრიტოთ, გადამასახლოთ, გააკეთოთ ყველაფერი, რასაც ინებებთ. მე წინასწარ შეგინდობთ. ოღონდ ნუ აჩქარდებით. ეს არც ბედნიერებას შეგმატებთ და არც დიდებას. და გახსოვდეთ, რომ რამდენიმე წლის შემდეგ მაინც მოგიწევთ ჩემი რეაბილიტაცია. თქვენს პრაქტიკაში ეს ხომ პირველად არ ხდება”.
ამაყი და დამოუკიდებელი პოზიცია დაეხმარა პასტერნაკს პირველი კვირის განმავლობაში მაინც აეტანა ყველა შეურაცხყოფა, მუქარა და ბეჭდვითი სიტყვის ანათემა. ის აწუხებდა, რამე უსიამოვნება ხომ არ მომადგა მე სამსახურში და ლენას უნივერსიტეტში. რაც შეგვეძლო ვამშვიდებდით, ერენბურგისგან ვიგებდი და ვუამბობდი მამას იმის შესახებ, თუ როგორი მხარდაჭერის ტალღა აზვირთდა იმ დღეებში დასავლეთის პრესაში.
მაგრამ უკვე აღარაფერი აღარ აინტერესებდა 29 ოქტომბრიდან, როცა მოსკოვში ჩამოვიდა, ტელეფონით ო. ივინსკაიას ელაპარაკა და ტელეგრაფისაკენ გაეშურა სტოკჰოლმში ტელეგრამის გასაგზავნად: “იმ მნიშვნელობის გამო, რაც ჩემთვის მონიჭებულმა ჯილდომ შეიძინა საზოგადოებაში, რომელსაც მე ვეკუთვნი, ვალდებული ვარ უარი ვთქვა, შეურაცხყოფად ნუ მიიღებთ ჩემს ნებაყოფლობით უარს”. მეორე ტელეგრამა ცეკაში გაიგზავნა: “დაუბრუნეთ ივინსკაიას სამსახური, მე უარი ვთქვი პრემიაზე”.
საღამოს პერედელკინოში რომ ჩავედი, მამა ვეღარ ვიცანი. ნაცრისფერი, ფერდაკარგული სახე, ნატანჯი, უბედური თვალები, და ყველაფერზე ერთი და იგივე: “ახლა აღარაფერს ამას მნიშვნელობა არა აქვს, პრემიაზე უარი ვთქვი”.
მაგრამ ეს მსხვერპლი უკვე აღარავის სჭირდებოდა. ამან ვერანაირად ვერ შეუმსუბუქა მდგომარეობა. ეს არც შეუმჩნევიათ არც მწერალთა მოსკოვის საერთო შეკრებაზე, ორი დღის შემდეგ რომ გაიმართა… მოსკოველი მწერლები მთავრობას მიმართავდნენ თხოვნით, ჩამოერთმიათ პასტერნაკისათვის მოქალაქეობა და გაესახლებინათ საზღვარგარეთ. მამა ძალიან მტკივნეულად განიცდიდა ზინაიდა ნიკოლაევნას უარს, რომელიც ამბობდა, რომ არ შეუძლია სამშობლოს დატოვება და ლენას გადაწყვეტილებას დარჩენილიყო დედასთან. იგი ხალისით შეეგება ჩემს თანხმობას ყველგან გავყოლოდი, სადაც უნდა გაესახლებინათ.
გასახლება დაუყოვნებლივ მოხდებოდა, რომ არა ხრუშჩოვთან ჯავაჰარლალ ნერუს საუბარი, რომელმაც თანხმობა განაცხადა პასტერნაკის დაცვის კომიტეტს ჩასდგომოდა სათავეში. ყველაფერი თავის ნებაზე რომ მიეშვა, საჭირო იყო პასტერნაკს ხელი მოეწერა “პრავდაში” და ხრუშჩოვისადმი ხელმძღვანელობასთან შეთანხმებულ მიმართვის ტექსტზე. საქმე ის კი არ არის, ამ წერილების ტექსტი კარგია თუ ცუდი, ან რა ჭარბობს მათში – მონანიება თუ თვითგანმტკიცება, მთავარი ის არის, რომ ეს წერილები პასტერნაკის მიერ არის დაწერილი, ხელმოწერა იძულებითია. ეს დამცირება, მის ნებაზე ძალადობა განსაკუთრებით მწვავდებოდა იმის გამო, რომ ეს აღარავის სჭირდებოდა.
გავიდა წლები. მე ცოტაღა მიკლია იმ ასაკს, მამა რომ იყო 1958 წელში. სახვითი ხელოვნების მუზეუმში, რომლის ახლო მეზობლად ცხოვრობდა მამა 1914-1938 წლებში, 1989 წლის 1 დეკემბერს გაიხსნა გამოფენა “პასტერნაკის სამყარო”. შვედეთის ელჩმა, ბატონმა ბერნერმა გამოფენაზე ჩამოიტანა ნობელის პრემიის ლაურეატის დიპლომი. გადაწყვეტილი იყო მედალი საზეიმოდ გადაეცათ მიღებაზე, რომელსაც შვედეთის აკადემია და ნობელის კომიტეტი მართავდნენ 1989 წლის ლაურეატებისათვის. ბატონ ბერნერის აზრით, მე სტოკჰოლმში უნდა ჩავსულიყავი და მიმეღო ეს ჯილდო. ვუპასუხე, რომ ვერანაირად ვერ წარმომედგინა, როგორ შეიძლებოდა ამის მოხერხება. მან ნობელის კომიტეტის თანხმობა მიიღო და საელჩომ და კულტურის სამინისტრომ რამდენიმე დღეში გააფორმეს საჭირო ქაღალდები, ასე რომ, 7-ში მე და ჩემი მეუღლე საშობაო ეჟვნებით მორთული თვითმფრინავით სტოკჰოლმში მივფრინავდით.
ჩვენ დაგვხვდა პროფესორი ლარს კლებერგი, ცნობილი 20-იანი წლების რუსულ ავანგარდზე თავისი ნაშრომებით და ქალაქის საუკეთესო სასტუმრო “გრანდ ოტელში” წაგვიყვანა, სადაც იმ დღეებში თავიანთ ნათესავებთან და მეგობრებთან ერთად ცხოვრობდნენ 1989 წლის ნობელის ლაურეატები. ნომერში მორთმეული ვახშმის შემდეგ დასაძინებლად დავწექით.
დილის მზის სხივებმა ფარდებში შემოაღწია და გამაღვიძა. საწოლიდან წამოვხტი და დავინახე ზღვის ლაგუნის მკლავი, ხიდები, გემები, რომლებიც მზად იყვნენ არქიპელაგის კუნძულისაკენ გაეცურათ, რომელზეც მდებარეობდა სტოკჰოლმი. მეორე ნაპირზე გორაკად შემორკალულიყო ძველი ქალაქის კუნძული თავისი სამეფო სასახლით, ტაძრითა და ბირჟის შენობებით, სადაც შვედეთის აკადემიას მეორე სართული უკავია,ვიწრო ქუჩებით, საშობაო ბაზრით, დახლებითა და ნებისმიერ გემოვნებაზე გათვლილი პატარა რესტორნებით. გვერდით ცალკე კუნძულზე აღმართულიყო პარლამენტის შენობა, მეორეზე – რატუშა, ოპერის თეატრი…
ის დღე პროფესორ ნილს ოკე ნილსონის, რომელიც ოცდაათი წლის წინათ გავიცანით პერედელკინოში, როცა 1959 წლის ზაფხულში პასტერნაკთან ჩამოვიდა და პერ არნე ბუდინის, რომელმაც დაწერა წიგნი იური ჟივაგოს ლექსების ევანგელისტურ ციკლზე, საზოგადოებაში გავატარეთ. ვსეირნობდით, ვსადილობდით, ვათვალიერებდით ნაციონალური მუზეუმის დიდებულ კრებულს. გაზეთების მუშაკები გვეკითხებოდნენ ჩვენი ჩასვლის მნიშვნელობაზე.
მომდევნო დღეს, 9 დეკემბერს, შვედეთის აკადემიაში საზეიმო მიღებაზე ნობელის პრემიის ლაურეატების, შვედეთისა და სსრკ-ის ელჩების, აგრეთვე მრავალრიცხოვანი სტუმრების თანდასწრებით აკადემიის ნამდვილმა მდივანმა, პროფესორმა სტურე ალენმა გადმომცა ბორის პასტერნაკის ნობელის მედალი. მან წაიკითხა მამას მიერ 1958 წლის 23 და 29 ოქტომბერს გაგზავნილი ორივე ტელეგრამა და თქვა, რომ შვედეთის აკადემიამ პრემიაზე პასტერნაკის უარი ჩათვალა იძულებითად და ახლა, ოცდათერთმეტი წლის შემდეგ, მედალს გადასცემს მის ვაჟს, და წუხს იმის გამო, რომ ლაურეატი უკვე აღარ არის ცოცხალი. მან თქვა, რომ ეს იყო ისტორიული მომენტი.
საპასუხო სიტყვა მომცეს მე. მადლობა მოვახსენე შვედეთის აკადემიასა და ნობელის კომიტეტს მათი გადაწყვეტილებისათვის და ვთქვი, რომ ჯილდოს საპატიო ნაწილს ვღებულობ ტრაგიკული სიხარულის გრძნობით. ბორის პასტერნაკისათვის ნობელის პრემია, რომელსაც იგი უნდა დაეხსნა მარტოსული და დევნილი კაცის მდგომარეობიდან, მიზეზი გახდა ახალი ტანჯვისა, რამაც სიმწრით შეფერა მისი ცხოვრების უკანასკნელი წელიწად-ნახევარი. ის, რომ იგი იძულებული გახდა უარი ეთქვა პრემიაზე და ხელი მოეწერა მთავრობისადმი შეთავაზებულ მიმართვაზე, აშკარა ძალადობა იყო, რომლის სიმძიმესაც სიცოცხლის ბოლო წუთამდე განიცდიდა. მინდა მჯეროდეს, რომ ის სასიკეთო ცვლილებები, რაც ახლა მსოფლიოში მიმდინარეობს, და რამაც შესაძლებელი გახადა დღევანდელი მოვლენა, ნამდვილად მიიყვანს კაცობრიობას იმ მშვიდობიან და თავისუფალ არსებობამდე, რისი დიდი იმედიც ჰქონდა მამაჩემს და რისთვისაც მუშაობდა. მე მეტად მიახლოებით გადმოგცემთ ჩემი სიტყვების შინაარსს, რადგანაც ტექსტი არ მომიმზადებია…
1989 წლის პრემიების გადაცემისადმი მიძღვნილი 10 დეკემბრის საზეიმო ცერემონია, ჩემს აღქმაში ქვეშეუცნობლად დაუკავშირდა შექსპირსა და მის ჰამლეტს. მეგონა, მივხვდი, თუ რისთვის სჭირდებოდა შექსპირს ამ დრამის სკანდინავიური გარემო, მოკლე საზეიმო სიტყვებისა და ორკესტრის მონაცვლეობა, ზარბაზნის შუშხუნები და ჰიმნები, ძველებური კოსტიუმები. ოფიციალური ნაწილი ფილარმონიაში მიმდინარეობდა, ბანკეტი ათას მონაწილეზე და მეჯლისი – რატუშაში. შუა საუკუნეების მონატრება იგრძნობოდა თვით რატუშის არქიტექტურაშიც, დარბაზს შემოწყობილ გალერეებშიც, მაგრამ სახალხო სულისა და მრავალსაუკუნოვანი ტრადიციების ცოცხალი სუნთქვა ისმოდა სტუდენტურ სიმღერებში…
ამ ნადიმზე თვალისა და სმენის დამპყრობ და სულის ამაფორიაქებელ ნოტად იქცა ფართო კიბის ბაქანზე მსტისლავ როსტროპოვიჩის გამოჩენა. თავის გამოსვლას მან წარუმძღვარა სიტყვები: “თქვენო უდიდებულესობავ, ღრმად პატივცემულო ნობელის ლაურეატებო, ქალბატონებო და ბატონებო! ამ დიდებულ ზეიმზე მინდა შეგახსენოთ რუსი პოეტი ბორის პასტერნაკი, რომელსაც სიცოცხლეში მოაკლდა უფლება მიეღო მინიჭებული ჯილდო და ესარგებლა ბედნიერებითა და პატივით – ყოფილიყო ნობელის პრემიის ლაურეატი. ნება მომეცით, როგორც მისმა თანამემამულემ და რუსული მუსიკის წარმომადგენელმა დაგიკრათ სარაბანდა ბახის სიუიტა დ-მოლიდან ვიოლონჩელოს სოლოსთვის”. კლავდიას ნადიმზე ჰამლეტისეული მონოლოგის ტრაგიკული ხმით ჟღერდა ვიოლონჩელი, ბახის უძირო მუსიკაში ისმოდა გეთსიმანიის ნოტის სევდანარევი ტკივილი:
Гул затих, Я вышел на подностки.
Прислонясь к дверному косяку,
Я ловлю в далеком отголоске,
Что случится на моем веку.
ბანკეტის შემდეგ როსტროპოვიჩმა და გალინა ვიშნევსკაიამ სასტუმრო ოთახში შეგვიყვანეს, სადაც მეფე და დედოფალი საპატიო სტუმრებს იღებდნენ. ჩვენ რამდენიმე მეგობრული სიტყვით მივმართეთ ერთმანეთს.
მეორე დილით მოსკოვში გამოვფრინდით.
