“ცხვირსახოცი თუ გაქვსო”? – მეკითხებოდა დედაჩემი დილაობით ჭიშკართან, ვიდრე ქუჩაში გავიდოდი. ცხვირსახოცი არ მქონდა, ამიტომ სახლში შევბრუნდებოდი ხოლმე, რომ ამეღო. ასე ხდებოდა ყოველ დილას, და, მეც დილაობით ამ შეკითხვის მოლოდინში ვიყავი. ჩემთვის ცხვირსახოცის გახსენება დასტური იყო იმისა, რომ დილაობით დედა ჩემზე ზრუნავდა; მერე კი, მთელი დღის განმავლობაში, ნებისმიერი საქმიანობის დროს, საკუთარი თავის ამარა ვრჩებოდი. შეკითხვა: “ცხვირსახოცი თუ გაქვს?” შეფარულად გამოხატულ სინაზეს ნიშნავდა. აშკარა სინაზის გამოვლინება უხერხულობას გამოიწვევდა: გლეხებს ასეთი რამ არ სჩვეოდათ. ეს ადამიანები სიყვარულს შეკითხვით ნიღბავდნენ. დედაჩემსაც მხოლოდ ასე მშრალად, ბრძანების კილოთი შეეძლო ეთქვა ეს და, ამ დროს სიტყვები მარჯვედ შესრულებული სამუშაოს მსგავსი იყო. მისი ხმა მკაცრად რომ გაისმოდა, სწორედ ეს გამოარჩევდა ამ სინაზეს. ასე, ყოველ დილით, ერთხელ უცხვირსახოცოდ, მეორედ კი – უკვე ცხვირსახოცით ხელში, ვიდექი ხოლმე ჭიშკართან, და ქუჩაში რომ გავიდოდი, ისეთი გრძნობა მქონდა, თითქოს ცხვირსახოცთან ერთად, დედაჩემიც გვერდით მყავდა.
ამასობაში ოცი წელი გავიდა. უკვე დიდი ხანია ქალაქში მარტო ვცხოვრობდი და ერთ-ერთ მანქანათმშენებელ ქარხანაში მთარგმნელად ვმუშაობდი; დილის ხუთ საათზე ვდგებოდი, შვიდის ნახევარზე კი – მუშაობას ვიწყებდი. ყოველ დილით, ქარხნის ეზოში, რეპროდუქტორიდან სახელმწიფო ჰიმნი ისმოდა, შუადღით მშრომელთა გუნდები ასრულებდნენ სიმღერებს. შესვენებაზე ქარხნიდან გამოსულ მუშებს არაფრისმთქმელი თვალები თეთრ თუნუქს მიუგავდათ, ხელები მანქანის ზეთით ჰქონდათ გაპოხილი და, ვიდრე გაზეთის ქაღალდში გახვეული ქონის კუთვნილ ნაჭერს შეჭამდნენ, მას ჯერ დანით სტამბის შავ საღებავს ააფხეკდნენ ხოლმე. ორ წელიწადს გრძელდებოდა ამგვარი უსახური ყოველდღიურობა, როცა ყოველი დღე მომდევნოს ჰგავდა.
მესამე წელს ერთფეროვნება დაირღვა. ერთი კვირის განმავლობაში, ჩემს ოფისში, დილაადრიან, უშიშროების სამსახურიდან სამჯერ მომაკითხა ვიღაც ჩაკურატებულმა ახმახმა, რომელიც ცისფერი თვალებიდან ცეცხლის ნაპერწკლებს აფრქვევდა. პირველად რომ მოვიდა, არ დამჯდარა, გამომლანძღა და წავიდა. მეორედ სტუმრობისას, ლაბადა გაიხადა, კარადის სახელურზე დაკიდა და დაჯდა. იმ დილით სახლიდან ტიტები წამოვიღე და ის-ის იყო, ყვავილებს ლარნაკში ვაწყობდი. ახმახი ერთხანს მაკვირდებოდა, მერე რატომღაც შემაქო და მითხრა, ადამიანის შეცნობის საოცარი ნიჭი გაქვსო. ამ დროს ისეთი მზაკვრული ხმა ჰქონდა, ჩემდა უნებურად შიშმა ამიტანა. მისგან ასეთი შექება ერთობ საეჭვოდ რაკი მომეჩვენა, შევეცადე, ჩემის მხრივ, ამეხსნა, რომ ტიტებში კარგად ვერკვეოდი, ადამიანებში კი – ვერა. ამაზე ახმახი გაბრაზდა და მითხრა: მე რომ გიცნობ, ნამდვილად არ შეიძლება, ტიტებში შენ ისე კარგად ერკვეოდეო. მერე ლაბადა მკლავზე გადაიგდო და წავიდა.
მესამედ რომ მეწვია, სკამზე ჩამოჯდა, მე კი ფეხზე ვიდექი, რადგან ახმახმა თავისი პორტფელი ჩემს სკამზე დადო, და მისი იატაკზე გადმოდგმა ვერ გავბედე. მერე ის იყო, ჩემს ლანძღვა-გინებას მოჰყვა. რაღას არ მიწოდებდა! მეუბნებოდა, ჩერჩეტი, სულელი, მცონარა და თავქარიანი ხარ, მაწანწალა ძაღლს მაგონებო. მერე ტიტებიანი ლარნაკი მთლად მაგიდის კიდესთან მისწია, შუა მაგიდაზე ცარიელი ქაღალდის ფურცელი და კალმისტარი დადო და დამიღრიალა: “ახლა დაწერე!” ფეხზე მდგომი ვწერდი, რასაც მკარნახობდა. თავდაპირველად ჩემი სახელი, გვარი, დაბადების თარიღი და მისამართი დამაწერინა; მერე გამაფრთხილა, ახლა რასაც დაწერ, ამაზე ახლობლებთან და ნაცნობ-მეგობრებთან ხმა-კრინტს არ დაძრავო, და, აი… ის საშინელი სიტყვა “ცალაბორეზ” წარმოთქვა, რაც მათთან “თანამშრომლობას” ნიშნავდა. ეს სიტყვა აღარ დამიწერია. კალმისტარი დავდე, ფანჯარასთან მივედი და მტვრიან ქუჩას გავხედე. ოკრობოკრო, უასფალტო ქუჩაზე ჩამომწკრივებული, უბადრუკი შენობები მოჩანდა. ამ ორმოებიან, გადათხრილ, პატარა ქუჩას რატომღაც შტრადა Gლორიეი, ანუ “დიდების ქუჩა” ერქვა. გარეთ, ტოტებგაშიშვლებულ თუთის ხეზე ქარხნის კატა შემომჯდარიყო; ყური დაფლეთილი ჰქონდა, დილის მზე კი ყვითელი დაირასავით შემოსდგომოდა თავზე. მერე ვთქვი: N-ამ ცარაცტერუმ, რაც ნიშნავდა: ეს ჩემს ხასიათს ეწინააღმდეგება-მეთქი. სიტყვა “ხასიათის” ხსენებაზე სპეცსამსახურის მუშაკს ისტერიკა დაემართა, ქაღალდის ფურცელი ნაკუწებად აქცია და იატაკზე მიმოფანტა. ცოტა ხანში, ეტყობა, გაახსენდა, ჩემთან თანამშრომლობის მცდელობის დოკუმენტი თავისი შეფისთვის რომ უნდა წარედგინა; ამიტომ დაიხარა, ქაღალდის ნაკუწები უკლებლივ შეაგროვა და პორტფელში ჩაიყარა; მერე ღრმად ამოიოხრა და დამარცხებულმა, ყვავილებიანი ლარნაკი კედელს მიანარცხა. ლარნაკი ისეთი წრიალით დაიმსხვრა, გეგონება, ჰაერში კბილებმა დაიღრჭიალაო. ამის შემდეგ ახმახმა პორტფელი იღლიაში ამოიჩარა და ჩუმი ხმით მითხრა: “საქმეს სანანებლად გაგიხდით; იცოდე, მდინარეში ჩაგახრჩობთ!” ისე ვუპასუხე, თითქოს საკუთარ თავს ველაპარაკებოდი: “ჰო, მაგრამ, ამ ქაღალდს ხელს თუ მოვაწერ, ჩემი სიცოცხლე მაინც არაფრად ეღირება და თავი მოსაკლავი მექნება; ამიტომ, ჯობია, თქვენვე ითავოთ ეს საქმე”. ოფისის კარი ღია იყო და ახმახი ოთახიდან გავიდა. გარეთ, შტრადა Gლორიეი-ზე, კატამ სწორედ ამ დროს, ხიდან სახლის სახურავზე ისკუპა, და, დავინახე, ხის ტოტი, რომელზეც იჯდა, ზამბარასავით როგორ გაიზნიქა.
მეორე დღიდან კი ჩემი ტანჯვა-წამება დაიწყო. ახლა ჩემი თავიდან მოშორება უნდოდათ. ქარხნის დირექტორი ყოველ დილით, შვიდის ნახევარზე, თავის ოთახში მიბარებდა, სადაც პროფკავშირის თავმჯდომარე და პარტკომის მდივანიც მელოდებოდნენ. დედაჩემი დილაობით რომ მეკითხებოდა: “ცხვირსახოცი თუ გაქვსო?”, ახლა უკვე, ყოველ დილას, დირექტორი მისვამდა ერთსა და იმავე შეკითხვას: სხვა სამსახური თუ იშოვნე? მეც ისევ და ისევ ვუმეორებდი: “არავითარ სხვა სამსახურს არ ვეძებ. ქარხანაში მუშაობა მომწონს და არსად წასვლას არ ვაპირებ, ვიდრე პენსიაზე არ გავალ-მეთქი”.
ერთ დილას, სამსახურში რომ მივედი, ჩემი უზარმაზარი ლექსიკონები ოფისის გვერდით, დერეფანში, იატაკზე დაყრილი დამხვდა. ოთახის კარი რომ შევაღე, დავინახე, რომ ჩემს საწერ მაგიდას ვიღაც ინჟინერი მისჯდომოდა, რომელმაც მითხრა: “შენთვის არ უსწავლებიათ, რომ, ვიდრე ოთახში შეხვალ, უნდა დააკაკუნო? ეს ჩემი ადგილია და აქ აღარაფერი გესაქმება”. შინ ვერ დავბრუნდებოდი, რადგან საბაბი მიეცემოდათ და, არასაპატიო მიზეზით გაცდენის გამო, სამსახურიდან დამითხოვდნენ.მართალია, სამუშაო ოთახი აღარ მქონდა, მაგრამ სამსახურს ვერაფრით ვერ გავაცდენდი, და, იქ, ჩვეულებისამებრ, ყოველდღე, აუცილებლად უნდა გამოვცხადებულიყავი. სამსახურიდან შინ რომ ვბრუნდებოდით, მე და ჩემს მეგობარ გოგონას ის უბადრუკი შტრადა Gლორიეი უნდა ერთად გაგვევლო; ჰოდა, ამ დროს მას ყველაფერს ვუყვებოდი. მერე მეგობარმა, პირველ ხანებში სამუშაოდ საკუთარი მაგიდის ერთი კუთხე დამითმო, მაგრამ ერთ დილას, ოფისის კართან დამხვდა და მითხრა: “იცი, ჩემთან ვეღარ შემოგიშვებ! შენზე ამბობენ, რომ “ჩამშვები ხარ!” მერე, როდესაც ამ ავბედითმა ჭორმა შენობის ქვედა სართულებამდეც ჩააღწია, კოლეგებს შორის მითქმა-მოთქმა ატყდა. და, ყველაზე დიდი საშინელება სწორედ ის იყო. თავს როცა გესხმიან, შეგიძლია თავდასხმა მოიგერიო, ცილისწამება კი ფარ-ხმალს გაყრევინებს. ყოველდღე რაღაცის, მათ შორის, სიკვდილის მოლოდინშიც ვიყავი, მაგრამ ასეთ ვერაგობას მაინც არ ველოდი, და, მასთან შეგუება არ შემეძლო. ცილისწამება ლაფში გსვრის და სული გეხუთება, რადგან თავდაცვის უნარს კარგავ. კოლეგების თვალში ახლა სწორედ ის ვიყავი, რაზეც უარი ვთქვი. მათ დაბეზღებაზე თანხმობა რომ განმეცხადებინა, ამის შესახებ ვერაფერს გაიგებდნენ და მათთვის კვლავაც სანდო ადამიანი ვიქნებოდი. ახლა კი, საერთო ჯამში, სწორედ იმის გამო მსჯიდნენ, რომ ისინი დავინდე.
ახლა კი, სამსახურში ჩემი გამოუცხადებლობა, ნამდვილად, აღარ შეიძლებოდა; მაგრამ რაკი სამუშაო ოთახი აღარ მქონდა, და მეგობარი გოგონაც თავისთან ვეღარ შემიშვებდა, გაუბედავად ვიდექი შენობის შესასვლელში. მერე კიბე რამდენჯერმე რომ ავიარ-ჩავიარე, უეცრად დედაჩემი გამახსენდა და თავი ისევ ბავშვად წარმოვიდგინე, რადგან ცხვირსახოცი ახლაც თან მქონდა. მერე ცხვირსახოცი პირველ და მეორე სართულებს შორის, კიბის ერთ-ერთ საფეხურზე დავაფინე, ხელი გულდასმით გადავუსვი და ზედ ჩამოვჯექი. ჩემი სქელი ლექსიკონები მუხლებზე დავილაგე და ჰიდრავლიკური მანქანების ინსტრუქციების თარგმნას შევუდექი.ახლა უკვე “კიბის თვალთმაქცი” ვიყავი, ოფისის მაგივრობას ცხვირსახოცი რომ უწევდა. შუადღის შესვენებაზე ჩემი მეგობარი გვერდით მომიჯდებოდა ხოლმე და ისევ ერთად ვჭამდით, როგორც ეს ადრე, მასთან ან ჩემთან, ოფისში გვჩვევოდა ხოლმე. ქარხნის ეზოში, რეპროდუქტორიდან, მშრომელთა გუნდები კვლავ ხალხის ბედნიერ ცხოვრებას უმღეროდნენ. მეგობარი გოგონა კი ჭამდა და თან ტიროდა; ის მე დამტიროდა, მე კი არ ვტიროდი, რადგან ახლაც და, მერე კიდევ დიდხანს, სიმტკიცე მმართებდა. ასე განვლო რამდენიმე უსასრულო კვირამ, ვიდრე ბოლოს და ბოლოს, სამსახურიდან არ დამითხოვეს.
“კიბის თვალთმაქცად” რომ ვიქეცი, იმხანად ლექსიკონი გადავშალე და სიტყვა “კიბის” განმარტება მოვძებნე. ჰოდა, მხოლოდ ახლა გავიგე, რომ კიბის პირველ საფეხურს თურმე “აღსავალი” ჰქვია, უკანასკნელს კი – “დასავალი”; კიბის აღმავალი საფეხურის გვერდებს “ჩანებად” მოიხსენიებენ, ხოლო ცალკეულ საფეხურებს შორის თავისუფალ სივრცეს “კიბის თვალებსაც” კი უწოდებენ. ვიცოდი, რომ ჰიდრავლიკური მანქანების ტექნიკური ზეთით გაპოხილ კონსტრუქციებს მშვენიერი სიტყვები: “მერცხლის კუდი” და “გედის ყელი” ერქვა; ახლა კი, ზუსტად ასევე გამაოცა კიბის ნაწილების პოეტურმა სახელწოდებებმა და ტექნიკის ენის სილამაზემ. თუკი კიბეს “ჩანები” და “ლოყები” აქვს, ესე იგი მას სახე ჰქონია! როგორ ახერხებენ ადამიანები, თვით ყველაზე გრანდიოზულ კონსტრუქციებში გამოყენებულ მკვდარ მასალაში, იქნება ეს ხე, ქვა, ბეტონი თუ ტყვია, ადამიანის სხეულის ნაწილების დანახვასა და მათ პერსონიფიკაციას?! ვინ იცის, იქნებ ტექნიკური დარგებისათვის დამახასიათებელ ხისტ საქმიანობას სპეციალისტები სწორედ ამ დაფარული სინაზის წყალობით ეგუებიან?! იქნებ ნებისმიერ შრომა-საქმიანობა იმ სინაზეს გულისხმობს, დედაჩემი ცხვირსახოცის მომიზეზებით დასმულ შეკითხვაში რომ მალავდა?!
ბავშვობის დროიდან მახსოვს: ოჯახში ერთი უჯრა გვქონდა, სადაც ცხვირსახოცების დასტები სამ რიგად იყო ჩამომწკრივებული. ხელმარცხნივ მამაჩემისა და პაპაჩემის ცხვირსახოცები ეწყო, ხელმარჯვნივ დედაჩემის და ბებიაჩემისა, შუა ადგილი კი ჩემს ცხვირსახოცებს ჰქონდა დათმობილი.
ეს უჯრა ჩვენი ოჯახის სურათს “ცხვირსახოცის ფორმატში” განასახიერებდა. კაცების ცხვირსახოცები ყველაზე დიდი ზომისა იყო, კიდეებზე მრეში, ნაცრისფერი ან შინდისფერი ზოლები დაუყვებოდა. ქალების შედარებით პატარა ცხვირსახოცების კიდეებზე ცისფერი, წითელი და მწვანე ფერები სჭარბობდა. საბავშვო ცხვირსახოცებს ზოლიანი კიდეები არ დაჰყვებოდა, სამაგიეროდ, თეთრი გულები ყვავილებითა და ცხოველებით ჰქონდა მოხატული. ამ სამი სახეობიდან სულ წინა რიგში ყოველდღიურად სახმარი ცხვირსახოცები ეწყო, სადღესასწაულო ცხვირსახოცებს კი უჯრაში, უკანა რიგი დაეკავებინათ. ისინი აუცილებლად ტანსაცმლის ფერთან უნდა ყოფილიყო შეხამებული, გინდაც გამოსაჩენ ადგილას არ ეხმარათ.
ოჯახში არც ერთი სხვა ნივთი, თავად ჩვენი ჩათვლით, ცხვირსახოცზე უფრო მნიშვნელოვანი არასოდეს ყოფილა, რადგან უნივერსალური დანიშნულებისა იყო და მისი გამოყენება ყველაფერში შეიძლებოდა, სურდო იქნებოდა ეს თუ ცხვირიდან სისხლის დენა. ამასთან, ის ნატკენი ხელის, იდაყვებისა და მუხლის გადასახვევადაც გამოდგებოდა და ტირილის დასაოკებლად, შეგეძლო ცხვირსახოცზე სიმწრით გეკბინა; სველ და ცივ ცხვირსახოცს თავის ტკივილის დროს შუბლზე იდებდნენ; რაღაცის დასამახსოვრებლად, ზედ ოთხ კვანძს გამოჰკრავდნენ, მძიმე ჩანთების ტარებისას ხელზე გადაიხვევდნენ, სადგურზე, მატარებლის გასვლისას, ახლობლებს ცხვირსახოცს უფრიალებდნენ ხოლმე; და, რაკი მატარებელს რუმინულად “ტრენი” ჰქვია, ბანატურ დიალექტზე კი სიტყვა “ტრენი” “ცრემლს” ნიშნავს, მატარებლის ბორბლების რელსებზე ღრჭიალი ყოველთვის ტირილის ხმად ჩამესმოდა. სოფელში ვინმე თუ მოკვდებოდა, ყბებს მაშინვე ცხვირსახოცით აუკრავდნენ, რომ მოესწროთ და გაცივების შემდეგ მიცვალებულს პირი ღია არ დარჩენოდა. თუ ქალაქში ვინმე გამვლელი ქუჩაში წაიქცეოდა, აუცილებლად გამოჩნდებოდა ადამიანი, ვინც მიცვალებულს სახეზე თავის ცხვირსახოცს წააფარებდა, და, ამრიგად, ცხვირსახოცი ახლა უკვე მარადიული არსებობის მაუწყებელ, პირველ ნიშნად გადაიქცეოდა.
ზაფხულის ცხელ დღეებში, გვიან საღამოს, მშობლები ბავშვებს სასაფლაოზე, ყვავილების მოსარწყავად გვაგზავნიდნენ. ორ-ორი ან სამ-სამი ბავშვი ჯგუფებად ვერთიანდებოდით და საფლავებს ერთმანეთის მიყოლებით სწრაფად ვრწყავდით; მერე ეკლესიის კიბეზე გვერდიგვერდ ჩამოვსხდებოდით და ვუყურებდით, ზოგ-ზოგი საფლავიდან როგორ ამოდიოდა თეთრი ჯანღი, ორიოდ წამით შავ სივრცეში გაიკიაფებდა და გაქრებოდა. ჯანღის ბოლქვებს, მიცვალებულის სულები რომ გვეგონა, ცხოველების, სათვალის, ბოთლების, ფინჯნების, ხელთათმანებისა და წინდების ფორმა მიეღოთ; მათ შორის, აქა-იქ, ღამეული, მრუმე კიდეებით შემორაგული, თეთრი ცხვირსახოციც გამოჩნდებოდა ხოლმე.
მოგვიანებით, როდესაც ოსკარ პასტიორის შრომა-გასწორების ბანაკში დეპორტაციის შესახებ წიგნი უნდა დაგვეწერა, მასთან ხშირად მიხდებოდა საუბარი. ერთხელ მომიყვა, მოხუცმა რუსმა ქალმა როგორ აჩუქა თეთრი ბატისტის ცხვირსახოცი. ქალს უთქვამს: “იქნებ ორივეს, შენც და ჩემს შვილსაც, გაგიღიმოთ ბედმა და შინ ცოცხლები დაბრუნდეთ”. ამ ქალის ვაჟიც ოსკარ პასტიორის ხნისა ყოფილა და თურმე ფრონტზე იბრძოდა, ქალმა კი თურმე დასძინა: “ოღონდ ის სხვა მიმართულებით, ერთ-ერთ “სადამსჯელო ბატალიონში წაიყვანეს”. დამშეული ოსკარ პასტიორი ამ ქალის სახლს მათხოვარივით მისდგომია და კარზე დაუკაკუნებია; უფიქრია, ერთ ბრიკეტ ნახშირს პურში გავცვლიო. ქალს პასტიორი სახლში შეუყვანია და ცხელი წვნიანით გამასპინძლებია; მერე როცა დაუნახავს, რომ მას ცხვირიდან თეფშში წვეთები ჩამოსწანწკარებდა, მისთვის თეთრი ბატისტის ახალთახალი ცხვირსახოცი გაუწოდებია. აჟურულკიდეებიან ცხვირსახოცზე აბრეშუმის ძაფის პაწაწინა ვარდები და ხაზები ყოფილა ნატიფად ამოქარგული. ეს მშვენიერი ცხვირსახოცი საბრალო მათხოვარს, ერთი მხრივ, გულზე მალამოდ დასდებია, მაგრამ იმავდროულად გულიც მოუკლავს მისთვის. დიახ, ბატისტის ცხვირსახოცს გამოყოლილი ნუგეში მისთვის ახლა მალამოდ ქცეულიყო; ცხვირსახოცის კიდეებზე აბრეშუმის ძაფით ამოქარგული პატარა თეთრი ხაზები კი ის საზომი იყო, მის მიუსაფრობასა და გულისტკივილის მიზეზი გამხდარიყო. ოსკარ პასტიორი თავადაც მალამო გამოდგა ამ ქალისთვის, რადგან ის მის სახლში შემოხეტებული, ქვეყნიერებისთვის უცხო მათხოვარი და იმავდროულად ამ სამყაროში ჩაკარგული, საკუთარი პირმშოც იყო. ორ პიროვნებად გარდასახული პასტიორი გააბედნიერა და განცდებით აღავსო ქალის საქციელმა, რომელიც მასშიც ორ პიროვნებად გარდასახულიყო; ის ერთდროულად უცხო, რუსი ქალიც იყო და მზრუნველი დედაც, კვლავ რომ იმეორებდა შეკითხვას: “ცხვირსახოცი თუ გაქვს?”
ეს ამბავი რომ შევიტყვე, ერთი კითხვა მეც დამებადა: “შეკითხვას “ცხვირსახოცი თუ გაქვს?” საყოველთაო მოქმედების ძალა ხომ არ გააჩნია? ხომ არ მოუცავს მას მოციმციმე თოვლში, ყინვასა და ლღობას შორის გადაჭიმული სამყარო? ვინ იცის, იქნებ იგი ყველა საზღვარს გადალახავს, მთებსა და ველებს დაივლის და, სადამსჯელო თუ შრომა-გასწორების ბანაკებით გადავსებულ იმპერიამდეც ჩააღწევს? ნუთუ, შესაძლებელია, შეკითხვა “ცხვირსახოცი თუ გაქვს?” ჩაქუჩითა და ნამგლით, სტალინიზმის უთვალავი აღმზრდელობითი ბანაკის მეშვეობით მოისპოს და ამოიძირკვოს?
აი უკვე ათეული წლებია, რუმინულად ვლაპარაკობ, და, მხოლოდ ოსკარ პასტიორთან საუბრის დროს დამებადა აზრი, რომ ცხვირსახოცს რუმინულად “Bატისტა” ჰქვია. მერე ჩემს წინაშე ისევ და ისევ წარმოდგა მგრძნობიარე რუმინული ენა, სიტყვებს თავისდაუნებურად საგნების გულისგულში უბრალოდ რომ გამოატარებს. ამ ენაში მასალა არ ირჩევს მიხვეულ-მოხვეულ გზებს და საკუთარ თავს, ანუ მზა ცხვირსახოცს “Bატისტა”-ს უწოდებს, თითქოსდა ნებისმიერი ცხვირსახოცი ყველგან და ყოველთვის ბატისტისა ყოფილიყოს.
ოსკარ პასტიორმა ბატისტის ცხვირსახოცი თავისი მრჩობლი დედისაგან მიიღო, რომელსაც ასევე მრჩობლი ვაჟიშვილი ჰყავდა. ამ ცხვირსახოცს ოსკარ პასტიორი ჩემოდანში რელიკვიასავით ინახავდა, ბანაკში გატარებული ხუთწლიანი ტყვეობის შემდეგ კი – შინ წამოიღო. რატომ? იმიტომ, რომ თეთრი ბატისტის ცხვირსახოცი მისთვის იმედსა და შიშს განასახიერებდა; და კიდევ იმიტომ რომ, როდესაც ადამიანს იმედი და შიში ხელიდან გამოეცლება, იგი კვდება.
თეთრ ცხვირსახოცზე საუბრის შემდეგ, ნახევარი ღამე ოსკარ პოსტიორისთვის კოლაჟს ვადგენდი და თეთრ ბარათზე სიტყვებს ვაწებებდი:
აქ წერტილები ცეკვავენ ამბობს ბეა
გრძელფეხა ჭიქაში ჩადის რძე
სარეცხი თეთრ მომწვანო რუხ ცინკის აბაზანაში
ფასდადებით გადახდის შემდეგ ერთმანეთის შესაგვანია
თითქმის ყველა მასალა
აქეთ მომხედე
მე ვარ მგზავრობა მატარებლით და
ალუბალი სასაპნეში
არასოდეს ელაპარაკო უცხო მამაკაცებს და
არ ელაპარაკო ტელეფონით
ერთი კვირის შემდეგ ოსკართან მივედი, რომ მისთვის კოლაჟი მეჩუქებინა. მაშინ მითხრა: ამას კიდევ უნდა დააწებო სიტყვები: “ეძღვნება ოსკარს”. ამაზე მივუგე: “რაკი შენ გიძღვნი, მაშასადამე, შენ გეკუთვნის, ეს ხომ მშვენივრად იცი”. მან კი მითხრა: “მაინც მოგიწევს დაწებება, რადგან არა მგონია, ბარათმა ეს იცოდეს”. კოლაჟი შინ წამოვიღე და ზედ დავაწებე: “ეძღვნება ოსკარს”. ერთი კვირის შემდეგ საჩუქარი ისევ რომ მივუტანე, ისეთი გრძნობა მქონდა, თითქოს პირველად ჭიშკრიდან უცხვირსახოცოდ გამოვბრუნდი, მეორედ კი, ჭიშკართან ვიდექი და ცხვირსახოცი თან მქონდა.
კიდევ ერთი ამბავი მთავრდება ცხვირსახოცით:
ბებიაჩემსა და პაპაჩემს ერთი ვაჟიშვილი ჰყავდათ; მაცი ერქვა. 30-იან წლებში მშობლებმა ტემეშვარის კომერციულ სკოლაში გაგზავნეს სასწავლებლად, რათა სამომავლოდ მარცვლეულით ვაჭრობის საქმეებში გარკვეულიყო და საკუთარი სასურსათო მაღაზიისთვისაც მიეხედა.სკოლაში გერმანული რაიხის პირწავარდნილი ნაცისტები მუშაობდნენ მასწავლებლებად. სკოლის დამთავრების შემდეგ, მაცი, შესაძლოა, კომერსანტულ საქმიანობაში, ასე თუ ისე, ერკვეოდა, მაგრამ ძირითადად მაინც ნაცისტად ჩამოყალიბდა და “ტვინების გეგმურ გამორეცხვაში” გაიწაფა; ასე და ამრიგად, სწავლა-განათლების მიღების შემდეგ, მისგან გულმხურვალე, მედროვე ნაცისტი დადგა; გაჰკიოდა ანტისემიტურ ლოზუნგებს და დებილივით შეუვალი იყო. პაპაჩემმა მაცი ბევრჯერ გვარიანად შეახურა, ეუბნებოდა, მთელ ჩემს ქონებას მხოლოდ საქმიანი ებრაელი მეგობრების კრედიტებს უნდა ვუმადლოდეო; და, როცა ამანაც არ გაჭრა, პაპაჩემმა რამდენჯერმე სილაც გააწნა; მაგრამ ყველაფერი ამაო იყო; მაცის გონებაზე ბინდი გადაჰფარებოდა, თავი სოფლის იდეოლოგად მოჰქონდა და გასაქანს არ აძლევდა თანატოლ ბიჭებს, რომლებიც ფრონტზე წასვლას თავს არიდებდნენ. ბოლოს მაციმ რუმინული არმიის კანცელარიაში მოხელედ დაიწყო მუშაობა; მაგრამ, რაკი გული პრაქტიკული საქმიანობისკენ მიუწევდა, საკუთარი ნებით შევიდა “ესეს”-ში და ფრონტზე წასვლის სურვილი გამოთქვა. მერე რამდენიმე თვეში ისევ შინ დაბრუნდა, რათა ომში ნანახი ბოროტმოქმედებებით ჭკუაარეულს, იმხანად მოქმედი ჯადოსნური ფორმულით ესარგებლა და ომს რამდენიმე დღით მაინც გამორიდებოდა. ამ ჯადოსნურ ფორმულას “საქორწინო შვებულება” ერქვა. ბებიაჩემი თავისი ვაჟის ორ ფოტოსურათს ერთ-ერთი უჯრის სიღრმეში ინახავდა. ერთ ფოტოზე მაცის ქორწინება, მეორეზე – მისი სიკვდილი იყო აღბეჭდილი. ქორწინების სურათზე, თეთრებში გამოწყობილი პატარძალი სიძეზე მთელი თავით მაღალია, გამხდარი, სერიოზული სახე თაბაშირში ჩამოსხმულ ღვთისშობელს მიუგავს, ცვილის გვირგვინი ისე ადგას, გეგონება თავზე დათოვლილი ფოთლები აყრიაო. პატარძალს ნაცისტურ ფორმაში გამოწყობილი მაცი უმშვენებს მხარს, რომელსაც სიძეობისა არაფერი ეტყობა და თავი ისევ ჯარისკაცივით უჭირავს. ის თავისი ქორწინებისა და, იმავდროულად, საკუთრივ თავის სამშობლოს უკანასკნელი ჯარისკაცია. მაცი ფრონტზე დაბრუნდა და სულ მალე მისი სიკვდილის მაუწყებელი ფოტო მოვიდა. ეს ნაღმზე აფეთქებული ჯარისკაცის გამოსახულებაა. ფოტოსურათზე, ხელისგულზე რომ დაეტევა, შავი მინდორი მოჩანს; შუაგულ მინდორში, თეთრ ზეწარზე ადამიანის ყომრალი ნაფლეთები ყრია. ღამის წყვდიადში თეთრი ზეწარი საბავშვო ცხვირსახოცს ჰგავს, რომელსაც გულზე უცნაური ნახატი აქვს ამოქარგული.ბებიაჩემისთვის ეს ფოტო იყო გულის მალამო. თეთრ ცხვირსახოცზე მოკლული ნაცისტი იწვა, მის მახსოვრობას კი ცოცხალი შვილი შემორჩენოდა.ბებიაჩემი ამ სურათს წლების მანძილზე თავის “ლოცვანში” ინახავდა და ყოველდღე ლოცულობდა. ვინ იცის, იქნებ ეს ლოცვაც მარაგით ზრახვასთან იყო წილნაყარი და იმ ნაპრალს მიუყვებოდა, საყვარელ შვილსა და სიგიჟით შეპყრობილ ნაცისტს შორის რომ გაჩენილიყო?! იქნებ უფალ ღმერთს შესთხოვდა, მისი შვილი ჰყვარებოდა, იმ ნაცისტისთვის კი ცოდვები შეენდო?!
პაპაჩემი პირველ მსოფლიო ომში ჯარისკაცი იყო და იცოდა, რას ამბობდა, როცა საკუთარ ვაჟს გაიხსენებდა და მწარედ იტყოდა ხოლმე: “ჰო, ასეა, დროშები რომ აფრიალდება, გონება მათ საყვირის ხმით აჰყვება”. ესგაფრთხილება იმ დიქტატურასაც ეხებოდა, რომელშიც თავად ვცხოვრობდი, რადგან ყოველ ცისმარე დღეს ვხედავდი, დიდი და პატარა მედროვეების ტვინი როგორ უწყობდა მას საყვირის ხმას. ჰოდა, გადავწყვიტე, საყვირზე არასოდეს არ დამეკრა.
ბავშვობაში მაიძულებდნენ, ჩემი სურვილის საწინააღმდეგოდ, აკორდეონზე დაკვრა მესწავლა, რადგან სახლში დაღუპული ჯარისკაცის, მაცის წითელი აკორდეონი გვქონდა. რაკი საკრავის ღვედები ჩემთვის ძალიან გრძელი იყო, აკორდეონის მასწავლებელმა ისინი ზურგზე ცხვირსახოცით მიმიბა, რომ მხრებიდან არ ჩამომცურებოდა.
შეიძლება ითქვას, რომ უჩვეულო ერთობას სწორედ პატარა საგნები ქმნიან, იქნება ეს საყვირი, აკორდეონი თუ ცხვირსახოცი.ეს საგნები წრეზე ტრიალებენ, მაგრამ მათ უჩვეულო თვისებების განმეორება ახასიათებთ, რაც ამ საგნებს ეშმაკისეულ წრესთან წილნაყარს ხდის. ამის შეიძლება გჯეროდეს, მაგრამ თქმით არ თქვა. თუმცა, რასაც ვერ იტყვი, შეგიძლია დაწერო, რადგან წერა უხმო ქმედებაა, ადამიანის თავიდან ხელის მტევანზე რომ გადაინაცვლებს და პირს ლაპარაკის მცდელობას რომ ჩაუხშობს.დიქტატურის დროს ბევრს ვლაპარაკობდი, რადგან გადავწყვიტე, საყვირი არ დამეკრა. ჩემს ლაპარაკს ხშირად საშინელი შედეგები მოჰყოლია.წერა კი დუმილმა დამაწყებინა და იქ, ქარხნის კიბეზე შემახსენა თავი, სადაც საკუთარ პიროვნებაში იმაზე მეტი რამ უნდა აღმომეჩინა, ვიდრე ეს სათქმელად შესაძლებელი იყო. მომხდარი ამბები ახლა უკვე სიტყვებით გახმოვანებას აღარ საჭიროებდა, დიდი-დიდი, მათთვის დამატებით რაღაც შენიშვნები დამერთო, მათი განზომილება არ იცვლებოდა; ეს უკანასკნელი შემეძლო სიტყვების ეშმაკისეულ წრეში მხოლოდ გონებით, უხმოდ ჩამერთო. სიკვდილის შიშს სიცოცხლის წყურვილით ვპასუხობდი, და ეს სიტყას დახარბებული წყურვილი იყო. მხოლოდ სიტყვების რბოლას შეეძლო ჩემი განცდების წვდომა. ის თავის ადგილს მიუჩენდა ხოლმე ყველაფერს, რაც ხმოვანი სიტყვით არ ითქმოდა. განცდილ გრძნობებს სირბილით მივდევდი სიტყვების ეშმაკისეულ წრეში, ვიდრე რაღაც ისეთი არ ამოტივტივდებოდა, რაც მანამდე არ განმეცადა. ამ დროს რეალობის პარალელურად, სიტყვების პანტომიმა იწყებდა მოქმედებას. ეს უკანასკნელი არცთუ დიდი პატივისცემით ეკიდება რეალურ განზომილებებს, ამცრობს უმთავრეს ამბებს და გზას უხსნის მეორეხარისხოვანს. სიტყვების ეშმაკისეული წრე განცდილ ამბებს უმალ შეაგონებს ხოლმე ჯადოსნურ ლოგიკას. პანტომიმა მძვინვარეა და შემაშინებელი და ვნებათაღელვით შეპყრობილი, იმავდროულად მომაბეზრებელიცაა. ბუნებრივია, დიქტატორის თემა აქ მთავრდება, რადგან იმ თავისთავად სიცხადეს დაბრუნება აღარ უწერია, თუკი ადამიანს იგი თითქმის მთლიანად წაართვეს. რა თქმა უნდა, ეს თემა დაფარულად მაინც არსებობს, მაგრამ ჩემზე ახლა სიტყვები ბატონობენ და თემას იქით გაიტყუებენ, საითაც მოესურვებათ. ახლა უკვე აღარაფერი შეესაბამება სიმართლეს, არადა, ყველაფერი მართალია. “კიბის თვალთმაქცად” რომ მაქციეს, თავს ისევე მარტოსულად ვგრძნობდი, როგორც ბავშვობაში, როდესაც მდინარის პირას, ველზე, ძროხებს ვმწყემსავდი, თან ფოთლებსა და ყვავილებს ვღეჭავდი, რომ მათი თანაზიარი გავმხდარიყავი, რადგან მათ იცოდნენ, როგორ უნდა იცხოვროს ადამიანმა, მე კი არ ვიცოდი ეს. მცენარეებს სახელებით მივმართავდი, ვიცოდი, რომ “რძიანი ნარშავი” ნამდვილად ეკლიანი მცენარე უნდა ყოფილიყო და რძიანი ღეროები უნდა ჰქონოდა, მაგრამ ამ სახელზე არ მეხმიანებოდა; მერე ვცდილობდი, მისთვის გამოგონილი სახელებით მიმემართა, “ეკალნეკნა” და “ნემსიწვერა” შევარქვი, რადგან ამ სახელებში არც “რძე” ერია და არც ნარშავი. შერქმეულ სახელებთან დაკავშირებით, ნაღდი მცენარის წინაშე, სიცარიელეში, დიდი ღრიჭო აღებდა პირს.სირცხვილი მცენარესთან კი არა, საკუთარ თავთან ლაპარაკი იყო, მაგრამ ამ სირცხვილის შეგრძნება მსიამოვნებდა. მე ძროხებს ვპატრონობდი, სიტყვათა ხმოვანება კი მე მპატრონობდა.
ვგრძნობდი:
ყოველი სიტყვა ეშმაკისეულ წრესთან
წილნაყარია, მაგრამ არ ამბობს ამას.
სიტყვის ხმოვანებამ იცის, რომ იძულებულია, ტყუილი თქვას, რადგან საგნების მასალა და გრძნობების თანმხლები ჟესტები იტყუებიან. სიტყვის ხმოვანება თავისი გამოგონილი რეალობით სწორედ იქ მოიკალათებს, სადაც მასალისა და ჟესტების ტყუილი ერთმანეთს გადაკვეთს ხოლმე. წერის დროს არ შეიძლება ნდობაზე იყოს ლაპარაკი, აქ საქმე უფრო მოტყუების კეთილშობილებას ეხება.
იმხანად, როდესაც ქარხანაში “კიბის თვალთმაქცი” ვიყავი, ოფისად კი ცხვირსახოცი მქონდა, ლექსიკონში კიდევ ერთი მშვენიერი სიტყვა ვიპოვნე: “საფეხურებიანი პროცენტი”. ეს სესხის აღმავალ, მზარდ პროცენტებს ნიშნავს. აღმავალი პროცენტები ვისთვის გასავალია, ვისთვის კი – შემოსავალი. წერის დროს, რაც უფრო ვუღრმავდები ტექსტს, მით უფრო ხშირად მაქვს ორივე სახეობასთან საქმე. რაც უფრო მეტს წამგლეჯს ხოლმე ნაწერი, მით უფრო უკეთ დაანახვებს თავად გარდასულ ამბავს, რა აკლდა მასში განცდილს; ამის აღმოჩენა კი მხოლოდ სიტყვებს ძალუძთ, რადგან ეს მანამდე უცნობი იყო მათთვის. იქ, სადაც სიტყვები გარდასულ ამბავს გააოგნებენ, სწორედ მაშინ შეუძლია ამ ამბავს ყველაზე უკეთ გაცხადება. სიტყვები აიძულებენ გარდასულ ამბავს მტკიცედ ჩაებღაუჭოს მათ, რათა არ მოწყდეს და არ ჩამოიშალოს.
ასე მგონია, სიტყვები არ იცნობენ-მეთქი თავის მასალას, ჟესტებმა არაფერი იციან საკუთარი გრძნობების შესახებ, ხოლო სიტყვებს ეუცხოებათ ის ბაგე, მათ რომ წარმოთქვამს. მაგრამ, იმისათვის, რომ ჩვენი არსებობა უზრუნველვყოთ, საგნები, ჟესტები და სიტყვები გვჭირდება. და, რაც უფრო მეტი სიტყვების გამოყენების უფლებას ვაძლევთ თავს, განა მაშინ უფრო თავისუფალი ადამიანები არ გვეთქმის?! როცა ხმის ამოღება გვეკრძალება, ვცდილობთ, ჟეტებისა და თვით საგნების მეშვეობით დავიმკვიდროთ თავი. მათი ახსნა ვერ ხერხდება, ამიტომ ისინი ერთხანს სარწმუნოდ გამოიყურებიან.
ცოტა ხნით ადრე, ვიდრე რუმინეთიდან ემიგრაციაში წავიდოდი, დედაჩემს, ადრიანი დილით, სოფლის პოლიცია წასაყვანად დასდგომია თავზე. უკვე ჭიშკართან მისულს, “ცხვირსახოცი თუ გაქვს?” გახსენებია. პოლიციელი აჯაჯღანებულა, მაგრამ დედაჩემი მაინც შებრუნებულა სახლში და ცხვირსახოცი აუღია. განყოფილებაში რომ მიიყვანეს, იქ ვიღაც თავაწყვეტილ პოლიციელს მისთვის ყვირილი დაუწყია. დედაჩემმა რუმინული ცუდად იცოდა და ვერ მიხვდა, რატომ უყვიროდა ეს კაცი. მერე პოლიციელი ოთახიდან გასულა და კარი გარედან ჩაუკეტავს. ასე ჩაკეტილი ჰყოლიათ დედაჩემი მთელი დღე. საბრალო ერთხანს თურმე მაგიდასთან იჯდა და ტიროდა. მერე წამომდგარა, ოთახში გაუვლ-გამოუვლია და ცრემლით დასველებული ცხვირსახოცით ავეჯზე მტვერი გადაუწმენდია; ოთახის კუთხეში წყლით სავსე სათლი რომ დაუნახავს, ლურსმანზე დაკიდებული პირსახოცი ჩამოუღია და იატაკი მოურეცხავს. მისმა მონაყოლმა შემძრა და ვკითხე: რა გრჯიდა, პოლიციელს ოთახი რატომ დაულაგე-მეთქი, უდრტვინველად მომიგო: “დრო რომ გამეყვანა, ჩემთვის რაღაც საქმე უნდა გამომენახა. თანაც, ოთახში საშინელი სიბინძურე იყო.და, რა კარგია, დიდი ცხვირსახოცი რომ მქონდა წამოღებული თან”.
ახლაღა მივხვდი, თავისი ამგვარი ზედმეტი, მაგრამ ნებაყოფლობითი დამცირებით, დედაჩემმა რა ღირსეულად წარმოაჩინა საკუთარი თავი. მერე ის იყო, ერთ-ერთ კოლაჟში ამას სიტყვებიც მოვუძებნე:
ვფიქრობდი გულში გაჯგიმულ ვარდზე
საცერივით დაცხრილულ უსარგებლო სულზე
მაგრამ მფლობელმა მკითხა:
ვის მხარეზე იქნება უპირატესობა
ვუთხარი: კანის გადარჩენის მხარეზე
მან დაიყვირა: კანი
შეურაცხყოფილი ბატისტის ლაქაა მხოლოდ
მას გონება არ გააჩნია.
ჩემს თავს ვუსურვებდი, ერთი წინადადება მეთქვას ყველასთვის, ვისაც დიქტატურის დროს, ყოველ ცისმარე დღეს ღირსებას ართმევდნენ და დღესაც ართმევენ.დაე, ამ წინადადებაში იყოს სიტყვა “ცხვირსახოცი”, დაე, ეს იყოს შეკითხვა: “ცხვირსახოცი თუ გაქვთ?”
შესაძლოა, შეკითხვა ცხვირსახოცზე, კარგა ხანია, სულაც აღარ გულისხმობს “ცხვირსახოცს” და მხოლოდ ადამიანის გულისმომკვლელ მარტოობას ნიშნავს.
