მეცნიერების უმრავლესობა აწარმოებს ფუნდამენტალურ კვლევებს, არა მხოლოდ იმიტომ, რომ ეს შეიძლება სასარგებლო იყოს საზოგადოებისთვის, არამედ იმიტომ, რომ ეს მათთვის ძალიან საინტერესოა. მსგავსი მდგომარეობაა დეტექტიური რომანის კითხვისას, სადაც ავტორი თავიდანვე სვამს, რაღაც თავსატეხ გამოცანას, ხოლო მკითხველი ცდილობს გზადაგზა აღწერილი ფაქტები დაუკავშიროს ერთმანეთს, რათა რაც შეიძლება მალე ამოიცნოს საიდუმლო, თუ დეტექტივებში აღწერილი ფაქტები შემოსაზღვრულია ავტორის ფანტაზიით, ბუნების ფანტაზია უსასრულოა და მისი გამოცანები არა გამოგონილი, არამედ ბუნებრივია. მეცნიერები ეძებენ რა პასუხს უამრავ კითხვაზე, რათა უკეთ შევიცნოთ გარემომცველი სამყარო, სწორედ ასეთი კვლევები ნაბიჯ-ნაბიჯ ცვლიან ჩვენს ყოველდღიურ ცხოვრებას, სწორედ ასეთმა კვლევებმა აჩუქეს მსოფლიოს ელექტრობა, ტელევიზია, კომპიუტერი, ინტერნეტი, სამედიცინო ხელსაწყოები, დიაგნოსტიკისა და მკურნალობის მეთოდები და ა.შ.
ბირთვული კვლევების ევროპულ ცენტრში (CERN), სადაც ამჟამად მსოფლიოში უდიდესი და გრანდიოზული ექსპერიმენტი მიმდინარეობს, ვიზიტად მყოფი არასპეციალისტებისგან ხშირად მომისმენია დაახლოებით ასეთი შინაარსის საუბრები: თუ ეს ექსპერიმენტები წმინდა ფუნდამენტალური კვლევებია და მათი დანიშნულება ფიზიკაში არსებული თეორიების შემოწმება და ახალი კანონზომიერებების დადგენაა, გაოცებულები იმით, რომ ამ ექსპერიმენტის აგება დაჯდა რამდენიმე ათეული მილიარდი დოლარი და მისი მომსახურება წლიურად ჯდება კიდევ რამდენიმე მილიარდი, გამოთქვამენ დაახლოებით ასეთი შინაარსის მოსაზრებას, ხომ არ ჯობდა ეს თანხები მიგვემართა სოციალური საჭიროებებისთვის, მაგალითად, აფრიკაში შიმშილობის დაძლევის პროგრამისკენ?
ასეთი მოსაზრების მოსმენისას, ყოველთვის მიჩნდება სურვილი, რომ ვუპასუხო მათ ციტატით, გურამ დოჩანაშვილის ნოველიდან, ,,კაცი, რომელსაც ლიტერატურა ძლიერ უყვარდა”, კერძოდ, შეკითხვაზე, თუ რა გამოვა კაცისგან, რომელსაც ძლიერ უყვარს ლიტერატურა, გაკვირვებული რესპოდენტი, რომ ამასაც ახსნა სჭირდება, ოდნავ ირონიულად პასუხობს, ,,ყოველი ნორმალური წიგნის წაკითხვის შემდეგ ხდები ოდნავ უკეთესი, ვიდრე ხარ, უფრო ჭკვიანი, ვიდრე იყავი და მე საერთოდ თანდათან ვრწმუნდები, რომ ადამიანებისთვის ჭკუა აუცილებელია”. ანალოგიურად, მკვლევრები ცდილობენ რა გადაშალონ ახალ-ახალი ფურცელი მეცნიერებაში, ადამიანთა მოდგმა ხდება უფრო ჭკვიანი, ვიდრე არის, რაც აუცილებელი პირობაა კაცობრიობის წინსვლისა და განვითარებისთვის. რა თქმა უნდა, ჩვენ ვაღიარებთ, რომ მაღალი ტექნოლოგიები ჩვენს ცხოვრებას უფრო კომფორტულს ხდის, მაგრამ ამავე დროს ადამიანები გულუბრყვილოდ ფიქრობენ, რომ მაღალი ტექნოლოგიები ეს მხოლოდ სხვადასხვა კომპანიებისა და ფირმების დამუშავების შედეგია, სინამდვილეში პრაქტიკული კვლევების წინაშე მუდმივად დგება საკითხები, რომელთა გადაწყვეტა შეუძლებელია ფუნდამენტალური კვლევების გარეშე.
როდესაც ფარადეის ირონიულად ჰკითხეს, რა სარგებლობის მოტანა შეეძლო მის ფუნდამენტალურ კვლევებს ელექტრობაში, კაცობრიობისთვის, მისი პასუხი იყო, რომ დადგებოდა დრო, როცა ადამიანებს მოუწევდათ მისი აღმოჩენების გამოყენებისთვის გადასახადების გადახდა, ასევე ელექტრონის აღმოჩენისა და მისი თვისებების შესწავლის დროს ვერავინ წარმოიდგენდა, რომ მომავალში ელექტროენერგიის გარეშე წარმოუდგენელი იქნებოდა, როგორც კაცობრიობის პროგრესი, ასევე რიგითი ადამიანების ყოფა-ცხოვრება. ჯერაც არავინ იცის, ,,ცერნში” ახლახან აღმოჩენილი ჰიგსის ნაწილაკი (რომლის აღმოჩენისთვის უკვე გაცემულია ნობელის პრემია) მომავალში პროგრესის რა წინაპირობად შეიძლება იქცეს.
ზოგადად ფუნდამენტალური მეცნიერება ეს არის საფუძველი ტექნოლოგიების განვითარებისა მომავალში, მაგრამ, როგორც წესი, ასეთი სახის თანამედროვე ექსპერიმენტებისთვის სპეციალურად იქმნება ხელსაწყოები და სისტემები, რომელთა საყოველთაო გამოყენება იწყება მცირე პერიოდის გასვლის შემდეგაც. მაგალითისთვის შეგვიძლია მოვიყვანოთ www-სისტემა, ანუ ინტერნეტი, რომელიც შეიქმნა ,,ცერნში” 1989 წელს, ჯერ შიდა საჭიროებისთვის, შემდგომ სხვადასხვა ქვეყნებში მოღვაწე კოლეგებთან კავშირისა და ინფორმაციის გაცვლისთვის. შემდგომ კი მსოფლიოს უსასყიდლოდ საყოველთაო გამოყენებისთვის გადაეცა. ალბათ ინტერნეტის ყველა აქტიური მომხმარებელი დამეთანხმება, თუ როგორ გამარტივდა კოლეგებთან და ნაცნობ მეგობრებთან კომუნიკაცია, ასევე ინფორმაციის გადაცემა და იმ ზღვა ინფორმაციის მოძიება სახლიდან გაუსვლელად, რომელიც პრაქტიკულად შეუძლებელი იქნებოდა ინტერნეტის გარეშე. გარდა ამისა, იმის გამო რომ ,,ცერნში” ექსპერიმენტის მონაცემების დაგროვების პროცესში მოსული ინფორმაციის ნაკადი უზარმაზარია (ეს ინფორმაცია შეგვიძლია შევადაროთ ინფორმაციის ნაკადს, რომელიც ამჟამად ტრიალებს მთელი ევროპის სატელიკომუნიკაციო სისტემებში ერთდროულად). ასეთი ინფორმაციის მიღებას და გადამუშავებას, ცხადია, ვერ შეძლებს ვერც ერთი ან თუნდაც რამდენიმე ერთად აღებული ,,სუპერკომპიუტერიც” კი. ამ პრობლემის გადასაწყვეტად ,,ცერნში” შექმნილია ინტერნეტის მსგავსი სისტემა, ე.წ. ,,გრიდი”, რომელიც აერთიანებს ამ სისტემაში ჩართული სხვადასხვა ქვეყნების კომპიუტერების სიმძლავრეებს. ანალოგიურად ინტრნეტისა ,,გრიდის” საყოველთაო გამოყენების შემთხვევაში მოსალოდნელია, რომ ტექნოლოგიები უდიდესი სიჩქარით დაიწყებს განვითარებას სხვადასხვა დარგებში. ასევე ზეგამტარობაც, რომელიც ამჟამად გამოიყენება ,,ცერნის” კოლაიდერსა და ექსპერიმენტის მოდულებზე მძლავრი მაგნიტური ველის მისაღებად, იმედია ახლო მომავალში საშუალებას მოგვცემს გადავცეთ დიდი ენერგია შორს მანძილებზე უდანაკარგოთ. გარდა ამისა, ასეთი სახის კვლევები ჩვენი დროის ძირითად პრობლემას, ენერგიის დამატებითი და ალტერნატიული წყაროების მოძიებასაც ემსახურება.
გარდა მეცნიერული და ტექნოლოგიური მიღწევებით სარგებლობისა, არა ნაკლებ მნიშვნელოვანია ადამიანთა ბუნებრივი ცნობისმოყვარეობის დაკმაყოფილება სამყაროს შესახებ. ანტიკური დროიდან მოყოლებული დღემდე ადამიანები ცდილობენ პასუხი გასცენ კითხვებს, რა ხდება კოსმოსის სიღრმეში, საიდან შეიქმნა სამყარო. ვინ ვართ, საიდან მოვდივართ და საით მივდივართ? განვითარების რა გზა გაიარა და როგორი დასასრული ექნება სამყაროს?
მოვიყვან რამდენიმე მაგალითს, რის გადაჭრასაც ცდილობენ დიდ ადრონულ კოლაიდერზე მიმდინარე ექსპერიმენტების დახმარებით: როგორი იყო სამყარო მისი წარმოქმნის დროს, 14-მილიარდი წლის წინ პირველ მიკროწამებში, როგორ შეიქმნა პირველი ელემენტარული ნაწილაკი, ატომი, მოლეკულა, შემდეგ კი ვარსკვლავები, პლანეტები და გალაქტიკები. ვინაიდან ელემენტარული ნაწილაკების დაბადებისას იქვე აუცილებლად იბადებიან ანტინაწილაკები და შესაბამისად უნდა გაჩენილიყო ანტიმატერიისგან შედგენილი სამყაროც, რომელზეც ჯერჯერობით ვერსად აკვირვებიან, იბადება კითხვა- სად არის ანტისამყარო? ასევე ცნობილია რა, რომ დღემდე არსებული ხელსაწყოები აფიქსირებენ სამყაროში არსებული მატერიის და ენერგიის მხოლოდ 5-პროცენტს, სად არის და რას წარმოადგენს, ე.წ. უხილავი მატერია და ენერგია, რომელიც სამყაროს შემადგენლობის 95-პროცენტია? აქვს თუ არა სამყაროს დამატებითი განზომილებები, რა არის შავი ხვრელები, საიდან აქვს სხეულს მასა და სხვა. და კიდევ, მიუხედავად იმისა, რომ ჩვენ წინასწარ ვიცით რა უნდა ვეძებოთ ასეთი სახის ექსპერიმენტების დახმარებით, როგორც დიდი აღმოჩენების ისტორია გვასწავლის, ხშირად ძნელია იწინასწარმეტყველო, ბუნება რა სიურპრიზებს გვიმზადებს და კიდევ რა სახის საიდუმლოებებს აეხდება ფარდა.
ასეთი სახის კვლევები მარტო ,,ცერნი”-თ არ შემოიფარგლება, შედარებით მცირე მასშტაბის სამეცნიერო ცენტრები არის შეერთებულ შტატებში (ფერმილაბი), გერმანიაში (დეზი), იაპონიაში (კეკი), იტალიაში და კიდევ ბევრგან. ამჟამად ასეთი სახის ფუნდამენტალური კვლევები საკმაოდ ძვირადღირებული დარგია. ის დრო, როდესაც აღმოჩენები ერთ ოთახში, მეცნიერთა მცირე ჯგუფის მიერ კეთდებოდა, ისტორიას ჩაჰბარდა. სერიოზული ექსპერიმენტული გამოკვლევა არა თუ ერთი კვლევითი ინსტიტუტის, არამედ ქვეყნის მასშტაბებსაც გასცდა. იქმნება საერთაშორისო კოლაბორაციები, რათა გადაილახოს, როგორც ფინანსური, ასევე სხვადასხვა დარგობრივი სპეციალისტების საკითხი.
