მათ შორის, ვისაც შეუძლია გალაკტიონივით მოუსმინოს ყაზბეგს, როგორც „ხევის ბეთჰოვენს”_ არამიწიერ ღვთაებრივ ჰანგებთან დააკავშიროს დარიალის ხეობის მჩქეფარე, დაუდგრომელი მდინარეები, დევებივით აღმართული მთები და სიკვდილის შიშის დამმარცხებელი ადამიანები, რომლებიც კავკასიონის სივრცეებს ისუნთქავენ და ბედს დაუმორჩილებლად ეჭიდებიან, ჩვენი დროის პოეტი ეთერ თათარაიძეა:
საუკუნედ მდგარეო”.
ეთერ თათარაიძის ამ პატარა ლექსის დაუსაზღვრავ პოეტურ დროსივრცეში მკითხველმა შეიძლება დაინახოს მარადისობასთან წილნაყარი „სადარივლო არის” ამამაღლებელ-განმწმენდი მშვენიერება. ლექსის ყოველი სტრიქონი ქართველისთვის იოლად გასაშიფრი კოდია. ისტორიის ფურცლები სავსეა დარიალის კარის გაღება-ჩაკეტვასთან დაკავშირებული ტრაგიკული სურათებით. „როცა საქართველოში რუსთა ბატონობის დამყარების საკითხი იხილებოდა, დავით ჩერქეზიშვილს უკითხავს მეფისათვის – „ბატონო მეფევ და კარისკაცნო დარბაისელნო: რომ აღებთ კავკასიის კარსა, შეიძლებთა თვისსა დროსა დახშვასა მისსა?” – გიორგის უპასუხია – „დახშვა კარისა ამის იქნება დახშვა ქრისტიანობისა კარისა; ამისათვის ჯვარი ქრისტესი, რომელსაცა ვესავთ, იქნება თვით მცველად კარისა, რომელსაცა თვით ჯვარცმული მასზედ დახშავს და განაღებს დასაცველად მეფობისა და მეფეთა, ოდეს თვით ჯერ იჩენს საჭიროდ” (აკაკი ბაქრაძე, „მეცხრამეტე საუკუნე”).
ალექსანდრე ყაზბეგი „ელგუჯასა” და სხვა მოთხრობებში შთამბეჭდავად აღწერს, როგორ ეწინააღმდეგებიან დარიალის ხეობაში რუსთა ჯარის შემოსვლას მოხევენი, მთიულები და ფშავ-ხევსურები. ამ ხეობის ყოველი გოჯი მათი თავგანწირული ბრძოლის დამმოწმებელი სისხლით არის გაჟღენთილი. მაგრამ, სამწუხაროდ, ვეღარ „დახშვეს” კარი ქართველებმა, რადგან დაკარგული ჰქონდათ მთავარი_ ერის ერთიანობის განცდა.
ყაზბეგის სანახების მშვენება _ მყინვარწვერი, „მაღალ ზრახვათა მეფე” (გალაკტიონი), უპირველესად, უფლის სამყოფია. ქართველის ცნობიერებაში, ერთი მხრივ, ლეგენდების, მითების, ზღაპრების გზით, მეორე მხრივ, ილია ჭავჭავაძის, ალექსანდრე ყაზბეგის, ვაჟა-ფშაველას შემოქმედებით შემოჭრილი და შთაგონებული. „ქართველთა ჰომეროსი”, როგორც გრიგოლ ორბელიანმა შეაფასა ყაზბეგი, ქართულ ლიტერატურაში ამკვიდრებდა მითებისა და ლეგენდების ტრადიციას, რომ გმირი ღმერთს უტოლდებოდა და თვითონვე ქმნიდა საკუთარ თავსა და ბედთან შეჭიდებულ დაუმორჩილებელ, ტიტანური სულისკვეთების ადამიანებს. მის მოთხრობებში ჩეჩნები, ინგუშები, ქისტები….. ერთმანეთს ჰგვანან სტუმართმოყვარეობით, ერთგულებით, გამტანობით, დიდი სიყვარულით, ვაჟკაცობით, ისინი ყველანი მთის შვილები არიან და ღვთის წინაშე თანასწორნი.
კავკასიის ხალხთა ერთიანობის სულისკვეთება სისხლში აქვს ეთერ თათარაიძეს, ამიტომაც ქმნის ისეთი ენერგიით დამუხტულ ციკლებს, როგორებიცაა: დაღესტნური, ჩეჩნურ-ინგუშური რვეულები. ასე ეხმიანება ის ყაზბეგის შემოქმედებას.
მისი „დარიალის ხეობის” ციკლის ლექსებში თუშური კილოს განუმეორებელი ფერადოვნებით, ხმოვანებითა და სურნელით იხატება შთამბეჭდავი სანახები. ამ არემარეში ჯერ კიდევ შეიგრძნობა კავშირი უზენაესთან, არ გაუდაბურებულა იმ ადგილებივით, სადაც ცივილიზაციამ ტექნიკის ახალი კერპები შეუქმნა ადამიანებს სათაყვანებლად.
ამ ლექსებით პოეტი თანამედროვე მკითხველს, დროის უკმარისობით შეჭირვებულს, თითქოს ახალ პოეტურ დროს აღმოუჩენს. ამ ლექსებში ისევ ხელუხლებელია ცა და მიწა, აქ ისევ შეიძლება შეხვდე ყაზბეგის გმირებს და მათთან ერთად დატკბე სიცოცხლით.
ქუდბედიან ღამეებს,/ ანაჟრიალ თევას”.
ისეთი გადამდებია ამგვარად ლოცვის წყურვილი, რომ მკითხველი უნებურად ექცევა უეცრად შემოჭრილი უცხო და თან ნაცნობი სიტყვების ტყვეობაში და პოეტთან ერთად მონაწილეობს მისტერიაში, რომელიც ადამიანს ღვთაებრივ სამყაროსთან აკავშირებს, უხილავი მთელის ნაწილად შეაგრძნობინებს თავს.
ამ ლექსების კითხვისას მკითხველის თვალწინ გადაიშლება ფერადოვანი ნახატი, მზითა და ჰაერით გაჯერებული, თვალს, გულსა და სულს რომ ელამუნება :
აცრიატულ დილაი,/ჰაერ გაცრილ, მინაი”.
ამ ლექსებში ტრადიციული ტროპის ყველა სახეს შეხვდებით, უცხო ელფერითა და სურნელით, მთის ჯანსაღი და გამჭვირვალე ჰაერით გაჟღენთილს. აქ ყოველი სიტყვა მეტაფორაა, სიმბოლოა, თავისი უცხო ხმოვანებით რომ მიგანიშნებს რაღაც უფრო დიდ საიდუმლოზე. ამ პოეზიაში ყოველივე ცინცხალი და ხასხასაა:
ცა გულს ირევს, ფუხფუხებს/ ღამე გულზე მიიწვინ”.
ეს საოცარი პეიზაჟები, ამ ლექსებში დახატული, კიდევ ერთხელ აღმოაჩენინებენ მკითხველს, ერთი შეხედვით, ნაცნობსა და ჩვეულს. თვითონ პოეტისთვის არის ყოველი თვალის გახელისას დანახული სამყარო სასწაული და ახერხებს მკითხველსაც ეს განცდა გაუჩინოს:
შენდ ყველაფერ ნაცნობი,/ ჩემდ სასწაულ არის”.
ცოცხლდება მეხსიერებაში ძველი სურათი: დარიალის ხეობაში მიმავალი გრიგოლ ორბელიანი, უცნაურად აღგზნებული და თავბრდახვეული შემოგარენის მაგიური ზემოქმედებით, თითქოს ექსტაზით შეპყრობილი, ისე ნათლად შეიგრძნობს „ყოვლადშემძლებლობას შემოქმედისას”, „ამ მთებზე აღბეჭდილს”, რომ ეტლიდან გადმოდის, თვალებს ზეცას მიაპყრობს, ხელებს გაშლის, უნებლიეთ მუხლს იდრეკს და ლოცულობს. მის დღიურში ვკითხულობთ: „არასოდეს მილოცნია ესრედ გულსმოდგინედ და ესრედ მხურვალებით”.
ეთერ თათარაიძის დარიალის ციკლის ლექსებშიც მკითხველს ისეთი მძაფრი აქვს შეგრძნება სიწმინდისა, თითქოს უფალს ხვდება.
სტეფანწმინდა ევედრებ/ სამებას მადლს საპურწყლოს…”
მის ჩეჩნურ-ინგუშურ რვეულს ეპიგრაფად ანა კალანდაძის ცნობილი ლექსიდან სტრიქონები უძღვის: „რას ამბობ, ქალავ, ვაჟკაცებ იყვნეს”. იმ ლექსში კი ვკითხულობთ;
_ რას ამბობ, ქალავ, ვაჟკაცებ იყვნეს!/ _ რა ვიცი, ღმერთმა მშვიდობა მოგცეს!”
ეთერ თათრაიძისთვისაც, კავკასიონის სხვადასხვა ტომისა და რწმენის ადამიანები მისი „ლამაზი და-ძმანი” არიან, ამიტომაც ლექსებში შემოჰყავს ისინი, როგორც „მსგავსებანი და ხატებანი ღვთისა” თავიანთი სიყვარულით, ერთგულებით, ვაჟკაცობით. ეს უსათაურო ლექსები ერთმანეთს ავსებენ, როგორც მოზაიკის ცალკეული ნაწილი. ამ ციკლში ბუნების ენითაუწერელი სანახები ადამიანების ფონზეა წარმოჩენილი.
თუ დარიალის ციკლის მთავარი პერსონაჟები თერგი, ნისლები, მყინვარი, გერგეტის სამება, ბეთლემის მონასტერი და ლირიკული მე იყვნენ, ამ ციკლში წინა რიგში ადამიანები მოჩანან, ქისტები, ჩეჩნები, ინგუშები მკითხველის თვალწინ ჩვეულ, ყოფით სიტუაციებში იხატებიან. აქ უკვე მათი ყოფის დეტალები მოჩანს, ძუაბიბინა ჯორით სადღაც მიიჩქარის მოლა, ყელაღერილ ჯეილებს ტალავარზე ყაწიმები მოუჩანთ, ფერდობებზე პირმოთხუნული, თმახეშეში, ფეხშიშველა ყმაწვილები დარბიან, „ლეგ-ლუგა ქისტურა ცხვრები” წყნარად ძოვენ ბალახს. ლექსიდან ლექსში პოეტი გვამოგზაურებს სხვადასხვა სოფელში, ოჯახებსაც გვასტუმრებს, სადაც შემოგვეგებებიან „ვიწრი ქისტურა ქუდით სტუმრის წინათ თავხრილ ქისტები”, შეიძლება, ჯოყოლა ალხასტაიძის ღირსეული შთამომავალნი. პოეტი თუშ ოსე პაპას აამბობინებს მათ ამბავს:
იქაურა კაცურა სიტყვების ამოთქმაი-დ/ წამღერება იცოდის…”.
ამ ლექსებში მკითხველი შეხვდება პირნათელ კაცებსა და ქალებს, „თუშეთიდან დანახულ კავკასიას”, როგორც საბა სულხანიშვილი აღნიშნავს: „თითქოს მორის მეტერლინკის „ლურჯი ფრინველის” მხატვრულ გარემოში ვიმყოფებოდეთ, ჯადოქრის მერ ბავშვებისათვის სულიერი თვალის ახელის შემდეგ ყოფითი საგნები ზღაპრული იერით რომ შეიმოსნენ და პერსონაჟებადაც მოგვევლინენ. ასეთ პერსონაჟებად გარდაიქმნება ხოლმე მისი ლირიკული გმირი, რამდენიმესახოვანი, მისი ყველა წახნაგი ერთნაირად რომ შეძრავს მკითხველის ფანტაზიას”.
ამ ლექსებიდან მკითხველს გამორჩეულად დაამახსოვრდება ერთი მშენებელი, ხელოსანი ქისტი, ლებაისკრის ციხეს რომ აგებს. იგი „ქვის სულ-გულის მცნობარია”, ამიტომაც თითქოს ქვა კარნახობს, სად და როგორ უნდა ჩაეშენოს. ის შემოქმედია თავისი ბუნებით, ქვის ყოველი შეხება რომ აკრთობს და ოცნებას აუშლის. მისთვის შენების პროცესი ერთგვარი ტკბობაა:
„დღეს სამ ქვა დავამატევ,/ ციხე სამ ქვით მეტ იქნავ,/ ლარ-ლარს ანაწყობარივ”.
როგორც გურამ რჩეულიშვილი წერს: „ვნების სიმძაფრე შენებაშია და არა აშენებულით ტკბობაში”, სწორედ ამგვარი განცდა გაუჩინა მას ალავერდის ტაძრის ხილვამ და მისით აღძრულმა ფიქრებმა. ამგვარი ვნებით ნეტარებს ეს უსახელო ქისტიც და მკითხველის შთაბეჭდილებაში რჩება.
