უძველესი დროიდან ადამიანის ხმა ღვთის ბოძებულ ყველაზე მშვენიერ, ზუსტ და მორჩილ ინსტრუმენტად მიიჩნეოდა.
მას შეუძლია გადმოგვცეს ემოცია, გრძნობა თუ განწყობა. ხმა სულთან იმდენად მჭიდრო კავშირშია,
რომ ყოველგვარი განცდა უმალვე აისახება მასზე. სხვა მუსიკალური ინსტრუმენტებისგან განსხვავებით,
მას შეუძლია, გამოსცეს, გამოთქვას სიტყვა. სხვათა შორის, საუბრისას ადამიანი ხმის შესაძლებლობების მეათედს
იყენებს, თუმცა ხმის დამუშავებით მაქსიმუმის მიღწევა შესაძლებელია. ხმის უსაზღვრო შესაძლებლობები
ნათლად გამოჩნდება იმ მომღერლის მაგალითზე, ვის შესახებაც ვაპირებ თქვენთან საუბარს.
ჩემს ერთ-ერთ სტატიაში საფუძვლიანად ავხსენი, რა დადებით
გავლენას ახდენს სიმღერა ჩვენს ჯანმრთელობაზე. რაც დრო გადის, უფრო და უფრო მრავლდება
სიმღერის, განსაკუთრებით კი – გუნდური სიმღერის,
სასარგებლო ზემოქმედების დამადასტურებელი საბუთები. მაგალითად, შვედმა მეცნიერებმა
დაამტკიცეს, რომ მშვიდი და მოწესრიგებული სუნთქვა სიმღერისას გულის რიტმს აწესრიგებს,
ხოლო ოქსფორდის უნივერსიტეტში დაადგინეს, რომ სიმღერა ფსიქიკას აუმჯობესებს. ასევე
დადასტურებულია სიმღერის დადებითი გავლენა პარკინსონიზმის, დეპრესიისა და ფილტვების
დაავადებათა ზოგიერთ სიმპტომზე. სიმღერა ებრძვის სტრესს და დაბლა სწევს სისხლის წნევას.
ცნობილია, რომ სიმღერისას სისხლში იმატებს ჟანგბადის დონე, გამოთავისუფლდება ჰორმონი
ოქსიტოცინი და სტიმულირდება ენდორფინების – ბედნიერების ჰორმონის – გამომუშავება.
***
ყველა ბგერა, რომელიც იმღერება, არის მაღალი, საშუალო
და დაბალი. მუსიკოსები ბგერის სიმაღლეზე საუბრისას ვიყენებთ ტერმინს „რეგისტრი”.
როგორც ვიცით, სასიმღერო ხმა სამი ტიპისაა: ქალისა,
მამაკაცისა და ბავშვისა. ქალის ძირითად ხმებს მიეკუთვნება სოპრანო, მეცო-სოპრანო და
კონტრალტო (ალტი).
სოპრანოს ნაირსახეობაა მაღალი ანუ კოლორატურული სოპრანო.
ეს არის გამჭვირვალე, ზანზალაკივით წკრიალა ხმა. მოძრავი, მოქნილი და თავისუფალი, ვოკალურ
პარტიაში ადვილად ასრულებს ვირტუოზულ პასაჟებსა და მელიზმებს.
არსებობს ლირიკული და დრამატული სოპრანოც.
მეცო-სოპრანო ქალის ხმის საშუალო დიაპაზონია – სოპრანოსა
და კონტრალტოს შორის. მისთვის მსუყე ჟღერადობაა დამახასიათებელი. კონტრალტო ქალის ყველაზე
დაბალი ხმაა, ღრმა და ხავერდოვანი ტემბრისა.
მამაკაცის ხმის ტიპებია ტენორი, ბარიტონი და ბანი, ბავშვებისა კი – დისკანტი (დისკანტი
ბავშვის /ბიჭის/ ყველაზე მაღალი სასიმღერო ხმაა, ანუ „ბიჭის სოპრანო”) და ალტი.
აქვე გაკვრით აღვნიშნავ ხმის ძირითად
რეგისტრებს: მკერდის ხმა, ფალცეტი, მიქსტი, მსტვენი რეგისტრი და შტრობანი.
მსტვენი რეგისტრი უმეტესად ქალებშია განვითარებული.
ეს ფლეიტისებური რეგისტრი თავისუფლად შეიძლება ჩაითვალოს ადამიანის სახმო შესაძლებლობების
მწვერვალად. ამ რეგისტრში გამოცემული ბგერის სიხშირე იმდენად მაღალია, რომ მისი ობერტონები
რეზონატორის საზღვრებში ვერ თავსდება. ამგვარ ხმას ტემბრი არ გააჩნია, ის „შიშველი”
ბგერის ტალღაა, უფრო სწორად, ჩვენ ვერ აღვიქვამთ ტემბრს. სტვენის კიდევ ერთ განსაკუთრებულ
ნიშნად უნდა ჩაითვალოს ფონეტიკური ენის ჩარჩოებიდან ამოვარდნა – ამ რეგისტრში ხმოვანი
ბგერის შექმნა-გადმოცემა შეუძლებელია.
***
ვის არ გაგვიგონია ორი საუკუნის წინ ესპანელთა უღლისგან გათავისუფლებული უძველესი კულტურის მქონე ხალხების – პერუელი ინკების, მაიას ტომების, ნასკას – „ნახატი ნახაზების” შესახებ, რომ აღარაფერი
ვთქვათ 100 წლის წინ სრულიად შემთხვევით აღმოჩენილ საიდუმლოებით
მოცულ, მუდამ ნისლში გახვეულ ინკების კულტურის ძეგლზე მაჩუ-პიკჩუზე.
ამერიკელი მომღერალი, წარმოშობით პერუელი იმა სუმაკი,
იმ ხალხის ჩამომავალი გახლავთ, რომელსაც სეისმურად აქტიურ ზონასთან ერთად მკაცრი კლიმატური
და გეოლოგიური პირობების გამო არსებობისთვის სასტიკი ბრძოლა უწევდა. უნდა ითქვას, რომ
ეს ბრძოლა ნამდვილ ომს ჰგავდა! ეს იყო ქვეყანა, სადაც დაიბადა მარიო ვარგას ლიოსა,
ვისთვისაც წერა ბედნიერებისთვის ბრძოლას ნიშნავს.
ინკების პრინცესა იმა სუმაკი უკანასკნელი იმპერატორის
შთამომავლად არის მიჩნეული, თუმცა ეს ლეგენდაა თუ სინამდვილე, დღემდე არავინ იცის.
მისი ნამდვილი სახელია ზოილა ავგუსტა იმპერატრის კავარი დელ კასტილიო – უბრალო ესპანური
სახელი, რომელშიც თვალში საცემია სიტყვა „იმპერატრის”. დედის ქალიშვილობის გვარი ატაუალპა
იყო, ამ გვარში კი ეჭვის შეტანა ნამდვილად გაძნელდება, ვინაიდან სწორედ ასე ერქვა ინკების
იმ ბელადს, ესპანელმა დამპყრობლებმა სიკვდილით რომ დასაჯეს. ატაუალპას მართველობის
ისტორია საკმაოდ რთულია; ესპანურ ლიტერატურაში ის მოიხსენიება როგორც ინკების გაუჩინარებული
ცივილიზაციის უკანასკნელი იმპერატორი. შესაბამისად, იმა სუმაკი უკანასკნელი უდიდესი
ინკის შვილთაშვილის შვილთაშვილის შვილთაშვილი გამოდის… ალბათ ამიტომ, პერუს მთავრობამ
ჯერ კიდევ 1946 წელს აღიარა მისი უფლება, ეტარებინა „ინკების პრინცესას” ტიტული.
გასული საუკუნის 50-იან წლებში გასაოცარი მონაცემების
წყალობით იმა სუმაკი ეგზოტიკური მუსიკის ყველაზე ცნობილი შემსრულებელი გახდა. უპირველესად,
საერთაშორისო აღიარება მოიპოვა სიმღერებით, სადაც მისი ხმა თავისუფლად მოძრაობდა 5
ოქტავის ფარგლებში (ფორტეპიანოს დიაპაზონის 70%), ეს კი იმ დროისთვის მსოფლიო რეკორდი იყო („მზის ღმერთის
ქალწული”, „ტყის არსებები”, „მაგია”, „გოფერ მამბო” და სხვა). საქმე მხოლოდ დიაპაზონი როდია – მისი ხმა მსუყე,
მოცულობითი და მრავალფეროვანი ტემბრების ფეიერვერკია.
შეგახსენებთ, რომ, გადმოცემის თანახმად, მთებში მცხოვრები
მცირერიცხოვანი ეთნიკური ჯგუფი, ინკები, თავსმზის ღმერთის
– ინტის შვილებად მიიჩნევდა; მზე იმპერიის მთავარ ღვთაებად იყო აღიარებული. ბავშვობაში სუმაკი
ჯერ კიდევ იურულ პერიოდში ფორმირებულ ამოუცნობ ანდებში დახეტიალებდა და კლდეებს უმღეროდა. მისი ხმით საუბრობდნენ მაღალი მთების მწვერვალები და
დედამიწის ღრმა წიაღები. ერთ-ერთი ასეთი ტერიტორია,
ყველაზე მაღალი კანიონი კოლკა, დღეს ტურისტებისთვის ფრთოსანთა გამო ერთ-ერთი ყველაზე
მიმზიდველი ადგილია. მას ინკების დაკარგულ ხევს, წმინდა ველს და არწივების პარკსაც
უწოდებენ. ჰაერის ნაკადის გამოყენების ხარჯზე ცათა მბრძანებელი, ანდების კონდორი, რომლის ფრთების შლილი 3,3 მეტრს
აღწევს, ძალიან იშვიათად (დარვინის დაკვირვებით, ნახევარ საათში ერთხელ) არხევს ფრთებს,
რითაც ენერგიას ზოგავს. ადგილობრივი ტომების მითოლოგიაში კონდორი მზეს განასახიერებს,
თვით ანდების მკვიდრნი კი მას ძლიერებისა და ჯანმრთელობის სიმბოლოდ მიიჩნევენ.
იმა სუმაკი კეჩუას ენაზე „ლამაზ ყვავილს” ნიშნავს. ამ ენაზე დღეს თანამედროვე პერუს ტერიტორიაზე მცხოვრები დაახლოებით 10 მილიონი ადამიანი ლაპარაკობს.
იმა ძველთაძველ პერუელთა ხალხურ სიმღერებს მღეროდა და
დიდ მომღერლობაზე ოცნებობდა. მან შეისწავლა ეგზოტიკური ჩიტების სიმღერა და დღიდან დღემდე
ისე ოსტატურად ბაძავდა მათ, რომ განსხვავების პოვნა ალბათ თავად ფრთოსნებსაც გაუჭირდებოდათ.
13 წლის სუმაკი უკვე ათასობით აღფრთოვანებული მსმენელის
წინაშე გამოდიოდა. როდესაც განათლების მინისტრმა მისი ფენომენალური ხმა მოისმინა, დაჟინებით
მოითხოვა, პატარა გოგონა განათლების მისაღებად ოჯახთან ერთად დედაქალაქში გადასულიყო.
20 წლის იმას სიმღერები უკვე არგენტინის რადიოთი გადაიცემოდა. ამის შემდეგ მან მშობლიური
სახელი ზოილა სცენურით – იმა სუმაკით შეიცვალა.
აშშ-სა და ევროპაში სუმაკი 1950-იანი წლების ბოლოს გაიცნეს.
ამერიკაში გაკეთებული მისი პირველი ჩანაწერები ეგზოტიკური ჩიტების სიმღერებს მოგვაგონებს.
ჰოლივუდს შეუმჩნველი არ დარჩენია მისი ექსტრაორდინარული ტალანტი და სუმაკი ორ ფილმში
– „ინკების საიდუმლოსა” („მზის ღმერთის ქალწული”) და „ომარ ხაიამში” გადაიღეს.
60-იან წლებში იმა სუმაკმა მსოფლიო ტურნე საბჭოთა კავშირით
დაიწყო, 1962 წელს კი ეკრანებზე გამოვიდა პირველი საბჭოთა ფანტასტიკური ფილმი „ქარიშხლების
პლანეტა”. ფილმში სუმაკის განსაცვიფრებელი ხმა ჟღერს – მამაკაცის დაბალი, მსუყე ბარიტონიდან
ქალის კოლორატურულ სოპრანომდე, ჩიტების ყველაზე მაღალი
ტრელების მსგავს მსტვენ ბგერებამდე, რომელთა აღებას
სუმაკის გარდა ვერავინ შეძლებდა. მისი გიგანტური დიაპაზონი იტევს გარეულ ცხოველთა ღმუილს,
ჩანჩქერის ქუხილს და გარეული ჩიტების გამკივან ხმებს. ამასთან ერთად, სუმაკი ფლობდა
განსაკუთრებულ თავისებურებას – ერთდროულად ორი ხმით, ანუ პოლიფონიური ხმით სიმღერის
უნარს.
სუმაკის ნიჭი სრულიად სხვა ბუნებისაა; მისი ხელოვნება
სხვა სიბრტყეზე განიხილება, ვიდრე ოპერა. როდესაც მას ჰკითხეს, რატომ არ მღეროდა ოპერაში,
უპასუხა: „იქ რა ვაკეთო? ოპერის მომღერალი ათასობითაა, მე კი უნიკალური ვარ”. ძნელია,
არ დაეთანხმო.
თუ კარგად მივუგდებთ ყურს, იმას სიმღერები ინკების გამქრალი
ცივილიზაციის რეკვიემად აღიქმება.
სუმაკის გასტროლები ევროპაში წარმატებული აღმოჩნდა.
მისი ალბომები ყოველგვარი რეკლამის გარეშე დიდი ტირაჟით ვრცელდებოდა. ბევრი სიმღერა
დღემდე მოთხოვნადია. გერმანიაში მასზე დოკუმენტური ფილმიც გადაიღეს.
70-იან წლებში სუმაკის შემოქმედების მიმართ ინტერესმა
იკლო. მან გამოუშვა ალბომი როკმუსიკის ჟანრში, რომელმაც მსმენელის მოწონება ვერ დაიმსახურა.
ამ დროისთვის დასავლეთის შოუბიზნესის კარი მისთვის დაიხურა… გაუხსენეს საბჭოთა კავშირში
მოგზაურობა, ჭირვეული და ურჩი ხასიათი, შეწყვეტილი კონტრაქტები. სუმაკი სამშობლოში
დაბრუნდა და განმარტოვდა.
მიწვევები 90-იან წლებში განახლდა, როდესაც კვლავ აღორძინდა
მამბოსადმი ინტერესი. ახლა იმა უფრო ხშირად ჩნდებოდა ფილმების საუნდტრეკებში, ისევ
გამოდიოდა დასავლეთ ევროპის საკონცერტო დარბაზებში. მომღერლის ფირფიტებზე ინდიელების
ეგზოტიკური მელოდიები ენაცვლებოდა იმ დროს პოპულარულ რიტმებს – საკარნავალო რუმბასა
და ჩა-ჩა-ჩას.
სუმაკის უნიკალური ხმა დღემდე შეუსწავლელია. გასული
საუკუნის 80-იანი წლების ბოლოს მომღერალს „მეცნიერული კვლევისთვის” ხმის კომპიუტერული
ანალიზი შესთავაზეს, რაზეც მან კატეგორიული უარი განაცხადა.
სუმაკმა სიცოცხლის უკანასკნელი წლები ლოს-ანჯელესის
მოხუცებულთა სახლში გაატარა. მიუხედავად ამისა, სამშობლო მას უამრავი სამახსოვრო ჯილდოთი
ანებივრებდა. ტელევიზია და რადიო მის შესახებ სპეციალურ გადაცემებს ამზადებდნენ. ალბომებს
ხელახლა გამოსცემდნენ. სხვადასხვა ქვეყნის მელომანები ჯერ კიდევ ეცნობოდნენ მსოფლიო
მნიშვნელობის ფასდაუდებელ მარგალიტს. მომღერალს პერუული მუსიკის „საპატიო ელჩის” წოდება
მიანიჭეს. იმა სუმაკს პერუს ეროვნულ მონაპოვარს, „სამყაროს მერვე საოცრებას”, „ვოკალის
დედოფალს”, „უნიკალურ ეთნოდივას” და „ინკების უკანასკნელ პრინცესას” უწოდებდნენ.
ინკების დედოფალი 86 წლისა, 2008 წელს გარდაიცვალა.„პირველ ნოემბერს შეწყდა მე-20 საუკუნის ერთ-ერთი
მსოფლიო მნიშვნელობის ხმა. ანდების მაღალ მთებში და კიდევ უფრო მაღლა,
ვარსკვლავებს შეუერთდა ერთადერთი და განუმეორებელი იმა სუმაკის სული”. დაკრძალულია ჰოლივუდში, ვარსკვლავების სამუდამო სამყოფელში,
Hollywood Forever სასაფლაოზე.
