„ყოველ მუსიკაშია
ბახი,
ყოველ ჩვენგანში –
ღმერთი”.
იოსიფ ბროდსკი
ფრანგული სიუიტა №3 (სი მინორი). სარაბანდა. ასრულებს კით ჯარეტი
ვინ იყო ანა მაგდალენა ან რა ვიცით მის შესახებ? ბედისწერამ მესაყვირის ქალიშვილს საპატიო ადგილი მიუჩინა იოჰან სებასტიანის ცხოვრებაში. ბახის მეორე ცოლი, ქმარზე 16 წლით უმცროსი ანა, კეთილშობილი და გაწონასწორებული, მოსიყვარულე მეუღლე და მზრუნველი დედა, საუცხოო სოპრანოს პატრონი და ოჯახური მუსიცირების სული და გული იყო. სამწუხაროდ, მისი გარეგნობის შესახებ ცნობები არ შემორჩენილა.
იმხანად მიღებული იყო მუსიკალური და ლიტერატურული საოჯახო ალბომების შექმნა. მათში მოწონებული პიესები და ლექსები იწერებოდა და რა გასაკვირია ასეთი ალბომის იმ ოჯახში არსებობა, სადაც სივრცეს ჰაერივით ავსებდა მუსიკა.
ჯერ კიდევ ანა მაგდალენასთან ქორწინებამდე ბახმა უფროსი ვაჟისთვის, ფრიდერმანისთვის, შექმნა „დამრიგებლური სავარჯიშოები” – „საკლავირო წიგნაკი” და საკლავირო მინიატურები – ორხმიანი და სამხმიანი ინვენციები, მოგვიანებით კი ანასთვის – „ანა მაგდალენა ბახის სანოტო რვეული” – საფორტეპიანო პიესები დამწყებთათვის (1722-1725), რომელიც დღემდე ფართოდ გამოიყენება პედაგოგიურ პრაქტიკაში. ეს პატარა შედევრები საცეკვაო პიესებია – პოლონეზები, მენუეტები, ასევე მარშები. სასურველია, პედაგოგებმა მოსწავლეებს ხატოვნად მოვუთხროთ ამ ცეკვების შესახებ – რომ XVII საუკუნის ბოლოდან მათ ასრულებდნენ სასახლის კარზე გამართულ წვეულებებზე, ხოლო XVIII საუკუნეში მენუეტი მოდურ ცეკვად იქცა და მას რევერანსებით ცეკვავდნენ პარიკიანი არისტოკრატები.
საეკლესიო სკოლის მასწავლებელი სებასტიანი ყოველდღიურად ხვდებოდა ყველა ასაკის აღსაზრდელებს. ძალზე უხერხული იქნებოდა იმ აღზრდილების დასახელება, რომლებმაც ბახის სიცოცხლეშივე და მოგვიანებითაც მასზე მეტი აღიარება პოვეს. რაც შეეხება შვილებს, მათ დიდი ხნით დაჩრდილეს მამის დიდება. ისიც საინტერესოა, რომ მის სიცოცხლეში მხოლოდ ერთი ნაწარმოები – „საარჩევნო კანტატა” გამოიცა მუნიციპალიტეტის დაფინანსებით. თხზულებათა უმეტესობამ დღის სინათლე მხოლოდ მისი გარდაცვალებიდან რამდენიმე წლის შემდეგ იხილა.
ი. ს. ბახი აღსაზრდელებს ასწავლიდა: „ხმებს შეხედეთ როგორც პიროვნებებს, ხოლო მრავალხმიან ნაწარმოებს – როგორც მათ საუბარს. ყოველმა მათგანმა კარგად უნდა ილაპარაკოს და დროულად ჩაერთოს საუბარში, მაგრამ თუ სათქმელი არაფერი აქვს, გაჩუმდეს, ვიდრე მისი ჯერი არ მოვა”.
სებასტიანის მოსწავლეთა გამონათქვამებიდან შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ მათი მკაცრი მასწავლებელი შემოქმედებით აღმაფრენასთან ერთად მუსიკისადმი შეუპოვარ და სკრუპულოზურ დამოკიდებულებას მოითხოვდა.
თანამედროვე მუსიკოსთა შორის ბახი ცნობილი იყო „კარგად ტემპერირებული კლავირით” – პრელუდიებისა და ფუგების ორი კრებულით, პედაგოგიური საკლავირო პიესების უკვდავი ციკლით. ყველა მომდევნო თაობის მოაზროვნე მუსიკოსთა ცხოვრებაში ამ თხზულებებმა უდიდესი როლი შეასრულა, თუმცა კომპოზიტორის ბიოგრაფიაში მათ რატომღაც მოკრძალებული ადგილი ეკავათ. ეს პრელუდიები და ფუგები, როგორც დამწყებთა სავალდებულო „სავარჯიშოები”, დღემდე გაისმის მუსიკალური სკოლების ყველა კლასიდან, ყველა იმ ოჯახიდან, სადაც კი ბავშვი ფორტეპიანოს ეუფლება. ცალკეული პრელუდიები და ფუგები პიანისტების საკონცერტო რეპერტუარშიც შედის. მთელი სიცოცხლის განმავლობაში ბახი-პედაგოგი მოსწავლეებთან მუშაობისას თავისი პრელუდიებისა და ფუგების ციკლით ხელმძღვანელობდა.
ცნობილია, რომ ბახმა, როგორც პედაგოგმა, მიზნად დაისახა იმდროინდელი კლავესინების ჟღერადობის სრულყოფისთვის დაეწერა პიესები ყველა მაჟორულ და მინორულ ტონალობაში და პრაქტიკულად გადაეწყვიტა ტემპერაციის საკითხი. თავისი პრელუდიებითა და ფუგებით მან მუსიკოსებსა და მომავალი თაობის პიანისტებს ყველა ტონალობის მუსიკალურ-ემოციური შეფერილობა აჩვენა.
„კარგად ტემპერირებული კლავირი”, ტომი II, ფუგა IX (მი მაჟორი) გლენ გულდის შესრულებით
არ ყოფილა ხელოვნების ერთგული არც ერთი პიანისტი ან კომპოზიტორი, რომელსაც თავის შემოქმედებით გზაზე არ შეესწავლა და არ შეესრულებინა ბახის პრელუდიები და ფუგები.
მუსიკის მკვლევარებმა დაგვარწმუნეს, რომ ვოლფჰანგ ამადეუს მოცარტი და ლუდვიგ ვან ბეთჰოვენიც განიცდიდნენ ბახის პოლიფონიური მუსიკის გავლენას. ცნობილია ისიც, რომ ბეთჰოვენმა „კარგად ტემპერირებული კლავირი” ზეპირად იცოდა და მას თავის „მუსიკალურ ბიბლიას” უწოდებდა. ბახის გენიის წინაშე მსოფლიო მნიშვნელობის სხვა კომპოზიტორებიც იხრიდნენ ქედს და მას „მუსიკის მზეს” უწოდებდნენ.
„კარგად ტემპერირებული კლავირი” ყველა ტონალობისთვის დაწერილი 48 პრელუდიისა და ფუგისგან შემდგარი ნაწარმოებების ციკლია ორ ტომად. თითოეულ ტომში შედის კლავირისთვის შექმნილი 24 პრელუდია და ფუგა, რომლებიც დალაგებულია ტონალობის ზრდის მიხედვით, დო მაჟორიდან – სი მინორამდე. კლავირი შექმნილია სახარების მიხედვით. მოგვიანებით სხვა კომპოზიტორებმაც შექმნეს მსგავსი კრებულები (მათ შორის – ფ. შოპენმა, ს. რახმანინოვმა, კ. დებიუსიმ, ა. სკრიაბინმა, დ. შოსტაკოვიჩმა, რ. შჩედრინმა, ს. ცინცაძემ).
დრამატურგიული და მუსიკალური ღირსებების გამო ევროპული მუსიკის ისტორიაში შევიდა ბახის „ვნებანი”, შექმნილი იესოს ცხოვრების უკანასკნელ დღეებზე სახარების მიხედვით. ვარაუდობენ, რომ ბახს დაწერილი ჰქონდა ხუთი „ვნებანი”. ამას ადასტურებს მისი ერთ-ერთი ვაჟიც. მთლიანად შემონახული და დასრულებულია ორი მონუმენტური ნაწარმოები – „მათეს ვნებანი” და „იოანეს ვნებანი”.
„იოანეს ვნებანი”
„თუ სახვით ხელოვნებაში ანალოგის პოვნას მოვისურვებთ, შეგვიძლია ვთქვათ, რომ „მათეს ვნებანის” ფინალური გუნდი ფრესკას ჰგავს. ბახის გენიის სხივები თითქოს თავს იყრიან, ფოკუსირდებიან „ვნებების” ბრწყინვალე არიებში”.
ი.ს. ბახი თავმდაბლობით გამოირჩეოდა. მას არასდროს უფიქრია სახელის მოხვეჭაზე. თავის მთავარ ღირსებად შრომისმოყვარეობა მიაჩნდა და ყოველთვის ფიქრობდა, რომ მოსწავლე იყო და არა მასწავლებელი. კითხვაზე, როგორ მიაღწია ხელოვნებაში ამგვარ სრულყოფილებას, იგი მოკრძალებით პასუხობდა: „მე მომიწია, ვყოფილიყავი ბეჯითი. ვინც ესოდენ ბეჯითი იქნება, იმავეს მიაღწევს”.
მიუხედავად გასაოცარი თავმდაბლობისა და საკუთარი თავის მიმართ სიმკაცრისა, სებასტიანი მეტად კეთილმოსურნე, დაკვირვებული და მიუკერძოებელი გახლდათ. მუსიკის თხზვა მას მეტ სიამოვნებას ჰგვრიდა, ვიდრე ქება ან ნაწარმოების შესრულების შემდგომი წარმატება. პარტიტურაში მყოფ ბგერებს შეეძლოთ, „ჩუმადაც ყოფილიყვნენ”, როგორც „მდუმარე მუსიკა”; მთავარი იყო, რომ ისინი შეიქმნენ.
ანდრეი ტარკოვსკის ფილმ „სოლარისში” გამოყენებული აქვს ი. ს. ბახის ქორალური პრელუდია (ფა მინორი) – “Ich ruf' zu dir, Herr Jesu Christ”.
ფილოსოფიურმა სიღრმემ და მაღალმა ესთეტიკურმა აზროვნებამ ბახის შემოქმედება მსოფლიო კულტურის შედევრთა რიგში ჩააყენა. ბახმა განაზოგადა გარდამავალი პერიოდის მუსიკალური ხელოვნების მიღწევები ბაროკოდან კლასიციზმამდე. იგი პოლიფონიის უბადლო ოსტატია. მისი შემოქმედება მუსიკაში ფილოსოფიური აზროვნების ერთ-ერთ მწვერვალად მიიჩნევა. ბახმა თავისი შედევრებით დროს გაუსწრო. მან უსაზღვროდ გააფართოვა მუსიკალური ხელოვნების ჰორიზონტი, ხელი შეუწყო მსოფლიო მუსიკალური კულტურის ამაღლებას და ამით უდიდესი კლასიკოსის სახელი დაიმკვიდრა.
„ი. ს. ბახი გიგანტია, რომელიც აღიქმება არა პიროვნებად, არამედ მძლავრ შემოქმედებით ლაბორატორიად, სადაც ყოველგვარი შემოქმედებითი ჩვევა, სტილი, ტენდენცია თუ ახალი ფორმების ძიება მისი დროის მუსიკაში გამოიძერწა” (მუსიკისმცოდნე, აკადემიკოსი ბ. ასაფიევი).
ბახის ნაწარმოებთა მცირე ჩამონათვალი: „კარგად ტემპერირებული კლავირი” (1722-1744), დიდი მესა სი მინორი (1738-1749), „იოანეს ვნებანი” (1724), „მათეს ვნებანი” (1727-1729), 200-ზე მეტი კანტატა, ინსტრუმენტული კონცერტები, მრავალრიცხოვანი ნაწარმოები ორგანისათვის და სხვა.
კონცერტი №5 (ფა მინორი), II ნაწ., Largo ბობი მაკფერინის იმპროვიზაციით და ორიგინალი:
1740-იანი წლების ბოლოს ბახის ჯანმრთელობა გაუარესდა. განსაკუთრებით მხედველობის დაქვეითებას უჩიოდა. კატარაქტის ორმა წარუმატებელმა ოპერაციამ საბოლოოდ დააკარგვინა თვალისჩინი. გარდაცვალებამდე ათი დღით ადრე უეცრად თვალი აეხილა, მაგრამ მალევე ჩავარდა ლოგინად და გარდაიცვალა. მისი ვაჟის ემანუელისა და მოსწავლეების მიერ გამოქვეყნებული ნეკროლოგი იუწყებოდა: „1750 წლის 28 ივლისს, საღამოს 9 საათსა 15 წუთზე, 65 წლის იოჰან სებასტიან ბახმა მშვიდად განისვენა”. იგი დაკრძალულია წმ. იოანეს ეკლესიაში.
„ი. ს. ბახმა მსოფლიოს მისცა იმდენი, რამდენიც არაერთი გენიოსის ცხოვრებას ეყოფოდა. მან მთელი მუსიკალური სამყარო შექმნა”.
P.S.
ბახის მუსიკალური მონოგრამა ასოითი სისტემით (ლათინური ანბანის მიხედვით):
სი ბემოლი – ლა – დო – სი ბეკარი.
ეს არის მუსიკალური მოტივი, ბგერათა თანმიმდევრობა, რომელშიც ბახის გვარია დაშიფრული. მონოგრამამ, რომელიც მის სხვადასხვა ნაწარმოებშია გაბნეული, მუსიკალური სიმბოლოს მნიშვნელობა შეიძინა. ამ მოკლე სიტყვამ – Bach – კომპოზიტორის ყველაზე იდუმალი აზრები დაიტია.
მას ყველა იცნობს – და არ იცნობს არავინ. იოჰან სებასტიან ბახი კაცობრიობის უდიდესი საიდუმლოა. გონებისა და გრძნობების დიდი საიდუმლო.
ქორალი კანტატიდან 147 – „იესო, ჩემო სიხარულო” კელტი ქალბატონების შესრულებით (ირლანდიელ ქალთა მუსიკალური ჯგუფი)
