ასეთ ბრწყინვალე საზოგადოებაში ყოფნა – საზოგადოებაში, რომელიც დღეს აქ შეიკრიბა მისი უმაღლესობის, მემკვიდრე პრინცის პატრონაჟით – კიდევ უფრო აძლიერებს ჩემს მღელვარებას, განსაკუთრებით ახლა, როდესაც ამ საპატიო ადგილას ვდგავარ და ეს-ესაა მოვისმინე ჩემი მისამართით ნათქვამი საქებარი სიტყვები. საკუთარი თავი იმ ბუს მაგონებს, რომელსაც დღისით-მზისით ბუდიდან წამოაგდებენ და, სიბნელეს შეჩვეულსა და დამფრთხალს, დღის კაშკაშა სინათლით თვალს მოსჭრიან.
მაგრამ, როგორც არ უნდა ვამაყობდე იმ განსაკუთრებული პატივით, რომელიც შვედეთის აკადემიამ მომაგო, არა და არ ძალმიძს გაოცებისა და დაბნეულობის დაფარვა. სწორედ იმის გამო, რომ კარგად მესმის, თუ რაოდენ წონადია – მეტისმეტად წონადი – ეს ჯილდო, საკუთარ თავს ვეკითხები, თუ რითი შეიძლება აიხსნას აკადემიის არჩევანი.
თავდაპირველად ყველაფერი ჩემს სამშობლოს დავუკავშირე. ბედნიერი ვარ, რომ პატივცემულმა შვედმა აკადემიკოსებმა წელს არჩევანი ფრანგ მწერალზე შეაჩერეს, რითაც, შესაძლოა, სურდათ გამორჩეული პატივი მიეგოთ ფრანგული ლიტერატურისათვის. მაგრამ უნდა ითქვას, რომ ჩემს თანამემამულეთა შორის მრავლად არიან ბრწყინვალე მწერლები, კეთილშობილებით გამორჩეული დიდი მოაზროვნენი, რომელნიც წაქეზებასა და დაფასებას ჩემზე მეტად იმსახურებენ. მაშ, რატომ აღმოვჩნდი ამ საპატიო ადგილას დღეს სწორედ მე?
პატივმოყვარეობის დემონმა, რომლის ძლევა არცთუ ისე ადვილია, მაშინვე მომაწოდა ჩემი თავმოყვარეობისთვის საამო რამდენიმე ვარაუდი. საქმე იქამდეც კი მივიდა, რომ გავიფიქრე, იქნებ ამ ნაბიჯით აკადემიას, რომელმაც ჩემი სახით ჯილდო მიაკუთვნა “დოგმებისგან თავისუფალ ადამიანს”, – ნება მომეცით განვაცხადო, რომ მე ასეთად მიმაჩნია საკუთარი თავი, – იმის აღნიშვნა-ხაზგასმა სურდა, რომ ჩვენს დროში, როდესაც ყოველ ადამიანს რაღაცისა “სწამს” და რაღაცას “ამტკიცებს”, ალბათ საჭიროა, რომ იყვნენ “მერყევნიც”, “ეჭვით შეპყრობილნიც” და “კითხვათა დამსმელნიც”-მეთქი, ანუ ის დამოუკიდებლად მოაზროვნენი, რომელნიც არ ნებდებიან წინასწარშექმნილ იდეოლოგიათა ჰიპნოზს, რამეთუ მათი ერთადერთი საზრუნავი ისაა, საკუთარი ცნობიერება განავითარონ და “მკვლევარის სული” შეინარჩუნონ იმდენად თავისუფალი, არაწინასწარშეგონებული და პატიოსანი, რამდენადაც ეს საერთოდ ხელეწიფება ადამიანს.
ჩემთვის სასიამოვნო იქნებოდა იმის გაფიქრებაც, რომ ეს მოულოდნელი ჯილდო შესაძლოა გარკვეულ – ჩემთვის ძვირფას – პრინციპთა დაფასებაზე მეტყველებდეს. შესაძლოა, “პრინციპები” მეტისმეტად მტკიცედ იყოს ნათქვამი იმ ადამიანის მხრიდან, რომელიც მუდამ მზადაა, ხშირ-ხშირად გადასინჯოს ისინი; და მაინც, უნდა გამოგიტყდეთ, რომ ჩემს შემოქმედებაში მე გარკვეული ორიენტირები დავისახე და მუდამ ვცდილობდი მათი მიმართულებით მევლო.
ჯერ კიდევ ძალიან ახალგაზრდა ვიყავი, როდესაც ინგლისელი მწერლის, ტომას ჰარდის რომანში წავაწყდი ასეთ აზრს, რომელსაც ავტორი გამოთქვამს თავის ერთ-ერთ გმირთან მიმართებით: “ცხოვრების ჭეშმარიტ ღირებულებად მას წარმოუდგებოდა არა იმდენად მისი მშვენიერება, რამდენადაც ტრაგედია”. ეს აზრი ძალზე ზუსტად გამოხატავდა იმას, რასაც ვფიქრობდი, ზუსტად ემთხვეოდა ჩემს სიღრმისეულ ინტუიციას, რომელიც მჭიდრო კავშირში იყო ჩემს მწერლურ მოწოდებასთან. ამის შემდეგ მე იმ დასკვნამდე მივედი (და ეს ახლაც მიმაჩნია სწორ მოსაზრებად), რომ რომანისტის უმთავრესი ამოცანა ცხოვრების ტრაგედიის გადმოცემაა. დღეს მე დავამატებდი: ინდივიდუალური ცხოვრების ტრაგედიისა, “განხორციელების პროცესში მყოფი ადამიანური ბედის” ტრაგედიისა.
და აქ, მე არ შემიძლია არ გავიხსენო უკვდავი მაგალითი ტოლსტოისა, რომლის წიგნებმაც ჩემზე გადამწყვეტი გავლენა მოახდინა. რომანისტს, რომელიც მართლა რომანისტადაა დაბადებული, როგორც წესი, ცნობენ ხოლმე მისი მგზნებარე მისწრაფებით შეაღწიოს ადამიანის ცნობიერების ყველაზე დაფარულ სიღრმეებში და თითოეულ გმირში ის ინდივიდუალური მხარე, ის თავისებურება გვიჩვენოს, რომელიც მას განუმეორებლობას სძენს. დარწმუნებული ვარ, ხანგრძლივი სიცოცხლე მხოლოდ იმ რომანს უწერია, რომელშიაც ავტორი შეძლებს ინდივიდუალურ ცხოვრებათა რაოდენობრივი და თვისებრივი მრავალფეროვნების შერწყმას. მაგრამ ეს – ყველაფერი როდია. რომანისტს ზოგადად ცხოვრების აზრი უნდა ესმოდეს აუცილებლად; მის ნაწარმოებებში სამყაროს ავტორისეული აღქმა უნდა ჩანდეს. ამაში კი ტოლსტოი უდიდესი მასწავლებელია. მეტ-ნაკლებად ყველა მისი პერსონაჟი იტანჯება ფილოსოფიურ საკითხთა გადაწყვეტით; ნებისმიერი ადამიანური ბედის თხრობა, ტოლსტოის ნაწარმოებებში, მჭიდრო კავშირშია არა მარტო ადამიანის გამოკვლევა-შესწავლასთან, არამედ აღძრავს მარადიულ კითხვასაც ცხოვრების საზრისზე. სიმართლე რომ გითხრათ, მე მინდა მჯეროდეს, რომ სინამდვილეში, ჩემი მწერლური შრომის დაგვირგვინებით, შვედეთის აკადემიის წევრებმა სწორედ ამ მიუღწეველი მოდელის მოწიწებული სიყვარული დამიფასეს, დააფასეს ის ძალისხმევა, რომელიც დამჭირდა იმისათვის, რათა ტოლსტოის გენიის გაკვეთილებით მეც მესარგებლა.
დასაშვებია სხვა, უფრო სერიოზული ვარაუდიც, რომელზედაც შევჩერდები, მიუხედავად იმისა, რომ სულაც არ მსურს დღევანდელი ზეიმის ბრწყინვალება მწუხარებით დავჩრდილო და კვლავ აღგიძრათ ის მტანჯველი ფიქრები, ყოველ ჩვენგანში რომ ჩასახლებულა: შესაძლოა, შვედეთის აკადემიას განსაკუთრებული განზრახვა ამოძრავებდა, როდესაც იგი არ შეუშინდა საგანგებო მინიშნებას და ინტელექტუალური სამყაროს ყურადღება “1914 წლის ზაფხულის” ავტორისკენ მიმართა.
ასე ჰქვია ჩემს ბოლო ნაწარმოებს. გამოირჩევა თუ არა აღნიშნული წიგნი განსაკუთრებული ლიტერატურული ღირებულებით? ამაზე მსჯელობა სხვათათვის მიმინდვია. ყოველ შემთხვევაში, ის კი დანამდვილებით ვიცი, თუ რისი მიღწევა მინდოდა: ამ სამ ტომში, მე მსურდა აღმედგინა 1914 წლის მობილიზაციამდელი ევროპის მშფოთვარე ატმოსფერო; მე მინდოდა მეჩვენებინა მაშინდელ მთავრობათა სიმხდალე, გაუბედაობა, დაუდევრობა, მათი ფარული მიზნები; და, რაც ყველაზე მთავარია, მე მინდოდა თვალსაჩინოდ მეჩვენებინა მშვიდობიანად განწყობილი მასების საოცარი პასიურობა იმ კატასტროფის მოახლოებისას, რომლის მსხვერპლადაც მალე თავად იქცნენ, კატასტროფისა, რომელმაც ცხრა მილიონი ადამიანი შეიწირა, ათი მილიონი კი სამუდამოდ სახიჩრად დატოვა.
როდესაც გავიგე, რომ მსოფლიოს ერთ-ერთმა ყველაზე კომპეტენტურმა და ღირსეულმა ლიტერატურულმა ჟიურიმ ჩემს წიგნებს თავისი უდავო ავტორიტეტით დაუჭირა მხარი, საკუთარ თავს ვუთხარი, იქნებ ასე იმიტომ მოხდა, რომ ეს წიგნები იცავენ გარკვეულ ღირებულებებს, რომელსაც კვლავ საფრთხე ემუქრება, და შეუძლიათ ომს, ამ დამღუპველ, დემონურ სენს ებრძოლონ-მეთქი.
მე ხომ ევროპის შვილი ვარ, სადაც სულ უფრო და უფრო ხმამაღლა გაისმის იარაღის ჩხარუნი! რამდენადაც ჩვენ აქ 10 დეკემბერს, ალფრედ ნობელის, ამ მებრძოლი ადამიანის (და არა “კულისებში მყოფი კაცის”), გარდაცვალების დღეს შევიკრიბეთ, – ადამიანისა, რომელიც არამც და არამც არ იყო ილუზიებისადმი მიდრეკილი და რომელმაც, ცხოვრების დასასრულს, თავისი უკანასკნელი იმედი ხალხთა ძმობაზე დაამყარა, – ნება მომეცით ვაღიარო, თუ რაოდენ სასიამოვნო იქნებოდა ჩემთვის იმის გაფიქრება, რომ ჩემი შემოქმედებით, რომელიც მისი სახელობის ჯილდოს ღირსი გახდა, შემიძლია არა მხოლოდ ვემსახურო ლიტერატურას, არამედ მშვიდობისთვისაც ვიბრძოლო! ამ შფოთვით აღსავსე დროს, რომელშიც ვცხოვრობთ, როდესაც დედამიწის ორ უკიდურეს წერტილში სისხლი უკვე იღვრება, როდესაც ჰაერი თითქმის ყველგან სიღარიბით დასენიანებული და ფანატიზმით წაბილწულია, ხოლო სამიზნეებისკენ უკვე მიმართულ ზარბაზანთა გარშემო ვნებები სულ უფრო და უფრო მძაფრდება, მაშინ, როცა ყოველივე მოწმობს ფარულ კაპიტულანტურ განწყობასა და მორჩილების იმ საყოველთაო სულისკვეთებაზე, რომელიც სწორედ ომის გაღვივებას უწყობს ხელს, ახლა, მთელი კაცობრიობისათვის ამ უაღრესად სერიოზულ მომენტში, მე ვისურვებდი, – ყოველგვარი პატივმოყვარეობის გარეშე, თუმცა კი წუხილითა და მღელვარებით აღსავსე გულით, – რომ ჩემი “1914 წლის ზაფხული” მუდამ იკითხებოდეს, განიხილებოდეს და შეახსენებდეს ყველას – მოხუცებსაც, რომელთაც გულმავიწყობა დასჩემდათ, და ახალგაზრდებსაც, რომელთაც არაფერი იციან და არც უნდათ, რომ იცოდნენ – წარსულის ტრაგიკულ გაკვეთილებს.
