სტუმარმასპინძლობა რომ უძველესი ქართული ტრადიციაა, უკვე მსოფლიოს მრავალი ქვეყნისთვისაა ცნობილი. მაგრამ დროთა განმავლობაში, ადამიანის ყოველდღიური ყოფის გათვალისწინებით, სანაქებო ტრადიციებიც კი უფერულდებიან: ყურძენი საწნახელში აღარ იწურება, რთველიც ვეღარ იკრიფება სიმღერ-სიმღერით… მოსწრებაზეა. მეგობრებიც უმეტესად ,,ნეიტრალურ ტერიტორიაზე” იკრიბებიან და ისიც იშვიათად. აი სახლში მოსული სტუმარი კი სულ სხვაა – მას ღირსეული გამასპინძლება სჭირდება, გამასპინძლებას კი გარკვეული თანხა და დრო ეწირება.
სტუმრად ყველაზე იშვიათად პატარები დადიან. მათ სახლში თითქმის აღარავინ უმართავს წვეულებებს. ამიტომაც, სტუმარმასპინძლობის ტრადიციაზე მომავალ თაობას ბუნდოვანი წარმოდგენა აქვს.
ხანდახან ვცდილობ, ჩემს მოსწავლეებს ამბად მაინც გავაგონო სასურველი წეს-ჩვეულების ისტორია. ტრადიციების ამსახველი ტექსტების გაცნობას ასე თუ ისე ვახერხებ (ძველ ქართულ ყოფასთან დაკავშირებული თემატიკის გაშლის საშუალებას ხალხური ზეპირსიტყვიერებაც იძლევა), მაგრამ მგონია, ვისაც ერთხელ მაინც არ მოურგია მასპინძლის ,,წინსაფარი” და ხელები არ ,,დაუკაპიწებია”, ვერც სტუმარმასპინძლობის შენარჩუნების აუცილებლობას გაიაზრებს. არადა, რა სჯობს ,,მასპინძელოს” დაძახილზე გამოგებებულ ,,მობრძანდი”-ს , ნაცნობ-უცნობის უანგაროდ და უყოყმანოდ შემფარებელ ადამიანს.
ტრადიციების სადარაჯოზე
სტუმარს ხევსურეთში დღემდე ძველი ადათის მიხედვით იღებენ. მას ჯერ ,,საფიხვნოში” (თავშეყრის ადგილი, სადაც მხოლოდ მამაკაცები იკრიბებიან. შატილელები აქ უქმე დღეს მოდიან, თან საქმობენ და თან საუბრობენ, სასოფლო და რჯულის საქმეებიც აქ ირჩევა.) დასვამენ, საუბრით შეიქცევენ, მერე კი მასპინძელი ოჯახში მიიწვევს.
ხევსურეთში სტუმარი ოჯახში ხელცარიელი ვერ მივა, არაყი ან ლუდი უნდა მიიტანოს. პატივისცემის ნიშნად, მასპინძელი ფეხზე წამოდგება და მოსულს კარგადაც უმასპინძლებს, საპატიო სტუმარს კი ზოგჯერ ცალ მუხლზე დაჩოქილი ემსახურება. თავისი ან სხვისი სტუმრის შეურაცხყოფისთვის შეიძლება თემმა ნებისმიერი თანასოფლელი მოიკვეთოს.
ოჯახში შემოსულ სტუმარს მასპინძელი ასე ესალმება: – მაგვიხვე მშვიდობით! სტუმარი კი ლოცავს: – მშვიდობით დამხვდით, აშენდით, სულ მუდამ ლხინზე, მშვიდობაზე შევიყაროთო.
ენგურს გადაღმა გაშლილი ტაბლა
სტუმარს იღბლის შვიდი ნატეხი მოაქვსო, – ასე სჯეროდათ აფხაზებს ძველად. ალბათ ამიტომა, რომ უცნობსაც და ნაცნობსაც ერთნაირად გულუხვად უმასპინძლდებოდნენ. ენგურს გადაღმა გულწრფელი ღიმილით (პირმარილიანი) და ბარაქიანი პურ-მარილით ხვდებოდნენ მოსულს. სუფრის გაშლა და გამასპინძლება ქალს ევალებოდა. აღსანიშნავია, რომ მასპინძლისთვის ტკბილმოუბარობა და მჭევრმეტყველება სავალდებულო და დასაფასებელი ხელოვნება გახლდათ.
ხევსურეთის მსგავსად, სტუმარი აფხაზეთშიც ხელშეუხებელი იყო. როგორც კი ზღურბლს გადმოაბიჯებდა, მასზე ხელის აღმართვის უფლება არავის ჰქონდა, რადგან სტუმრის შეურაცხყოფა მასპინძლის ოჯახის აბუჩად აგდებას ნიშნავდა (,,დღეს სტუმარია ეგ ჩემი, თუნდ ზღვა ემართოს სისხლისა”).
აფხაზისთვის სტუმრის მიღება ერთგვარი რიტუალია: ზღურბლთან ეგებება და ყურადღებას არ აკლებს, საუბრით ართობს. ბოლოს კი სახლში შეუძღვება და გაწყობილ ტაბლასთან მიიწვევს… მამაკაცების შინ არყოფნის შემთხვევაში სტუმარს ოჯახის უფროსი ქალი ეგებება და მასპინძლობს.
სტუმარმასპინძლობის ტრადიციები ხევში
ხევში „სტუმარშინშაუყვანელი” კაცი ხალხის თვალში დამცირებული იყო.
სტუმრის კარგად დახვედრად ითვლებოდა: საუკეთესო საჭმელ-სასმელის მირთმევა, გართობა, დაძინება, იარაღის საიდუმლოდ შენახვა და ცხენის კვება. სტუმრის დასაქმება ყოვლად დაუშვებელი იყო, მნიშვნელობა არ ჰქონდა მისი ყოფნის ხანგრძლივობას და ვინაობას.
ხევში დღემდე შენარჩუნებული ჩვეულების მიხედვით, მომსვლელმა ოჯახის წევრი მამაკაცის სახელი უნდა დაიძახოს, უმამაკაცოდ დარჩენილ ოჯახშიც კი. რადგან სტუმრების მიღება ოდითგანვე ოჯახის უფროსის ფუნქციას შეადგენდა.
სამყოფოში (სახლის მთავარ განყოფილებაში) დიასახლისის კერა იყო მოწყობილი, სადაც სასტუმრო სუფრა მზადდებოდა. მხოლოდ ოჯახის უფროსი რძალი სარგებლობდა მისალმება-მოკითხვების უფლებით.
მოსულს ჯერ ხონჩასთან (მცირე ზომის სამფეხა მაგიდა) იწვევდნენ. სტუმრის მიღება და დაცვა აქაც მასპინძლის უწმინდეს საზოგადოებრივ მოვალეობად ითვლებოდა. მოხევეებს მხოლოდ თემიდან მოკვეთილი ადამიანის შეფარება ეკრძალებოდათ.
ყველაზე მშვიდობიანი „ინჯრა”
გაგიგონიათ ალბათ, მშვიდობა და შვიდი ინჯრა დღეშიო. ისე ღმერთი როგორ გაგიწყრებათ, ერთ-ერთი მაინც სტუმრობით არ დააგვირგვინოთ… გურულ ზღურბლს სტუმარი ჯერ კიდევ ხშირად ანებივრებს, საღამო ისე არ ჩაივლის, ვინმემ სერიალის სანახავად მაინც არ ,,შემეიაროს” (ეს ტელევიზორები ნამეტანი ხშირად ფუჭდება). თუ შემოდგომაა და მოსავალი ლაგდება, ნადი არ ილევა. მოკლედ, მოსვლის მიზეზს რა გამოლევს: „ისე გადმევიარე” , „მარტო კაცი ჭამაშიაც ბრალიაო”, „რას აკეთებ ამფერს, ჩევიდა შენი ლობიეს სუნი მელექედურში”… როგორც ხედავთ, გურულები „შვიდი ინჯრიდან” ერთს მაინც სტუმართან ერთად მიირთმევენ.
როგორც გურიაში, ასევე იმერეთში სტუმრის დახვედრას დღემდე „სასინდისო საქმედ” მიიჩნევენ (გავიხსენოთ კლდიაშვილის იმერლები, მათი უსაშველო სტუმრობა-გამასპინძლებები და ამ დალოცვილი ტრადიციის წყალობით ხანდახან დანაყრებული კუდაბზიკა თავად-აზნაურები). გურული და იმერელი ყველაფერს მოიკლებს, ოღონდ სტუმარს ასიამოვნოს. თან რაც არ უნდა კარგად მიიღოს სტუმარი, ბოლოს მაინც მოუბოდიშებს: – მაპატიე, შენი ჭირიმე, საკადრისად ვერ დაგხვდიო.
მოგონებების პირად არქივში ერთი უცნაური სტუმარ-მასპინძლობის შემთხვევა მეგულება და თქვენც გაგიზიარებთ: სამოქალაქო ომის დაწყებისთანავე გურიაში გამხიზნეს, მატარებელმა რომელიღაც ელექტროსადგურის მორიგი ავარიის წყალობით დანიშნულების ადგილამდე ვერ მიაღწია და უახლოესი სოფლიდან რამდენიმე კილომეტრის მოშორებით გაჩერდა. თავიდან მგზავრები ერთმანეთს კუპეებში ეპატიჟებოდნენ საგზაოდ წამოღებულ ხემსზე. მესამე დღეს, როცა სარჩო და იმედი ერთნაირად გამოგველია, სოფელმა მოგვაგნო და რამდენჯერმე ჩვენი ცხელ-ცხელი ხაჭაპურებით დაპურებაც მოასწრო… ხანდახან წარმოვიდგენ, როგორ მოდიან სოფლის ნობათით ხელდამშვენებულები, მატარებელს რომ თვალს ვერ მოკრავენ, ხელს ჩაიქნევენ, მერე ერთმანეთს ეშმაკურად გადახედავდნენ, ამდენ საჭმელს სახლში ხო არ წავიღებთო, – ჩაიბუტბუტებენ და გაიშლება სუფრა… ლამარიესთან, ან გულნარიესთან.
სტუმარი სკოლაში
სკოლა რომ გარესამყაროს მეტისმეტად არ გაემიჯნოს, სასურველია მისი რუტინული ყოველდღიურობა მრავალფეროვანი გავხადოთ გასვლითი ღონისძიებებითა თუ საინტერესო სტუმრების მოწვევით.
თეატრსა და მუზეუმში სტუმრობას თავისი ხიბლი აქვს, ბავშვი ირგებს სტუმრის როლს და ეჩვევა განსხვავებულ გარემოში იქაური წესების დაცვით ორიენტირებას. თუმცა ისიც უნდა ითქვას, რომ პატარებისთვის ჩვეული ცნობისმოყვარეობის გამო იგი სტუმრის ამპლუაში უფრო კომფორტულად გრძნობს თავს, ვიდრე პირიქით – მასპინძლის როლში. ჩემი აზრით, რაც უფრო მეტ სტუმარს მოვიწვევთ სკოლაში, მით უფრო გაუადვილდებათ ბავშვებს ტრადიციის შესაბამისი წეს-ჩვეულებების გათავისება. მოსწავლეებს ყველა პროფესიის ადამიანის გაცნობა აინტერესებთ, იქნება ეს ექიმი, მეხანძრე, პოლიციელი, მხატვარი, მომღერალი თუ მწერალი.
ამას წინათ, ჩვენი სკოლის ყველაზე პატარებს მწერალი ლელა ცუცქირიძე ესტუმრა. შეხვედრა აი ასე დაიწყო:
ნელ-ნელა უხერხულობის ბურუსი გაიფანტა და…
როცა ამ ფოტოს ვუყურებ, ვხვდები, რომ სტუმარმასპინძლობა შედგა, მოლოდინის მარცვალიც გაღვივდა – ნეტავ კიდევ ვინ შემოაღებს ჩვენი სკოლის კარსო?! ვნახოთ, ვნახოთ… სტუმარი ხომ ღვთისაა.
