ქალაქი, სადაც ჩანჩქერია

პირველი რეისი დღის სამ საათზეა – ოდესელი გოგო ჩამოდის. ნახევარ საათში სხვა რეისი ჩამოფრინდება, ამჯერად – კიევიდან, და მოლდოველ სტუმრებს ჩამოიყვანს. ამათ საგანგებოდ მომარაგებული მანქანებით ვამგზავრებ და ყველაზე დიდ ნაკადს ველოდები სტამბულიდან. ამ ნაკადით რუმინელები და ბერძნები ჩამოვლენ. აი, გვიან ღამით კი… უფრო სწორად, გამთენიისას, ორი თურქი მოდის და ორივე – სხვადასხვა რეისით. ერთმანეთს მაინც შეთანხმებოდნენ, ერთი რეისი აერჩიათ. 

– ის რა არის? – ქართლის დედაზე მეკითხებიან.

ვუხსნი. ვამატებ, რომ ღვინით სავსე თასით მეგობრებს ვხვდებით და თუ ძალიან გაგვაბრაზეს, ხმლის მოქნევაზეც არ ვიტყვით უარს.

– ეს რაღაა?

იმიტომ, რომ მინას ქვიშისგან ამზადებენ. რანაირად? რა ქიმიური რეაქციები მიმდინარეობს ამ დროს? 

მინა ყველგანაა: მაღაზიების ვიტრინებში, სათბურის კედლებში, ვიტრაჟებში და, აგერ, თბილისის ახალ ნაგებობებშიც. ის თანამედროვე არქიტექტურის ერთ-ერთი მოთხოვნადი მასალაა. მინისგან დამზადებული ნივთებით ვართ გარშემორტყმულნი. ჩვეულებრივი მინა სათუთია, ფანჯრის გატეხვასაც არაფერი უნდა. მეორე მხრივ, ის ბუნებაში არსებული ერთ-ერთი ყველაზე მტკიცე მასალაა. მინა ადვილად ტყდება, მაგრამ მისი დაფხაჭნა ძალიან ძნელია. ბუნებაში მხოლოდ რამდენიმე მინერალია მინაზე მაგარი, მაგალითად, კორუნდი, ალმასი. აი, ალმასის პაწაწინა კრისტალის მქონე მინის საჭრელით მინის დაჭრაც შეიძლება და დაფხაჭნაც. 

გაგიკვირდებათ, მაგრამ სამეცნიერო კუთხით მინა მყარი კი არა, თხევადი ნივთიერებაა. გადაცივებული, ბლანტი, თხევადი ნივთიერება. ამის დამტკიცება თავადაც შეგიძლიათ. ავიღოთ მინის წკირი და სპირტქურის ცეხცლის ალზე ჰორიზონტალურად დავიჭიროთ. რა მოხდება? მინის წკირი ნელ–ნელა დარბილდება, მისი მოხრაც და გაწელვაც შესაძლებელი გახდება. ძველ სახლებში, სადაც ფანჯრები დიდი ხანია არ გამოუცვლიათ, შეამჩნევთ, რომ ზედა მხარეს მინა უფრო თხელია, ვიდრე ქვემოთ, თითქოს ზემოდან ქვემოთ ცურდებაო. ყველაზე მაღალი ხარისხის მინის ფორმულაა SiO2. ეს ოქსიდი ბუნებაში მინერალის სახით გვხვდება და მას კვარცს უწოდებენ. დანაწევრებული კვარცი ქვიშაა. 

როგორ არის აგებული კვარცის კრისტალური მესერი? სილიციუმის ატომი ოთხ ქიმიურ ბმას წარმოქმნის, რომლებიც ამ მინერალში ჟანგბადის მეშვეობით უერთდებიან ერთმანეთს. თუმცა კვარცი მინა არ არის. სანამ მისგან მინას მიიღებენ, აუცილებელია დამუშავება. გალღობამდე გაახურებენ, მერე კი ძალიან სწრაფად გააცივებენ. როდესაც ლღვება, სილიციუმისა და ჟანგბადის ატომები კრისტალური მესრიდან თავისუფლდებიან და მოძრაობას იწყებენ. თუ გამლღვალ კვარცს ნელა გავაცივებთ, ატომები ისევ მოასწრებენ კრისტალურ სტრუქტურაში განლაგებას, თუ მეტისმეტად სწრაფად – ატომები მყისიერად გაჩერდებიან, სტრუქტურას კი უწესრიგო ფორმა ექნება. სწორედ ეს მოუწესრიგებელი სტრუქტურის მქონე მასაა მინა, რომელსაც, მაგალითად, ტელესკოპის ლინზებისთვის იყენებენ.

ასეთ მინას ძალიან კარგი ოპტიკური თვისებები აქვს, მაგრამ მყიფეა. ყოველდღიური ყოფისთვის რაიმე მტკიცე გვჭირდება. მინის უმეტესი ნაწილი ქვიშის გალღობით იწარმოება. გამლღვალ ქვიშას სოდას ამატებენ. ამ გზით უფრო მტკიცე მინას იღებენ. მინა ნივთიერების განსაკუთრებული მდგომარეობაა. ამ მდგომარეობას ქიმიკოსები ამორფულს ანუ ფორმის არმქონეს უწოდებენ. “მინა” ძველი სახელწოდება. ინგლისურად მას glass–ს უწოდებენ. ლათინურად – vitro–ს. აქედან წარმოდგება სიტყვები “ვიტრინა”, “ვიტრაჟი”. 

მთლად ისეც ნუ წარმოვიდგენთ, რომ გამჭვირვალე შენობები მართლა მხოლოდ მინისგანაა ნაგები – კარგად თუ დავაკვირდებით, ცემენტსაც შევამჩნევთ.

რატომ ქვავდება ცემენტი წვიმიან ამინდშიც კი? თუ, მაგალითად, თიხას წყალში გავხსნით და ამ რბილი მასით რაიმეს გამოვძერწავთ, მერე სულ იოლად შეგვიძლია დავნამოთ, ხელში მოვსრისოთ და რაიმე ახალი ფიგურა გავაკეთოთ. ცემენტით ასეთი რამ არ გამოგვივა – თუ გაქვავდა, მორჩა, საბოლოოა. ის კი არა, წვიმაშიც კი მყარდება. 

რა არის ცემენტი ქიმიური თვალსაზრისით?

თანამედროვე ცემენტი 200 წლისაც არაა. არადა, მშენებლობის წარმოდგენა მის გარეშე შეუძლებელია. ადამიანი უძველესი დროიდან აშენებდა, უმთავრესად – ქვებით. ეს ქვები ერთმანეთისთვის უნდა შეეწებებინათ, მაგრამ როგორ? პირველი ასეთი შემაწებებელი თიხა ანუ ცხიმიანი მიწა იყო, თუმცა ეგვიპტეში, ჩინეთსა და ინდოეთში მშენებლობაში თაბაშირსაც იყენებდნენ. ძველ საბერძნეთსა და რომში კირით აშენებდნენ.

 

“ჩამქრალი” და “ჩაუმქრალი” კირი ხომ გაგიგონიათ? 

CaCO3=CaO+CO2

კალციუმის ოქსიდს (ჩაუმქრალ კირს) აქრობდნენ, წყალს ასხამდნენ და ჩამქრალი კირი – კალციუმის ჰიდროქსიდი წარმოიქმნებოდა: CaO+ H2O=Ca(OH)2. მას საჭიროებისამებრ ამატებდნენ წყალს და საშენ მასალად იყენებდნენ. ჩამქრალი კირი ჰაერიდან ნახშირორჟანგს შთანთქავს და ამის ხარჯზე მყარდება. ამ დროს კალციუმის კარბონატი წარმოიქმნება: Ca(OH)2+ CO2= CaCO3

1822 წელს ცემენტი გამოჩნდა. სწორედ ამ წელს ერთმანეთს განსაზღვრული თანაფარდობით შეურიეს კირი და თიხა და სრულიად ახალი მასალა მიიღეს. “ცემენტი” ლათინურად დამსხვრეულ ქვას ნიშნავს. ნებისმიერი ცემენტის საფუძველი სამი მინერალია: კალციუმის ოქსიდი, ალუმინის (III) ოქსიდი და SiO2. გამყარება ქიმიური ნაერთების წარმოქმნასთანაა დაკავშირებული. ნაერთები საწყისი ნაერთებისა და წყლის ურთიერთქმედებით წარმოიქმნება. ცემენტის შემადგენლობაში სხვა კომპონენტებიც შეიძლება იყოს – ეს მხოლოდ მისი საფუძველია. ისიც უნდა ითქვას, რომ წყალი ცემენტის ქვის კრისტალური მესრის შემადგენლობაშიც შედის. მაშასადამე, ის ხელს კი არ უშლის, პირიქით, აუცილებელია მისი გამყარებისთვის. ამიტომაცაა, რომ ცემენტის ხსნარი წვიმაშიც მყარდება.

ბედმა გაგვიღომა –სანამ სტუმრები აქ იყვნენ, თბილისში არ უწვიმია. პირიქით, სექტემბრის ბოლოსთვის უჩვეულოდ კარგი ამინდი იდგა.

გამგზავრების წინა დღეს ყველა თბილისის შუაგულში, ჩანჩქერთან მივიყვანე. ერთი შეხედვით ვერც კი იეჭვებ, რომ იქ შეიძლება ჩანჩქერი იყოს. როგორც კი გზიდან გადაუხვევ, აბანოებს აუყვები და ზემოთ ახვალ, წყლის დგაფუნისაც გაიგონებ…

გახსოვთ გალაკტიონი?

კიპარისი ისე ღელავს, ისე ღელავს, ისე ღელავს,

ისე ტოკავს, ისე ტოკავს, როცა ქარი გადათელავს,

წყარო, კლდეში მოჩუხჩუხე, წვეთანკარა, ვით ცის ვნება,

დაფნის ბუჩქთა მწვანე ჩარჩოს ეომება, ეხეთქება.

და ჩანჩქერი, მთით ნასხლეტი, დაფერილი დილის სხივით,

ძირს ეშვება და იფრქვევა და გადადის რძის ქაფივით…

ოღონდ ჩანჩქერი მხოლოდ გალაკტიონის ლექსშია დილის სხივივით კამკამა. ნამდვილი ჩანჩქერი რაღაც მოყავისფრო ჩანს, თუმცა ამით მის ხიბლს არაფერი აკლდება…