ქრისტიანობამდელი ქართული ღმერთები
საქართველოში „მამაო ჩვენომდე” არსებობდა ასეთი ლოცვა: „დიდო დედაო, ცაო მშვენიერო, მომცველო ყოველივესი, შემქმნელო და დამბადებელო, უსასრულო სამყაროში დაუტეველო, უმცირესში ჩატეულო, უწონ-უმანძილოვ, ცარიელო და სავსევ, უჟამო, უძრავო, წყვდიადო ცაო, სივრცეში, დროში ნათლით გამოვლენილო, ერთა და ერთთა ერთობაო, მომეც უფლება უფლებათა, დავრჩე მართალი ჩემ თავ-უფალთან და სამართლიანი სხვათა მიმართ, რათა დავიცვა ცის სიწმინდე და ვიყო თავისუფალი, ვითარცა შენ, ცაო თავნებაო”.
ქართველებს ქრისტიანობამდე საკუთარი, ყველასგან განსხვავებული შეხედულებები ჰქონდათ სამყაროს მოწყობაზე. სამყარო (ანუ ხილული, მყარი მატერია) გეომეტრიულად წარმოდგენილი იყო კოსმოსში განფენილი სფეროს სახით, რომელიც შემოსაზღვრული იყო ზღვით ან მთებით. ქვეყნიერების დასასრულს იდგა სიცოცხლის ხე (ბოძი, კოშკი, რქები, ციდან დაშვებული ჯაჭვი და სხვ.), რომელიც ვერტიკალურ და ჰორიზონტალურ სამყაროებს აკავშირებდა. სფერო შედგებოდა სამი ჰორიზონტალური და ორი ვერტიკალური ფენისაგან, რომლებიც, უძველესი ქართველების წარმოდგენით, ასე იყო განლაგებული: სამყაროს ცენტრს წარმოადგენდა შუასკნელი (ადამიანთა, ცხოველთა, მცენარეთა სამყარო, შეესატყვისება წითელი ფერი), მის ზევით განფენილი იყო ზესკნელი (ზეციური, ღმერთისა და ღვთისშვილების სამყარო, ფერად თეთრი), ქვევით – ქვესკნელი (მიწისქვეშეთი, გარდაცვლილთა, ქტონური სამყარო, შავი ფერისა), წინ – წინასკნელი (ნათელი, ბარაქიანი სამყარო, შეესატყვისება „აქ” გაგებას, ამასთან, იგი ადამიანთა წინ განფენილი მომავლის სამყაროა), ხოლო უკან – უკანასკნელი (წარსულის სამყარო, ბნელი, საიდუმლო, მოულოდნელობებითა და ფათერაკებით სავსე, „იქ”; ამის გამო მრავალი წეს-ჩვეულების შესრულებისას იკრძალება უკან მიხედვა). ვერტიკალური სამყაროები ერთმანეთისგან გამოყოფილი იყო ჰაერითა და მიწით, ჰორიზონტალური კი – შვიდი (ცხრა) მთით ან ზღვით. ეს სისტემა შემოსაზღვრული იყო გარესკნელით. ერთი სკნელიდან მეორეში გადასვლა ღვთაებებს, გმირებსა და ნახევარღმერთებს შეეძლოთ, ადამიანი ამას მხოლოდ ღვთის ნებით, დროებით ან სამუდამოდ სახეცვალების (გარდაცვალების) შედეგად ახერხებდა. გარდა სიცოცხლის ხისა, სამყაროთა ურთიერთკავშირი შესაძლებელი იყო სასწაულმოქმედი, ფანტასტიკური არსებების (ცხენი, არწივი, ცხვარი, ფასკუნჯი და სხვ.) მეშვეობით.
ყოველივე ამის გამო ქართველები უძველესი დროიდან თაყვანს სცემდნენ ხეებსა და წმინდა ტყეებს, ქვებსა და მთის მწვერვალებს. გამორჩეულ საკულტო ხედ იყო მიჩნეული მუხა. ქართლსა და სამეგრელოში მუხის ნაცვლად ცაცხვი ფიგურირებს, თუმცა სახელად „რკონი” და „ჭყონდიდი” ჰქვია. ხის კულტი გარკვეულწილად სიცოცხლის ხის შესახებ არსებულ წარმოდგენებსაც უკავშირდება, რომლის სიმბოლოა ქართული დარბაზის დედაბოძი. სიცოცხლის ხის გამოსახულების ერთ-ერთი სახესხვაობაა დასავლეთ საქართველოში გავრცელებული ახალი წლის აუცილებელი ატრიბუტი – ჩიჩილაკი.
ქართველი ხალხის უძველეს რწმენა-წარმოდგენებში უდიდესი ადგილი ეკავა ირმის, ცხენის, თევზის, ძაღლის, მგლის, გველის კულტებს, თუმცა ადრებრინჯაოს ხანიდან განსაკუთრებული დამოკიდებულება არსებობდა ხარის კულტის მიმართ. ცხოველთა კულტი ნაყოფიერების ღვთაებასთან უნდა იყოს დაკავშირებული.
ქართულ მითოლოგიაში ნადირთ ღვთაების სახეა სვანური დალი, რომლის კულტიც დაახლოებული ჩანს ჯგრაგის კულტთან. დალი – ცხოველთა და ფრინველთა, ხოლო ჯგრაგი მცენარეთა სულების განსახიერება. შემდგომ მათ მიიღეს ქალის (დალი) და მამაკაცის (ჯგრაგი) სახე და ოჩოპინტრეს, სამძივარის, ტყაში მაფას მსგავსად ნადირთ პატრონებად ითვლებოდნენ.
ქრისტიანობის სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადებამდე ქართველების ღვთაებათა პანთეონს შეადგენდნენ ციური სხეულები ან მათი განმასახიერებელი ღვთაებები, მზე, მთვარე და ხუთი ვარსკვლავი.
ანტიკურ ხანაში ქართულ ასტრალურ პანთეონს სამეული მეთაურობდა. პირველი იყო უფროსად მიჩნეული უზენაესი ანუ მორიგე ღმერთი, მეორე – ქალღმერთი მზე – მზექალი, მესამე – კვირია.
უზენაესი ღმერთი მთვარე-ღმერთია, იგივე მამა ღმერთი. კვირია ხმელეთის მოურავია, დევთა და ქაჯთა რისხვა. კვირიასადმი თაყვანისცემა ფშავ-ხევსურეთსა და სვანეთშია შემორჩენილი. იგი, სავარაუდოდ, სინათლისა და იმედის ღვთაებაა.
ისტორიული წყაროების ცნობით, აზომ, ქართლის (იბერიის) ხელისუფალმა (ძვ. წ. IV ს., დაახ. 329-305 წ.წ., ალექსანდრე მაკედონელის ეპოქა), იწყო კერპთმსახურება, რაც გამოიხატა ოქროსა და ვერცხლისგან გამოქანდაკებული კერპების გაცისა და გაიმის აღმართვით (ხელნაწერ ტექსტებში გაცი და გაიმი „ყველაზე იდუმალის გამგეებად” მოიხსენიება).
ფარნავაზმა დაამხო აზო და შექმნა კერპი არმაზი (ისტორიული წყაროების თანახმად, ფარნავაზს სპარსულად „არმაზ” ერქვა), რომელიც უკვე „ღმერთად” იხსენიება. ის მიიჩნეოდა ყოველი ცოცხალის შემქმნელად და წესრიგის დამამკვიდრებლად, ხოლო მისი წმინდა ცხოველი იყო ხარი.
ყოფა-ცხოვრებაში ქართველთა შორის დიდი პატივისცემით სარგებლობდნენ მზის ქალღმერთი – ქალ-ბაბარი (განსაკუთრებით – სვანეთში) და ღმერთების დიადი დედა – ნანა, ცხოველმყოფელ ძალთა ღვთაება და მფარველი. მისთვის მიძღვნილი სახოტბო ჰიმნები შემდგომ „იავნანად” გარდაიქმნა.
მზის სიმბოლო ქართულ მითოლოგიაში თვალია, სიმბოლური რიცხვი – 9, (ქართველთათვის 9 საკრალური სიცხვია).
ისტორიკოსთა ვარაუდით, მცირე აზიიდან მუშქების (მესხების) მოსვლას უნდა უკავშირდებოდეს მეორე ღვთაების ზადენის სახელიც, რომელიც იყო მზის მომფენელი, ნაყოფთა მომცემი, მოსავლის „გამზრდელი”, ჟამთა გამრიგე.
არქეოლოგიური და ეთნოგრაფიული მონაცემებით, იბერიაში შემოაღწია აჰურა-მაზდას კულტის რომელიღაც ფორმამ. იმჟამად როგორც იბერია, ისე კოლხეთი აქემენიანთა იმპერიის პოლიტიკური და კულტურული გავლენის სფეროში იყო მოქცეული. თუმცა, როგორც ჩანს, ეს რელიგა ფართოდ ვერ გავრცელდა.
საინტერესოა საქართველოში ადურ-გუშნასპის ცეცხლტაძრის დაარსება, საიდანაც იღებს სათავეს მიდია-ატროპატენას უძველესი ტრადიცია, რომლის საკულტო ცენტრი იყო შიზის საკურთხეველი, სადაც ენთო საკრალური ცეცხლი ადურ-გუშნასპი.
საინტერესოა ისიც, რომ მთის რელიგიურ ტრადიციაში, რომელიც წარმართობისა და ქრისტიანობის ერთგვარ ნაზავს წარმოადგენს, წმ. გიორგის სალოცავის მსახურებს „დასტურებად” მოიხსენიებენ – ასევე ეწოდება ირანში მოგვს, მაზდეანთა მოძღვარს, ინსტრუქტორს.
იბერიაში აქემენიანთა ხანაში გავრცელებული ირანული წარმოშობის კულტი თანდათანობით შეერია ადგილობრივ კულტებს, მაგრამ მთლიანად არ ასიმილირებულა.
ქარელის მახლობლად, ე.წ. დედოფლის მინდორზე, არქეოლოგიური გათხრების შედეგად აღმოჩნდა სატაძრო კომპლექსი, რომელიც ძვ. წ. აღ. I ს-ით არის დათარიღებული და წარმოადგენს ირანული არდვი სურა ანაჰიტას ტიპის ნაყოფიერების ქალღმერთისადმი მიძღვნილ ტაძარს. ეს არის ტიპური პართიული ცეცხლტაძარი, რომლის ეზო რამდენიმე ჰექტარზეა განფენილი.
წარმართული ქართლის საკულტო ადგილებიდან განსაკუთრებით საყურადღებოა უფლისციხის სატაძრო კომპლექსი. უფლისციხის კულტმსახურების მთავარი ღვთაება იყო მზე – მითრა, რომლის თაყვანისცემა ირანიდან ბრიტანეთამდე იყო გავრცელებული. მითრაისტული წარმოდგენების მიხედვით, ღვთაება მითრა დაიბადა გამოქვაბულში, რის გამოც ელინისტურ ტრადიციაში მისი ერთ-ერთი ეპითეტია „პეტრაგენოს” – კლდისგან შობილი. უფლისციხის ერთ-ერთ დარბაზში, ე.წ. წითელ ოთახში, კედელზე გამოკვეთილია ხელის მტევნის რელიეფი, რომელიც მზის კულტის სიმბოლოა. იგი წარმოადგენს მფარველობის მაგიურ ჟესტს და მიანიშნებს „სოლ ინვიქტუსზე” ანუ „კოსმოკრატორზე” (კოსმოსიდან მმართველზე). მითრაიზმი III ს-შიც კი დიდ წინააღმდეგობას უწევდა ქრისტიანობას.
რელიგიები ქრისტიანობის შემდგომი პერიოდის საქართველოში
მას შემდეგ, რაც რომის იმპერატორ კონსტანტინე დიდის (308-337 წ.წ.) მიერ ქართლში გამოგზავნილმა იოანე ეპისკოპოსმა ორ მღვდელსა და სამ დიაკვანთან ერთად მცხეთის ეკლესია აკურთხა და მტკვარში ნათლისღების რიტუალი აღასრულა, ქრისტიანობა სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადდა. ეს ფაქტი ქართულ ისტორიოგრაფიაში აღიარებულია ქვეყნის კონსოლიდაციის საფუძვლად. ქართული ენა საღვთისმეტყველო ენა გახდა და მთლიანად გააერთიანა ქართველური ტომები, რომელთაც სალაპარაკო ენა სხვა ჰქონდათ (მეგრული, სვანური, დვალური). თითქმის უკვე 18 საუკუნეა, მართლმადიდებლობა ქართველთა ეროვნულ სარწმუნოებას წარმოადგენს.
ძვ. წ. VI საუკუნეში საქართველოში ებრაელები მოვიდნენ, რომელთაც თავიანთი სარწმუნოება, იუდაიზმი, დღემდე შეინარჩუნეს. ვახუშტი ბაგრატიონის ცნობით, იუდეველები სახლობდნენ მცხეთაში, ატენში, მძორეთში, ცხინვალში, თამარაშენში, ალში, სურამში, ჩიხორში, საჩხერეში, ქუთაისში, ხოტევში, ოზურგეთში, გოკიაში, კარალეთში, ახალციხეში. XIX საუკუნეში მათ უმთავრესად თბილისში მოიყარეს თავი. ებრაელთა მეორე ტალღა ახ. წ. II საუკუნეში მოვიდა საქართველოში. მართალია, მათ უკვე დაეკარგათ ებრაული ენა და არამეულად მეტყველებდნენ, მაგრამ შენარჩუნებული ჰქონდათ მოსეს სჯული. ებრაელთა მესამე ტალღამ XIX საუკუნეში, რუსეთის იმპერიის მიერ საქართველოს დაპყრობის შემდეგ, რუსეთიდან შემოაღწია ჩვენში. ესენი უკვე გერმანულენოვანი, ანუ იდიშზე მეტყველი ებრაელები იყვნენ, რომლებიც კონფესიითაც განსხვავდებოდნენ წინა ტალღების ებრაელთაგან და ე.წ. თალმუდურ (რაბინულ) იუდაიზმს აღიარებდნენ.
მონოფიზიტები, ანუ იმ კონფესიის წარმომადგენლები, რომელსაც ჩვენი მეზობელი სომხები მისდევენ, ხან მცირე, ხან საკმაო რაოდენობით ამ აღმსარებლობის გაჩენის დროიდანვე ცხოვრობდნენ საქართველოში, განსაკუთრებით – სომხეთის სასაზღვრო ზოლში.
XIX საუკუნის დასაწყისიდან ქართველ მონოფიზიტთა კონფესიური ჯგუფები გაჩნდა შიდა ქართლსა და კახეთში.
სხვა მონოფიზიტური კონფესიის, ნესტორიანელობის, მიმდევარ არამეელთა (ე.წ. აისორების) ჯგუფებიც სხვადასხვა დროს, საუკუნეთა განმავლობაში სახლდებოდნენ საქართველოში.
კათოლიკური სწავლების გავრცელება საქართველოში XIII საუკუნიდან დაიწყო. ისტორიულად, რელიგიის შეცვლა ეროვნების შეცვლასთან იყო დაკავშირებული, ამიტომ თუ მონოფიზიტ ქართველებს სომხებს უწოდებდნენ, კათოლიკე ქართველებს ფრანგებად იხსენიებდნენ (ისევე როგორც მუსლიმებს – თურქებად ან თათრებად).
ისლამის გავრცელება საქართველოში არაბობის დროს დაიწყო. თბილისში თითქმის ყოველთვის იყო მუსლიმი მოსახლეობა. XVII საუკუნიდან ეს რელიგია აღიარა სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს დიდმა ნაწილმა. XIX საუკუნის თბილისში მუსლიმებს ჰქონდათ როგორც შიიტური, ისე სუნიტური მეჩეთები. რაც შეეხება საქართველოს ისტორიული პროვინციის, აღმოსავლეთ კახეთის (საინგილო), მუსლიმ ქართველებს, XIX საუკუნის მეორე ნახევრის მონაცემებით, სულ ოთხ სოფელში იყვნენ მართლმადიდებლები, რომლებმაც ეროვნების გრაფაში „ქართველი” ჩაიწერეს, დანარჩენ სოფლებში კი მუსლიმები ცხოვრობდნენ, რომლებსაც ეროვნების გრაფაში “ინგილო” ეწერათ.
ამჟამად სხვადასხვა კონფესიის მუსლიმების რაოდენობა საქართველოში 300 000-ს აღემატება. ისინი უმთავრესად აზერბაიჯანელები არიან. 25 ათასამდე მუსლიმი აფხაზეთში ცხოვრობს.
XIX საუკუნიდან საქართველოში, ძირითადად – რუსეთიდან, აღწევენ როგორც რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის წიაღში ჩასახული სწავლებების, ასევე პროტესტანტული კონფესიის წარმომადგენლები.
XIX საუკუნეში ჩნდებიან ლუთერანები (გერმანელები), უმთავრესად – შვაბები. მათი პირველი ჯგუფი თბილისში 1871 წლის 21 სექტემბერს ჩამოსულა. 1819 წლის ბოლოს საქართველოში ექვსი გერმანული კოლონია იყო. ამას 1884 წელს სოხუმის მახლობლად ორი კოლონიაც დაემატა.
იმავე საუკუნიდან საქართველოში გამოჩნდნენ მოლოკნები და დუხობორები. მოლოკნები ძირითადად ბორჩალოს, თბილისისა და სიღნაღის მაზრებში დამკვიდრნენ, დუხობორები კი ჯავახეთში და, გარკვეულწილად, ბორჩალოშიც.
XIX საუკუნის მეორე ნახევრის საქართველოს მოსახლეობის რელიგიური შემადგენლობის სტატისტიკა ასეთია: 1886 წლისთვის თბილისის გუბერნიაში მოსახლეობის 61,35% იყო მართლმადიდებელი, დასავლეთ საქართველოში – 86,61%; მონოფიზიტების, სომხური ეკლესიის მრევლის წილი თბილისის გუბერნიაში – 22,25%-ს, ქუთაისის გუბერნიაში კი 0,83%-ს შეადგენდა; სომხურ-კათოლიკური სარწმუნოების მოსახლეობა აღმოსავლეთ საქართველოში 2% იყო, დასავლეთ საქართველოში – 0,97%. უმნიშვნელო იყო რომაულ-კათოლიკური სარწმუნოების მიმდევართა რაოდენობა: თბილისის გუბერნიაში იგი შეადგენდა 0,46%-ს, ქუთაისის გუბერნიაში – 0,07%-ს. იგივე შეიძლება ითქვას ლუთერანებზე (შესაბამისად 0,63% და 0,12%). სუნიტები თბილისის გუბერნიაში – 8,43%-ს, ხოლო შიიტები 2,41%-ს შეადგენდნენ; ქუთაისის გუბერნიაში ეს მაჩვენებელი, შესაბამისად, 10,5% და 0,13% იყო. იუდეველები ქუთაისის გუბერნიაში 0,76% იყვნენ, თბილისის გუბერნიაში – 0,94%.
საბჭოთა ხელისუფლების პერიოდში საქართველოში რელიგიურ-კონფესიური აღწერა აღარ ჩატარებულა, თუმცა მეცნიერები საქართველოს მოსახლეობის რელიგიურ-ეთნიკური შემადგენლობის ზოგად სურათს მაინც გვთავაზობენ. XX საუკუნის 40-იან წლებში საქართველოდან გაასახლეს მუსლიმი ქართველები. ამავე პერიოდში მონოფიზიტების მნიშვნელოვანი ნაწილი მართლმადიდებლობას დაუბრუნდა. სომხურ-კათოლიკურ ეკლესიას იძულებით მიწერილი კათოლიკეები კვლავ რომაულ-კათოლიკური ეკლესიის მრევლი გახდნენ.
XX საუკუნიდან რუსეთიდან გადმოსახლებებს უკავშირებენ ბაპტისტებისა და სუბოტნიკების გამოჩენას თბილისში.
რელიგიური მდგომარეობა საქართველოში 1990 წლის შემდეგ
90-იანი წლებიდან საქართველო მრავალი რელიგიური ორგანიზაციის ინტერესის სფეროში მოექცა. დღესდღეობით უცნობია საქართველოში მოქმედ რელიგიურ ორგანიზაციათა ზუსტი რაოდენობა, მოქმედების არეალი, გავლენის სფეროები. საქართველოს თითქმის მთელ ტერიტორიაზე (აფხაზეთისა და ე.წ. სამხრეთ ოსეთის რეგიონების ჩათვლით) გავრცელებულია რელიგიური ორგანიზაცია „იეღოვას მოწმეები”. ეს ორგანიზაცია ცალკეულ რეგიონებში 1987-1988 წლებში გამოჩნდა და დღეს უკვე საქართველოს ყველა რეგიონი მოიცვა. მისი იდეოლოგია ძირითადად მიმართულია სახელმწიფო ინსტიტუტების უარყოფისაკენ: არ მონაწილეობენ ხელისუფლების ორგანოთა არჩევნებში, თავს არიდებენ სავალდებულო სამხედრო სამსახურს. სახელმწიფო ინსტიტუტებთან ერთად „იეღოვას მოწმეები” უარყოფენ ეკლესიას და მის ინსტიტუტებსაც. გაერთიანება მკაცრი სუბორდინაციით გამოირჩევა და ხელმძღვანელ პირთა შესახებ ინფორმაციები კონფიდენციალურია.
აქტიურად მოღვაწე რელიგიურ გაერთიანებათა შორის არიან ორმოცდაათიანელები, ჭეშმარიტ ქრისტიანთა საზოგადოება, სუბოტნიკები, ევანგელისტები, ე.წ. სტაროობრიადცები ანუ სტაროვერები. ამ უკანასკნელთა საქმიანობა განსაკუთრებით დასავლეთ საქართველოშია შესამჩნევი.
საქართველოში ფუნქციობენ კრიშნაიტების, მუნისტების, ბაჰაისტებისა და სხვა, ე.წ. ახალი რელიგიების ორგანიზებული ჯგუფები და მისიონერები.
