გემბანზე ვდგავარ. სახეში ცხელი ნიავი მიბერავს. პაპანაქება სიცხეა, მაგრამ კაიუტაში დედამ მაინც ვერ დამაკავა. ერთი ეგაა, რომ სანამ უზარმაზარი ჩალის ქუდი არ ჩამოვიმხე, მანამდე არ დამრთო გემბანზე გასვლის ნება.
ჩემ გარშემო მეზღვაურები მიმოდიან, ბაგირებს დაათრევენ, ემზადებიან – ნაპირს ვუახლოვდებით. 12 წლისა ვარ და ყველაფერი მაინტერესებს, ღუზის ჩაშვების პროცესიც კი.
– გოგონა, იქით გაიწიე, ხედავ, ხელს გვიშლი. ამ სიცხეში რატომ ხარ გარეთ?
– ქუდი ხომ მახურავს, – ვპასუხობ გამწყრალი. – ხელს კი სულაც არ გიშლით, აი, მივიწიე, ბაგირებზე აღარ ვდგავარ.
– ძვირფასო მგზავრებო, გემი ასტრახანს უახლოვდება. მხოლოდ ოთხი საათით გავჩერდებით, თუმცა სანამ ნაპირზე გადახვალთ, გაფრთხილებთ – გარეთ 45 გრადუსია, – აცხადებს გემის რადიო.
თავქუდმოგლეჯილი მივრბივარ კაიუტისკენ.
– მოვედით, მოვედით, – გულამოვარდნილი ვეუბნები დედას. – მერე რა, რომ ცხელა, ნაპირზე ხომ გადავალთ?
– თუ ასე აღელვებული ირბენ წინ და უკან, არსადაც არ წავალთ, – თვალებში მიყურებს და მკაცრად მაფრთხილებს.
– მშვიდად ვარ, უბრალოდ ნახვა მეჩქარება.
უკვე ვთქვი, რომ 12 წლის ვარ, დედასთან ერთად მდინარე ვოლგაზე ვმოგზაურობ გემით და ქალაქ ასტრახანში მთელი ოთხი საათი ვჩერდებით.
მოგზაურობა ყველაზე ძლიერი შთაბეჭდილებების წყაროა. ამას დიდი მოგზაურებიც ხვდებოდნენ და ალბათ ამიტომაც სერავდნენ დაუღალავად ზღვებსა და ოკეანეებს.
ისე, ყველაფერში ბედი გინდა ადამიანს.
ერთი კაცი იყო, 1193-1203 წლებში იმ დროისთვის ცნობილ სამივე კონტინენტზე იმოგზაურა. ინდოეთში ჩავიდა და იქიდან ჩინეთისკენ განაგრძო გზა. გადავიდა მონღოლეთში, ხატაეთში, ხაზარეთში, რუსეთში. იქიდან კიევის რუსეთის გავლით დასავლეთიდან დაუყვა შავ ზღვას, ჩავიდა კონსტანტინოპოლში, იქიდან – საბერძნეთში, იტალიასა და საფრანგეთში და რა ვიცი, სად აღარ.
ლამის საუკუნის შემდეგ კიდევ ერთმა კაცმა გაიარა იგივე გზა და მთელ დუნიაზე გაითქვა სახელი. პირველის ვინაობა კი, დუნიას ვინ ჩივის, თითო-ოროლა ქართველმა თუ იცის…
პირველი თამარ მეფის მდივანი ჩახრუხაძეა, მეორე – მარკო პოლო.
ზოგისა ბამბაც ჩხრიალებს, ზოგისა – კაკალიც არაო, ამაზე უთქვამთ…
ჰოდა, მე და დედაც იმხანად მოგზაურობის ჟინით ვიყავით შეპყრობილები. უფრო სწორად, დედა ჰყავდა ატანილი მოგზაურობის ჟინს, მე კი კვერს ვუკრავდი.
ამ ქალაქში მიძინების ტაძარია… ტაძარში ორი ქართველი მეფე – ვახტანგ მეექვსე და თეიმურაზ პირველი – განისვენებს და ასე სწორედ მათი საბოლოო განსასვენებლის ნახვა მეჩქარება. გაფრთხილებას საშინელი სიცხის შესახებ ყურადღებას არ ვაქცევთ და გემიდან ჩავდივართ.
ტაძარში გრილა, თავისუფლად სუნთქვა შეიძლება. საფლავების წინ თავდახრილი ვჩერდები და ისე დამნაშავედ ვგრძნობ თავს, თითქოს ჩემი ბრალი იყოს, რომ აქ, ამ უცხო მხარეში დარჩნენ სამუდამოდ და ქართული მიწა არ ეღირსათ.
ალბათ მძიმეა უცხო მიწა… ამაზე მძიმე კი ის არის, რომ მეფე ხარ – სხვის კარს შეხიზნული.
„თუ კაცსა მოხვდეს გრძლად ყოფნა,
უცხო თემსა და მიწასა,
შარბათიც ჰქონდეს სასმელად,
ნაღველად ამოიწევსა…” –
წერდა თეიმურაზი – სამშობლოს სევდა შარბათსაც კი არ შეგარგებსო… ასე დაემართა ალბათ ვახტანგსაც, თუმცა, დრო იყო, ქვეყნის გაძლიერებაზე ზრუნავდა. ვინ, ვინ და მან ყველაზე უკეთ იცოდა, რომ ძლიერი ის ქვეყანაა, რომელსაც განათლებული მოქალაქეები ყავს, ამიტომ, მრავალ სხვა რეფორმასთან ერთად, მთარგმნელობითი საქმიანობის პარალელურად, პირველი სტამბა დააარსა და, არც მეტი, არც ნაკლები, ქიმიის შესახებ გამოსცა წიგნი.
ვახტანგ VI-ის ნაშრომმა „წიგნი ზეთების შეზავებისა და ქიმიისა ქმნისა” ჩვენამდე ხელნაწერის სახით მოაღწია. ხელნაწერი მოიცავს ორივე გვერდზე ნაწერ 72 ფურცელს. შედგება 279 პარაგრაფისგან. ტექსტს რამდენიმე ადგილას ჩართული აქვს ქიმიურ ხელსაწყოთა ნახაზები. ვახტანგ VI „ზეთებს” უწოდებს სხვადასხვა შემადგენლობის სითხეებს, ხსნარებს, ამიტომ ამ ძეგლის სახელწოდება – „წიგნი ზეთების შეზავებისა და ქიმიისა ქმნისა” – სხვადასხვა ხსნარის შერევის შედეგად მომხდარ ქიმიურ გარდაქმნებს გულისხმობს.
იმ დროისთვის მსოფლიოში უკვე არსებობდა წიგნები ქიმიის შესახებ.
1. არაბი ალქიმიკოსის ჯაბირ იბნ ხაიამის „თვისებების დიადი წიგნი”;
2. არაბი ალქიმიკოსის მუჰამედ იბნ ზაქარია ალ რაზის „საიდუმლოს დიადი წიგნი”;
3. ზოსიმას, ალ ქემეიას მიმდევარი ეგვიპტელი სწავლულის, მიერ შედგენილი პირველი ენციკლოპედია – 28 ტომი, რომელიც დიოკლეტიანემ გაანადგურა;
4. ალბერ მაგნუსის „ნივთიერებათა დიადი წიგნი”;
5. როჯერ ბეკონის ნაშრომები, სადაც ის დენთის თვისებებს აღწერდა;
6. რაიმონდ ლულის ჩანაწერები ოქროს მიღების შესახებ და წყლის გამოხდის მეთოდის აღწერილობა. ეს წიგნი შემდეგ ესპანეთის მეფემ ფილიპე მეორემ შეიძინა.
ცრუ ჯაბირიც აქვეყნებდა ჩანაწერებს წიგნად.
თუმცა ვახტანგ VI-ის მიერ შედგენილი წიგნი ოდნავ განსხვავდება მათგან.
მხოლოდ ერთ დეტალს მოვიხმობ.
ჩანს, რომ ვახტანგი იცნობდა ალქიმიკოსების იდეებს და იცოდა, რა იყო სინგური. 42-ე ჩანაწერს ასეც ჰქვია: „გაკეთება სინგურისა”. 48-ეში კი აღწერილია მაღალი ხარისხის სინგურის მომზადება. ამისთვის გოგირდს და ვერცხლისწყალს უნდა დაემატოს რკინის სულფატი (FeSO4). მეფე იქვე განმარტავს, რომ წერისა და მოხატულობისთვის აუცილებელია მაღალი ხარისხის სინგური, ამიტომ მისი მიღების დასასრულს საჭიროა სუბლიმაცია. სინგურის მიღების ამ მეორე ხერხის აღწერისას ვახტანგ VI-ს რაოდენობრივი გაზომვებიც მოჰყავს და წერს: „აიღეთ ორი წილი გოგირდი და ერთი წილი ვერცხლისწყალი”. გაზომვების მეთოდს, როგორც ცნობილია, ალქიმიკოსები ყურადღებას არ აქცევდნენ. რეაქციაში შესულ ნივთიერებათა რაოდენობით პირველად მე-16 საუკუნეში ფლამანდიელი მეცნიერი იან ბაპტისტა ვან გელმუნტი დაინტერესდა. მერე უკვე ანტუან ლორან ლავუაზიემ დაამკვიდრა გაზომვების მეთოდი. თუმცა ვახტანგ მეექვსის ზემოთ მოყვანილი ჩანაწერიდან ჩანს, რომ მეფე იცნობდა გაზომვების მეთოდს.
181-ე ჩანაწერში სინგურის მიღების კიდევ უფრო რთული ხერხია აღწერილი და აქ გოგირდის ნაცვლად შეიძლება სანდალოზის ხის ქერქის ფხვნილი გამოვიყენოთ, ოღონდ ამ შემთხვევაში ვერცხლისწყლის რაოდენობა უნდა გაორმაგდეს. სინგურს ჯერ კიდევ ქემეიას მიმდევარი ეგვიპტელი ქურუმები იცნობდნენ. უფრო ზუსტად, ვერცხლისწყალს და გოგირდს ისინი ქალურ და მამაკაცურ საწყისებად მიიჩნევდნენ და მათი შეერთებით ოქროს მიღებას ცდილობდნენ. არაბმა ალქიმიკოსმა ჯაბირ იბნ ხაიამმა ეს წარმოდგენა სავსებით სწორად შეაფასა და ის ფაქტი, რომ ამ ორი რეაგენტის შერევის შედეგად მხოლოდ რუხი ფხვნილი HgS – ვერცხლისწყლის სულფიდი – მიიღებოდა და არა ოქრო, იმით ახსნა, რომ პროცესის დამაჩქარებელი იყო საჭირო.
აქ უნდა ითქვას, რომ სინგური უშუალოდ თვითნაბად მინერალს ეწოდება და არა ლაბორატორიაში მიღებულ მარილს. სინგურისგან წითელ საღებავს ამზადებდნენ, რომელსაც აქტიურად იყენებდნენ სხვადასხვა საქმეში. ვახტანგ VI-მ ეს აშკარად იცოდა, რასაც ბოლო ორი ჩანაწერიც მოწმობს, ანუ ის სწორედ სინგურის მიღებას ცდილობდა და არა უბრალოდ მარილისა. მის ჩანაწერებში არაფერია ნათქვამი სინგურის ოქროდ ტრანსფორმაციის შესახებ. მართალია, იმ დროისთვის ქიმია უკვე ქიმია იყო და არა ალქიმია და ნათელი გახლდათ ალქიმიკოსების შეცდომაც, მაგრამ ქიმიის ისტორიას ახსოვს ფაქტები, როდესაც ცალკეული ქიმიკოსები მაინც ატარებდნენ ცდებს ამ მიმართულებით.
იმ პერიოდში, როცა ვახტანგი ქიმიის სახელმძღვანელოს წერდა, არაერთი გამოჩენილი ქიმიკოსი იზიარებდა მეტალების ალქიმიურ თეორიებს. მაგალითად შეიძლება მოვიხმოთ ვახტანგ VI-ის თითქმის თანამედროვე გერმანელი მეცნიერების იოანე კუნკელისა (XVII ს.) და იოანე იოაჰიმ ბეხერის (XVII ს.) წარმოდგენები მეტალებზე. შეგვიძლია ვივარაუდოთ, რომ ვახტანგი სინგურს მხოლოდ საღებავისთვის იღებდა.
ვახტანგ VI-ს მიაჩნდა, რომ ქიმია ექსპერიმენტული მეცნიერებაა, რომ მისი განვითარებისთვის საჭიროა ცდა და რომ ცდას გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს ქიმიის ამა თუ იმ საკითხის გადასაჭრელად. ამით აიხსნება, რომ მრავალი ქიმიური რეაქცია ვახტანგს თავისი ხელით ჩაუტარებია და გამოუცდია, რაზეც არაერთხელ მიუთითებს, განსაკუთრებით იქ, სადაც ცდით უარყოფითი პასუხი მიუღია. მაგალითად: „ესეები ვცადე – არ იქნა (პარაგრაფი 102)” – ცდა არ დავაკელი, მაგრამ არ გამომივიდაო.
დღეს უკვე ვიცი, რომ მეფე ვახტანგი უფრო „ჩემიანია”. „უფრო ჩემიანია” მხოლოდ იმიტომ, რომ – წარმოგიდგენიათ?! – ადგა და ქიმიაზე დაწერა წიგნი. მაშინ ეს არც კი ვიცოდი.
ტაძრიდან უკუსვლით გამოვდივარ, თითქოს მეფეებისთვის ზურგის ჩვენებისა მრცხვენია.
– მადლობას გიხდი, მეფეო!..
